motywy ochrony środowiska a zachowania

MOTYWY OCHRONY ŚRODOWISKA A ZACHOWANIA
PROEKOLOGICZNE CZŁOWIEKA
THE ISSUES OF ENVIRONMENTAL PROTECTION AND
PRE-ECOLOGICAL BEHAVIOUR OF HUMANS
Agnieszka Hłobił
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, ul. O. Lange 27b/9, 75-433 Koszalin
e-mail: [email protected]
ABSTRACT
The article presents the contemporary approach to the environmental studies in the light of ethical issues
and motives underlying environmental protection. The article took account of the motives of ethicallyesthetical nature, as well as scientifically – environmental and social motives, moreover nationalistic and
scientifically-historical issues. Taking for granted the fact, that the contemporary environmental studies
aim at holistic approaches and complex treatment of environment, the drives which force people to proecologic behaviour were stressed. These are based to a certain extent on the values acknowledged and
declared. This declared, positive attitude to the environment has not been fully accompanied with, and
proved by concrete choices of ecological values, neither has it been reflected in environmentally-friendly
behaviour.
Key words: motives of environmental protection, ecological values, pro-ecologic behaviour,
sustainable development
Stosunek człowieka do przyrody był od
najdawniejszych czasów odbiciem stopnia
świadomości społecznej i kształtujących się
stosunków społeczno-ekonomicznych, które
pozostawały w związku przyczynowym
z
panującymi sposobami produkcji.
W dialektycznym rozwoju stosunku człowieka
do przyrody można wyróżnić okresy
charakteryzujące
się
różnym
i
stale
zwiększającym się jego oddziaływaniem na
otaczającą go przyrodę oraz wykorzystywaniem
jej do zaspokajania stale rosnących potrzeb
gospodarczych.
Na kształtowanie się stosunku człowieka do
przyrody i środowiska wpływały właściwości
natury ludzkiej wiążące się z jej wewnętrznymi
potrzebami,
które
w
miarę
rozwoju
społeczeństw stawały się elementami kultury.
Znalazła w nim odbicie również ocena
niematerialnego znaczenia przyrody, co wiązało
się
z
wartościowaniem
jej
tworów,
wyróżniających się określonymi walorami
kulturowymi, społecznymi i naukowymi.
Motywy ochrony przyrody i środowiska oraz
ich idee zostały podbudowane w okresie
ostatnich dwudziestu lat obszernymi badaniami
ekologicznymi. Wnioski z nich dotyczące
skutków gwałtownego wzrostu degradacji
środowiska przez gospodarkę człowieka
znalazły
wyraz
w
międzynarodowych
konferencjach (UNESCO w Belgradzie 1975,
Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w
Europie w Helsinkach 1975, Konferencja
UNESCO i UNEP w Tibilisi 1977 oraz inne).
Pierwotne motywy ochrony przyrody
miały swe źródło niewątpliwie w wierzeniach
religijnych różnych narodów.
Jakkolwiek
byłyby interpretowane pradawne związki
wierzeniowe czy obyczajowe, odnosząc je do
stosunku człowiek-przyroda, to podstawą ich
było miliony lat trwające życie człowieka w
ścisłym związku z ekosystemami leśnymi,
stepowymi, nadwodnymi, które pierwotnie
użytkował prymitywnie, następnie kształtował
cywilizacyjnie, wreszcie niszczył. W rozmaity
sposób, zależnie od miejscowych warunków
przyrodniczego otoczenia, człowiek odwiecznie
łączył w swojej działalności obawę, podziw,
nawet cześć oraz użytkowanie i nieszczęsną
eksploatację, ale i ochronę przyrody. Na
podłożu idei zbliżenia się do piękna ziemi
ojczystej (S. Myczkowski, 1976) powstawało
intensywne odczucie konieczności poznania
całego kraju, a także lokalnego patriotyzmu
dotyczącego zainteresowania „swojskimi’’
zabytkami przyrody.
Pojawienie
się
motywów
gospodarczych ochrony przyrody następowało
w miarę intensyfikacji wykorzystania jej
walorów. Do ukształtowania się tej motywacji
przyczyniło się coraz pełniejsze poznawanie
praw przyrody i dostrzeżenie, że szkody w
50
gospodarce naturalnej mają swoje wyraźne
przyczyny w działalności człowieka. Bardzo
ważnym motywem gospodarczym ochrony
środowiska jest obecnie potrzeba ochrony
środowisk
eksploatowanych
gospodarczo.
