Pierwszy AUTOR - Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej

ZESZYTY NAUKOWE WSOWL
Nr 2 (164) 2012
WYBRANE ASPEKTY SŁUŻBY SANITARNO-MEDYCZNEJ
I ICH ZNACZENIE W POWSTANIU WIELKOPOLSKIM
Joanna CWOJDZIŃSKA, Maciej WILCZAK

Dział Badań Naukowych, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
e-mail: [email protected]

Zakład Edukacji Medycznej, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
e-mail: [email protected]
Artykuł wpłynął do redakcji 14.01.2012 r. Zweryfikowaną i poprawioną wersję po recenzjach i korekcie
otrzymano w maju 2012 r.
Służba sanitarno-medyczna była zorganizowaną jednostką działającą podczas walk powstańczych, powstałą jeszcze przed wybuchem powstania. Lekarze i farmaceuci tworzyli grupę
społeczną bardzo zaangażowaną w odzyskanie niepodległości. Racjonalnie gospodarując dostępnymi środkami, udzielali pomocy zarówno na froncie, jak i w miastach. Stosując zorganizowaną
taktykę ewakuacji i leczenia rannych, przyczynili się do zmniejszenia śmiertelności oraz skracali
czas leczenia pacjentów.
Celem artykułu jest przedstawienie wybranych aspektów z działalności tej służby i podkreślenie jej dużego wkładu w powodzenie powstania.
Słowa kluczowe: Powstanie Wielkopolskie 1918, służba sanitarno-medyczna, zabezpieczenie medyczno-sanitarne
-
-
-
-
-
WSTĘP
Czas poprzedzający wybuch zwycięskiego powstania wielkopolskiego, stoczonego w latach 1918-1919, charakteryzował się szczególną sytuacją na arenie europejskiej.
I wojna światowa, zakończona w 1918 r., skutkowała przegraną Państw Centralnych, likwidacją Świętego Przymierza i powstaniem w Europie Środkowej tendencji niepodległościowych. Ta idea znalazła żywy oddźwięk w Polsce, która to od dawna przygotowywała się i podejmowała działania zmierzające do odzyskania niepodległości. Wielkopolanie w okresie zaborów, uczestniczyli w czterech zwycięskich powstaniach (1806-1807,
1809, 1918-1919 i 1921) i jednym przegranym (1846). Jedno de facto nie doszło do skutku (1846). Poza tym wzięli udział we wszystkich powstaniach, które wybuchły na obszarze Królestwa Polskiego oraz w dwu pierwszych, nieudanych powstaniach na Górnym
Śląsku w 1919 i 1920 r.1
1
M. Rezler, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Spojrzenie po 90 latach, Poznań 2008, s. 37.
WYBRANE ASPEKTY SŁUŻBY SANITARNO-MEDYCZNEJ I ICH ZNACZENIE…
Powstanie Wielkopolskie roku 1918 było więc kontynuacją dążeń niepodległościowych Wielkopolan i miało spontaniczne poparcie mieszkańców tego rejonu. W stoczonej walce obie strony użyły środków do okaleczania i zabijania ludzi, poniesione zostały straty zarówno wśród ludności cywilnej, jak i powstańczej. W krwawej batalii zginęło około dwóch tysięcy Polaków, a kolejne jedenaście tysięcy zostało rannych2. Liczba
ofiar mogła być znacznie większa, gdyby nie służba sanitarno-medyczna prężnie działająca już w pierwszym okresie Powstania Wielkopolskiego.
Prof. dr hab. Roman Drews, w grudniu 1978 roku, podczas konferencji poświęconej lekarzom uczestniczącym w powstaniu wielkopolskim, słusznie zauważył, że lekarze
mają piękną kartę swej działalności podobnie jak w czasach okrutnej okupacji hitlerowskiej. Nie było przecież organizacji bojowej, która by nie miała lekarza, nie było szpitala,
w którym by nie udzielono pomocy partyzantom3.
1. POJĘCIE SŁUŻBY SANITARNO-MEDYCZNEJ I JEJ KSZTAŁT PRZED
WYBUCHEM POWSTANIA
Skupiając się na tym krótkim, ale bardzo intensywnym okresie w historii Wielkopolski, nie można pominąć roli i zadań, jakie podczas walk powstańczych odegrała
służba zdrowia. Należy zdać sobie sprawę, że służba sanitarno-medyczna, mimo że niebiorąca bezpośredniego udziału w walce, stanowi niezwykle istotny element zabezpieczenia działań bojowych i wpływa na rezultat końcowy tych działań. W znaczący sposób podnosi morale żołnierzy oraz ma bezpośredni wpływ na zdolność bojową, a to
dzięki szybkiemu przywracaniu do walki żołnierzy uprzednio rannych i poszkodowanych.
