III Międzynarodowe Targi „Ferma Bydła, Świń i Drobiu”

Z YWIENIE/DIETETYKA
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
dr n. wet. Agnieszka Wanda Piastowska
Katedra Nauk Fizjologicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie
Dieta a wygląd sierści
i zdrowie skóry
Streszczenie
Abstract
Czynniki żywieniowe ogrywają istotną rolę w utrzymaniu skóry
i okrywy włosowej w dobrej kondycji zdrowotnej. Są one również
bardzo ważne w leczeniu schorzeń dermatologicznych. Zaburzenia
dermatologiczne o podłożu żywieniowym są często spowodowane
nieodpowiednio zbilansowaną dietą.
Dietary factors play a major role in maintaining healthy coat and
skin. They are also an important part of the treatment of dermatological diseases. Dermatological disorders of dietetic origin are
quite frequently caused by unbalanced diet.
Słowa kluczowe
psy, koty, choroby skóry, żywienie
WSTĘP – FUNKCJE I BUDOWA
SKÓRY I SIERŚCI
Skóra jest największym narządem
w organizmie. Z uwagi na pełnione funkcje ma również bardzo duże zapotrzebowanie na składniki odżywcze. Jest ona
barierą odgraniczającą organizm od środowiska zewnętrznego, jego pierwszą
linią obrony przed niekorzystnym wpływem czynników środowiskowych. Skóra chroni organizm przed szkodliwym
wpływem czynników chemicznych, fizycznych i mikrobiologicznych. Ponadto bierze udział w procesie utrzymania
prawidłowej temperatury organizmu –
termoregulacji. Możemy ją uznać za narząd zmysłu odbierający ze środowiska
zewnętrznego bodźce dotykowe, bólowe
oraz cieplne.
Skóra (cutis) nie jest strukturą jednorodną. Narząd ten składa się z następujących warstw: naskórka (epidermis), skóry
właściwej (dermis, cutis propria) oraz tkanki podskórnej (hypodermis). W zależności
od obszaru ciała różni się ona grubością,
barwą oraz obecnością gruczołów i/lub
owłosienia. Skóra, niezależnie jednak od
odmiennego wyglądu w różnych miejscach ciała, zawsze zachowuje swoją podstawową budowę histologiczną. Naskórek,
tworzony przez nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący, jest najbardziej
zewnętrzną warstwą skóry. Umiejscowione są w nim komórki dodatkowe, takie
jak: melanocyty, komórki dendrytyczne
(związane z układem odpornościowym)
czy komórki Merkla (związane z układem
nerwowym receptory dotykowe). Cykl
„życia” komórek tej warstwy trwa około 3 miesięcy i kończy się złuszczeniem
płytki rogowej. Kolejną warstwę – skó-
26
Key words
dogs, cats, skin diseases, nutrition
rę właściwą – tworzy tkanka łączna zbita
włóknista, bogata we włókna kolagenowe i sprężyste. Włókna te tworzą sieć,
w której znajdują się glikozaminoglikany. Następna warstwa w postaci tkanki
podskórnej nie należy do skóry, ale jest
z nią ściśle powiązana czynnościowo
i anatomicznie. To tutaj znajdują się części dystalne mieszków włosowych i części wydzielnicze gruczołów potowych.
Warstwa ta dzięki swoim właściwościom
umożliwia przesuwanie skóry wobec podłoża, co stanowi swoiste dla niej zabezpieczenie przed uszkodzeniem podczas
działania sił mechanicznych.
Włosy (pili), powstające ze sznurów
naskórka, tworzą zewnętrzną okrywę ciała. Włos możemy podzielić na dwie części: łodygę – będącą częścią wolną – oraz
umiejscowiony w skórze właściwej i warstwie podskórnej korzeń. Włos zmienia
swoją długość dzięki cyklicznej aktywności jego cebulki – jest to najgłębszy odcinek mieszka włosa. Konsekwencją tego
jest cykliczny charakter rozwoju sierści
zwierząt. W fazie pierwszej – anagenu –
następuje wzrost. Później włos wchodzi
w fazę katagenu, w której ustają podziały komórkowe i następuje zatrzymanie
wzrostu. Ostatnia faza to faza telogenu,
czyli wypadania włosów.