Zasoby materialne przyrody wykorzystywane
przez człowieka to produkty gospodarki rolnej,
leśnej, rybackiej, łowieckiej, a także woda i tlen.
Dotyczy to także bogactw naturalnych- kopalin,
które są nadmiernie eksploatowane. Część
zasobów ulega nieodwracalnemu zużyciu, część
zaś rozproszeniu w stopniu uniemożliwiającym
ich
ponowne
użycie.
Zrównoważoność
funkcjonowania
cywilizacji
ludzkiej
oznaczająca
„zapewnienie
niezbędnych
warunków dla rozwoju przyszłych pokoleń”,
wymaga zachowania dostępności zasobów, tak
dzisiaj jak i w przyszłości (A. Pawłowski,
2009). Ochrona musi więc polegać na
optymalizacji produkcji układów
oraz na
stabilizacji
eksploracji
i
produkcji
uzyskiwanych produktów.
Stabilizacja jest
możliwa przy zachowaniu warunków stałości
czynników siedliskowych oraz hamowaniu
rozwoju szkodników korzystających z tych
samych zasobów.
Mimo różnych prób podejmowanych w
celu urealnienia modelu gospodarki opartej na
rozwoju zrównoważonym i wdrażania go
pozostaje on stale w sferze projektu, pomysłu,
oczekiwania. Występuje w roli idei, dzięki
której chce się zbudować jakiś lepszy świat na
podstawie gospodarki zrównoważonej albo
wyważonej. Jest to więc idea, która ma służyć
odwróceniu tendencji rozwoju gospodarki od
niezrównoważonej do zrównoważonej
(W. Sztumski, 2009).
Obok
wymienionych
wcześniej
motywów, pojawiło się działanie czysto
bezinteresowne, o motywach estetycznych i
etycznych.
Motywy
bezinteresowne,
wypływające z odczucia potrzeby ochrony
przyrody, uzyskały pewne sformalizowanie
poprzez wprowadzenie pojęcia „pomnika
przyrody’’ przez A. Humboldta, który w
Wenezueli nazywał tak olbrzymie i stare
drzewa. Na rozszerzenie się motywacji
estetycznych w ruchu ochrony przyrody duży
wpływ wywarł w XVIII wieku kult natury
zainicjowany przez Jana Jakuba Rousseau, a
także poglądy epoki romantyzmu, szczególnie
w Polsce, w której wzrastały uczucia
patriotyczne. W XX wieku rozwija się kierunek
konserwatorski ochrony przyrody. Wagę
motywów naukowych podnieśli wybitni
przyrodnicy- działacze na rzecz ochrony
przyrody- którzy rozumieli, że nic nie zastąpi
naturalnego środowiska jako pola badań
naukowych, mających na celu opis zjawisk z
zakresu historii i geografii flory i fauny,
ustalenie zależności i prawideł rządzących
światem przyrody, zgłębienie zagadnień
taksonomii i genetyki. Motywy naukowe
wspierane są niejednokrotnie przez względy
estetyczne , mające na celu zachowanie
różnorodności i bogactwa barw, kształtów
świata organizmów żywych, radujących oczy
ludzkie i będące źródłem odprężenia i
wypoczynku, co ma szczególny wyraz w
ideologii Laudolta1.
Z powyższych tendencji wyłania się
szeroki zakres badań naukowych nad
środowiskiem, a w szczególności człowieka i
jego uwarunkowaniami.
Ewolucja koncepcji ochrony przyrody,
opisywana przez wielu autorów
(A. Leńkowa, 1986) przebiegała od działań
zindywidualizowanych, jednostkowych, przez
ochronę obiektową i obszarową w rozumieniu
konserwatorskim, do złożonych systemów
ochrony przyrody o wysokim stopniu
skomplikowania. Współczesny sukces ochrony
przyrody, jako jednej z płaszczyzn dochodzenia
do zrównoważonego rozwoju, zależy w coraz
większym stopniu od uzyskania równowagi
gospodarczej w zakresie produkcji oraz
równowagi społecznej w zakresie konsumpcji
(M.Carley, P.Spapens, 2000). Naruszenia
przyrody stanowiące dziś największy problem w
krajach rozwijających się mogą zostać
powstrzymane tylko jako efekt globalnego
równoważenia rozwoju. Jednocześnie okazuje
się, że przyjęcie technokratycznych norm i
standardów- nawet jeśli mają one służyć
ochronie przyrody- nie wystarczy, gdy ich
inicjatorzy nie posiadają równowagi osobistejwewnętrznej, rozumianej jako zgodność
postępowania z wyznawanymi przez siebie i
powszechnie
akceptowanymi
społecznie
systemami wartości. Jeśli te systemy wartości
istnieją i są zgodne z regułami etyki
ekologicznej, sukces jest coraz bliższy. Samo
uznawanie systemu wartości to jednak za małonależy go jeszcze przestrzegać w życiu. Zasady
tego systemu wartości powinny się znaleźć w
przestrzeganym powszechnie systemie wartości
narodów. Zatem ważne wydaje się poznanie
postaw etycznych, leżących u podstaw ochrony
przyrody,
uzmysłowienie
aksjologicznych
motywów tej ochrony i wskazanie głównych
ścieżek edukacyjnych w tym zakresie, aby nie
zatracić ducha ochrony przyrody we wszech
ogarniającym
nas
morzu
realnego,
zrównoważonego rozwoju.