Pod pojęciem służby sanitarno-medycznej rozumieć należy określony rozkład sił
i środków sanitarnych oraz medycznych, możliwych do wykorzystania w celu zapobiegania chorobom, a także ich leczenia. Wykonanie takich zadań jest możliwe dzięki wykwalifikowanemu personelowi, istnieniu sieci zakładów służby zdrowia czy ciągłym
zaopatrywaniu w potrzebne materiały o charakterze medycznym i sanitarnym. Inaczej
funkcjonuje służba sanitarno-medyczna w warunkach pokoju, inaczej w warunkach
walki.
Ze względu na sytuację polityczną przed wybuchem powstania, nie było mowy
o jawnym przygotowaniu służby zdrowia do działań w realiach wojny czy konfliktu
zbrojnego. Jednak w związku z dążeniami niepodległościowymi i nieuchronnością podjęcia akcji bojowej, lekarze poznańscy czynili konspiracyjne przygotowania do zabezpieczenia powstania pod względem medyczno-sanitarnym. Skupieni wokół Wydziału
Lekarskiego Poznańskiego Towarzystwa Nauk, stanowili zwartą i solidarną grupę.
Przewidując nieuchronność starcia zbrojnego z Niemcami, uprzedziwszy zawczasu wybuch walk, podjęli konspiracyjne przygotowanie do medycznego zabezpieczenia powstania4.
-
Istotnym jest fakt, że to właśnie zawód lekarza, jako jeden z niewielu był dostępny dla Polaków w omawianym okresie i w tym także należy upatrywać źródła sza-
221
-
Lekarze polscy uczestniczący w powstaniu wielkopolskim 1918-1919, pod red. A. Wierzejewskiego,
Poznań 1978, s. 11.
Tamże, s. 11.
W. Lisowski, Polska służba zdrowia w powstaniach narodowych 1794-1944, Warszawa 2006, s. 13.
-
2
3
-
4
Joanna CWOJDZIŃSKA, Maciej WILCZAK
cunku dla tej profesji wśród wielkopolskiego społeczeństwa. Taki stosunek do tej grupy
zawodowej, pozwolił medykom na kształtowanie i wcielanie w życie pewnego wzorca
zachowania wśród ludności wielkopolskiej.
2. STRUKTURY SŁUŻBY SANITARNO-MEDYCZNEJ ZBUDOWANE NA
BAZIE IDEI PCK
Struktury pomocy sanitarno-medycznej dla powstańców oparte zostały na legalnie działającym Polskim Czerwonym Krzyżu. Idee czerwonokrzyskie splotły się z dążeniami społeczeństwa polskiego do odzyskania niepodległości. 18 stycznia 1919 r.
zwołano naradę wszystkich istniejących na ziemiach polskich organizacji kierujących
się w działaniu ideami zbliżonymi do tych przyświecających Czerwonemu Krzyżowi.
Organizacje te, podczas spotkania odbywającego się pod patronatem Heleny Paderewskiej utworzyły Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża i w czasie obrad wyłoniły
30-osobowy Tymczasowy Komitet, zlecając jego przedstawicielom opracowanie projektu statutu i prowadzenie prac organizacyjnych. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, 24 lipca 1919 r., zarejestrował i uznał Polskie Towarzystwo Czerwonego
Krzyża za jedyną organizację czerwonokrzyską działającą na całym terytorium państwa
polskiego5.
To właśnie w ramach PCK, tworzono drużyny sanitarne6, w skład których
wchodziła młodzież z miast i miasteczek Wielkopolski. Taka organizacja skutkowała
upowszechnieniem znajomości podstawowych zasad działania w obszarze sanitarnomedycznym. Organizatorami i instruktorami w powstających drużynach byli
w większości miejscowi lekarze, często należący do Polskiej Organizacji Wojskowej,
a więc tok postępowania w sytuacji walki nie był im obcy. Dlatego też działalność drużyn sanitarnych była nastawiona na medyczne zabezpieczanie pola walki. W czasie
działań powstańczych, drużyny niosły pomoc medyczną na pierwszej linii frontu, dbały
o higienę żołnierzy, organizowały punkty opatrunkowe, szpitale polowe, a także transportowały ciężej rannych do szpitali specjalistycznych i gromadziły potrzebne środki
farmaceutyczne. Oczywiście poziom wyszkolenia i zaopatrzenie drużyn nie był jednolity, wynikało to bowiem z mniejszej lub większej aktywności miejscowych lekarzy,
a w czasie powstania dowódców oddziałów powstańczych.
