Pobierz

ANALIZA STRUKTURY WYDATKÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE W LATACH 2000-2011
Stanisław Minta, Agnieszka Łuszczyńska
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Streszczenie
W przedstawionej pracy dokonano analizy wydatków gospodarstw domowych w latach 2000-2011 w
celu określenia, czy w warunkach polskich potwierdza się I. prawo Engla. Uzyskane wyniki wskazały,
że w analizowanym okresie wzrost dochodów dyspozycyjnych był nieco wyższy niż wzrost wydatków
gospodarstw domowych, co może świadczyć o rozsądnym gospodarowaniu środkami finansowymi
Polaków w obliczu globalnego kryzysu finansowego, który odcisnął piętno także w krajowej gospodarce i na rynku pracy. Wykonana dokładna analiza wydatków gospodarstw domowych wskazała, że
w badanym okresie udział wydatków na cele żywnościowe zmalał z prawie 31% w 2000 r. do 25% w
2011 roku, a jednocześnie wyraźnie zwiększyło się znaczenie wydatków na użytkowanie mieszkania i
nośniki energii oraz łącznego udziału wydatków na rekreację, kulturę, restauracje i hotele. Dodatkowo w tym czasie realne dochody dyspozycyjne wzrosły o 47%. W związku z tym, można postawić tezę,
że otrzymane wyniki potwierdziły w polskich realiach zależność opisaną w I. prawie Engla.
Analysis of household spending structure in Poland in years 2000-2011
Summary
In this study was prepared analysis of Polish household expenditure in years 200-2011. The aim of the
study was to determine whether of Polish conditions is confirmed the I-st Engel’s law. Obtained results indicated that during the analyzed period growth of disposable income was slightly higher than
the increase in household expenditure. It can attest to a reasonable allocation of the financial resources of Poles in the face of the global financial crisis, which left its deep mark in the domestic
economy and labor market. Detailed analysis of household expenditure indicated that during the analyzed period the share of spending on food decreased from almost 31% in 2000 to 25% in 2011, and at
the same time clearly increased the importance of spending on housing, water and energy, and the
total share of expenditure on recreation, culture, restaurants and hotels. In addition, at this time real
23
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 2 (22) 2015, s. 23-29
Analiza struktury wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000-2011
disposable income grew by 47%. Consequently in the Polish reality, it can be argued that the obtained
results confirmed the relationship described in the Engel’s law.
Wprowadzenie
Wykorzystywanie analizy struktury wydatków ma w badaniach ekonomicznych długą tradycję. Najbardziej znaną postacią, która korzystała z tej metody, jest Ernst Engel, który jako pierwszy zauważył,
że istnieje statystyczna zależność pomiędzy wielkością dysponowanych dochodów w gospodarstwach
domowych, a rozmiarami i strukturą wydatków konsumpcyjnych. Dokładnie zależność o której mowa,
została nazwana jako I. prawo Engla wskazujące, że w miarę wzrostu dochodów dyspozycyjnych
przypadających na 1 członka gospodarstwa domowego, spada udział wydatków na żywność i dobra
niższego rzędu na rzecz wzrostu wydatków na dobra wyższego rzędu - zwłaszcza trwałego użytkowania1.
Analiza struktury wydatków jest częścią szerszego zagadnienia jakim jest badanie budżetów gospodarstw domowych, co poza wydatkami obejmuje także analizowanie poziomu, źródeł i zmienności
dochodów konsumentów w czasie. Na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych opartych o dane statystyki publicznej można w sposób względnie prawidłowy ocenić faktyczne zmiany
kondycji ekonomicznej społeczeństwa. W innym przypadku jest to poddawane subiektywnym opiniom zwykłych obywateli, mediów czy polityków, które często są bardzo sprzeczne ze sobą w zależności od zasobności portfela albo prezentowanej opcji politycznej. Wartość wydatków gospodarstw
domowych, ich struktura oraz nominalna i realna dynamika zmian, wyraźnie wskazują, jak zmienia się
faktyczna siła nabywcza konsumentów2.
Ważne miejsce w analizie struktury wydatków gospodarstw domowych zajmują koszty ponoszone na
konsumpcję żywności. Wynika to z faktu, że konsumpcja żywności jest wyraźnie powiązana z poziomem życia społeczeństwa i preferencjami nabywców3.