Uznając,
że
współczesna ochrona przyrody dąży do ujęć
holistycznych i kompleksowego traktowania
1
Szwajcarski botanik, który zwracał uwagę na
walory wychowawcze, zdrowotne oraz
ekonomiczne przy korzystaniu z dóbr przyrody.
51
środowiska przyrodniczego, warto zaznaczyć,
że każdy motyw skłaniający ludzi do zachowań
proekologicznych opiera się w pewnej części na
przyjętym systemie wartości uznawanych przez
grupę optującą za ochronę. Wśród najczęściej
wymienianych motywów ochrony przyrody
wymieniane
są
przesłanki:
naukowe,
wychowawczo - dydaktyczne, społeczne,
historyczno
patriotyczne,
estetyczne,
turystyczno - wypoczynkowe, ekologiczne,
gospodarowania zasobami przyrody oraz
zdrowotne (tabela 1).
Tabela 1. Motywy ochrony przyrody a dychotomia postaw etycznych
Motywy ochrony przyrody
Naukowe
Postawy proochronne
Ujęcia holistyczne, dynamiczne
(funkcjonalne
),
postawy
progresywne
Wychowawczo- dydaktyczne
Preferencje
optymalizacji
(zrównoważenia)
rozwoju
i
szacunku- respektu dla przyrody
Społeczne
Ekologizm, energooszczędność,
obiegi zamknięte w gospodarstwie
domowym
Historyczno- patriotyczne
Paatriotyzm, znajomość „małej
ojczyzny’’
Wizualno- estetyczne
Preferowanie
krajobrazów
otwartych, wiejskich, naturalnych
i seminaturalnych
Turystyczno- wypoczynkowe
Preferowanie „miękkich’’ form
turystyki
i
zachowań
rekreacyjnych
Ekologiczne
Skłonność do altruistycznych
postaw wobec przyrody
Gospodarowanie
zasobami Gospodarowanie
„racjonalne’’przyrody
postawa „mądrego’’gospodarza
(zarządcy) przyrody
W środowisku naukowym przyrodników od
wielu lat toczy się dyskusja nad sposobami
ochrony przyrody. Ochronę statystyczną
(konserwatorską) przeciwstawia się ochronie
dynamicznej
(aktywnej),ochronę
stanu
(struktury) przyrody- ochronie procesów
funkcjonowania przyrody. Przyjęcie postawy
bardziej konserwatywnej lub progresywnej
uzależnione jest często od uznawanego systemu
wartości- myślenia o „dniu dzisiejszym’’, czy
bardziej
o „jutrze’’.
Przyjęty system
wychowania i edukacji- w zależności od tego
czy jest oparty na kulcie nieograniczonego
rozwoju i ekonomizacji życia, czy też na
ograniczaniu rozwoju i respekcie lub szacunku
do przyrody- jest także w państwie
demokratycznym kwestią wyborów etycznych.
Społeczne motywy ochrony przyrody zależą w
przeważającej części od przyjętego systemu
wartości- trudno liczyć, aby społeczeństwa
nastawione na konsumpcję dbały jednocześnie o
ochronę przyrody, w przeciwieństwie do
społeczności dążących do korzystania z
odnawialnych źródeł energii i stosowania
obiegów zamkniętych
w gospodarstwach
domowych.
