Pełen tekst pdf - Instytut Badawczy Leśnictwa

PRACE INSTYTUTU BADAWCZEGO LEŚNICTWA, Seria A
2000/3
Nr 903
Jan MATRAS
Instytut Badawczy Leśnictwa
Genetyki i Fizjologii Drzew Leśnych
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 R. nr 3, 00-973 Warszawa
e-mail : matrasj@ ibles.waw.pl
Zakład
REALIZACJA OCHRONY LEŚNYCH ZASOBÓW
GENOWYCH I HODOWLI SELEKCYJNEJ DRZEW
W LASACH PAŃSTWOWYCH W LATACH 1991-1999
REALIZATION OF THE PROGRAM OF GENE CONSERVATION
AND BREEDING OF THE FOREST TREE SPECIES IN STATĘ FORESTS
IN THE PERIOD 1991-1999
Abstraet. The stage of realization of the "Program oj gene conservation and
breeding oftheforest tree species in State Forestsfor Yedrs 1991-2010 in Poland" in period 1991- 1999 is presented in the paper. In that period 3532,43
ha ofnew selected seed'stands and 3511 plus trees were approved, 455, 75 ha
oj seed orchards, 221,79 ha of seedling seed orchards, 28833 ha ofprogeny
plantations were established and also 130 gene reserves were ch os en.
Progre~s in the fuljillment of the programme during the jirst decade was
significant. Most oj the tasks were realized in advance: for selected seed
stands almost in 100 per cent oj the entire 20-year plan assignment, for the
plus trees in 85 per cent, for seed and seedling seed orchards in 70 per cent.
The oniy progeny plantation establishment is slower - dur ing the first nine
years it has only achieved 58 per cent of the plan.
Key won/s: breeding, selected seed stands, plus trees, seed orchards, gene conservation, gene reserves.
Prac. Inst Bad.
Leś.,
A, 2000, 3(903): 63- 83.
l.
WSTĘP
Nadzór nad realizacją selekcji stosowanej w Lasach Państwowych prowadzony jest przez Zakład Genetyki i Fizjologii Drzew Leśnych IBL (do 1994 r. Zakład
Nasiennictwa i Selekcji) od początku realizacji selekcji w LP. Początkowo prace
te prowadzono w ramach wieloletnich tematów badawczych dotyczących oceny
zmienności genetycznej i hodowlanej cech przyrostowych podstawowych gatunków drzew leśnych (sosny, świerka i modrzewia). Od 1991 r. nadzór melytoryczny realizowany jest w ramach oddzielnego tematu.
Pewne działania z zakresu selekcji w Lasach Państwowych prowadzono już
w okresie międzywojennym, jednak praktyczne rozpoczęcie realizacji selekcji w
LP nastąpiło w latach pięćdziesiątych z inicjatywy S. Tyszkiewicza, kierownika
Zakładu Nasiennictwa i Selekcji. W 1959 r. MLiPD wydało ponowne zarządzenie
o wyborze drzewostanów nasiennych najważniejszych gatunków drzew leśnych.
Drzewostany te miały spełnić trzy najważniejsze cele:
1) zabezpieczyć najcenniejsze populacje do badań naukowych, przede
wszystkiln nad zmiennością wewnątrzgatunkową;
2 ) stworzyć podstawową bazę pozyskania nasion, umożliwiającą reprodukcję bogatego zestawu genotypów w rejestrowanych uprawach pochodnych;
3) stworzyć bazę do wyboru drzew doborowych do zakładania plantacji nasiennych (ze szczepów i plantacyjnych upraw nasiennych z siewek).
Uznawanie drzewostanów nasiennych prowadzono kolejno w latach 1960, 1963,
1969 i 1971. W tym okresie uznano łącznie 5826 ha drzewostanów w tym 1899 ha
sosny zwyczajnej, 1376 ha świerka, 198 ha modrzewia, 674 ha jodły, 44 ha jedlicy
zielonej, sosny czarnej i wejmutki, 683 ha dębu, 723 ha buka, 179 ha olszy czrunej, 44
hajesionu i 6 ha brzozy. Zakład opracował również wytyczne, według których drzewostany te zagospodarowano oraz wytyczne zakładania i prowadzenia rejestrowanych upraw pochodnych z potomstwami z tych drzewostanów.
Wykorzystując wyłączone drzewostany nasienne jako bazę, rozpoczęto w
1963 r. uznawanie drzew doborowych .
W 1972 r. opracowany został przez NZLP i Zakład Nasiennictwa i Selekcji
IBL "Program doskonalenia gospodarki nasiennej i wdrażania osiągnięć leśnej genetyki stosowanej w LP w okresie 1975- 1990", w którym określono, jaka powinna być w LP powierzchnia drzewostanów nasiennych wyłączonych i
gospodarczych, liczba drzew doborowych, powierzchnia plantacji nasiennych i
plantacyjnych upraw nasiennych oraz powierzchnia upraw pochodnych.
W ramach realizacji "Programu" wybrano:
- 13344 ha wyłączonych drzewostanów nasiennych; w tym 5487 ha sosny
zwyczajnej, 1907 ha świerka, 1123 ha jodły, 356 ha modrzewia, 104 ha jedlicy
zielonej, 53 ha sosny czarnej, 11 ha wejmutki, 1776 ha dębu szypułkowego, 91 ha
dębu bezszypułkowego, 1736 ha buka, 365 ha olszy czarnej, 84 ha jesionu, 169 ha
brzozy brodawkowatej, 68 ha lipy drobnolistnej i 2 ha klonu jawora,
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
65
4890 drzew doborowych; w tym 2550 sosny zwyczajnej , 401 świerka
pospolitego, 130 jodły, 778 modrzewia europejskiego, 334 jedlicy zielonej, 216
sosny czarnej, 35 dębu szypułkowego, 25 buka zwyczajnego, 150 brzozy
brodawkowatej, 71 topoli osiki, 118 olszy'czarnej, 44 jesionu wyniosłego i 33 lipy
drobnolistnej ,
- założono 528 ha plantacji nasiennych i 370 ha plantacyjnych upraw nasiennych,
- wybrano 225 000 ha gospodarczych drzewostanów nasiennych,
- założono 15324 ha upraw pochodnych.
W roku 1988 opracowano i wydano, zarządzeniem nr 7 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych z dnia 7 kwietnia 1988 r. w sprawie selekcji drzew
leśnych dla potrzeb nasiennictwa leśnego (KOCIĘCKI 1988), obowiązujące do
dzisiaj zasady wybOlu, zagospodarowania, prowadzenia i wykorzystąnia
wyłączonych drzewostanów nasiennych i gospodarczych drzewostanów nasiennych, wybOlu i wykorzystania drzew doborowych, projektowania, zakładania,
prowadzenia i wykorzystania plantacji i plantacyjnych upraw nasiennych oraz
zakładania i prowadzenia upraw pochodnych.
2. PROGRAM OCHRONY LEŚNYCH ZASOBÓW GEN,O WYCH
I HODOWLI SELEKCYJNEJ DRZEW LEŚNYCH W POLSCE
NA LATA 1991-2010
W latach 1990- 1992 opracowano program kolejnego etapu selekcji stosowanej dla LP: "Program zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych w Polsce na lata 1991- 2010" (MATRAS i in. 1993). Jest on
kontynuacją dotychczas realizowanych progran1ów selekcji oraz obejmuje całko­
wicie nowe zagadnienie - ochronę' leśnych zasobów genowych.
~ Strategiczne cele programu są następujące:
1. Zachowanie leśnych zasobów genowych, konieczne dla zapewnienia:
- ciągłości podstawowych procesów ekologicznych,
- trwałości utrzymania lasu i użytkowania systelTIÓW ekologicznych,
- restytucji lasów na siedliskach zdegradowanych,
- zachowania różnorodności genetycznej dla przyszłych pokoldl,
- wzmożenia naturalnej odporności drzewostanów i zbiorowisk.
2. Doskonalenie bazy nasiennej.
Dla zapewnienia Lasom PaństwowYITI i innym użytkownikom lasów stałej
dostawy nasion głównych gatunków lasotwórczych na niezbędnym poziomie iloś­
CiOWYlTI i jakościowym konieczna jest odpowiednia baza nasienna.