3. WSPÓŁPRACA CYWILNO-WOJSKOWA W RAMACH POMOCY MEDYCZNEJ DLA POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH
W grudniu 1918 roku, wydając Rozkaz nr 1 Departamentu Sanitarnego Ministerstwa Spraw Wojskowych, zamknięto rozdział, który oznaczał dla służby medycznej
bycie grupą poza strukturami wojskowymi, a czasami grupą nieakceptowaną przez dowódcę. Historia wojskowości pokazała niejednokrotnie, jakie konsekwencje miało niedocenianie w latach wcześniejszych roli tych struktur jako ważnej dziedziny obronności7.
-
Zabezpieczenie medyczno-sanitarne działań podczas powstania wielkopolskiego
nie mogło zatem pozostać tylko i wyłącznie działaniem na szczeblu zabezpieczenia po-
-
5
6
-
-
-
7
[online]. [dostęp: 01.02.2011]. Dostępny w Internecie: http://www.pck.pl/pages,6_139.html.
Patrz szerzej: W. Lisowski, Polska służba zdrowia w powstaniach…, s. 13.
A. Felchner, Służba Zdrowia Wojska Polskiego 1918-1939 [w:] Lekarz wojskowy, konferencja Naukowa nt. „Służba Zdrowia Wojska Polskiego 1918-1993”, Suplement IV. Warszawa 1995, s. 3.
222
WYBRANE ASPEKTY SŁUŻBY SANITARNO-MEDYCZNEJ I ICH ZNACZENIE…
lowego, czyli wykorzystania drużyn sanitarnych. W celu poprawy jakości szeroko rozumianej opieki nad rannymi i chorymi, należało skoordynować działania poszczególnych służb należących do obszaru zainteresowań. Należało połączyć wiedzę i działania
z zakresu cywilnej i wojskowej organizacji służby sanitarno-medycznej.
Służba zdrowia Wojska Polskiego od roku 1918 przechodziła gruntowne zmiany,
które wprowadzano także w związku z doświadczeniami wyniesionymi z I wojny światowej. Jesienią 1918 r., tworząc Wojsko Polskie, starano się przyjąć najnowocześniejsze
rozwiązania organizacyjne, najczęściej wzorując się na rozwiązaniach francuskich. Kluczową rolę w organizacji służby zdrowia WP odgrywał Departament Sanitarny Ministerstwa Spraw Wojskowych8. Z racji panujących tendencji do niewszczynania jakichkolwiek
zbrojnych wystąpień, pełnił funkcję ministerstwa zdrowia i w związku z tym skupiał się
na organizowaniu kwestii sanitarno-medycznych w realiach pokoju. Dopiero w momencie powstania Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim, organizacja zmieniła swój kształt i omawiany departament wszedł w skład Kwatermistrzostwa
Armii. W ogólnych zarysach działalność Departamentu Sanitarnego polegała na przystosowywaniu pracy cywilnej służby zdrowia dla potrzeb wojska. Departament Sanitarny,
w ramach Kwatermistrzostwa, został ściśle powiązany z powstałym Inspektoratem Sanitarnym, a szef Departamentu został mianowany zastępcą Inspektora Sanitarnego wojskowej służby sanitarno-medycznej9.
3.1. Instytucje koordynujące udzielanie pomocy sanitarno-medycznej
Na czele służby sanitarno-medycznej (Urzędu Sanitarnego, inaczej Inspektoratu
Sanitarnego) stał Ireneusz Wierzejewski, który to jeszcze przed powstaniem aktywnie
działał m.in. we wspomnianym już Wydziale Lekarskim Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk. Był on wybitnym ortopedą, współorganizatorem Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża oraz Poznańskiego Zakładu Ortopedycznego im. B. S. Gąsiorowskich. W czasie powstania mianowany został na stopień generała brygady. Za odwagę
oraz zaangażowanie, którymi wykazał się podczas walk niepodległościowych, otrzymał
m.in. dwukrotnie Krzyż Walecznych10. Inspektor Wierzejewski jeszcze przed wybuchem
powstania zdobył potrzebne doświadczenie – funkcje powierzone mu po wybuchu I wojny światowej przez armię niemiecką (m.in. kierownictwo oddziału urazowego niemieckiego XIII szpitala fortecznego) oraz pruskie ministerstwo wojny (stanowisko doradcy
ortopedycznego V Korpusu Armijnego) dały pogląd na sytuację wojskową w Poznaniu11.