1. Cel, zakres i metodyka badań
Przedstawione opracowanie miało na celu przeanalizowanie struktury wydatków w polskich gospodarstwach domowych w latach 2000-2011 i znalezienie odpowiedzi, czy w tym okresie w krajowych
warunkach I. prawo Engla znalazło potwierdzenie. Cele pomocnicze polegały na określeniu tendencji
realnych zmian dochodów i wydatków przypadających na 1 osobę w gospodarstwie domowym. Podczas pracy wykorzystano metodę dokumentacyjną4 dzięki której zebrano wtórne źródła informacji
pochodzące z publikacji statystycznych GUS 5,6. Do analizy danych i prezentacji wyników wykorzysta1
Rekowski M., Mikroekonomia, Wyd. Akademia, Poznań 2005, s. 111-119.
Gorczyca M., Dochody i wydatki gospodarstw domowych, „Ekonomia (Ekonomia. Rynek, Gospodarka, Społeczeństwo)”,
2007, 19, s. 97-117.
3
Wysocki F., Kurzawa I., Kształtowanie się preferencji konsumpcyjnych artykułów żywnościowych w relacji miasto – wieś,
„Zagadnienia Ekonomiki Rolnej”, 2006, 2 (307), s. 49 – 67.
4
Stachak S., Wstęp do metodologii badań ekonomicznych, Książka i Wiedza, Warszawa 1997, s. 151-156.
5
GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012.
6
GUS, Roczne wskaźniki makroekonomiczne cz. III, Główny Urząd Statystyczny, [z:] http://stat.gov.pl/wskaznikimakroekonomiczne/, 18.05.2014.
2
24
Analiza struktury wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000-2011
no metodę opisową, analizę porównawczą, metodę urealnienia wartości pieniężnych z użyciem deflatora7, oraz wybrane metody analizy dynamiki zjawisk8.
2. Wyniki badań
Ponieważ konsumpcja wymaga wydatkowania wcześniej osiągniętych dochodów pomniejszonych o
obowiązkowe daniny publiczne, ubezpieczenia społeczne i tym podobne obciążenia gospodarstw
domowych, pierwszy etap prac badawczych polegał na określeniu wartości dochodów dyspozycyjnych oraz wydatków gospodarstw domowych na przestrzeni wybranego okresu. Następnie obliczono
realne zmiany w tym zakresie poprzez wyeliminowanie wpływu inflacji na wartości nominalne w poszczególnych latach (zastosowano tutaj wskaźnik inflacji cen konsumentów, czyli CPI, a jako bazowy
wybrano rok 2000). Szczegółowe wartości oraz nominalną i realną dynamikę zmian przedstawiono w
tabeli 1.
Tabela 1. Przeciętne wartości i zmiany miesięcznych dochodów dyspozycyjnych oraz wydatków ogółem na 1 osobę w gospodarstwach domowych (lata 2000-2011)
Wyszczególnienie
j.m.
Lata
2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Nominalne dochody
dyspozycyjne
zł
2008
2009
2010
2011
589,6 638,4 682,9 706,3 731,8 802,4 894,5 1006,6 1071,7 1147,2 1183,7
Zmiana nominalnych
dochodów dyspozy%
cyjnych (2000 r. =
100%)
100,0 108,5 116,0 120,0 124,3 136,3 152,0 171,0
182,1 194,9 201,1
Deflator CPI
%
100,0 107,5 108,4 112,2 114,6 115,7 118,6 123,6
127,9 131,2 136,8
Realne dochody
dyspozycyjne (wg
CPI)
zł
588,6 593,9 630,0 629,5 638,6 693,5 754,2 814,4
837,9 874,4 865,3
Zmiana realnych
dochodów do dyspo- %
zycji (2000 r. = 100%)
100,0 100,9 107,0 106,9 108,5 117,8 128,1 138,4
142,3 148,5 147,0
Wydatki nominalne
zł
599,5 625,0 677,8 694,7 690,3 744,8 809,9 904,3
956,7 991,4 1015,1
Zmiana wydatków
nominalnych (2000 r. %
= 100%)
100,0 104,3 113,1 115,9 115,1 124,2 135,1 150,8
159,6 165,4 169,3
Realne wydatki (wg
599,5 581,4 625,3 619,2 602,4 643,7 682,9 731,6
748,0 755,7 742,1
zł
7
Noga M., Makroekonomia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000, s.
24.
8
Mruk H. (red.), Analiza rynku, PWE, Warszawa 2003, s. 71-82.