3. Sel~kcja drzew leśnych.
Selekdja drzew leśnych ukierunkowana na:
66
J. Matras
- ulepszanie cech jakościowych i ilościowych drzewostanów (selekcja populacyjna),
- intensyfikację produkcji surowca drzewnego w krótkich cyklach (selekcja
indywidualna),
- ulepszanie cech hodowlanych drzew (selekcja indywidualna),
- ulepszanie cech użytkowych drewna (selekcja indywidualna),
- zwiększanie odporności drzew na czynniki biotyczne (selekcja indywidualna) .
W "Programie" określono również podstawowe warunki realizacji zadań
rzeczowych w zakresie infrastruktm-y obejlTIujące: budowę Leśnego Banku
Genów, budowę i modernizację gospodarczych wyłuszczmni nasion w 10 rdlp,
budowę przechowalni nasion w ośmiu rdlp oraz utworzenie systelTIU kontroli jakości nasion (3 stacje oceny nasion oraz 7 terenowych stacji kontroli jakości nasion). SfonTIułowano również bardzo szczegółowo zakres badań niezbędnych do
zapewnienia właściwej realizacji programu selekcji.
Integralną częścią "Programu" jest regionalizacja nasienna opracowana
zgodnie z wymogami OECD regulująca zasady wykorzystania tworzonej w wyniku realizacji progrmTIU selekcji w LP bazy nasiennej. Podział na regiony nasienne ("region nasienny to strefa lub obszar występowania populacji
charakteryzującej się specyficzną, różną w stosunku do populacji zlokalizowanych w sąsiedztwie strukturą genetyczną, ukształtowaną w wyniku oddziaływania
specyficznych dla danego regionu warunków zewnętrznych - selekcji naturalnej") wykonano w oparciu o zróżnicowanie ekologiczne j genetyczne gatunków, rozmieszczenie cennej bazy nasiennej podstawowych gatunków,
międzynarodowy podział na prowincje i podprowincje fizyczno-geograficzne,
podział na krainy i dzielnice przyrodniczo-leśne i administracyjny podział LP na
nadleśnictwa i obręby. Specyficznym elementem w polskim podziale na regiony
nasienne jest wyróżnienie kategorii regionów matecznych (obszarów, gdzie
występują naj cenniejsze populacje drzew) i ograniczenie możliwości sprowadzania do tych regionów nasion gatunków, dla których utworzono inne regiony
(ZAŁĘSKI i in. 1994, 1996).
Po wdrożeniu do realizacji w 1993 r. "Programu" w kolejnych latach przygotowano w Zakładzie szereg szczegółowych opracowań dotyczących zagadnień
związanych z realizacją selekcji stosowanej i ochroną leśnych zasobów genowych. Dotyczyły one:
- zasad funkcjonowania Leśnego Banku Genów (JANSON i in. 1995),
- zasad prowadzenia i obrotu leśnym materiałem rozmnożeniowYlTI (projekt
ustawy nasiennej ; GOZDALIK i in. 1995),
- zasad wybOlU , prowadzenia i wykorzystania genotypów, populacji i zbiorowisk roślinnych do ochrony leśnych zasobów genowych (MATRAS 1997f),
- zasad zakładania i prowadzenia obiektów zachowawczych in situ i ex situ
(MATRAS 1997d),
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
67
- zasad oceny potrzeb w zakresie ochrony leśnych zasobów genowych
(MATRAS 1998a),
- zasad pozyskania materiałów do długookresowego przechowywania w
Banku Genów MATRAS 1995c).
Ponadto ukazało się wiele opracowań i publikacji Zakładu dotyczących
ochrony leśnych zasobów genowych i badań zmienności genetycznej podstawowych gatunków drzew leśnych (KOCIĘCKI 1988; KOClĘCKI, MATRAS 1990;
KRzAKOWA, MATRAS 1997, 1998a,b; JANSON, MATRAS 1992; MATRAS
1991 a,b, 1992, 1993a,b,c, 1994a,b, 1995a,b,c,d,e,f,g, 1996b,c,d,e,f,g,
1997a,b,c,d,e,f 1998a,b,c,d; MATRAS , JANSON 1998; MATRAS , KOWALCZYK
1998a,b; MATRAS, SUŁKOWSKA 1996; ZAŁĘSKI i in. 1994, 1996).
3. RZECZOWY ZAKRES PRAC DO REALIZACJI
W "PROGRAMIE"
Jako załączniki do "Programu" opracowano szczegółowe zadania rzeczowe
do realizacji przez poszczególne rdlp . Przewidują one w latach 1991- 2010:
- zwiększenie powierzchni wyłączonych drzewostanów n~siennych do
15 600 ha,
- utrzymywanie powierzchni gospodarczych drzewostanów nasiennych na
poziOlnie 220 000 ha,
- zwiększenie ilo ści drzew doborowych do 9270,
- założenie (łącznie) 1160 ha plantacji nasiennych oraz 800 ha plantacyjnych upraw nasiennych,
- założenie 50 000 ha upraw pochodnych (MATRAS i in. 1993 skorygowane
w 1998 r.)
4. WYNIKI PRAC ZREALIZOWANYCH W LATACH 1991- 1999
Realizacja zadań rzeczowych w latach 1991- 1999 przebiegała różnie w
poszczególnych glupach. Uznawanie drzew doborowych prowadzono praktycznie bez żadnej przerwy w kolejnych latach, począwszy od 1991 r. Podobnie
projektowanie plantacji nasiennych i plantacyjnych upraw nasiennych wykonywano na bieżąco , w' lniarę zgłos~eń z poszczególnych rdlp. Natomiast uznawanie
drzewostanów nasiennych wyłączonych oraz kwalifikację obiektów zachowawczych rozpoczęto w 1994 r. Przegląd kandydatów na wyłączone drzewostany
nasienne:i drzewostany zachowawcze zakończono w paździelniku 1999 r.
68
1. Ma/ras
Wyłączone
drzewostany nasienne
Zgodnie z planami rzeczowymi "Programu", do 2010 r zakłada się zwiększe­
nie powierzchni wyłączonych drzewostanów nasiennych z 13 350 ha do 15 600
(po korekcie w 1998 r.) a więc o około 2 250 ha; w tym sosna - 920 ha, świerk200 ha, lnodrzew - 94 ha, jodła - 177 ha, sosna czmna 7 ha, inne iglaste - 10
ha, brzoza - 60 ha, buk 184 ha, dąb szypułkowy i bezszypułkowy - 373 ha,
olsza czarna 145 ha lipa drobnolistna 12 ha oraz inne gatunki liściaste 56 ha.
W czasie pierwszej tury objazdu terenowego Krajowej Komisji do uznawania
drzewostanów wyłączonych zakwalifikowano łącznie 3532,43 ha drzewostanów;
w tym l 132,73 ha sosny zwyczajnej, 540,94 ha świerka, 102,93 ha modrzewia,
343,39 hajodły, 34,57 hajedlicy zielonej, 3,68 ha sosny wejlnutki, 22,36 ha sosny
czarnej, 310,41 ha dębu szypułkowego, 296,12 ha dębu bezszypułkowego, 454,69
ha buka, 188,73 ha olszy czarnej, 39,89 ha brzozy brodawkowatej 50,55 ha lipy
drobnolistnej, 8,38 ha klonu jawora oraz 3,06 ha jesiona (ryc. la). Jednocześnie
KOlnisja zaproponowała skreślenie z Rejestru Wyłączonych Drzewostanów Nasiennych 592,36 ha drzewostanów (ryc. 1b). Jak widać z załączonych zestawień ,
zadania z tego zakresu na lata 1991- 2010 zostały już zrealizowane i to ze
znacznyln nadmiarem (690 ha) . W większości rdlp powierzchnia uznanych drzewostanów nasiennych znacznie przekroczyła planowaną wielkość. Tylko w rdlp
Toruń i Zielona Góra uznana powierzchnia jest mniejsza od planowanej. Nie
oznacza to jednak, że dalsze uznawanie drzewostanów nie będzie realizowane.