Inspektorat Sanitarny miał realną i najwyższą władzę w obszarze wojskowej
służby zdrowia. To właśnie tej instytucji podlegały wszystkie wojskowe jednostki sanitarne od najniższego do najwyższego szczebla. Takie dowodzenie miało szczególne
znaczenie właśnie podczas pierwszego okresu powstania. Niezaprzeczalnie przyczyniło
się ono do szybkości działania w obrębie służby sanitarno-medycznej, co w dalszej kolejności wpływało na być albo nie być rannych Wielkopolan.
8
-
-
9
10
-
-
-
11
Tamże, s. 3.
J. Basiński, Organizacja i działalność służby zdrowia w pierwszym okresie powstania wielkopolskiego
(czas od 27.12.1918 r. do 15.01.1919 r.), [w:] „Archiwum Historii Medycyny”, nr 1/1979, t. 40, Warszawa, s. 1.
K. Surdyk, M. Knapowska-Niziołek, Ortopeda na czele, [w:] „Fakty UMP”, nr 6/2008, s. 5.
Tamże, s. 4.
223
Joanna CWOJDZIŃSKA, Maciej WILCZAK
Działalność Departamentu Sanitarnego, na którego czele stał gen. Józef Grobelny, najbardziej widoczna była w dziedzinie szpitalnictwa, w głównej mierze terenowego. Powodem tego był fakt, że na prowincji było niewiele wojskowych szpitali. Większość placówek była albo w rękach prywatnych, albo zakonnych lub formę własności
publicznej. Szpitale takie nie podlegały bezpośrednio wojsku – leczenie w nich rannych
żołnierzy odbywało się na zasadzie porozumienia między stroną cywilną a wojskową.
Porozumienie zawierano za pośrednictwem Departamentu Sanitarnego, który dbał, by
szpitale w prawidłowy sposób działały na rzecz poszkodowanych żołnierzy.
3.2. Konsekwencje współpracy cywilno-wojskowej
Podsumowując działanie dwóch wyżej wymienionych jednostek, należy stwierdzić, że Departament Sanitarny i Inspektorat Sanitarny stworzyły jeden duży organizm,
złożony z mniejszych, podległych komórek, działający w konkretnym wspólnym celu.
Obok czołowych postaci generałów Wierzejewskiego i Grobelnego, wymienić należy
kolejne jeszcze osoby: Wydział Personalny Inspektoratu prowadził podpułkownik lekarz Kazimierz Wilczewski. Sprawy dotyczące szpitalnictwa znajdującego się na prowincji prowadził podpułkownik lekarz Roman Suszczyński. Kierownikiem Wydziału
Aptekarskiego był major aptekarz Władysław Woliński12.
Formalizowanie zależności i wzajemnych relacji między cywilną a wojskową
służbą sanitarno-medyczną działało in plus dla zainteresowanych stron. Sytuacja
w ramach organizacji omawianych służb uległa pewnej krystalizacji: ustanowiona została hierarchia i nakreślone zostały ramy i kierunki współpracy cywilno-wojskowej.
O zaakcentowaniu roli służby zdrowia w strukturach wojskowych i działaniach zbrojnych, świadczyć mogło to, że ta grupa zawodowa otrzymała wyróżniające ich umundurowanie13. Całość podjętych działań przełożyła się na jakość świadczeń w zakresie
służby sanitarno-medycznej.
4. ORGANIZACJA PRACY W RAMACH SŁUŻBY SANITARNO-MEDYCZNEJ
Ważnym ogniwem skutecznie działającej każdej służby sanitarnej, jest jej zaplecze i baza szpitalna oraz środki sanitarno-medyczne, którymi dysponuje oraz które jest
w stanie wydatkować na bieżące potrzeby. Aprowizacja poszczególnych jednostek wojskowych w materiały codziennego użytku, niezbędne w pracy lekarza czy farmaceuty
jest elementem składowym poprawnie funkcjonującej służby sanitarno-medycznej. Zaopatrywanie w materiały medyczne odgrywały szczególną rolę w momencie prowadzonych działań zbrojnych, co wymagało od dowódców takiego działania, aby cały mechanizm funkcjonował sprawniej niż w czasie pokoju. Służba medyczna, która niedoceniona była w pierwszym okresie powstania, stała się z biegiem dni nieodłącznym i niezwykle ważnym elementem składowym prowadzonych operacji wojskowych14.
-
-
12
13
-
-
-
14
J. Basiński, Organizacja i stan kadrowy wojsk sanitarnych powstańczej Armii Wielkopolskiej (czas od
16.01.1919 r. do 13.11.1919 r.), [w:] „Archiwum Historii Medycyny:, nr 1/1979, t. 40, Warszawa 1979,
s. 20.