Cykl rozwoju sierści jest ściśle związany z gatunkiem i rasą zwierzęcia, ale
nie bez znaczenia są również warunki,
w jakich żyje zwierzę. Dlatego u wielu zwierząt, trzymanych między innymi
w domach, obserwujemy rozchwianie
mechanizmu regulującego procesy wymiany okrywy włosowej. W przypadku
większości zwierząt cykl wymiany sierści jest sześciomiesięczny, a linienie na-
stępuje dwa razy w roku: wczesną wiosną
oraz jesienią. Proces linienia jest regulowany długością dnia świetlnego – zależy
od zmiany długości dnia oraz natężenia
światła dziennego. Efektem trzymania
zwierząt w domach może być linienie
przez cały rok.
DIETA
Zarówno dieta, jak i wprowadzane
w niej zmiany mogą stać się przyczyną zwiększonego ryzyka wystąpienia
schorzeń dermatologicznych. Yamaki
i współpracownicy (21) zaobserwowali w doświadczeniu na myszach laboratoryjnych, że dieta wysokotłuszczowa
powoduje podniesienie poziomu IL-4
w surowicy, jak również zwiększa reaktywność skóry na histaminę. Wyniki te
według autorów są dowodem na to, że
dieta wysokotłuszczowa jest czynnikiem
zwiększającym ryzyko wystąpienia i zaostrzającym przebieg chorób alergicznych. Inne badania (19) wykazują, że dieta
może również mieć związek z etiologią
i patogenezą innego schorzenia – łuszczycy. Wolters (19) uważa, że jej występowanie jest związane między innymi
z uczuleniem na zawarty w diecie gluten.
Według wyżej wymienionego autora korzystne efekty w leczeniu łuszczycy dają
zawarte w diecie kwasy tłuszczowe z rodziny Omega-3 (14, 18).
Często pierwszym zauważalnym dla
właściciela objawem niedoboru składników odżywczych w diecie, znajdującym
swoje odbicie w kondycji skóry i jej wytworów, jest pogorszenie jakości okrywy
włosowej. Sierść staje się matowa i sucha,
włosy tracą swoją elastyczność, stają się
łamliwe. Na powierzchni skóry pojawia
MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2006
WETERYNARIA
ŻYWIENIE/DIETETYKA
W PRAKTYCE
się nalot, powstający w konsekwencji
gromadzenia nadmiernie łuszczącego się
naskórka (2, 11).
Jednym ze składników diety mającym
istotny wpływ na wzrost włosa jest selen. Jest to ważny pierwiastek zarówno
dla zwierząt, jak i ludzi. Jego nadmiar,
jak i deficyt, ma swoje odzwierciedlenie
w jakości włosów. Zazwyczaj hipopigmentacja jest związana z jego obniżonym
spożyciem i niskim stężeniem w surowicy. U młodych szczurzyc karmionych
dietą deficytową w selen obserwowano wyraźne spowolnienie we wzroście
sierści, a nawet jej brak, jak również
późniejsze zaburzenia w rozrodzie (15).
Ogniwem łączącym selen i włosy są
hormony produkowane przez tarczycę.
Selen jest składnikiem enzymu przekształcającego tyroksynę w trójjodotyroninę. W przypadku jego niedoboru
w surowicy następuje wzrost stężenia
tyroksyny T4, a zmniejsza trójjodotyroniny T3. Hormony tyroidowe, zwłaszcza
charakteryzująca się większą aktywnością metaboliczną trójjodotyronina, są
niezbędne do rozpoczęcia fazy anagenu,
a więc rozpoczęcia wzrostu włosa. Yu
wraz ze współpracownikami (20) wykazał, że selen, zarówno w wysokich,
jak i niskich dawkach, może ograniczać
wzrost włosów. Badacze ci przeprowadzili doświadczenie na 36 psach rasy beagel,
które podzielono na 6 grup, podając im
różne dawki selenu w postaci selenometioniny przez okres 24 tygodni. Zarówno
bardzo niskie (0,04 mg/kg), jak i wysokie (5,04 mg/kg) dawki suchej masy
diety mają negatywny wpływ na wzrost
włosa. Najkorzystniejsza według autorów jest dawka 1,03 mg/kg suchej masy
diety, gdyż zapewnia najlepszy poziom
hormonów tyroidowych w surowicy, co
miało swoje odzwierciedlenie we wzroście okrywy włosowej.