Wynika to z faktu, że znaczna ilość drzewostanów, szczególnie tych uznanych w
latach sześćdziesiątych, ze względu na wiek przestaje pełnić swoje funkcje nasienne i musi być zastąpiona innYlni. W trakcie terenowej kontroli prowadzenia
drzewostanów nasiennych przez poszczególne nadleśnictwa, Krajowa KOlnisja
wykazała pewne nieprawidłowości. Dotyczą one przede wszystkiln:
- niewłaściwego ich zagospodarowywania (brak cięć sanitamo-selekcyjnych (SS) lub Cięcia SS i rozluźniające są wykonywane ze zbyt lnałą intensywnością),
braku zabiegów ochronnych (np . zwalczanie owadów) poprawiających
kondycję drzewostanów,
- braku informacji o prowadzonych w drzewostanach zbiegach,
-
- bardzo słabe wykorzystanie tych drzewostanów jako bazy nasiennej
(szerzej o tym zagadnieniu będzie mowa przy Olnawianiu realizacji upraw
pochodnych).
Drzewa doborowe
Zgodnie z przyjętymi w "Programie" zadaniami w okresie 1991 do 2010 r.
zaplanowano zwiększenie liczby drzew doborowych 04390 szt. (z 4880 do 9270
po welyfikacji w 1998 r.). Docelowa liczba drzew w 2010 r. powinna wynosić
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
a
co
ro
::;
~
!
CIS
:S
N
450
400
350
300
250
~------~--------------------------~------------------~
N
o
lC>- N
N
N
-N
'5
_~I_ _ _ _ _ _jC'?
;~,~_ _ _-;::;-\~O~W"..'!..ly~ko~n-,--"a~n~ie:!./~R~e~a~liz=a~ti~o~n-l
-~CO-'-<Tr-----l 1-----~p~O------'~------1
~
'
~
CI)
.~
O>
N
_ _ -"'1 _ _ _0
o
N
- co
,
150
100
50
lm Plan IPlan
C'?
-C'O _ _
I()_~
2 OO -
.l!!
c
69
~
N
f---------r\------d----'------------<"")---~~-I
..-
I()
co
o
I'-
co
f-----=-------łm-.----
I'-
I()
0 -
--G
O +"~~.~~J~~~~~~l~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Q.
i
---ro
b
250
N
o
N
~ 200
<t:
~ 150
-
~-
.!2
c 100
oC
o
t:!
CI)
';:
o
Q.
50
O
O>
I()
~
~
'<t
€O
co
I()
.,....
..-
o
Ryc. 1. Powierzchnia: a - uznanych drzewostanów nasiennych (plan 2309 ha, wykonanie
3533 ha); b - skreślonych drzewostanów nasiennych (592,6)
Fig.' l . Area: a - of newly selected seed stands (plan 2309 ha, realization 3533 ha); b - of
selected seed stand deleted from the register (592 ha)
9270 szt., W tym 3370 sosny zwyczajnej, 1030 świerka pospolitego, 1050 lTIodrzewia europejskiego, 330 jodły pospolitej, 250 sosny czarnej, 510 drzew doborowych innych gatunków iglastych, 360 brzozy brodawkowatej , 500 buka
zwyczajnego, 555 dębu szypułkowego 125 dębu bezszypułkowego , 420 olszy
czarnej, 70 lipy drobnolistnej oraz 300 drzew innych gatunków liściastych . Wybór
drzew doborowych w LP prowadzono praktycznie bez przerwy od 1991 r. , w miarę zgłosz~:a1 przez poszczególne rdlp. Przeciętnie każdego roku uznawanie prowadzono"w sze ś ciu rdlp, dlatego postęp w realizacji zadali rzeczowych w tym
70
1. Matras
700 ~----------------------------------------------------~
Ci)
u
~
600~~--------------------------------------------------~
ID
500
§
400
~
300
.o
Z
~
ctI
.o
200
N
.~
-I
100
o
q~fb.
fb.~
O~
0~
v",,'<i
(')0""<::'
/Lfb.?S
"
"c:;'V
v'V
c:;'V
qj-
q,0~
~~
~0<;
~fb.
1-'li
~~<:>
~~
oC}
• !-.fb.
(j0
~<; }p~fb.
1>'<i
Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych
Regional Directorates of State Forests
Ryc. 2. Liczba uznanych drzew doborowych w poszczególnych rdlp (3511 szt.)
Fig. 2. Number of new plus trees in Regional Forest DirectOliates (to taI 3511)
zakresie jest stosunkowo duży. Łącznie w latach 1991- 1999 uznano 3511 drzew
doborowych; w tym 849 sosny zwyczajnej, 458 świerka pospolitego, 185 lTIodrzewia europejskiego, 231 jodły pospolitej , 17 sosny czarnej, 6 doborowych sosny
wejlTIutki, 54 brzozy brodawkowatej, 430 buka zwyczajnego, 332 dębu szypułko­
wego, 277 dębu bezszypułkowego, 291 olszy czarnej, 85 lipy drobnolistnej oraz
113 drZew innych gatunków liściastych (ryc. 2). Plany wyboru drzew doborowych
zrealizowano więc już w 80%. Faktycznie jednak liczba drzew, która musi być
wybrana, aby w pełni zrealizować program, powinna być większa . Wiąże się to z
tym, że pewna liczba (ok. 450 drzew, szczególnie tych uznanych w latach sześć­
dzi es iątych) już wypadła , a nie została zachowana ani w plantacjach nasiennych,
ani w archiwach klonów.
Plantacje nasienne
Jak wspomniano wcześniej, realizowany obecnie "Program" zakłada założe­
nie do 2010 r. 1160 ha plantacji nasiennych, w tym: 450 ha sosny, 95 ha świerka,
260 ha modrzewia, 15 hajodły, 35 ha sosny czarnej, 35 ha innych gatunków iglastych, 65 ha brzozy brodawkowatej , 20 ha buka, 10 ha dębu szypułkowego, 20 ha
dębu bezszypułkowego , 80 ha olszy czarnej oraz 75 ha lipy drobnolistnej.
Zestawienie powierzchniowe plantacji nasiennych założonych w poszczególnych rdlp w latach 1991-1999 przedstawiono na rycinie 4. Zaawansowanie prac związanych z zakładaniem plantacji nasiennych jest stosunkowo wysokie. Do końca 1999 r założono 455,75 ha plantacji nasiennych z zaplanowanych
do roku 20 lOr. 600 ha. Praktycznie, zakończyły realizację plantacji nasiennych
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
o
140
rn
E-
120
100
rn
80
....
al
e{
:S
.!!!
c:
.c:
o
-
1-
o
ro
60
'§
- - - - - - - - - - - - - - - - - - -Ihr-----------------------li)
I.()
I.()
<D
co
I.()
o
'<t
- r-;;-
40
o
Ol''<t C")
'<t '<t
-
C")
I.()
o
a.
CPlan /Plan
iii W ykon an je /R ea Ijzatjo n
o
..-
~
al
71
--
20
o
.'
11
N
- r- -
-
m
,~
p
o·
....
Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych
Regional Directorates Of State Forests
Ryc. 3. Powierzchnia planta.cji nasiennych (plan 650 ha, realizacja 457 ha)
Fig. 3. Area of seed orchards (plan 650 ha, realization 457 ha)
rdlp Białystok, Gdańsk, Katowice i Krosno, natomiast najmniejszy odsetek zaplanowanych plantacji założono dotychczas w rdlp w Lublinie, Radomiu, Szcze~inie,
Pile i Krakowie (lyC. 3). Można jednak przyjąć, że do 2010 r. założony zakre~ zadań rzeczowych zostanie w pełni zrealizowany.
KOlnisja Krajowa w wyniku kontroli terenowej wykazała w poszczególnych
nadleśnictwach szereg nieprawidłowości w prowadzeniu tej kategorii bazy nasiennej . Nieprawidłowości te dotyczą głównie:
-- braku właściwie założonych (z odpowiednim wyprzedzenieIn) otulin l
osłon na plantacjach,
- braku pielęgnacji szczepów,
- zaniedbań w poprawnym prowadzeniu i utrzymywaniu powierzclmi plantacji,
-- braku nawożenia,
utrzymywania plantacji zbyt długo bez cięć rozluźniających, co prowadzi do
redukcji koron szczepów i istotnego spadku obradzania.