M. Rezler, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919…, op. cit., s. 306.
Patrz szerzej: Organizatorzy powstańczej służby zdrowia [w:] W. Lisowski, Polska służba zdrowia
w powstaniach…, s. 23.
224
WYBRANE ASPEKTY SŁUŻBY SANITARNO-MEDYCZNEJ I ICH ZNACZENIE…
4.1. Działalność Głównej Składnicy Sanitarnej w Poznaniu
Z racji centralnego położenia geograficznego Poznania, bliskości frontu
i możliwości stosunkowo sprawnego przemieszczania się, tylko w stolicy Wielkopolski,
przy ulicy Karola, znajdowała się składnica sanitarna. Podzielona na dwa duże działy –
leków i opatrunków, była głównym punktem zaopatrywania walczących jednostek wojskowych w potrzebne materiały sanitarne, lekarstwa czy przybory lekarskie. Wyposażała także wielkopolskie szpitale we wszystkie konieczne materiały. W pierwszych dniach
powstania w ręce walczących powstańców dostały się duże zapasy sprzętu sanitarnego,
leków i materiałów opatrunkowych, zgromadzone przez Niemców do walki na froncie
rosyjskim. Dopiero od 7.01.1919 r. zaopatrzenie oddziałów pochodziło już w pełni
z poznańskiej składnicy sanitarnej. Wszelkie środki farmaceutyczne, instrumenty chirurgiczne i materiały opatrunkowe były odpowiednio zestawione i zapakowane
w znormalizowanych skrzyniach, oznakowanych odpowiednimi symbolami. Zestawy
tak pomyślano, by na danym etapie i w danych okolicznościach zaspokajały potrzeby
poszczególnych jednostek taktycznych i służb sanitarno-medycznych15. Zaopatrzenie ze
składnicy transportowane było do szpitali polowych oraz punktów opatrunkowych.
Tworzono je najczęściej w przedszkolach, świetlicach, szpitalach miejskich oraz dworcach kolejowych.
Z samym powstaniem i jego powodzeniem mocno związani byli nie tylko lekarze, ale również farmaceuci wielkopolscy. Z analizy dostępnego materiału źródłowego
wynika, że około 50% właścicieli aptek w Wielkopolsce aktywnie uczestniczyło w wydarzeniach 1918/1919 r. Jednak ze względu na fakt, że wiele dokumentów związanych
z powstaniem wielkopolskim zostało zniszczonych podczas II wojny światowej, są to
dane tylko szacunkowe. Z tego właśnie powodu nie można wykluczyć, że ogólna liczba
aptekarzy uczestniczących w powstaniu była większa. Dla powstania szczególnie cenną
grupą farmaceutów była ta, która odbyła roczną służbę wojskową po studiach farmaceutycznych i uczestniczyła w I wojnie światowej.
Dzięki ofiarności aptekarzy i ich doświadczeniu możliwe było uruchomienie
i sprawne funkcjonowanie Składnicy Sanitarnej w Poznaniu, powstańczych lazaretów
oraz właściwe zaopatrzenie ich w sprzęt sanitarno-medyczny oraz w leki16. Można
śmiało stwierdzić, że działalność składnicy sanitarnej była przedsięwzięciem bardzo
złożonym pod względem logistycznym, obejmującym swym zasięgiem spory rejon,
w którym poziom łączności był zróżnicowany, co mogło wpływać i w niektórych przypadkach wpływało negatywnie na prawidłowość aprowizacji poszczególnych jednostek.
4.2. Baza szpitalna podczas powstania wielkopolskiego
-
Prawidłowo rozmieszczona i funkcjonująca baza szpitalna, jest kolejnym
z aspektów działalności służby zdrowia. Aby funkcjonowanie szpitali można było nazwać prawidłowym, jakość i wielkość musi być wprost proporcjonalna do ilości osób,
którym ma służyć. Jeśli porównać Wielkopolskę do innych rejonów kraju, to sytuacja
przedstawiała się tutaj korzystniej. Było to m.in. konsekwencją pewnych rozwiązań
-
15
-
-
-
16
J. Basiński, Zaplecze i środki sanitarno-medyczne wojsk sanitarnych powstańczej Armii Wielkopolskiej (czas od 16.01.1919 r. do 13.11.1919 r.), [w:] „Archiwum Historii Medycyny”, nr 2/1979, t. 40,
Warszawa 1979, s. 16.
J. Majewski, Zaopatrzenie medyczno-sanitarne w powstaniu wielkopolskim i udział w nim farmaceutów, Poznań 1998, s. 98-99.
