Biologia w systemie matury międzynarodowej

jak uczyć
Biologia w systemie
matury międzynarodowej
Program matury międzynarodowej przeznaczony jest dla uczniów o silnej
motywacji do nauki, zdyscyplinowanych i zdolnych do samodzielnej pracy.
Łączy w sobie elementy systemów kształcenia z różnych krajów
i obejmuje dwa ostatnie lata nauki w szkole średniej. Wyniki osiągnięte
na egzaminie maturalnym są uznawane przez większość uczelni na świecie,
włącznie z Oksfordem, Cambridge i Harvardem.
EWA JASTRZEBSKA
iele osób zastanawia się, czy
współczesne szkolnictwo średnie
dobrze przygotowuje młodzież
do dalszego rozwoju zawodowego. Na całym świecie sprawdzane są w praktyce różne systemy edukacyjne. Jednym z nich jest
dostępny również w Polsce program matury międzynarodowej (International Bacca-
W
laureate, w skrócie IB). Program przeznaczony jest dla uczniów o silnej motywacji
do nauki, zdyscyplinowanych i zdolnych
do samodzielnej pracy.
System IB łączy w sobie elementy systemów kształcenia z różnych krajów i obejmuje dwa ostatnie lata nauki w szkole średniej zakończone egzaminami (oraz
Ryc. 1. Model programu IB.
W środku heksagonu
znajdują się zajęcia dla
wszystkich obowiązkowe,
które mają związek z wieloma przedmiotami: samodzielna praca
badawcza, teoria wiedzy
oraz CAS (kreatywność,
rozwój fizyczny, praca
na rzecz innych).
Grupa I to język ojczysty.
Grupę II stanowią inne języki obce np. angielski,
francuski i niemiecki.
Grupa III to nauki społeczne np. historia i geografia.
Grupa IV to nauki doświadczalne: biologia,
chemia i fizyka.
Grupę V tworzą różne
formy matematyki. W grupie VI są przedmioty artystyczne. Uczeń wybiera
po jednym przedmiocie
z każdej grupy.
20
biologia w szkole
jak uczyć
dyplomem ukończenia). Zajęcia dydaktyczne ze wszystkich nauczanych w IB
przedmiotów, za wyjątkiem języka ojczystego, prowadzone są po angielsku.
logia człowieka. Przegląd systematyczny
świata organizmów jest bardzo ograniczony, ale zakres tej części jest stale dyskutowany. Materiał dodatkowy dla poziomu rozszerzonego uzupełnia działy wymienione dla poziomu podstawowego i dodatKto wybiera biologię? W programie IB nakowo wprowadza fizjologię roślin.
uczane przedmioty tworzą grupy przedmioPozostałe działy biologii są ujęte w optowe: np. grupę językową, grupę nauk społecznych, grupę nauk eksperymentalnych cjach np. ewolucjonizm, ochrona środowiska, neurobiologia i zachowanie
i inne (ryc. 1). Z każdej takiej
oraz inne. Nauczyciel wybiera
grupy uczeń musi wybrać po jeddwie
takie opcje, które najbarnym przedmiocie. Może wybrać
Sprawdziany
dziej lubi i ma pomysły na orgawięcej – np. jeśli takie są wymogi
nie są formalni
e
wyższej uczelni, na którą chciałnizację strony doświadczalnej.
wymagane.
by się dostać. Biologia należy
Dzięki takiemu podejściu do prodo grupy nauk doświadczalnych
gramu na wszystko jest czas i nie
wraz z chemią i fizyką. Biologię wybierają
trzeba gnać z materiałem kosztem
zatem uczniowie, którzy bardzo lubią bioloaktywności własnej uczniów. Warto też dogię albo wolą ją niż chemię czy fizykę.
dać, że zakres programu nauczania jest co
Uczniowie, w zależności od swoich po- cztery lata modyfikowany.
trzeb i możliwości, mogą wybrać biologię
na poziomie podstawowym (standard) Przygotowanie do prowadzenia zajęć
– wtedy mają cztery godziny biologii w ty- i kontrola pracy nauczycieli. Każdy nauczygodniu, najczęściej ustawione blokowo, że- ciel ma obowiązek zapoznać się z sylabuby można było wykonywać doświadczenia. sem, który jest zbiorem niezbędnych wiadoDaje to osiem godzin w dwuletnim cyklu mości dotyczących realizacji zadań
kształcenia. Poziom rozszerzony (high) ma dydaktycznych. Jest to szczegółowy spis wysześć godzin dydaktycznych biologii w ty- magań egzaminacyjnych i zawiera informagodniu, co daje dwanaście godzin w dwu- cje, jakie umiejętności uczeń ma opanować
letnim cyklu kształcenia.