Źródłem selenu są orzechy, ziarna zbóż
oraz jaja. Zbilansowana dieta powinna
zaspokajać dzienne zapotrzebowanie
zwierzęcia na ten mikroelement, które szacuje się na 6,0 µg/kg mc. na dobę
u szczeniaka i 2,2 µg/kg mc. na dobę u dorosłego psa oraz 100 µg/kg suchej masy
diety dla rosnącego kota (12, 13).
Kolejnym pierwiastkiem, który odgrywa znaczącą rolę w rozwoju schorzeń
dermatologicznych, jest cynk. Ponieważ w organizmie występuje on w minimalnych ilościach, określany jest jako
mikroelement. Określenie „mikroelement” nie umniejsza jego roli dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Pierwiastek ten jest koenzymem uczestniczącym w wielu reakcjach metabolicznych. Z punktu widzenia zaburzeń
dermatologicznych najważniejszy jest
MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2006
jego udział w syntezie kolagenu oraz keratyny, jak również udział w transporcie
witaminy A we krwi. Witamina ta odgrywa istotną rolę w utrzymaniu stanu
zdrowia skóry oraz włosa (10).
U dojrzałych osobników głównym objawem niedoboru cynku są zmiany skórne, jednak w przypadku szczeniąt może
dojść również do zaburzeń rozwoju, np.
upośledzenia procesu wzrostu, co jest
konsekwencją upośledzenia łaknienia
wynikającego z osłabienia zmysłu smaku i powonienia.
Typowym objawem niedoboru cynku
w diecie jest pojawienie się wyraźnie odgraniczonych, przekrwionych, plackowatych obszarów na powierzchni skóry,
które pozbawione są włosów (8). Na tych
plackowatych obszarach początkowo pojawiają się grudki i krosty, a w późniejszym
czasie przekształcają się one w kruche,
szorstkie strupki, łatwo odpadające przy
dotyku. Charakterystycznym miejscem
występowania symetrycznych zmian są
wargi, okolice uszu i ogona, brzuch oraz
wewnętrzna strona ud. Ponadto okrywa
włosowa jest sucha i szorstka. Ze względu na osłabienie bariery, jaką jest skóra,
często dochodzi do wtórnego zakażenia
bakteryjnego, co może prowadzić nawet
do ropowicy (14).
U zwierząt domowych możemy się
spotkać z relatywnym niedoborem tego
pierwiastka w diecie. Przypadki całkowitego niedoboru cynku w diecie są niezwykle rzadkie. Odnotowano zaledwie kilka
takich przypadków u psów. Przyczyną
niedoborów cynku u psów może być zaburzenie jego przyswajania przez organizm zwierzęcia. Sytuacja taka może mieć
miejsce wówczas, kiedy cynk wchodzi
w interakcje z innymi składnikami diety,
np. kwasem fitynowym. Kompleksy takie stają się nieosiągalne dla organizmu.
Również długotrwałe choroby układu pokarmowego mają negatywny wpływ na
biodostępność tego pierwiastka. Kolejną
przyczyną może być zaburzenie wchłaniania cynku z przewodu pokarmowego
spowodowane defektem genetycznym,
co ma miejsce w przypadku psów rasy
bulterier o białym umaszczeniu (7). Innymi rasami psów, u których możemy
się spotkać z zaburzeniami wchłaniania
cynku na poziomie przewodu pokarmowego, są alaskan malamuty i syberian
husky. Ciekawe jest, że u tych ras, poza
typowymi dla niedoboru cynku zmianami na skórze połączonymi z jego obniżoną koncentracją w surowicy, stwierdzono
również obniżony poziom hormonów tyroidowych. Może to sugerować również
zaburzenia we wchłanianiu selenu (6).
U takich pacjentów podanie 10 mg/kg
siarczanu cynku dziennie powinno wy-
równać istniejący niedobór w organizmie.
W przypadku psów rasy syberian husky,
u których kuracja taka nie daje zadawalających efektów, zaleca się stosowanie
dawki 10-15 mg/kg i.v. raz w tygodniu
przez okres 4 tygodni. Następnie zalecane jest stosowanie raz na 1 do 6 miesięcy
dawki podtrzymującej.