225
Joanna CWOJDZIŃSKA, Maciej WILCZAK
strategiczno – politycznych wprowadzonych przez zaborcę niemieckiego. Na potrzeby
armii pracowały 33 szpitale, z czego w samym Poznaniu Szpital Główny posiadający
11 filii o łącznej ilości 2998 łóżek. Ogólna ilość łóżek, którą sanitariat wielkopolski
dysponował we wszystkich szpitalach wynosiła 6248. Poznań był głównym ośrodkiem
leczniczym, gdyż posiadał 48% ogólnego stanu wszystkich łóżek szpitalnych. Gmach
główny Szpitala Głównego, łącznie z oddziałami mieszczącymi się w barakach, posiadał 444 łóżka specjalistyczne. W okresie działań powstańczych ilość łóżek powiększono
do 700.
Należy podkreślić, że wszystkie znane specjalistyczne dziedziny medycyny były
wtedy dostępne w Poznaniu (m.in. chirurgia, okulistyka, chirurgia szczękowa
i psychiatria)17. Poznań jako główne miasto regionu posiadał największy ośrodek szpitalny, wspomagany jednak przez szpitale w takich miastach, jak Inowrocław, Gniezno,
Ostrów (placówki powyżej 300 łóżek). Mniejsze szpitale znajdowały się w Krotoszynie,
Wrześni, Pleszewie, Szamotułach i Wolsztynie. Tą sporą, jak na owe czasy, ilość szpitali, uzupełniały jeszcze placówki wojskowe, czyli tzw. szpitale polowe. Były to stosunkowo duże placówki (200-300 łóżek), które to w zależności od ilości chorych, dysponowały odpowiednio licznym personelem medycznym18. Placówki te ulokowane były
tam, gdzie intensywne działania frontowe wręcz wymuszały posiadanie placówki leczniczej. Szpitale w Wągrowcu, Kcynii czy Szubinie, cały czas znajdowały się na froncie
wielkopolskim.
4.3. Taktyka stosowana przez powstańczą służbę zdrowia
Mając świadomość, jak wyglądała organizacja szpitali, można przedstawić, jak
w praktyce działała powstańcza służba zdrowia. Służba ta stosowała następującą taktykę: w kompaniach ranni i chorzy zbierani byli z pola walki i transportowani do punktów
opatrunkowych, szpitali polowych, szpitali miejskich. W trakcie dużych operacji wojskowych działały kompanie sanitarne, które po opatrzeniu rannych w punktach opatrunkowych transportowały ich do szpitali polowych lub zapasowych (cywilne szpitale
pracujące na rzecz wojska). Ewakuacja na tym etapie odbywała się za pośrednictwem
środków kompanii sanitarnej (np. ambulanse). Na dalszą odległość rannych transportowano pociągami sanitarnymi. Naczelną zasadą, jaką się kierowano, było dotarcie z rannymi do szpitala najpóźniej w ciągu dwudziestu godzin od momentu ich zranienia19.
Oczywiście należy pamiętać, że drogi i jednostki zaopatrzenia sanitarnego były
odmienne w różnych rejonach Wielkopolski i bywało tak, że pomoc nie docierała na
czas albo z różnych względów ranny nie został przetransportowany do szpitala, gdzie
mógłby uzyskać specjalistyczną pomoc. Powody takiej sytuacji były różne, często
sprowadzające się do bagatelizowania sytuacji i braku pragmatycznego spojrzenia na
rozwój wydarzeń. Różnice występujące w zaopatrywaniu sanitarnym Basiński ujął
w trzy typy zabezpieczenia:
-
17
18
-
-
-
-
19
J. Basiński, Zaplecze i środki sanitarno-medyczne wojsk sanitarnych powstańczej Armii Wielkopolskiej…, op. cit., s.161.
Tamże, s.165-167.
W. Lisowski, Polska służba zdrowia w powstaniach…, op. cit. s. 22.
226
WYBRANE ASPEKTY SŁUŻBY SANITARNO-MEDYCZNEJ I ICH ZNACZENIE…
Typ 1.: zabezpieczenie prawidłowe, zgodne z ówczesnymi wymogami wojskowej
służby medycznej. Dobre zabezpieczenie kadrowe i materiałowe. Ewakuacja rannych
i chorych na wszystkich etapach, siłami oddziału sanitarnego.
Typ 2.: zabezpieczenie zadowalające, zbliżone do ówcześnie wymaganego przez
wojskową służbę medyczną. Dostateczne zabezpieczenie kadrowe, często niedostateczne
materiałowo. Ewakuacja rannych i chorych od drugiego etapu, siłami oddziału sanitarnego.
Typ 3.: zabezpieczenie niezadowalające, niespełniające wymogów ówczesnej wojskowej służby medycznej. Brak zabezpieczenia kadrowego i bardzo często materiałowego.