W niewielkim stopniu realizowane jest zadanie lnające na celu utrzylnanie
szerokiej bazy wyjściowej selekcji indywidualnej. Zgodnie z planem
poszczególne rdlp miały założyć archiwa klonów, w któlych grOlnadzone powinny być szczepy wybranych drzew doborowych. Dotychczas tylko w rdlp w Zielonej Górze i Poznaniu faktycznie rozpoczęto realizację tego. zadania. Jest to o tyle
istotne, że najstarsze drzewa doborowe mają obecnie powyżej 180 lat i zaczynają
zamierać. Ponieważ nie wszystkie drzewa z wybranych dotychczas zostały
wykorzystane w plantacjach nasiennych, konieczne jest zachowanie ich w archi-
72
1. Matras
90 r-----.----------------------~----~~~~~~~~~~~~
~ __
DPl a n/Plan
80
70
--.-----~---
~Wykonanie/
Realization
60 +-- - - -1
50
40
------ 1---------------------
- - ------- ----0-- - - - - - - - - -1
~o---,~--------
------~ ----~
----I
-"""'-0- - -1
(")
30
2O
.
(")(()
Q.J- o--"
N
LO
0-('\1--0 - - - - - - -
N
LO
'<t
LO
------:---('\1--- -
N
..------_ _
N
-CO.
N
10
O
~~~~~~~~~~~~,--~~~~~~~u-~~~~
Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych
IRegional Oirectorates of State Forests
Ryc. 4. Powierzchnia plantacyjnych upraw nasiennych (plan 447 ha, realizacja 232,4 ha)
Fig. 4. Area of seedling seed orchards (plan 447 ha, realization 232,4 ha)
wach klonów. Szacuje się, że dotychczas wypadło ok. 450 drzew doborowych
(głównie sosny i świerka), które nie zostały powielone wegetatywnie w plantacjach.
Plantacyjne uprawy nasienne
Realizowany obecnie "Program" zakłada założenie do 20 l O 1'. 800 ha plantacyjnych upraw nasiennych, w tym: 325 ha sosny, 20 ha świerka, 175 ha lllodrzewia, 20 ha jodły, 100 ha sosny czan1ej, 35 ha innych gatunków iglastych, 20 ha
brzozy brodawkowatej, 40 ha buka, 40 ba dębu szypułkowego, 10 ha dębu
bezszypułkowego oraz 15 ha innych gatunków liściastych.
Zestawienie powierzchniowe plantacyjnych upraw nasiennych założonych w
poszczególnych rdlp w latach 1991-1999 przedstawiono na rycinie 4. Zaawansowanie prac związanych z zakładanielll plantacyjnych upraw nasiennych jest
znacznie mniejsze niż w przypadku plantacji nasiennych. Do ·końca 1999 r.
założono 231,29 ha plantacyjnych upraw nasiennych z zaplanowanych do roku
2010 r. 480 ha. Praktycznie, zakończyły realizację plantacyjnych upraw nasiennych rdlp w Pile, Olsztynie i Zielonej Górze, natomiast najlnniejszy odsetek
zaplanowanych do realizacji plantacji założono dotychczas w rdlp w Poznaniu,
Lublinie, Radomiu i Szczecinku (ryc. 4). Aby założony do 20 lOr. zakres zadań
rzeczowych został w peh1i zrealizowany, konieczne jest przyspieszenie zakłada­
nia plantacyj nych upraw nasiennych.
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
73
Komisja Krajowa w wyniku kontroli terenowej wykazała w poszczególnych
nadleśnictwach szereg nieprawidłowości w prowadzeniu tej kategorii bazy nasiennej. Nieprawidłowości te dotyczą przede wszystkim:
- braku właściwie założonych (z odpowiednim wyprzedzeniem) otulin i
osłon na plantacjach,
- braku pielęgnacji sadzonek,
- zaniedbań w poprawnym prowadzeniu i utrzymaniu powierzchni plantacyjnych upraw nasiennych,
- braku nawożenia,
- utrzymywania plantacyjnych upraw nasiennych zbyt długo bez ClęC
rozluźniających , co prowadzi do redukcji koron drzewek i istotnego spadku
obradzania.
W niewielkim stopniu prowadzone są prace związane z tworzeniem bazy
wyjściowej do zakładania plantacji nasiennych kolejnych generacji, czyli zakłada­
niu dla poszczególnych regionów nasiennych (matecznych) specjalnych plantacyjnych upraw nasiennych. Mają one spełniać dwa zadania: produkcję nasion
oraz umożliwić bcenę drzew doborowych w oparciu o testy potomstw wystę­
pujących w tak założonych plantacyjnych uprawach. Po wykonaniu oceny genetycznej rodów i usunięciu rodów naj gorszych pod względelll genetycznym (cięcie
genetyczne) lllożna uzyskać dojrzałą do produkcji nasion plantacyjną uprawę nasienną kolejnej generacji, ajednocześnie wyniki oceny pozwolą na wybór klonów
o znanej wartości genetycznej - drzew elitmnych. Dotychczas założono tego
rodzaju plantacyjne uprawy nasienne tylko dla populacji sosny taborskiej (powierzchnie prowadzone przez ZGiFDL IBL, które zostaną wykorzystane również
do opracowania założeń metodycznych oceny drzew doborowych), gubińskiej, tucholskiej, spalskiej i knyszY{lskiej oraz powierzclmię testującą drzewa doborowe
sosny czarnej (RDLP w Krakowie) . Ponieważ właściwa ocena wartości rodów
może być wykonana dopiero po 10 latach wzrostu rodów na powierzchniach,
pełną informację o wartości genetycznej poszczególnych klonów przed końcelll
bieżącego programu będzie można uzyskać tylko z powierzchni założonych do
2000 roku. Opóźnienia w realizacji tego zadania są znaczne. Obecnie możliwe jest
(ze względu na ilość drzew doborowych w poszczególnych regionach matecznych) założenie powierzchni jeszcze dla pięciu populacji sosny, trzech populacji świerka, populacji modrzewia polskiego (region 604) oraz dwóch lub trzech
powierzchni dla drzew doborowych jedlicy z regionów północnych (rdlp w Szczecinie, Szczecinku, Pile, Gd ańsku), środkowej Polski (rdlp w Poznaniu i Toruniu),
oraz regionu pogórza (rdlp we Wrocławiu, Katowicach, Krakowie) . Dotychczasowy postęp selekcji il?-dywidualnej gatunków liściastych był znacznie
wolniejszy. Dla podstawowych gatunków: buka, dębów i olszy czarnej drzewa
doborowe rozpoczęto wybierać dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych i na
początku :' lat dziewięćdziesiątych, dlatego obecna ilość drzew doborowych
w poszczególnych regionach nasiennych pozwala na tworzenie zestawów klonów
74
1. Matras
i rodów do plantacji tylko pielwszej generacji (40- 50) drzew. Konieczne jest
przyspieszenie wyboru drzew doborowych tych gatunków, tak aby do kOlka
bieżącego programu zgromadzić zestawy klonów do założenia testujących plan- ·
tacyjnych upraw nasiennych przynajmniej dla tak znanych populacji jak dąb (krotoszyński , dolnośląski , krajeński , gorzowski, i drawski), buk (gryfiński , drawski,
kielecki i gdański) i olsza czallla (białostocka i włoszczowska).
Uprawy pochodne
Program hodowli selekcyjnej drzew leśnych zakłada, że całość efektów hodowlanych uzyskanych w wyniku prowadzenia selekcji stosowanej w LP realizowana jest poprzez zakładanie upraw pochodnych z wyselekcjonowanego
materiału . Dlatego tak duży nacisk w "Progralnie" położono na właściwą realizację bloków upraw pochodnych, a określone zadania w tym zakresie są najwię­
ksze . Planuje się , że do 20 l O r. winno być założone 50000 ha upraw pochodnych
w blokach, w tym: 32330 ha sosny, 3065 ha świerka, 1790 ha modrzewia, 2525 ha
jodły, 300 ha sosny czarnej , 600 ha innych gatunków iglastych, 700 ha brzozy brodawkowatej , 3550 ha buka, 3310 ha dębu szypułkowego , 410 ha dębu
bezszypułkowego oraz 60 ha lipy drobnolistnej oraz 390 ha innych gatunków liś­
ciastych.