(np. narysować układ pokarmowy człowieka, wzór glukozy, ale np. fruktozy już nie).
Zakres programu nauczania. Program bio- Jest tam również zawarta sugestia dotycząlogii składa się z części zasadniczej (core), ca czasowego rozplanowania materiału.
części uzupełniającej dla poziomu rozsze- Natomiast kolejność poszczególnych morzonego (additional higher level material) dułów programu jest dowolna. Sprawdziany
oraz z tzw. opcji – z całego ich wachlarza nie są formalnie wymagane, ale wiadomo,
trzeba wybrać dwie. Podstawowy poziom że są konieczne, chociażby dla informacji
nauczania obejmuje część zasadniczą pro- zwrotnej i systematyczności uczenia się.
gramu oraz dwie wybrane przez nauczyciela opcje. Poziom rozszerzony obejmuje
Ważnym elementem kontroli
część zasadniczą, część uzupełniającą oraz
pracy nauczyciela jest
również dwie opcje.
Zakres materiału w części zasadniczej
porównywanie ocen, jakie uczeń
programu jest podobny do polskiego poosiągnie na egzaminie, z oceną,
ziomu podstawowego. W skład tej części
jaką nauczyciel wystawił
wchodzą: biochemia, cytologia (w tym
uczniowi na podstawie
transport i podziały), genetyka (molekulardwu
letniej pracy z nim.
na, klasyczna, stosowana), ekologia z elementami ewolucjonizmu, anatomia i fizjo-
4/2006
21
jak uczyć
W sylabusie są również opisane kryteria
i sposób oceniania wewnętrznego uczniów.
Nauczyciele są zobowiązani oceniać różne
aspekty pracy uczniów w ciągu dwóch lat
nauki. To z kolei jest sprawdzane przez
nadzór pedagogiczny systemu IB (przez
tzw. moderatora).
Równie ważnym elementem kontroli pracy nauczyciela jest porównywanie
ocen, jakie uczeń osiągnie na egzaminie,
z oceną, jaką nauczyciel wystawił uczniowi na podstawie dwuletniej pracy z nim.
Ocena przewidywana (predicted grade)
jest potrzebna na pół roku przed egzaminami, podczas składania papierów na
wyższe uczelnie. Jeśli nauczyciel się bardzo po-myli, to oznacza, że albo nie zna
swoich uczniów, albo nie zna wymogów
programu.
Rokrocznie organizowane są warsztaty
dla nauczycieli, można także, jako obserwator, uczestniczyć w pracach komisji egzaminacyjnej. Są też specjalne strony internetowe zawierające bieżące informacje
oraz służące kształceniu nauczycieli IB.
Uczniowie nie tylko
przeprowadzają doświadczenia
wedle dostarczonych procedur,
ale również samodzielnie planują
eksperymenty na określony temat.
Zajęcia laboratoryjne w grupie przedmiotów doświadczalnych są obowiązkowe
– w trakcie realizacji programu na poziomie podstawowym należy przeprowadzić
ciągu dwóch lat 40 godzin laboratoriów,
a na poziomie rozszerzonym – 60 godzin.
Do laboratoriów zalicza się wszelkie
prace praktyczne uczniów – obserwacje
oraz doświadczenia ilościowe i jakościowe.
Obowiązkiem nauczyciela jest tak rozłożyć
pracę laboratoryjną w czasie, aby w każdym
realizowanym dziale programu było mniej
więcej tyle samo zajęć praktycznych.