Postawy antyochronnej
Ujęcia
redukcjonistyczne,
statyczne,
postawy
konserwatywne
Gloryfikacja
nieograniczonego
rozwoju i ekonomizacji życia
Konsumeryzm
Kosmopolityzm
Preferowanie
krajobrazów
miejskich,
przemysłowych,
zdegradowanych
Preferowanie ‘’twardych’’ form
turystyki
i
zachowań
turystycznych
Skłonność do egoistycznych
postaw wobec przyrody
Skłonności
do
rabunkowej
gospodarki
środowiskiem
przyrodniczym
Dbałość o przyrodę w otoczeniu można także
oczekiwać od osób o głębiej rozwiniętym
poczuciu
patriotyzmu,
niż
od
tych
reprezentujących postawy kosmopolityczne.
Pomimo,
że
sfera
odczuć
wizualnoestetycznych związanych z percepcją przyrody
należy do szczególnie subiektywnych, można
się spodziewać, że osoby preferujące krajobrazy
wiejskie, otwarte, bardziej naturalne będą
bliższe ochronie przyrody, niż te wybierające
krajobrazy
miejskie,
uprzemysłowione,
zdegradowane i zatłoczone. Dychotomia postaw
jest szczególnie wyraźnie widoczna na
przykładzie
motywów
turystycznowypoczynkowych, gdyż od dawna mówi się o
turystach „miękkich’’- sprzyjających przyrodzie
i jej ochronie oraz „twardych’’- najsilniej ją
degradujących
(M.
Pietrzak,
2001).
Najważniejsze z punktu widzenia wyboru
postaw etycznych wydają się dwa ostatnie
z motywów ochrony przyrody wymienionych w
tabeli 1: motyw „czysto’’ ekologiczny, czyli
ochrona przyrody „dla samej siebie’’ oraz
ochrona
w
ramach
racjonalnego
gospodarowania zasobami przyrody.
52
Motywy ekologiczne z pewnością są bliższe
postawom związanym z głęboką ekologią lub
przynajmniej
podejściem
holistycznych,
reprezentowanym przez „etykę wspólnot’’,
natomiast motywy związane z racjonalnym
gospodarowaniem
zasobami
bliższe
są
antropocentrycznej
etyce
środowiskowej,
będącej jednym z filarów klasycznej koncepcji
zrównoważonego rozwoju. Pytając o motywy
ochrony przyrody podejmowanej przez równe
grupy i jednostki, można postawić kluczowe
pytanie: Na ile wynika ona z pobudek
altruistycznych
(wewnętrznej
potrzeby
człowieka do zachowania piękna przyrody), a
ile z chęci utrzymania zasobów dla celów
ekonomicznych i społecznych ( np. dla
rolnictwa, turystyki). Odpowiedź na to pytanie
zależy przede wszystkim od przyjętych
systemów wartości.
Środowisko przyrodnicze człowieka
jest wartością uznawaną i deklarowaną, szeroko
rozpowszechnianą w społeczeństwie polskim.
Ten deklarowany, pozytywny stosunek do
przyrody nie znajduje jednak w pełni pokrycia
w
konkretnych
wyborach
wartości
ekologicznych i zachowań świadczących o
związkach z przyrodą. W sytuacji wyboru, gdy
rzeczywiście trzeba byłoby zrezygnować z dóbr
cywilizacji w celu ochrony przyrody czy
ograniczyć się jedynie do kontaktu z nią,
wartości ekologiczne często przegrywają.
Niektóre dobra cywilizacyjne, są tak atrakcyjne,
ze zwyciężają przyrodę, nawet na poziomie
deklaracji słownych. Dlatego też przyczyn
zaistniałych kryzysów ekologicznych należy
szukać u początku, to znaczy w analizie
stosunku człowieka do świata, w jego myślach i
postawach (B. Dymara, S. Cz. Michałowski, L.
Wollman-Mazurkiewicz,
1998).
Wszakże
wszelkie przeżywane przez świat współczesny
kryzysy rodzą się w umyśle człowieka. W
takich wypadkach zanieczyszczenia są skutkiem
ograniczonego i wynaturzonego światopoglądu,
który wiąże się czasem z prawdziwą pogardą
dla człowieka. Wszelkie więc działania na rzecz
poprawy stanu środowiska bez równoczesnego
kształtowania ludzkiej świadomości w kierunku
prawdziwej etyki będą działaniami doraźnymi, i
choć koniecznymi w obecnej sytuacji nie
dosięgną samego jądra powstałego kryzysu.
Należy zatem poznać
głębsze
źródła
świadomości społecznej, u źródeł kryzysu
ekologicznego.