Zestawienie założonych do końca 1998 roku powierzchni upraw pochodnych
według rdlp przedstawiono na rycinie 5. Do końca 1998 r. założono łącznie 28833
ha upraw pochodnych w blokach; w tym 22 262 ha sosny 855 ha świerka, 983 ha
modrzewia, 8QO hajodły 173 ha sosny czarnej , 258 ha innych gatunków iglastych,
408 ha brzozy brodawkowatej , 1538 ha buka, 936 ha dębu szypułkowego 431 ha
dębu bezszypułkowego 155 ha olszy czarnej , 5 ha lipy drobnolistnej oraz 30 ha innych gatunków liściastych . Stanowi to 58% planu przewidzianego do realizacji do
roku 2010. Jeśli jednak weźmie się pod uwagę fakt, że w 1991 r. w mOlnencie
rozpoczęcia realizacji "Programu" istniało już 10 000 ha upraw pochodnych, to
zaawansowanie realizacji zadań w tym zakresie jest zbyt lnałe. Ponadto bardzo
nierównOlnierna jest realizacja zadal} dla poszczególnych gatunków i w poszczególnych rdlp . Z dotychczas założonych upraw pochodnych 77, 1% to uprawy
sosnowe. U pozostałych gatunków poziom realizacji zadal} bieżącego planu nie
przekracza na ogół 25 %. Ponadto istnieje bardzo duże zróżnicowanie poziomu
realizacji upraw w poszczególnych rdlp . Z reguły wysoki poziom realizacji upraw
pochodnych występuje w tych rdlp, w któlych gatunkiem wyraźnie przeważającym jest sosna (Toruń , Zielona Góra, Olsztyn), a niski w rdlp z przewagą
gatunków liściastych, jodły i świerka (Krosno, Kraków, Wrocław). Ponadto wyraźnie odbiegają od średniej rdlp Lublin (21 % realizacji upraw pochodnych),
Białystok (27%) i Radom (32%) (lyC. 5). Niewielkie dotychczasowe wykorzystanie istniejącej bazy nasiennej otrzymanej na drodze selekcji populacyjnej jest
spowodowane głównie:
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
75
90oo r-----------------------~~~--------~--------------------~
...
~ 8000
co 7000
~
«
~
------ - - - - - - - - - - - - - - - - -
5000
s:::
'§
2000
o
a. 1000
o
o
L{)
......
C")
C")
o
-<"1----------___ - - -0 -- - - - -1
.s::: 3000 c.J
~
I- ,-,.,------- L----------_--ł
6000 -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -
.~ 4000
Q.I
O Plan /Plan
mlWykonanie /Realization
ex)
_o _--o _ _
N ___ ~ _ ____ _
v-......
<DL{)
~- --
o
N
--
o
L{)
--N- t;- .
ex)
~.--
-
-v----
ex)
-
Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych
Regional Directorates of State Forests
Ryc. 5. Powierzchnia upraw pochodnych (plan 50 000 ha, realizacj a 28 835 ha)
Fig. 5. Area of progeny plantations (plan 50 000 ha, realization 28 835 ha)
- brakiem właściwie zaprojektowanych (ilościowo i jakościowo) bloków
upraw pochodnych,
- pozyskiwaniem tylko niewielkiej ilości nasion w stosunku do lTIożliwości
wynikających z urodzaju w wyłączonych drzewostanach nasiennych,
prowadzeniem w blokach upraw pochodnych rębni złożonych,
wydłużających czasami znacznie okresy realizacji poszczególnych bloków.
Kontrola poprawności zakładania i prowadzenia bloków upraw pochodnych
przez poszczególne nadleśnictwa również wykazała szereg nieprawidłowości .
Dotyczą one przede wszystkim:
- braku właściwie zaprojektowanych (ilościowo i jakościowo) bloków
upraw pochodnych nawet dla drzewostanów własnych z terenu nadleśnictwa. Do
1991 x. wiele wyłączonych drzewostanów nasiennych nie posiadało zaprojektowanych bloków upraw pochodnych. W ostatnim okresie sytuacja uległa radykalnej poprawie, ale w dalszym ciągu spotyka się drzewostany, dla których nie
zaprojektowano bloków; w jednym bloku upraw pochodnych zakłada się kolejne
uprawy z różnych wyłączonych drzewostanów nasiennych (WDN),
- nie w pełni wykorzystuje się możliwości zakładania wielogatunkowych
upraw pochodnych;
- pozyskiwanie nasion w WDN jest ograniczane do lTIinilTIUm ze względu na
koszty zbioru z drzew stojących , w efekcie czego przy dłuższych okresach nieurodzaju powstają opóźnieni ~ w re.alizacji bloków upraw pochodnych;
76
J. lv/alras
- nie przestrzega się przyjętych zasad udziału nasion z plantacji i plantacyjnych upraw nasiennych w blokach zaprojektowanych dla określonych drzewostanów nasiennych;
- przy opracowywaniu planów urządzania lasu, przy projektowaniu rębni w
blokach upraw pochodnych, nie uwzględnia się konieczności modyfikacji tych
rębni w kierunku realizacji zasadniczego celu bloku - uprawy pochodnej;
- dokumentacja WDN, dotycząca zwłaszcza cięć sanitarno-selekcyj).1ych
i przerzedzających, a często również pozyskania szyszek (nasion) jest niepełna
i rzadko aktualizowana;
dokumentacja upraw pochodnych (karty upraw po.chodnych) jest na ogół
niepełna. Najwięcej błędów w wypełnianiu kart upraw pochodnych zawierają zapisy o poprawkach i uzupełnieniach (brak informacji o pochodzeniu użytego ma-
teriału).
Gospodarcze drzewostany nasienne
Zgodnie z przyjętymi założeniami, poszczególne rdlp zostały zobowiązane
do wybOlu, zagospodarowywania, wykorzystywania i utrzylTIywania na stałyiTI
poziomie określonej powierzchni drzewostanów 11 rodzimych gatunków lasotwórczych oraz 2 gatunków introdukowanych. SmTIaryczne zadania dla poszczególnych rdlp wynoszą 220 000 ha, a dla poszczególnych gatunków
odpowiednio: sosna - 154 500 ha, świerk - 14 100 ha, ITIodrzew - 1020 ha,
jodła '- 5580 ha, sosna CZaIl1a - 100 ha, inne iglaste - 180 ha, buk - 17300 ha,
dąb szypułkowy 13 250 ha, dąb bezszypułkowy - 2705 ha, olsza czarna6700 ha, brzoza brodawkowata - 2600 ha, lipa drobnolistna - 300 ha i inne liś­
ciaste - 740 ha. W zestawie gospodarczych drzewostanów nasiennych przewidziano również lokalnie (tam gdzie ich udział jest odpowiednio wysoki) wybór
gospodarczych drzewostanów nasiennych rzadkich gatunków liściastych, takich
jak: topola osika, klony, dzikie drzewa owocowe, wiązy itd.
Według stanu na koniec 1998 r. powierzchnia gospodarczych drzewostanów
w skali LP wynosiła 236 000 ha, a więc zadania w tym zakresie realizowane są
właściwie. Jak wynika z przeprowadzonej oceny potencjalnych możliwości produkcyjnych tej bazy w wariancie przeciętnym i pesymistycznYITI (MATRAS
1998d), lTIożliwości pozyskania nasion są znacznie większe od potrzeb w tym zakresie, szczególnie w wariancie przeciętnym.
Zakładając jako modelowy przeciętny wariant produkcji nasion, można
przyjąć, że przy obecnej powierzchni gospodarczych drzewostanów nasiennych
na pewno nie powinno być żadnych problemów z pozyskanieiTI odpowiedniej
ilości nasion sosny, świerka, i jodły. Możliwa jest nawet pewna redukcja powierzchni drzewostanów tych gatunków, konieczne jest nato111iast utrzylTIanie
obecnej powierzchni gospodarczych drzewostanów dla pozostałych gatunków
(przy obecnym zapotrzebowaniu na nasiona).