Sylabus określa, jakie umiejętności należy rozwijać podczas prac badawczych. Ale
tematy zajęć laboratoryjnych określają nauczyciele samodzielnie. Co ważne, ucznio-
Przykłady tematów zajęć laboratoryjnych, przeprowadzanych rokrocznie przeze autorkę:
n ćwiczenia z biochemii – wykrywanie związków organicznych w nieoznaczonych próbkach żywności, badanie zawartości witaminy C w różnych pokarmach i podczas ich podgrzewania, badanie tempa przebiegu reakcji enzymatycznej w różnych warunkach temperatury i pH, izolowanie DNA;
n cytologia – sporządzanie i barwienie preparatów mikroskopowych z różnych komórek,
szacowanie wielkości komórek, wykonywanie rysunków na podstawie obserwacji preparatów mikroskopowych tkanek i narządów, a także różnych stadiów mitozy, badanie tempa dyfuzji i osmozy;
n genetyka – sporządzanie i analiza kariotypu człowieka, zajęcia z genetyki molekularnej,
badanie skutków mutacji oraz modelu dziedziczenia u mutantów rzodkiewnika (szkolny
zestaw mutantów – od tego roku – bardzo trudne i czasochłonne);
n fizjologia zwierząt i człowieka – sekcje narządów zwierzęcych, badania wpływu czynników zewnętrznych na parametry fizjologiczne człowieka, takie jak temperatura ciała i ciśnienie krwi, obserwacje preparatów mikroskopowych narządów, wpływ czynników
na rozprzestrzenianie się infekcji (szalki, bakterie);
n ekologia – zbieranie danych dotyczących populacji (np. liczebność, biomasa) i ich statystyczna obróbka (porównywanie dwóch populacji, coroczne badanie parametrów fizyko-chemicznych oraz biotycznych wybranego zbiornika wodnego), badanie wpływu zanieczyszczeń na funkcje życiowe roślin i zwierząt;
n botanika (w poziomie rozszerzonym) – przeprowadzanie chromatografii bibułowej barwników fotosyntetycznych z liści różnych roślin, badanie wpływu różnych czynników zewnętrznych na kiełkowanie nasion, obserwacje budowy makroskopowej i mikroskopowej roślin.
22
biologia w szkole
jak uczyć
wie nie tylko przeprowadzają doświadczenia
wedle dostarczonych procedur, ale również
samodzielnie planują eksperymenty na
określony temat. Przygotowują wstępne
omówienie, z którego wyłania się problem
badawczy, stawiają hipotezę i podają jej
ograniczenia, jak również określają zmienne
niezależne i zależne. Przygotowują szczegółowy plan przeprowadzanego eksperymentu, przedstawiają listę materiałów i sprzętu
oraz określają, jak będą zbierać dane (częstotliwość i sposób rejestrowania wyników).
cechy profesjonalnej obróbki wyników i są
oceniane najpierw przez nauczyciela, a później przez moderatora. Wyniki badań w raporcie zostają przetworzone (w postać tabel
wykresów, opracowań statystycznych), następnie zanalizowane i porównane z danymi
literaturowymi, są też wyciągnięte wnioski.
Potem następuje coś, z czym uczniowie
w polskim systemie szkolnictwa na ogół się
nie stykają – ewaluacja doświadczenia, gdzie
o błędach mówi się otwarcie, a następnie
analizuje się źródła ich powstawania (od
błędnych założeń doświadczenia zacząwszy,
a skończywszy na niedokładnych pomiarach). Efektem tej ewaluacji jest propozycja
udoskonalenia przebiegu eksperymentu.
Projekt G4P. Pod tym kryptonimem kryje się
projekt, który realizowany jest w grupie nauk przyrodniczych. Metodą burzy mózgów
i następnie selekcji i planowania wybierany
jest temat do badań – grupa biologiczna baOcena wewnętrzna pracy uczniów. Ocena
da go z punktu widzenia biologii, chemiczna wewnętrzna stanowi 1⁄4 oceny maturalnej
– chemii, a fizyczna – fizyki. Uczniowie plana dyplomie, a ¾ to wynik egzaminu. Nalenują w grupach swoje doświadczeży zauważyć, że w tym wypadku
nia, a nauczyciele weryfikują poocenie podlegają różne umiejętmysły i pomagają w realizacji
no
ści ucznia. Egzamin maturalO błędach
projektu.
ny
sprawdza poziom zdobytej
mówi się
W tym roku wspólnym temaprzez ucznia wiedzy i umiejętnootwarcie,
tem projektu w mojej szkole byści intelektualnych. Natomiast
a następnie
ło mydło. Grupa biologiczna bapo
ziom umiejętności praktyczanalizuje się
nych,
związanych z prowadzeniem
dała właściwości przeciwbakteźródła ich
do
świad
czeń może ocenić tylko
ryjne różnych rodzajów mydeł,
powstawania.
nauczyciel prowadzący. Nauczywpływ roztworów mydła na rociel ocenia więc to, co wynika z raśliny i bezkręgowce wodne oraz
portów: oba aspekty planowania
opracowała historię mydła w dziejach
ludzkości. Grupa chemiczna badała skład (teoretyczny i praktyczny), sposób zbierania, przetwarzania i przedstawiania wynimydła oraz zapoznawała się z jego wytwarzaniem, grupa fizyczna badała właściwości ków, wnioskowanie, umiejętność oceny
fizyczne mydła, m.in. zjawiska związane i propozycji modyfikacji eksperymentów.
z napięciem powierzchniowym.