Toteż
współczesna
problematyka ekologiczna koncentruje się coraz
bardziej na człowieku, na motywach jego
działalności i na wartościach jakie reprezentuje.
Prawdziwy postęp gospodarczy to postęp
wolności człowieka. Znajomość motywów
skłaniających
ludzi
do
zachowań
proekologicznych ma kapitalne znaczenie dla
tworzenia polityki ekologicznej państwa,
regionu
czy
nawet
gminy.
W raporcie z badań nad świadomością
ekologiczną Polaków2 wynika, iż wśród
motywów skłaniających ludzi do działań na
rzecz ochrony środowiska, pozycja motywu
zdrowotnego jest niepodważalna. Niewiele
mniejsze znaczenie ma kwestia zachowania
walorów i zasobów środowiska przyrodniczego
dla przyszłych pokoleń, zgodnie z klasyczną
definicją rozwoju zrównoważonego. Wartości
autoteliczne (same w sobie ) są ważne i stale
obecne
w
deklaracjach
społeczeństwa.
O zachowaniach decydują jednak wartości
instrumentalne, gdyż są realizowane.
Ciekawe są także uzasadnienia
niepodejmowania przez społeczeństwo działań
na rzecz środowiska. Należą do nich: brak
zainteresowania problemem, brak wiary
w skuteczność działań, niechęć do zmiany
przyzwyczajeń,
obawa
przed
kosztami
finansowymi
działań,
brak wiedzy o
możliwościach działań, obawa przed drwiną,
brakiem zrozumienia, ograniczone możliwości
podejmowania działań. Powyższe uzasadnienia
powinny być instrukcją dla odpowiednich
podmiotów,
które zgodnie z zasadą
pomocniczości powinny animować i promować
działania na rzecz ochrony środowiska.
W odniesieniu do czynników poprawy
stanu środowiska obserwowany jest gwałtowny
wzrost przekonania o znaczeniu zachowań
„zwykłych ludzi”. Uwagę zwraca kilkukrotny
wzrost wskazań na lokalnych przedsiębiorców,
jako podmiotów, od których zależy stan
środowiska przyrodniczego. Z kolei mniejszą
wagę przypisuje się zagadnieniom związanym
ze stanowieniem i egzekwowaniem prawa, choć
nadal w twardym i skutecznym prawie upatruje
się głównego czynnika poprawy stanu
środowiska, oraz kwestii finansowej. Można
powiedzieć,
że
coraz
większa
grupa
społeczeństwa kładzie nacisk na prawo i jego
egzekucję, finanse, działania władz, lecz o
wszystkim
zadecydują
jednak
postawy
obywatelskie. Kolejny istotny wzrost wskazań
na postawy społeczne oraz decyzje władz
lokalnych (chodzi tu o uznanie przez władze
lokalne czystego środowiska za ważny problem)
zaobserwowano
przy
okazji
warunków
skutecznych działań władz lokalnych w zakresie
ochrony środowiska. Pozostaje otwartą kwestią
czy jest to wynik powstawania społeczeństwa
obywatelskiego, czy też braku zaufania do
aparatu państwowego.
2
Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z badań
nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 r.
(redakcja naukowa dr Artur Bołtromiuk)
53
Tabela 2. Motywy skłaniające do ochrony środowiska przyrodniczego
2004
2008
Troska o zdrowie własne i rodziny
75
69
Troska o przyszłe pokolenie
70
62
Przyroda jako wartość sama w
30
31
sobie
Wyczerpywanie surowców
X
16
Oszczędność pieniędzy
12
10
Interesująco
przedstawia
się
również
porównanie oceny skuteczności działań na rzecz
ochrony środowiska
różnych
ośrodków
decyzyjnych. Dużą i bardzo dużą skuteczność
takich działań przypisuje się:
- Unii Europejskiej – 45%
- władzom lokalnym – 40%
- władzom wojewódzkim – 28%
- władzom centralnym – 22%
Jak widać obok władz lokalnych Unia
Europejska jest coraz bardziej odbierana jako
instytucja mająca duży wpływ na stan
środowiska w naszym kraju.
54
Warto w tym miejscu przedstawić listę
najczęściej
wymienianych
efektów
środowiskowych wejścia do Unii Europejskiej.