Doskonałym źródłem cynku są drożdże piwne, ziarna zbóż, pestki dyni oraz
kasze. Zbilansowana dieta powinna zaspokajać dzienne zapotrzebowanie psa
na ten mikroelement, które szacuje się
na 1,94 mg/kg mc. na dobę u szczeniaka i 0,72 mg/kg mc. na dobę u dorosłego
zwierzęcia (12, 13).
Kwasy tłuszczowe z rodziny Omega-3
i 6 obok selenu i cynku są najczęściej
wymienianymi i badanymi czynnikami
modulujący właściwości skóry. O znaczeniu kwasów tłuszczowych o podwójnych wiązaniach w metabolizmie skóry
niewiele było wiadomo aż do lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Wtedy to
opisywane u dzieci zmiany chorobowe
skóry w postaci zgrubienia, suchości oraz
nadmiernego łuszczenia się (połączone ze
spadkiem odporności na choroby zakaźne) powiązano z niedoborem w ich diecie nienasyconych kwasów tłuszczowych
o podwójnych wiązaniach. Dało to początek badaniom nad rolą lipidów w organizmie ludzi i zwierząt. Wykazanie, że
istnieją dwie grupy (rodziny) kwasów
tłuszczowych (n-3 i n-6), powszechnie
występujące w świecie roślin, ale niesyntezowane w organizmach zwierząt i ludzi,
pozwoliło na nadanie im wspólnej nazwy
– witamina F. Obecnie nazwę tę zastąpiono określeniem niezbędne nienasycone
kwasy tłuszczowe (NNKT).
Rodzina kwasów Omega-3 wywodzi
się z kwasu linolenowego, zawierającego 18 atomów węgla oraz trzy wiązania
podwójne. Kwasami tłuszczowymi będącymi jego pochodną są: kwas eikozapentaenowy (EPA), kwas dokozaheksaenowy
(DHA) oraz kwas alfa-linolenowy (ALA).
Rodzina Omega-6 pochodzi od kwasu linolowego, zawierającego również
18 atomów węgla, ale tylko dwa wiązania podwójne. Z kwasu linolowego
powstają także dwa inne niezbędne,
długołańcuchowe kwasy tłuszczowe:
gamma-linolenowy (GLA) oraz arachidonowy. Kwasy tłuszczowe obydwu tych
rodzin są kwasami egzogennymi dla organizmu, który jednak posiada zdolność
ich przebudowy – elongacji (wydłużania
łańcucha węglowego) oraz denaturacji,
czyli tworzenia nowych wiązań podwójnych. U starszych zwierząt, zwłaszcza
kotów, dochodzi do osłabienia aktywności enzymu niezbędnego do tych przekształceń (np. delta-6-desaturaza), co
27
Z YWIENIE/DIETETYKA
upośledza przemianę kwasu linolowego
w gamma-linolenowy, dlatego tak ważne
jest dostarczanie ich wraz z dietą.
Kwasy te są niezbędne do syntezy eikozanoidów (substancji o charakterze hormonów tkankowych), które spełniają rolę
modulatorów odpowiedzi komórek na
działanie hormonów i neuromediatorów.
Do grupy tej zaliczamy prostaglandyny,
prostacykliny, tromboksany, lipoksyny
i leukotrieny. Substancje te oddziałują na
czynności wielu tkanek i narządów, przez
co są również ważnymi czynnikami regulującymi metabolizm skóry (prostoglandyna E2), przyspieszają i poprawiają jej
dotlenienie, jak również odżywienie. Ponadto wzmacniają odporność na infekcje,
zapalenia i uszkodzenia oraz ograniczają utratę nadmiernych ilości wody dzięki wzmacnianiu struktury ceramików,
w skład których wchodzi kwas linolowy
z grupy Omega-6. Ceramidy są głównym składnikiem spoiwa wypełniającego
przestrzenie międzykomórkowe w warstwie rogowej naskórka (1, 3).
Niedobór NNKT w diecie psów i kotów
najczęściej dotyczy zwierząt karmionych
dietami komercyjnymi, przy produkcji
których nie zachowano norm wyznaczających zawartość tłuszczów w diecie
lub zastosowano tłuszcze złej jakości.