25
Analiza struktury wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000-2011
CPI)
Zmiana wydatków
realnych (2000 r. =
100%)
%
100,0 97,0 104,3 103,3 100,5 107,4 113,9 122,0
124,8 126,1 123,8
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012 oraz Roczne wskaźniki makroekonomiczne cz. III, Główny Urząd Statystyczny, [z:]
http://stat.gov.pl/wskazniki-makroekonomiczne/, 18.05.2014).
Wartość miesięcznych dochodów dyspozycyjnych przypadających na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych wzrosła nominalnie z poziomu prawie 590 zł w 2000 roku do niemal 1184 zł w
2011 roku (tabela 1). W tym czasie inflacja typu CPI wyniosła 36,8%, dlatego realne wzrosty dochodów dyspozycyjnych były niższe (od 589,6 zł w 2000 roku do 865,3 zł w 2011 roku). W przypadku
wydatków ogółem na 1 członka gospodarstwa domowego wzrost nominalny w analizowanym okresie
wyniósł 69,3% (z 599,5 zł w 2000 r. do 1015,1 zł w 2011 r.), natomiast zmiana realna to prawie 24% z 599,5 zł w 2000 r. do 742,1 zł w 2011 r. (tabela 1).
Korzystając z analitycznej metody wyodrębnienia tendencji rozwojowej określono siłę i kierunek tendencji realnych zmian dochodów dyspozycyjnych i wydatków ogółem na 1 osobę w gospodarstwach
domowych, a wyniki tych działań przedstawiono na rysunkach 1 i 2.
Rysunek 1. Dynamika i tendencja zmian realnego poziomu dochodów dyspozycyjnych na 1 osobę w
polskich gospodarstw domowych
150,0%
140,0%
130,0%
y = 0,0558x + 0,8883
R² = 0,9448
120,0%
110,0%
100,0%
90,0%
2000
2002
2003
2004
Zmiana realnych dochodów
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Trend liniowy (zmiana realnych dochodów)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2012.
26
Analiza struktury wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000-2011
Rysunek 2. Dynamika i tendencja zmian realnego poziomu wydatków na 1 osobę w polskich gospodarstw domowych
150,0%
140,0%
130,0%
120,0%
y = 0,0316x + 0,9222
R² = 0,8747
110,0%
100,0%
90,0%
2000
2002
2003
2004
Zmiana realnych wydatków
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Trend liniowy (zmiana realnych wydatków)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2012.
Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że zarówno dochody dyspozycyjne, jak i wydatki
gospodarstw domowych miały wyraźną tendencję wzrostową. Natomiast nieco większą siłę zaobserwowano w tym aspekcie przy dochodach dyspozycyjnych. Ogólnie na tej podstawie można wywnioskować znaczący wzrost potencjału konsumpcyjnego w społeczeństwie polskim w okresie 2000 –
2011. Silniejsza tendencja wzrostu dochodów dyspozycyjnych w porównaniu do tendencji zmian wydatków ogółem, może być przynajmniej częściowo wytłumaczona tym, że od 2007 roku cały świat
pogrążył się w globalnym kryzysie finansowym. Nasz kraj, mimo że uniknął klasycznej recesji objawiającej się spadkiem realnego PKB, to jednak odczuł skutki tego wstrząsu ekonomicznego w postaci
spowolnienia gospodarczego i wzrostu stopy bezrobocia. Duża niepewność ekonomiczna niewątpliwie przełożyła się na bardziej rozważne wydawanie pozyskiwanych dochodów w polskich rodzinach
w tym czasie, czego skutkiem był większy wzrost realnych dochodów dyspozycyjnych aniżeli realizowanych wydatków (porównaj rys. 1 i 2).
Główna część podjętych badań dotyczyła szczegółowej analizy wydatków ponoszonych przez gospodarstwa domowe. W ramach tych prac przyjrzano się zmianom wartości wydatków ogółem oraz ich
strukturze, ze szczególnym uwzględnieniem podziału na kategorie produktowe wśród wydatków na
cele konsumpcyjne (tabela 2).
W latach 2000-2011 udział wydatków na cele konsumpcyjne w wydatkach ogółem gospodarstw domowych wahał się w granicach 95,4-96,4% (tabela 2). Wśród wydatków konsumpcyjnych największe
znaczenie miały koszty ponoszone na zakup żywności i napojów bezalkoholowych oraz koszty związane z użytkowaniem mieszkań i nośnikami energii, a także wydatki na transport i łączność.