Wśród efektów pozytywnych występują:
- dostosowanie prawa polskiego do norm
europejskich – 37%
- pomoc finansową z UE – 31%
- fakt, iż „Polska bierze przykład z państw UE”
– 18%
Potencjał społeczny gotowości do
działań indywidualnych na rzecz środowiska
jest duży, a wartości ekologiczne wielu Polaków
uważa za ważne. Jednak składają się na to
zarówno realne działania lub gotowość do
takowych, jak też deklaracje będące wynikiem
ekologicznej poprawności. Widoczna jest zatem
duża rozbieżność między deklaracjami naszych
obywateli, a rzeczywistymi działaniami i
zachowaniami. By wykorzystać rzeczony
potencjał
potrzeba
podjęcia
szerokich
zakrojonych i różnorodnych działań, zarówno
ze strony instytucji publicznych, jak i systemu
edukacji oraz organizacji pozarządowych.
Należy tworzyć warunki sprzyjające realizacji
prośrodowiskowych postaw w działaniach oraz
zdecydowanie mocniej zachęcać do takich
zachowań,
m.in.
poprzez
instrumenty
ekonomiczne
administracyjne,
a
także
odpowiednią socjotechnikę.
Najszlachetniejszym
motywem
skłaniającym ludzi do działań na rzecz
środowiska jest uznanie jakości środowiska za
wartość samą w sobie. Jednak rzeczywiste
działania wymagają obecności wartości
instrumentalnych, takich jak ekonomiczne i
zdrowotne. To, że głównymi motywami
potencjalnej dbałości o środowisko są „zdrowie
własne i rodziny” oraz „przyszłe pokolenia”
należy
wykorzystywać
i
umiejętnie
przedstawiać skutki środowiskowe różnych
działań w odniesieniu do ich wpływu na
zdrowie ludzi i ich wpływu na jakość życia
przyszłych pokoleń, tak by w większym stopniu
skłonić ludzi do zmieniania swych zachowań na
bardziej proekologiczne.
Ochrona środowiska kieruje się w
swojej działalności wieloma motywami,
zależnymi od charakteru zagadnień ochrony
przyrody w danym kraju, od poziomu
gospodarczo-technicznego, od stopnia rozwoju
nauk przyrodniczych, od uświadomienia
społeczeństwa
o roli i wartości środowiska w jego życiu.
Pamiętać należy, ze akcja zapobiegawcza
przeciwko
klęskom
ekologicznym
spowodowanym przez dynamiczny rozwój
przemysłu i techniki może być dokonywana
dopiero po przystąpieniu przemysłu i techniki
do
działań
ochronnych.
Jedynie
one
rozporządzają olbrzymimi środkami i z ich
pomocą można zwalczyć trudności, w jakie
uwikłał
się
człowiek
wskutek
słabo
kontrolowanej ekspansji demograficznej i
terytorialnej oraz oddalania się od przyrody,
której jest przecież nieodłączną częścią.
LITERATURA
CARLEY M., SPAPENS P., Dzielenie się
światem. Zrównoważony sposób życia i
globalnie sprawiedliwy dostęp do zasobów
naturalnych w XXI wieku, Instytut na Rzecz
Ekorozwoju, Białystok- Warszawa, s. 272.
DYMARA B., MICHAŁOWSKI S. CZ.,
WOLLMAN-MAZURKIEWICZ L., Dziecko w
świecie przyrody. Książka do wychowania
proekologicznego. Impuls, Kraków 1998, s.
114-115
LEŃKOWA A., (red), Człowiek przeciwko
sobie?, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa
1986, s. 494.
MYCZKOWSKI S., Człowiek- przyrodacywilizacja. Warszawa 1976 PWN, s. 12-18.
PAWŁOWSKI A., 2009, Zrównoważona
energia jako warunek konieczny dla realizacji
idei zrównoważonego rozwoju, w: Problemy
Ekorozwoju vol. 4, s. 12.
PIETRZAK M., Turystyka alternatywna w
parkach krajobrazowych- moda, czy nakaz
chwili? (w) Park Krajobrazowy- i co dalej?,
praca zbiorowa pod red. G. Bezkowskiej,
Uniwersytet Łódzki 2001, s. 130-136.
Rozwój idei ochrony środowiska przyrody oraz
kształtowania i ochrony środowiska, redakcja
naukowa Tyrawska D, Centrum Doskonalenia
Nauczycieli, Warszawa 1989, s. 9-15.
SZTUMSKI W., 2009, Mitologia rozwoju
zrównoważonego, w: Problemy Ekorozwoju
vol. 4, s. 18.
Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z
badań nad świadomością ekologiczną Polaków
w 2008 roku, redakcja naukowa Artur
Bołtromiuk, Instytut Na Rzecz Ekorozwoju.