Najbogatszym źródłem NNKT są oleje
tłoczone na zimno, gdyż proces ten pozwala na zachowanie dodatkowo wielu
innych składników biologicznie aktywnych. Inną przyczyną zaburzeń spowodowanych niedoborem NNKT może być
źle zbilansowana dieta domowa. Kolejną
przyczyną NNKT, ale już niezależną od
składu i/lub jakości diety, są zaburzenia
wchłaniania tłuszczów w przebiegu chorób wątroby, trzustki lub innych chorób
przewodu pokarmowego (4, 5). Po około
2-3 miesiącach stosowania diety niedoborowej lub trwania choroby uniemożliwiającej/ograniczającej ich wchłanianie
pojawiają się pierwsze skórne symptomy niedoboru NNKT. Najczęściej jest
to szorstka, sucha okrywa włosowa, jak
również łupież w postaci drobnych łusek.
Długotrwałą konsekwencją niedoboru
NNKT jest łysienie i zmiana pigmentu.
Miejscem charakterystycznym jest okolica małżowin usznych, jak również przestrzeń pomiędzy palcami, gdzie wtórnie
może dochodzić do ropowicy.
Próby wykorzystania NNKT w leczeniu psów z atopią wykazały, że wyniki
leczenia są bardziej zależne od stopnia
zawansowania choroby niż od dawki/ilości stosowanych kwasów tłuszczowych.
Najlepsze efekty uzyskuje się wprowadzając NNKT we wczesnych stadiach
choroby (1). Najprostszym sposobem
wzbogacenia diety o NNKT jest poda-
28
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
wanie zwierzętom olejów roślinnych,
ewentualnie w połączeniu z tranem, który
jest, podobnie jak olej z siemienia lnianego, rzepaku, soi oraz orzechów włoskich i brazylijskich, źródłem kwasów
tłuszczowych z rodziny Omega-3. Kwasy
tłuszczowe z rodziny Omega-6 występują wyłącznie w roślinach. Najcenniejszym ich źródłem jest olej otrzymywany
z kwiatów ogórecznika lekarskiego i wiesiołka. Są one tak cenne z uwagi na wysoki poziom kwasu gamma-linolenowego.
W przypadku zmian powstających z niedoboru NNKT w diecie już po 3-6 tygodniach suplementacji powinna pojawić
się poprawa (9, 14). Należy również pamiętać, że NNKT ulegają zniszczeniu
– utlenianiu – w trakcie długotrwałego
przechowywania lub przy zbyt małej zawartości antyoksydantów (np. witaminy E), które chronią NNKT przed tym
procesem. W suplementacji NNKT bardzo ważne jest zachowanie odpowiednich
proporcji pomiędzy kwasami Omega-6
i Omega-3. Obecnie uważa się, że optymalna równowaga kwasów tłuszczowych ma miejsce wówczas, gdy wartość
tej proporcji leży w przedziale od 5:1
do 10:1. W przypadku stosowania mieszanki olejów roślinnych i tranu zaleca
się podawanie jednej łyżeczki na około
225 g karmy. Gdy stosuje się same oleje
roślinne (np. z wiesiołka i lnu), zaleca się
dawkę 24 mg/1 kg mc. kwasów z rodziny
Omega-6 oraz 14 mg/1 kg mc. kwasów
z rodziny Omega-3 u psa, w przypadku
kotów stosujemy kwas Omega-6 w ilości
24 mg na zwierzę oraz Omega-3 w ilości
14 mg na zwierzę. Zachowanie takich
proporcji pomiędzy tymi kwasami tłuszczowymi zapewnia utrzymanie prawidłowej wilgotności skóry, przyspiesza proces
jej gojenia i regeneracji, a także umożliwia rozwój zdrowej, gęstej sierści.
ZAKOŃCZENIE
Właściwa pielęgnacja skóry umożliwia
spełnianie jej wszystkich funkcji, a tym
samym może ona w pełni chronić organizm przed uszkadzającymi czynnikami
zewnętrznymi. Błyszcząca sierść i zdrowa skóra są wizytówką zdrowia zwierzęcia i dbałości właściciela o swojego
podopiecznego. Dlatego najłatwiejszym
sposobem dbania o zdrowie zwierzęcia
jest jego prawidłowe żywienie i pielęgnacja (16, 17).
