kategorie estetyczne

KATEGORIE ESTETYCZNE –
w estetyce zespół pojęć ogólnych, które służą do określania podstawowych jakości i cech przedmiotów estetycznych. K.e. realizujące się w dziełach sztuki określają również rodzaj
wywoływanych przez nie przeżyć estetycznych oraz przypisywanych im wartości estetycznych. Główne k.e. wyodrębniła estetyka antyczna, należą do nich: piękno, tragizm, komizm, wzniosłość, patos. W wyniku późniejszych przeobrażeń sztuki i poglądów estetycznych do k.e. zaliczone zostały także brzydota, groteska, ironia oraz
wdzięk. W estetyce antycznej kategoriami estetycznymi były piękno, które pojmowano jako celowość, użyteczność, kształt miły dla oka (wg Platona); piękne jest to, co jest przyjemne dla oczu i uszu (wg sofistów). Różne
kierunki i prądy w sztuce – w zależności od swych ogólnoestetycznych założeń – preferują pewne k.e., odrzucając inne (np. klasycyzm wysoko cenił piękno i tragizm, barok zaś wzniosłość), ustalają zasady równoczesnego
występowania k.e. uznanych za przeciwstawne (np. klasycyzm wykluczał współistnienie wzniosłości i komizmu),
niekiedy jednak dopuszczając ich współwystępowanie w jednym dziele (np. tragizm i komizm w dramatach
Szekspira, różnorodność k.e. w sztuce romantycznej). W normatywnych teoriach lit. realizowanie określonej k.e.
było także istotnym wyznacznikiem niektórych gatunków lit., np. tragedii czy komedii.
KOMIZM (gr.), kategoria estet., określająca właściwości zjawisk zdolnych wywołać śmiech oraz okoliczności,
w jakich dochodzi do powstania tej reakcji; istnieje wiele poglądów w kwestii źródeł efektu komicznego, na ogół
przyjmuje się, że jego istota polega na ujawnianiu zaskakującej sprzeczności, kontrastu, będących wynikiem
przedstawienia osób, sytuacji odbiegających od oczekiwań odbiorcy. Wyróżnia się 2 podstawowe formy komizmu: 1) elementarny, wywołujący wesołość komizm sytuacyjny, np. komizm farsy; 2) złożony, odwołujący się
do refleksji, ważny jako instrument krytyki wobec wartości i autorytetów (np. satyra, humor, ironia, groteska). Na
usługach komizmu występują w literaturze i sztuce różne środki ekspresji i chwyty językowo-stylistyczne, m.in.:
karykatura, parodia, trawestacja, dowcip; bogatym ich zespołem operuje zwł. komedia.
GROTESKA - jest to ukazywanie rzeczywistości w literaturze, teatrze, filmie i dziełach plastycznych w sposób,
w którym odbiorca uznaje go za nierealistyczny, obcy, absurdalny, komiczny, karykaturalny.
Groteskę cechuje deformacja rzeczywistości, mieszanie elementów kontrastowych, pozostających ze sobą
w sprzeczności (np. bieli z czernią, dobra ze złem itp.), zakłócenie zdrowego rozsądku (nonsens) i zasad logicznych. W dziełach literackich, w których występuje groteska, znajduje się często parodia i skłonność do swobodnego mieszania cech różnych gatunków i stylów.
TRAGIZM – w literaturze, splot nieszczęśliwych okoliczności stwarzających sytuację bez wyjścia, którą charakteryzuje zaskakująca dysproporcja między problematyczną winą a straszliwą karą, przyjmowaną jednak przez
winowajcę w imię jakichś względów natury filozoficznej (religijnej, społecznej, politycznej). Starcie równorzędnych racji moralnych, powoduje nieuchronną klęskę jednostki szlachetnej (zasadnicza cecha dramatu antycznego
i klasycznego).
PATOS, kategoria estetyczna w literaturze i sztuce, używana zwykle dla przedstawiania osób i zjawisk uważanych za szczególnie ważne, przełomowe, monumentalne, traktowanych bardzo emocjonalnie, w kategoriach
wielkiej namiętności, rozpaczy itp. Patos posługuje się odpowiednio dobraną, uwznioślającą retoryką, sposobem
obrazowania itp., mającymi poruszyć odbiorcę. Był znany w starożytności, w okresie renesansu, baroku i klasycyzmu (Ody i Tragedie). Od czasów romantyzmu został uznany za środek staroświecki, przesadzony i sztuczny,
wrócił jednak do łask w pewnych odmianach neoklasycyzmu, w ekspresjonizmie, a także twórczości patriotycznej i polityczno-agitacyjnej, np. w totalitarnych hitlerowskich Niemczech i w ZSRR.
IRONIA – sposób wypowiadania się oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch
poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie
ulewy. W klasycznej retoryce ironia stanowi jeden z tropów. W rozumieniu potocznym ironię utożsamia się z
kpiną, wyśmiewaniem, dystansem. Termin ten odnosi się również do sytuacji, zjawisk niezgodnych z oczekiwaniami; rezultatów przeciwstawnych wobec zamiarów, czyli do zaburzenia przyczynowo-skutkowej struktury rzeczywistości. Wyróżnia się tu kilka odmian:
• ironia sytuacyjna, np. wystąpienie w komputerze błędu systemowego;
• ironia losu (zwana też kosmiczną), np. utrata słuchu Ludviga von Beethovena;
• ironia historii, np. określenie stosowane wobec wojny światowej 1914-18 w okresie jej trwania oraz krótko
po zakończeniu: Wojna mająca na celu zakończenie wszystkich wojen (The War to End All Wars).
Matrycą ironii werbalnej będzie więc: [ktoś] ironizuje, że..., matrycą ironii odnoszącej się do sytuacji,
zdarzeń, losu: na ironię zakrawa, że...
Wyróżnia się również postawę ironiczną, charakteryzującą się dystansem, spokojem, rozwagą w ocenie,
brakiem zaangażowania, jak również oziębłością emocjonalną.
Wioletta Wodnicka
LO V w Zielonej Górze