Ogólnie w badanym okresie wartość wydatków na towary i usługi konsumpcyjne liczone łącznie w
ujęciu nominalnym wzrosła z niemal 578 zł w 2000 roku do około 972 zł w 2011 roku (na 1 osobę). W
tym czasie koszty zakupu żywności i napojów bezalkoholowych podniosły się z prawie 185 zł w 2000
roku do nieco ponad 254 zł w 2011 roku (wzrost o 37,3%). Dla porównania wydatki ponoszone na
użytkowanie mieszkań i nośniki energii prawie się podwoiły, bo wzrosły z poziomu około 107 zł w
2000 roku do ponad 210 zł w 2011 roku. Obserwując poszczególne kategorie dóbr konsumpcyjnych,
27
Analiza struktury wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000-2011
największy wzrost wydatków dotyczył korzystania z usług restauracyjnych i hotelarskich, które choć
wartościowo nie były zbyt liczącą pozycją (zmiana z 8,4 zł w 2000 r. do 24,8 zł w 2011 r.), to jednak w
ujęciu względnym podwyższyły się niemal trzykrotnie. Patrząc na uzyskane dane można stwierdzić, że
w pierwszej dekadzie XXI wieku w Polsce doszło dzięki znacznemu wzrostowi dochodów dyspozycyjnych do znacznej zmiany struktury wydatków. Choć cały czas na pierwszym miejscu w zestawieniu
wydatków były żywność i napoje bezalkoholowe, to jednak wzrost kosztów ponoszonych na ten cel
postępował wolniej aniżeli dla większości pozostałych kategorii produktowych składających się na
całkowite wydatki konsumpcyjne. Szczegółowe zmiany wartości wydatków na poszczególne kategorie
produktowe przedstawione zostały w tabeli 2.
Tabela 2. Przeciętne wartości oraz struktura miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach
domowych z podziałem na kategorie produktowe (lata 2000-2011 w ujęciu nominalnym)
Wyszczególnienie
j.m.
Lata
2000 2002 2003 2004 2005 2006
2007
2008
2009
2010
2011
Towary i usługi
konsumpcyjne, w
tym:
zł
577,6 599,2 648,7 665,6 660,7 712,6 775,6 865,3 913,9
945,8
971,8
a) żywność i napoje
bezalkoholowe
zł
184,8 184,6 188,2 195,0 194,1 202,1 215,8 231,1 240,1
246,1
254,1
b) napoje alkoholowe
zł
6,3
6,9
7,4
7,4
7,3
8,2
8,9
10,0
10,9
11,2
11,6
c) wyroby tytoniowe i narkotyki
zł
11,7
11,8
12,0
11,6
11,5
11,8
12,9
13,8
15,2
15,7
15,8
d) odzież i obuwie
zł
33,1
32,8
34,7
34,3
35,0
40,2
46,3
49,8
49,9
52,4
51,8
e)
użytkowanie
mieszkania i nośniki
energii
zł
107,2 124,5 142,4 140,8 135,6 146,9 149,1 170,8 188,0
199,9
210,3
f)
wyposażenie
mieszkania i prowadzenie
gospodarstwa domowego
zł
35,6
31,3
34,1
34,1
34,3
38,0
44,8
49,4
51,5
51,2
49,1
g) zdrowie
zł
26,6
28,3
33,2
35,1
34,7
36,6
40,0
43,7
47,9
47,4
50,4
h) transport i łączność
zł
80,6
81,6
89,8
95,5
98,2 103,7 116,1 134,1 136,2
138,2
139,6
i) edukacja, rekreacja i kultura
zł
48,7
50,3
54,8
57,5
56,3
63,6
72,7
83,1
87,8
92,6
94,3
j) restauracja i hotele
zł
8,4
10,1
11,7
12,3
12,8
14,6
15,4
18,1
20,7
22,9
24,8
k) inne towary i
usługi konsumpcyjne oraz kieszonko-
zł
34,6
37,0
40,4
42,0
40,9
46,9
53,6
61,4
65,7
68,2
70,0
28
Analiza struktury wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000-2011
we
Pozostałe wydatki
zł
21,9
25,8
29,1
29,1
29,6
32,2
34,4
38,9
42,8
45,6
43,3
WYDATKI OGÓŁEM
zł
599,5 625,0 677,8 694,7 690,3 744,8 810,0 904,2 956,7
991,4
1015,1
Udział wydatków
na towary i usługi
konsumpcyjne
w
wydatkach ogółem
%
96,4
95,9
95,7
95,8
95,7
95,7
95,8
95,7
95,5
95,4
95,7
Udział pozostałych
wydatków w wydatkach ogółem
%
3,6
4,1
4,3
4,2
4,3
4,3
4,2
4,3
4,5
4,6
4,3
Struktura
wydatków ogółem
%
100,0
100,0
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2012.