‰
Piśmiennictwo
1. Abba C., Mussa P.P., Vercelli A., Raviri G.: Essential fatty acids supplementation in different-stage
atopic dogs fed on a controlled diet. ”J. Anim. Physiol. Anim. Nutr.”, 2005, nr 89, s. 203-207.
2. Ballauf B.: Feed allergy in dogs and cats – not only
a gastrointestinal problem. „Tierarztl Prax.”, 1993
nr 21, s. 53-56.
3. Bauer J.E.: The potential for dietary polyunsaturated fatty acids in domestic animals. „Aust. Vet. J.”,
1994, nr 71, s. 342-345.
4. Campbell K.L.: Clinical use of fatty acid supplements in dogs. „Vet. Dermatol.”, 1993, nr 4,
s. 167-173.
5. Case L.P., Carey D.P., Hirakawa D.A., Daristole L.: Canine and Feline Nutrition. A Resource for
Companion Animal Professionals (2nd ed.). Mosby
Year Inc., New York, 2000.
6. Codner E.C., Thatcher C.D.: The role of nutrition in the management of dermatoses. „Semin.
Vet. Med. Surg. (Small Anim)”, 1990, nr 5,
s. 167-177.
7. Jezyk P.F., Haskin M.E., Mackey-Smith W.E.,
Patterson D.F.: Lethal acrodermatitis in bull terriers. „J. Am. Vet. Med. Assoc.”, 1986, nr 188,
s. 833-839.
8. Kunkle G.A.: Zinc-responsive dermatoses in dogs.
[W:] Current Veterinary Therapy VII. Kirk R.W.,
Saunders W.B. Co., Philadelphia, 1980.
9. Lewis L.D., Morris M.L., Hand M.S.: Small
Animal Clinical Nutrition. 3th ed., Mark Morris
Institute, Topeka 1989.
10. Marsh K.A., Ruedisueli F.L., Coe S.L., Watson
T.D.G.: Effects of zinc and linoleic acid supplementation on the skin and coat quality of dogs receiving
a complete and balanced diet. „Veterinary Dermatology”, 2000, nr, 11,s. 277-284.
11. Miller W.H. Jr.: Nutritional considerations in
small animal dermatology. „Vet. Clin. North.
Am. Small. Anim. Pract.”, 1989, nr 19,
s. 497-511.
12. Nutrient Requirements of Cats. Revised Edition,
National Academy Press, National Research
Council, Washington DC, 1986.
13. Nutrient Requirements of Dogs. National Academy Press; revised edition (March 1, 1985),
National Academy Press, National Research
Council, Washington DC 1985.
14. Plumb D.C.: Veterinary Drug Handbook.Third
Edition, Iowa State University Press, paperback, 2002.
15. Raisbeck M.F.: Selenosis. „Vet. Clin. North. Am.
Food Anim. Pract.”, 2000, nr 16, s. 465-480.
16. Shils M.E., Olson J.A., Shihe M., Ross A.C.:
Modern Nutrition in Health and Disease. 9th ed.,
Williams & Wilkins, Baltimore 1999.
17. Watson T.D.: Diet and skin disease in dogs and
cats. „J. Nutr.”, 1998, nr 128, s. 2783-2789.
18. Wills J.M., Simpson K.W.: The Waltham Book
of Clinical Nutrition of the Dog & Cat. Pergamon,
New York 1994.
19. Wolters M.: Diet and psoriasis: experimental data
and clinical evidence. „Br. J. Dermatol.”, 2005,
nr 153, 706-714.
20. Yu S., Wedekind K.J., Kirk C.A. Nachreinerand
R.F.: Primary hair growth in dogs depends on dietary selenium concentrations. ”Journal of Animal
Physiology and Animal Nutrition”, 2005, 143,
s. 11-16.
21. Yamaki K., Takano-Ishikawa Y., Goto M., Shinohara K.: Effect of dietary fat on skin reactivity
against histamine, Th1 and Th2 cytokine levels and
some serum parameters in mice. „Immunobiology”, 2005, nr 209, s. 703-709.
dr n. wet. Agnieszka W. Piastowska
Katedra Nauk Fizjologicznych
Wydział Medycyny
Weterynaryjnej SGGW
02-787 Warszawa,
ul. Nowoursynowska 159
e-mail: [email protected]
MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2006