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
77
Zakładając
jako modelowy pesymistyczny wariant produkcji nasion, powierzchnia sosnowych i świerkowych drzewostanów powinna zaspokoić potrzeby nasienne w najbliższym oluesie, natomiast powierzchnia gospodarczych
drzewostanów nasiennych pozostałych gatunków może się okazać zbyt mała, aby
w pełni pokryć potrzeby nasienne, szczególnie w przypadku podstawowych gatunków liściastych. Ponieważ możliwości wyboru znacznie większej powierzchni
tych drzewostanów są ograniczone, m.in. stlukturą wiekową drzewostanów i jakością średniego pokolenia, być może konieczne będzie tworzenie dodatkowej
bazy (np. gospodarczych plantacji nasiennych), aby pokryć lokalne i czasowe niedobory nasion niektólych gatunków.
Przeprowadzona przez Krajową Komisję do uznawania drzewostanów nasiennych i drzew doborowych terenowa kontrola oraz przegląd dokumentacji w
nadleśnictwach wykazały szereg nieprawidłowości w prowadzeniu tej kategorii
bazy nasiennej. Dotyczą one przede wszystkim:
- błędów w formalnym wyborze i zatwierdzaniu drzewostanów gospodarczych (DO), tj'. opieranie się na danych z urządzania bez przeglądu drzewostanów na gluncie przez powołaną do tych celów Komisję ,
- niewłaściwego zagospodarowania drzewostanów, tj . braku cięć sanitan10selekcyjnych (CSS),
- niewłaściwego prowadzenia dokumentacji zabiegów prowadzonych w
drzewostanach (brak infonllacji o wykonanych CSS),
- pozyskiwania nasion (wycinania drzewostanów bez wcześniejszego ich
przygotowania, tj wykonania CSS),
- w dalszYlll ciągu pewien odsetek nasion wykorzystywanych do odnowieli
i zalesieli, szczególnie w przypadku gatunków nie należących do glUpy podstawowych, pochodzi spoza rejestrowanej bazy nasiennej.
Drzewostany zachowawcze
W zadaniach rzeczowych dla LP znajdujących się w "Programie" nie olueślo­
no w sposób ilościowy zadań w zakresie ochrony zasobów genowych. Zadania te
miały wynikać z analizy potrzeb w tym zaluesie określonych w oparciu o
szczegółową ocenę aktualnych zagrożel1 występujących w LP. Realizację programu ochrony leśnych zasobów genowych podzielono na kilka etapów. W
pierwszYlll etapie do ochrony zasobów genowych włączono populacje podstawowych gatunków drzew leśnych będących pozostałościmlli naturalnych populacji bytujących na olueślonym terenie przez wiele pokoleń. Zasadniczym
klyterium kwalifikacji tych obiektów do zachowania była rodzilllość pochodzenia, o cZY.1ll świadczy wiek (150 lat dla gatunków iglastych i 200 dla liściastych) ,
żywotność świadcząca o dostosowaniu do warunków lokalnych ijakość hodowlana. Dotychczas we wszystkich rdlp zakwalifikowano 13 O drzewostanów zachowawczych; w tym: 66 drzewostanów sosny, 14 drzewostanów świerka, 5
78
1. Ma/ras
30
"...
N
<O
r-
N
Ul 25
u
r-
E::
....
(j)
.o 20
E
LO
::J
Z
..-
15
~
.e
ns
.o
N
u
:.J
..-
..-
o
-
10
5
N
o
n
n
""
o
,...
..-
m
r-
LO
n;.,lln
LO
lo
,...
"
..r-I
Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych
Regiona Directorates of State Forests
Ryc. 6. Liczba zakwalifikowanych populacji zachowawczych w rdlp (130 szt.)
Fig. 6. Number of gene reserves in Regional Directoriates of State Forests (totał l30)
drzewostanów lnodrzewia, 9 drzewostanów jodły, 26 drzewostanów dębu
szypułkowego , 1 drzewostan dębu bezszypułkowego , 3 drzewostany buka, 1 drzewostan lipy drobnolistnej, 4 drzewostany jesionu wyniosłego i 1 drzewostan graba
(ryc. 6). Drzewostany te stanowią wyjątkowe cenne obiekty z punktu widzenia
ochrony zasobów genowych, ponieważ są to pozostałości naturalnych populacji
dostosowanych do wzrostu w tych warunkach przez wielopokoleniową selekcję
naturalną·
5. PODSUMOWANIE WYNIKÓW REALIZACJI ZADAŃ
RZECZOWYCH "PROGRAMU"
Postęp
w realizacji zadań rzeczowych "Programu" w latach 1991- 1999 jest
znaczący. Zadania przewidziane do realizacji do 2010 r. dotyczące infrastruktury
technicznej zostały w zasadzie wykonane. Większość zadań rzeczowych przyjętych w "Programie" jest realizowana z dużym wyprzedzeniem. Dla wyłączo­
nych drzewostanów nasiennych realizacja wynosi prawie 100%, dla drzew
doborowych - 85%, a dla plantacji i plantacyjnych upraw nasiennych - 70% zadań przewidzianych do 2010 r. Niewystarczający jest natOlniast postęp w zakłada­
niu bloków upraw pochodnych (dotychczas założono 58% planowanych
powierzchni), mimo że w wyniku weryfikacji w 1998 r. zmniejszenie zadań w tym
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
79
zakresie było największe (redukcja o 4000 ha). Przyczyn tych opóźnień jest wiele,
a do najważniejszych z nich należą:
_. brak lub zbyt późne projektowanie dla wszystkich wyłączonych drzewostanów nasiennych bloków upraw pochodnych. Bloki te z reguły projektowano
tylko w nadleśnictwach, w których istniały uznane drzewostany, co ograniczało w
znacznym stopniu możliwości zakładania upraw pochodnych. W niewielkim stopniu wykorzystywano dotychczas również możliwości zakładania upraw pochodnych gatunków liściastych na gruntach porolnych,
- konieczność weryfikacji istniejących bloków upraw pochodnych, w
któlych dotychczas wykorzystywano nasiona z kilku wyłączonych drzewostanów
nasiennych do zakładania kolejnych upraw,
- niewykorzystywanie możliwości lllodyfikacji stosowanych w blokach
upraw pochodnych rębni umożliwiających przyspieszenie zakładania bloków,
- ograniczanie pozyskania nasion w wyłączonych drzewostanach mtsiennych do minimum, szczególnie w przypadku gatunków iglastych przy konieczności wchodzenia na drzewa. Szacunkowe oceny wykazują, że praktyczne
wykorzystywanie urodzajów w wyłączonych drzewostanach nasiennych nie
przekracza 15%.'
6. WNIOSKI
1. Postęp w realizacji zadań rzeczowych "Programu" w latach 1991- 1999 jest
znaczący. Szczególnie istotna jest pełna realizacja zadań rzeczowych w zalaesie
infrastruktury technicznej nasiennictwa. Ulnożliwia to bowiem prowadzenie
nowoczesnej gospodarki nasiennej, realizację selekcji stosowanej oraz ochronę
zasobów genowych w LP.
2. Większość zadań rzeczowych przyjętych w "Programie" jest realizowana
z dllżyln wyprzedzeniein. Dla wyłączonych drzewostanów nasiennych realizacja
wynosi prawie 100%, dla drzew doborowych - 85%, natomiast dla plantacji
i plantacyjnych upraw nasiennych - 70% zadań przewidzianych do 2010 r.
3. Niewystarczające jest zaawansowanie progralnu zakładania bloków upraw
pochodnych pomiino, że w wyniku przeprowadzonej w 1998 r. weryfikacji
planów zlnniejszono zadania z tego zakresu o 4000 ha.
4. Należy rozpocząć faktyczną ochronę zasobów genowych dla populacji
wytypowanych jako zachowawcze (pozyskanie nasion do długookresowego przechowywania w Banku Genów, zakładanie powierzchni zachowawczych in situ
i ex situ).
5. Postęp w zakładanill archiwów klonów w poszczególnych rdlp jest niewielki, ~hociaż nie zawsze jest możliwe wykorzystanie wszystkich uznanych
drzew dóbOl"owych w plantacjach nasiennych. Szacuje się , że dotychczas wypadło
80
1. Matras
ok. 450 drzew doborowych (głównie sosny i świerka) , które nie zostały powielone
wegetatywnie w plantacjach.