Ewakuacja rannych i chorych systemem partyzanckim20.
Jak można wywnioskować, rozdźwięk w typach zabezpieczenia pola walki wynikał z organizacji służby medycznej. Nieprawidłowa struktura lub zwykła opieszałość
w działaniu niosła za sobą skutki w postaci obniżenia skuteczności pracy.
Jak już wspomniano, powstanie wielkopolskie cieszyło się dużym społecznym
poparciem. Dlatego też mamy w źródłach (najczęściej pamiętnikach) liczne opisy działań osób prywatnych, niezwiązanych z medycyną czy farmacją, które we własnych gospodarstwach domowych udzielały pomocy medycznej powstańcom albo jako wolontariusze działały w instytucjach powstańczej służby zdrowia. Wielkie zaangażowanie
w taką pomoc wykazywały kobiety – ich działalność i obecność w powstaniu należy
mocno zaznaczyć. Zadania kobiet uczestniczących w służbie sanitarnej obejmowały:
udzielanie pierwszej pomocy rannym powstańcom, przenoszenie bądź przewożenie ich
ambulansami do punktów opatrunkowych lub szpitali polowych. Wraz z sanitariuszami
i lekarzami starały się dbać również o psychiczny komfort rannych powstańców. Opiekowały się także rannymi i inwalidami w trakcie ich pobytów w szpitalach albo ośrodkach rehabilitacyjnych. Co więcej, organizowały szpitale polowe, gdzie pełniły funkcje
administracyjne21.
PODSUMOWANIE
Aparat służby sanitarno-medycznej powstania wielkopolskiego, był strukturą
bardzo złożoną. Wyżej wymieniono jedynie kilka wybranych aspektów związanych ze
służbą sanitarno-medyczną, starając się przedstawić jak wyglądała, jaką rolę pełniła
oraz do czego się przyczyniła.
Powyżej wskazano, że do grupy zawodowej, która podczas powstania, przewodniczyła Wielkopolanom i stanowiła dla nich punkt oparcia, należeli niewątpliwie pracownicy
służby zdrowia. Podkreślono pragmatyczne podejście tej grupy, czego przejawem było
wcześniejsze przygotowanie służb zabezpieczenia medycznego powstania, propagowanie
wśród społeczeństwa elementarnej wiedzy z zakresu np. pierwszej pomocy oraz przygotowanie zaplecza do ewentualnego stosowania zorganizowanej taktyki ewakuacji i leczenia
rannych. Tym działaniem przyczyniono się w konsekwencji do zmniejszenia śmiertelności
oraz skrócenia czasu leczenia chorych.
-
20
-
-
-
-
21
J. Basiński, Organizacja i działalność służby zdrowia w pierwszym okresie powstania wielkopolskiego…,
op. cit., s. 9.
A. Barłóg, Udział kobiet w powstaniu wielkopolskim 1918/1919 (ze szczególnym uwzględnieniem ziemianek i mieszkanek wsi), [w:] Zwycięskie Powstanie 1918/1919, Materiały z konferencji popularnonaukowej zorganizowanej w dniu 24 października 2008 r., Szreniawa 2008, s. 42.
227
Joanna CWOJDZIŃSKA, Maciej WILCZAK
Za całokształt zabezpieczenia medycznego powstania odpowiedzialny był Inspektor
Sanitarny – gen. Ireneusz Wierzejewski, który razem ze swoimi współpracownikami stworzył model współdziałania cywilno-wojskowej służby sanitarno-medycznej. Z racji szczególnej sytuacji politycznej i braków kadrowych, w wyszkoleniu i zaopatrzeniu, Inspektorat
skoncentrował się na zabezpieczaniu większych operacji wojskowych. Mniejsze akcje
o charakterze zbrojnym pozostawił do zabezpieczenia przez jednostki lokalne, dysponujące
odpowiednią liczbą lekarzy i szpitali polowych. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że czas walki, poprzedzony okresem zaborów, nie był momentem do spokojnego tworzenia struktur
sanitarno-medycznych, można stwierdzić, że powołana powstańcza służba zdrowia, mimo
niewątpliwych braków, pracowała z oddaniem od momentu rozpoczęcia walk aż do chwili
ich zakończenia.