Ostatnia część przeprowadzonych badań polegała na określeniu udziału wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem gospodarstw domowych w poszczególnych latach z wybranego szeregu czasowego, a także na wyznaczeniu kierunku i siły trendu zmian w tym zakresie.
Otrzymane wyniki dotyczące tego zagadnienia przedstawiono w formie graficznej na rysunku 3.
Rysunek 3. Tendencja zmian udziału wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach
ogółem gospodarstw domowych w latach 2000-2011
35,0%
y = -0,0057x + 0,3055
R² = 0,9231
30,0%
25,0%
20,0%
15,0%
10,0%
30,8% 29,5%
27,8% 28,1% 28,1% 27,1% 26,6% 25,6%
25,1% 24,8% 25,0%
5,0%
0,0%
2000
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem
Tendencja zmian (trend liniowy)
Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2012.
29
Analiza struktury wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000-2011
W badanym okresie systematycznie malał udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe z
poziomu 30,8% w 2000 r. do 24,8% w 2010 r. i 25,0% w 2011 r., co oznacza tendencję malejącą potwierdzoną przez ujemną wartość współczynnika kierunkowego opisującego trend liniowy zmniejszającego się udziału wydatków gospodarstw domowych na zaspokojenie potrzeb żywnościowych (rysunek 3). Taka sytuacja potwierdziła, że w polskich warunkach w latach 2000-2011 potwierdziła się
zależność opisana w I. prawie Engla, która wskazuje, że w miarę wzrostu realnych dochodów na 1
członka rodziny, zmienia się struktura wydatków, a dokładniej spada udział wydatków na żywność i
dobra niższego rzędu, natomiast wzrasta udział wydatków na dobra wyższego rzędu.
Podsumowanie
W wyniku podjętych prac badawczych udało się ustalić, że realny poziom dochodów dyspozycyjnych
w badanym okresie wzrósł z około 588 zł do ponad 865 zł/osobę miesięcznie (w ujęciu względnym
przyrost wyniósł 47%). W tym samym czasie realne wydatki także wzrosły, choć nieco wolniej, bo
przyrost wartości w tym przypadku wyniósł niecałe 24%. Otrzymane dane wskazały na wyraźny trend
wzrostowy w zakresie zmian realnych dochodów i wydatków gospodarstw domowych. W strukturze
wydatków największy udział miała kategoria żywność i napoje alkoholowe, następnie - użytkowanie
mieszkania i nośniki energii, a na trzecim miejscu - transport i łączność. Obserwując zmiany struktury
wydatków, zauważono malejącą tendencję udziału żywności i napoi bezalkoholowych, bowiem w
2000 roku było to prawie 31%, a w 2011 roku - 25%. Natomiast wyraźnie zwiększyło się znaczenie
wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii oraz łącznego udziału wydatków na rekreację,
kulturę, restauracje i hotele. W związku z tym, można postawić tezę, że otrzymane wyniki potwierdziły w polskich realiach zależność opisaną w I. prawie Engla.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Gorczyca M., Dochody i wydatki gospodarstw domowych, „Ekonomia (Ekonomia. Rynek, Gospodarka, Społeczeństwo)”, 2007, 19
GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012
GUS, Roczne wskaźniki makroekonomiczne cz. III, Główny Urząd Statystyczny, [z:]
http://stat.gov.pl/wskazniki-makroekonomiczne/
Mruk H. (red.), Analiza rynku, PWE, Warszawa 2003
Noga M., Makroekonomia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu,
Wrocław 2000
Rekowski M., Mikroekonomia, Wyd. Akademia, Poznań 2005
Stachak S., Wstęp do metodologii badań ekonomicznych, Książka i Wiedza, Warszawa 1997
Wysocki F., Kurzawa I., Kształtowanie się preferencji konsumpcyjnych artykułów żywnościowych w relacji
miasto – wieś, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej”, 2006, 2 (307)
30