6. W niewielkim stopniu realizowane jest zadanie mające na celu stworzenie
do końca trwania bieżącego programu, bazy wyjściowej do zakładania plantacji
nasiennych kolejnych generacji . Dotychczas założono powierzchnie testujące
drzewa doborowe (plantacyjne uprawy nasienne) tylko dla populacji sosny taborskiej, gubińskiej, tucholskiej, spalskiej i knyszyńskiej oraz powierzchnię testującą drzewa doborowe. sosny czarnej w RDLP w Krakowie. Obecnie Inożliwe
jest (ze względu na ilość drzew doborowych w poszczególnych regionach In atecznych) założenie jeszcze powierzchni dla 5 populacji sosny, 3 populacji
świerka, jednej populacji modrzewia polskiego (region 604), 2 lub 3 powierzchni
dla drzew doborowych jedlicy z regionów północnych (rdlp w Szczecinie, Szczecinku, Pile i Gdańsku), środkowej Polski (rdlp w Poznaniu 'i TOluniu), oraz regionu pogórza (rdlp we Wrocławiu, Katowicach i Krakowie).
Bardzo dużo zastrzeżeń budzi prowadzenie dokUlnentacji obiektów selekcyjnych. Istnieje pilna potrzeba dokonania szczegółowego przeglądu tych doku111entacji i ich uzupełnienia.
Praca została złożona 2 marca 2000 r. i przyjęta przez Komitet Redakcyjny 22 maja 2000 r.
REALIZATION OF THE PROGRAM OF GENE CONSERVATION
AND BREEDING OF THE FOREST TREE SPECIES IN STATE FORESTS
IN THE PERIOD 1991-1999
Summary
During the first decade of the realization of the "Program of gene conservation and
breeding of the forest tree species for the Years 1991-20 10 in Poland" 3532,43 ha of new
selected seed stand s were chosen, while 592,36 ha ofsuch stands were deleted from the register.
During the 90s the selection of the new plus trees has been perfom1ed in the State Forest
continuously, according to the appIication from the Regional Directorates of State Forests.
Jointly, 3511 the new plus trees were approved in the years 1991-1999.
The establishment of seed orchards was quite advanced in relation to the 20-year plan.
455 ,75 ha ofthese plantations were created since 1991 til1 the end of 1999 out of600 ha
assigned for the entire period of 1991- 2010. The Regional Directorates of State Forests in
Białystok , Gdańsk , Katowice and Krosno have already finished the realization of the plan.
Progress in seedling seed orchards establishment was much slower during the 90s when
compared to the rate ofseed orchards creation. Unti! the end ofthe first decade only 221 ,79 ha
of seedling seed orchards were founded, while the plan for the 20-year period was to establish
480 ha. The Regional Directorates ofState Forests Piła, Olsztyn and Zielona Góra have met the
requirements put on them by the plan, but some other (Poznań , Lublin, Radom and Szczecinek)
realized the plan only partial1y.
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
81
Until the end of the year 1998 28833 ha of progeny plantations were established. Most of
them consisted of Scots pine (22262 ha), other species occupied much smali er area: Norway
spruce - 855 ha, European larch - 983 ha, silver fir - 800 ha, black pine - 173 ha, other
coniferous species - 258 ha. DeciduOlIS species took accordingly: silver birch - 408 ha,
com mon beech - 1538 ha, pedunculate oak - 936, sessile oak - 431 ha, black alder - 155 ha,
small-leaved lime - 5 ha and other species - 30 ha. This makes 58 per cent of overall plan of
pro geny plantation establishment until the year 2010.
In the first phase of the realization of forest gene conservation programme efforts were
also made to protect the major tree species populations, which were found remaining in the
given area for many generations. The native origin, determined on the basis ofthe stand age (at
least 150 years for coniferous and 200 years for deciduOlIS species), trees' vitality - exhibiting
the stand adaptation to the local conditions as well as stand quality were the major criteria for
qualifying populations for preservation. Up to now 130 populations were chosen as gene
reserves in a11 Regional Directorates of State Forests.
Progres s in the fulfilImant of the protection programme during thefirst ,decade of its
performance was significant. Most of the tasks were realized much in advance: for selected
seed stands almost in 100 per cent ofthe entire 20-year plan assignment, for the plus trees in 85
per cent, for seed and seedling seed orchards in 70 per cent. Only progeny plantation
establishment was slower - during the first 9 years it has reached 58 per cent of the plan only.
(trans I. P. L.)
PIŚMIENNICTWO
GOZDALIK M. , MATRAS .r., ZaL ĘSKI A., 1995 : Opracowanie Projektu Ustawy o Nasiennictwie
Leśnym i Materiale Rozmnożeniowym . Spraw. nauk. IBL, Warszawa.
KOCIĘCKI S. 1988: Wytyczne w sprawie selekcji drzew na potrzeby nasiennictwa leśnego . Prace
Inst. Bad. Leśn . Ser. B, 7: 1-61.
KOC IĘCKI S., MAT RAS J., 1990: Badania porównawcze nad morfologią i przyrostowością świerka
różnych pochodzeń . Spraw. nauk. IBL, Warszawa.
KRZAKOWA M. , MATRAS .L, 1997: Określenie biochemicznych właściwości (enzymy fenole) i ich
związków z tolerancyjnościąpopulacji i osobników wybranych gatunków drzew . Spraw. nauk.
IBL, Warszawa.
.
KRZAKOWA M., MATRAS 1., 1998a: Phenolic compounds as a measure of genetic diversity in conifers. W:
Materialy z Forum "Biodiversity - Treasures in the World 's Forests" Sclmeverdingen, Germany.
KRZAKOWA M., MATRAS J., 1998b: Różnorodność genetyczna plantacji nasiennej sosny z Nadleśnictwa Orneta. Materiały z sympozjum PTB "Botanika Polska u progu XXI wieku".
Gdańsk .
JANSON L., MATRAS J., 1992: Plantacje nasienne i plantacyjne upra~vy nasienne w leśnictwie
polskim. Post. Techn. Leśn. , 51 : 22-27.
JANSON L., MATRAS J. , ZAŁĘSKI A. , 1995: Program działania leśnego banku genów w Polsce.
Spraw. nauk. IBL.
MAT RAS J., 1991a: Rejestr drzew doborowych, plantacji i plantacyjnych upraw nasiennych . DGLP,
IBL, Warszawa, 1-98.
MATRAS .r., 1991b: Selekcja w nasiennictwie leśnym . W: Poradnik Leśniczego. Wyd. Świat.
Warszawa, 145-153 .
MATRAS l . 1993a: Growth of Norway Spruce in IUFRO 1972 experiment. In: Proceedings of the
IUFRO S2 2-11 Symposium "Norway Spruce Provenances and breeding", Latvia, Riga 1993.
82
1. Matras
MATRAS 1., 1992: Podstawy selekcji drzew
Techn. Leśn., 51: 9-15.
leśnych
i zachowania zasobów genetycznych. Post.
MATRAS 1., 1993b: Rozwój nasiennictwa genetyki i selekcji (bank genów). W : Raport o stanie
lasów w Polsce. lnst. Bad. Leśn., Warszawa.
MATRAS J., 1993c: Zróżnicowanie genetyczne podstawowych gatunków drzew leśnych w Polsce.
W: Stałe obserwacje zmian różnorodności biologicznej lasu dla wybranych sposobów zagospodarowania (red. M. Falęcka). Spraw. nauk. IBL, Warszawa.
MATRAS .L, 1994a: Wstępne wytyczne wykorzystania populacji sosny na skalę gospodarczą. DGLP,
IBL, Warszawa, 1-18.
MATRAS 1., 1994b: Clinal differences in growth and qualitative features European populations of
Pine (pinus solvestris L.) Abstracts of the IUFRO S.2.02.18 Symposium "scots pine breeding
and genetics" Lithuania 13-17 September, Girionys.
MATRAS 1., 1995a: Gene conservation of Spruce (Picea abies Karst.) in Poland. European Forest
Genetic Resources Programme (EUFORGEN) Pice a abies Network. Report of the first meeting. Tatra National Park, Stara Lesna, Slovakia.