Największym ośrodkiem medycznym powstania był Poznań, stanowiący główną
bazę medyczną i będący centrum aprowizacji w materiały sanitarne. W Głównym Szpitalu
Wojskowym pomoc znalazły pierwsze ofiary powstania, w Instytucie Higieny prowadzono
prace bakteriologiczne, serologiczne i biologiczno-chemiczne. Rozszerzano zakres działalności poszczególnych pracowni. W różnych rejonach miasta utworzono punkty opatrunkowe, w których dyżur pełnili lekarze i personel sanitarny. Oprócz opieki sprawowanej nad
rannymi, służba sanitarno-medyczna prowadziła walkę z epidemiami i chorobami zakaźnymi. Dynamiczna działalność na zapleczu powstania przyczyniła się do jego końcowego
sukcesu.
Od momentu wybuchu Powstania Wielkopolskiego minęło ponad 90 lat, a historia
medycyny wysoko oceniła wkład lekarzy, farmaceutów, sanitariuszy w powodzenie powstania. Postawa osób należących i wspierających służbę sanitarno-medyczną,
w połączeniu ze sprawnym aparatem dowódczym przekuta została w sukces oznaczający
niepodległość. Co więcej, doświadczenie zdobyte w tym czasie pozwoliło na stworzenie
nowoczesnych struktur wojskowej służby zdrowia, które to funkcjonowały w okresie
II Rzeczpospolitej.
LITERATURA
1. Barłóg A., Udział kobiet w powstaniu wielkopolskim 1918/1919 (ze szczególnym
uwzględnieniem ziemianek i mieszkanek wsi), [w:] Zwycięskie Powstanie 1918/1919”,
materiały z konferencji popularnonaukowej zorganizowanej w dniu 24 października
2008 r., Szreniawa 2008.
2. Basiński J., Organizacja i działalność służby zdrowia w pierwszym okresie powstania wielkopolskiego (czas od 27.12.1918 r. do 15.01.1919 r.), [w:] „Archiwum Historii Medycyny”, nr 1/1979, t. 40, Warszawa 1979.
4. Basiński J., Zaplecze i środki sanitarno-medyczne wojsk sanitarnych powstańczej
Armii Wielkopolskiej (czas od 16.01.1919 r. do 13.11.1919 r.), [w:] „Archiwum Historii Medycyny”, nr 2/1979, t. 40, Warszawa 1979.
5. Czubiński A., Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Geneza – charakter – znaczenie,
wyd. II, Poznań 1988.
-
-
-
-
-
3. Basiński J., Organizacja i stan kadrowy wojsk sanitarnych powstańczej Armii Wielkopolskiej (czas od 16.01.1919 r. do 13.11.1919 r.), [w:] „Archiwum Historii Medycyny”, nr 1/1979, t. 40, Warszawa 1979.
228
WYBRANE ASPEKTY SŁUŻBY SANITARNO-MEDYCZNEJ I ICH ZNACZENIE…
6. Fakty UMP, nr 6, (84) listopad, grudzień 2008, Uniwersytet Medyczny im. Karola
Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2008.
7. Felchner A., Służba Zdrowia Wojska Polskiego 1918-1939. [w:] Lekarz wojskowy,
konferencja Naukowa Służba Zdrowia Wojska Polskiego 1918 - 1993. Suplement IV,
Warszawa 1995.
8. Lekarze polscy uczestniczący w powstaniu wielkopolskim 1918-1919, pod red. Wierzejewskiego A, materiały z konferencji popularno – naukowej, 4.05.1974, Poznań 1978.
9. Lisowski W., Polska służba zdrowia w powstaniach narodowych 1794-1944. tom 2,
Bellona, Warszawa 2006.
10. Majewski J., Zaopatrzenie medyczno-sanitarne w powstaniu wielkopolskim i udział w
nim farmaceutów, Kontekst, Poznań 1998.
11. Rezler M., Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Spojrzenie po 90 latach, Dom
Wydawniczy Rebis, Poznań 2008.
12. [online]. [dostęp: 27.12.2011]. Dostępny w Internecie: http://27grudnia.pl/Article/
historia/87.
13. [online]. [dostęp: 01.02.2011]. Dostępny w Internecie: http://www.pck.pl/pages,
6_139.html.
SELECTED ASPECTS OF SANITARY AND MEDICAL SERVICE AND THEIR
SIGNIFICANCE IN WIELKOPOLSKA UPRISING
Summary
The sanitary and medical service was an organised unit operating during the uprising,
established even before the uprising. Doctors and pharmacists were a social group very much
involved in regaining independence. They rationally used the available means, gave their
assistance both on the front line and in cities. Using the tactics of organized evacuation and the
treatment of the wounded, they helped to reduce mortality and shortened the treatment of the
wounded.
The aim of the article is to present the selected aspects of the sanitary and medical
service and highlight its substantial contribution to the success of the uprising.
-
-
-
-
-
Keywords: Wielkopolska Uprising of 1918, sanitary and medical service, medical and sanitary
support
229