Ponieważ podstawą oceny są sporządzone
Projekt pokazuje uczniom, że nasza wie- przez ucznia raporty, można także sprawdza jest wypadkową osiągnięć różnych gałę- dzić – i ewentualnie zweryfikować – czy nazi nauki, oraz wskazuje na jej ograniczenia. uczyciel właściwie ocenił ucznia. UwzględWychodzą tu również aspekty ekologiczne, nia się także postawy i cechy osobowości
uczniów, ujawniające się podczas prowaekonomiczne i etyczne.
dzenia prac badawczych: umiejętność korzystania z instrukcji przedstawionej w różRaporty z prac badawczych. Prace doświadnej formie, umiejętność pracy w grupie
czalne uczniów są dokumentowane i zebraoraz uczciwość naukową i uporczywość
ne w tzw. portofolia. Zawierają one wszystkie wyniki, ich analizy, wnioski. Mniej więcej w dążeniu do celu. To obserwuje i notuje
połowa dokumentacji zajęć laboratoryjnych nauczyciel przez całe dwa lata pracy
z portofolio to raporty, które mają wszelkie z uczniami.
4/2006
23
jak uczyć
W ocenie wewnętrznej
uwzględnia się umiejętność
korzystania z instrukcji
przedstawionej w różnej formie,
umiejętność pracy w grupie oraz
uczciwość naukową
i uporczywość w dążeniu do celu.
Egzaminy maturalne. Uczniowie zdają egzaminy ze wszystkich przedmiotów, które
wybrali i których się uczyli przez dwa lata.
Egzamin maturalny z biologii jest trzyczęściowy i ma zróżnicowany poziom, w zależności od profilu (podstawowego lub rozszerzonego). Pierwsza i druga część
egzaminu w obu poziomach obejmuje program zasadniczy, a dla poziomu rozszerzonego również materiał dodatkowy.
W pierwszej części są wyłącznie zadania
zamknięte, które sprawdzają wiadomości
(i, w niewielkim stopniu, umiejętności).
W drugiej części jest analiza materiałów
źródłowych: tekstu, tabel, rozmaitego rodzaju wykresów i schematów. Tu też
uczniowie muszą napisać krótki esej na jeden temat (lub dwa w poziomie rozszerzonym), wybrany spośród kilku propozycji.
Trzecia część egzaminu dotyczy opcji,
czyli dodatkowych partii materiału wybieranych przez nauczyciela spośród przedstawionych w sylabusie propozycji. Wszystkie
części egzaminu oceniane są zewnętrznie.
24
O zdaniu egzaminu decyduje suma uzyskanych punktów.
O programie IB można jeszcze wiele pisać,
np. o innych przedmiotach, takich jak teoria wiedzy, czy o programie wychowawczym promującym osobisty rozwój i pracę
na rzecz innych. Dla przyszłości naszych
uczniów najważniejsze jest to, że wyniki
osiągnięte na dyplomie uznaje większość
uczelni na świecie, włącznie z uniwersytetami Oxford, Cambridge iHarvard. Przyjęcie
na te prestiżowe uczelnie zależy od liczby
zdobytych punktów oraz od wyników rozmowy kwalifikacyjnej.
Więcej na temat tego programu można
się dowiedzieć na stronie www.ibo.org, natomiast na stronach www.oup.co.uk oraz
www.cambridge.org można dowiedzieć się
o używanych w IB podręcznikach.
www.ibo.org
www.oup.co.uk
www.cambridge.org
mgr EWA JASTRZEBSKA
Nauczycielka biologii w systemie
dwujęzycznym (w języku angielskim) oraz
w programie Matury Międzynarodowej
w XXXIII LO im. M. Kopernika w Warszawie.
Autorka podręczników licealnych
i artykułów w prasie specjalistycznej.
Egzaminator i członek Wojewódzkiej
Komisji Konkursu Biologicznego.
biologia w szkole