MAT RAS J., 1995b: Wstępne wytyczne wykorzystania populacji modrzewia na skalę gospodarczą.
DGLP, IBL Warszawa, 1-13.
MATRAS J., 1995c: Wstępne wytyczne w sprawie pozyskania nasion i szyszek do przechowywania
w banku genów IBL, Warszawa, 1-3 .
MATRAS J., 1995d: Genetyczne podstawy hodowli selekcyjnej drzew le śnych. W: Nasiennictwo
leśnych drzew i krzewów iglastych (red. Andrzej Załęski). Wyd. Świat, Warszawa.
MATRAS .l., 1995e: Baza nasienna w Lasach Państwowych. W: Nasiennictwo leśnych drzew i
krzewów iglastych (red. Andrzej Załęski). Wyd. Świat, Warszawa, 1-13.
MATRAS .T ., 1995f: Działania polskiego leśnictwa w zakresie zachowania zasobów genowych i
ochrony różnorodności biologicznej drzew leśnych. Mat. z Seminarium "Ochrona środowiska
w gminach". POLEKO 95 Poznań.
MATRAS .L, 1995g: Baza nasienna podstawowych gatunków drzew leśnych w terenach skażonych
imisjami przemysłowymi w Sudetach. DGLP, IBL, Warszawa.
MATRAS l, 1996a: Wstępne wytyczne wykorzystania populacji świerka pospolitego w Polsce.
DGLP, IBL, Warszawa, 1-19.
MATRAS J., 1996b: Określenie kryteriów typowania szczególnie cennych populacji drzew leśnych w
celu ich ochrony i zachowania w formie banku genów. W : Bank Genów gatunków drzew
leśnych. Spraw. nauk. IBL, Warszawa.
MATRAS l, 1996c: Genetic variability of Scots Pine. lnstitute des Recherches Foresieres. Seminaire
Franco-Polonais, Program me et Resumes.
MATRAS l, 1996d: Zmienność klinalna cech ilościowych i jakościowych Sosny zwyczajnej (Pinus
silvestris L.). W: Materiały na sesję naukową "sosna w Polsce - stan, problemy, perspektywy.
PTL, Łagów Lubuski.
MATRAS J., 1996e: Ochrona zasobów genowych świerka pospolitego [Picea abies (L.) Karst.] w
Polsce. Sy Iwan, 10: 57-71.
MAT RAS 1., I 996f: Rejestr Bazy nasiennej w Polsce. bGLP., IBL. Warszawa, 1-328.
MATRAS 1. , 1996g: Ochrona różnorodności genetycznej gatunków leśnych . Komunikaty Leśnego
Banku Genów Kostrzyca. Zeszyt nr l/96, 5: 1-5.
MATRAS J., 1997a: Koncepcja ochrony zróżnicowania genetycznego zbiorowisk leśnych w Parkach
Narodowych. IBL, Warszawa.
MATRAS 1., 1997b: Program ochrony zasobów genowych podstawowych gatunków drzew i
krzewów leśnych w Lasach Państwowych . Komunikaty Leśnego Banku Genów Kostrzyca,
2/97 : 1-18.
Realizacja ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew
83
MAT RAS l ., 1997c: Znaczenie regionalizacji nasiennej w zachowaniu leśnych zasobów genowych
. Komunikaty Leśnego Banku Genów Kostrzyca, 2/97: 1-15.
MATRAS 1., 1997d : Koncepcja ochrony zróżnicowania genetycznego zbiorowisk roślinnych w Parkach Narodowych. Komunikaty Leśnego Banku Genów Kostrzyca, 2/97: 1-28.
MATRAS 1., 1997e: Zasady zakładania i prowadzenia powierzchni zachowawczych in situ i ex situ
Komunikaty Leśnego Banku Genów Kostrzyca, 3/97: 1-13 .
MATRAS l., 1997f: Zasady wyboru prowadzenia oraz wykorzystania genotypów, populacji i zbiorowisk zachowawczych w LP. IBL, Warszawa.
MATRAS 1., 1998a: Instrukcja oceny potrzeb w zakresie ochrony zasobów genowych genotypów,
populacji i zbiorowisk roślinnych w Parkach Narodowych. IBL Warszawa.
MATRAS 1., 1998b: Program ochrony leśnych zasobów genowych. W: Materiały z I Ogólnopolskiej
Konferencji "Zasoby genowe roślin użytkowych - gromadzenie, ocena i wykorzystanie.
Puławy 5-7 października 1998 r., 123-136.
MATRAS l ., 1998c: Baza nasienna na terenach skażonych emisjami przemysłowymi. W: Materiały z
seminarium naukowo-technicznego pt. "Odbudowa lasów w Sudetach". Szklarska Poręba, 1-2
października 1998 r.
MATRAS l. , 1998d: Gospodarcze drzewostany nasiennne. Biblioteczka Leśniczego , 91: 1- 11 .
MATRAS l , 1998e: Świerk tamawski w badaniach Instytutu Badawczego Leśnictwa. Sylwan, 10: 49-69.
MATRAS l ., BELLON S., ANDRZEJCZYK T., KULEJ M. , BARDZAJN W., RzEŹNIK Z., 1995 : Badania
nad wzrostem i formą modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń. Spraw. nauk. IBL.
Warszawa.
MATRAS l. , BELLON S., ŻYBURA H. , BARZDAJN W., SZCZYGIELK., RAKOWSKI K., 1996: Badania
porównawcze nad morfologią i przyrostowością świerka różnych pochodzeń. Spraw. nauk.
IBL. Warszawa.
.
MATRAS l ., BURZYŃSKI G., CZART 1., FONDER W. , KORCZYK k , PUCHNTARSKI T., TOMCZYK A.,
ZALĘSKI k , 1993: Program zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej
drzew leśnych w Polsce na lata 1991-2010. DGLP, IBL, Warszawa, 1-62.
MATRAS l., GUNIA S., KOWALCZYK 1., SABOR l ., RZEŹWK Z., 1994: Zmienność sosny pospolitej i
hodowlana wartość jej proweniencji. Spraw. nauk. IBL, Warszawa.
MATRAS l ., lANSON L. , 1998: Ochrona zasobów genowych. W: Biologia świerka pospolitego (red.
Boratyński A , Bugała W.). Instytut Dendrologii PAN. Bogucki, Wyd. Nauk., Poznań, 255-270.
MATRAS l ., KOWALCZYK 1., 1998a: Świerk w badaniach IBL. W: Matriały z seminarium naukowego "Przeszłość, teraźniejszość i jutr9 świerka sudeckiego" Kostrzyca 25-27 maja 1998 r. .
MATRAS 1., KOWALCZYK l ., 1998b: Wybór populacji
do zachowania zasobów
. świerka sudeckiego
.
genowych. W: Matriały z Seminarium naukowego "Przeszłość, teraźniejszość i jutro świerka
sudeckiego" Kostrzyca 25-27 mąja 1998.
MATRAS l ., RzEŹNIK Z., BARZDAJN W., TARASlUK S., SABOR 1., KOWALKOWSKI W. , KOZIOŁ C.,
SUŁK OWSKA M., 1997: Populacyjna zmienność Buka zwycząjnego (Fagus silvatica L.) w
Polsce. Spraw. nauk. IBL, Wars,zawa.
MATRAS .T ., SUŁKOWSKA M., 1996: Określenie kryteriów typowania szczególnie cennych populacji
drzew leśnych w celu ich ochrony i zachowania w formie Banku Genów. Komunikaty Leśnego
Banku Genów Kostrzyca, 1/96: 1-32.
ZAŁĘSKI k , MATRAS l. , SABOR J., ZAJĄCZKOWSKA B., 1994: Leśna regionalizacja dla nasion i
sadzonek w Polsce. Fundacja Rozwoju SGGW, Warszawa, 1-125.
ZAŁĘSKI A. , MATRAS .T., SABOR 1., ZAJĄCZKOWSKA 8., 1996: Leśna regionalizacja dlanasion i
sadzonek w Polsce. Fundacja Rozwoju SGGW Warszawa, 1-127.