Pobierz plik

Szwedzki panoptykon.
Foucault o państwie
opiekuńczym
Katarzyna Salwa
C
zy państwo opiekuńcze może niszczyć
instytucję rodziny, uzależniając obywateli od pomocy państwa, szczególnie
w sferze pomocy socjalnej? W swojej analizie
szwedzkiego państwa opiekuńczego odwołuję się do idei panoptykonu, opisanej przez Michela Foucaulta w słynnej książce Nadzorować i karać (1993). Porównując poszczególne
cechy idealnego panoptykonu z konkretnymi
rozwiązaniami szwedzkiego prawodawstwa
dotyczącymi pomocy socjalnej, stawiam tezę,
że model państwa dobrobytu można nazwać
„współczesnym panoptykonem kapitalistycznym”. Zadaję także pytanie, jaki cel stawia sobie państwo, zapewniając obywatelom
kompleksową opiekę socjalną i jednocześnie
ingerując w ich życie prywatne oraz niszcząc
więzi rodzinne.
Szwedzkie welfare state
Idea welfare state, czyli państwa dobrobytu
stała się popularna w wielu krajach Europy
Zachodniej po zakończeniu II wojny światowej. Opiera się ona na silnym wspieraniu
przez państwo rozwoju gospodarczego kraju,
walce z bezrobociem i zapewnianiu szerokiego pakietu pomocy socjalnej. Idea państwa
64
Pressje 2011, teka 25
opiekuńczego zakłada realizację pięciu zasad:
(1) aktywnej polityki rynku pracy, umożliwiającej rozwój gospodarki i utrzymującej bezrobocie na niskim poziomie, (2) maksymalizacji
zaangażowania rynku pracy poprzez system
podatkowy, (3) rozbudowania sieci opieki
społecznej, obejmującej wsparcie w poszukiwaniu pracy, opiekę nad osobami starszymi,
opiekę medyczną, zasiłki dla osób bezrobotnych, system zasiłków i pomocy socjalnej dla
rodzin, (4) rozwiniętego sektora usług publicznych, obejmującego szkolnictwo, pomoc
socjalną, opiekę medyczną i pomoc dla osób
niepełnosprawnych oraz (5) równego dostępu wszystkich obywateli do dóbr publicznych
i świadczeń gwarantowanych przez państwo
(Olsson Hort 2002).
Rozbudowany system pomocy socjalnej, jaki gwarantuje swoim obywatelom
państwo dobrobytu, wiąże się z jego ingerencją w sferę życia rodzinnego i przejmowaniem części funkcji będących tradycyjnie
domeną rodziny. Badacze państwa opiekuńczego i realizacji jego modelu w krajach Europy Zachodniej rozróżniają trzy
główne strategie, jakie przyjmują państwa
dobrobytu w stosunku do instytucji rodziny:
(1) wsparcie tradycyjnego modelu rodziny,
(2) wsparcie rodzin, w których obie osoby
pracują, (3) politykę opartą na rynku, pozwalającą członkom rodziny na indywidualne
decyzje dotyczące ich życia rodzinnego i zawodowego. Szwecja plasuje się w tej klasyfikacji w drugiej grupie (Leira 2002: 24−28).
Ciekawe badania w tej dziedzinie przeprowadzili Millar i Warman, którzy dokonali
analizy prawodawstwa oraz opieki społecznej krajów zachodnioeuropejskich pod kątem
obowiązków, jakie w tych państwach ma rodzina (Leira 2002: 24–28). Badacze przeanalizowali jedynie ustrój państw, które opierają się na idei państwa dobrobytu. Głównymi
kryteriami analizy były obowiązki partnerów
wobec siebie nawzajem, obowiązki dorosłych
dzieci wobec starszych rodziców i obowiązki
rodziców wobec małych dzieci. Autorzy podzieli państwa na trzy grupy w zależności
od stopnia odpowiedzialności, jaką ponoszą
Dzięki rozwiniętej opiece socjalnej rodzice są zobligowani
do dłuższej pracy i rzadszych
urlopów
członkowie rodziny. Państwa skandynawskie, w tym Szwecja, znalazły się w grupie,
w której liczba obowiązków członków rodziny wobec siebie nawzajem jest ograniczona
do minimum, a nacisk jest położony na jednostkę i jej dobro. Opisując prawodawstwo
krajów skandynawskich, badacze zwrócili
szczególną uwagę na rozbudowany obszar
opieki społecznej dotyczącej małych dzieci,
obejmujący żłobki, przedszkola i szpitale, który ma na celu ograniczyć konieczność brania
przez rodziców, zarówno matek, jak i ojców,
wolnych dni w celu zajmowania się dziećmi.
Dzięki rozwiniętej opiece socjalnej rodzice są
zobligowani do dłuższej pracy i rzadszych
urlopów, jednocześnie są wyręczani w opiece
nad swoimi dziećmi przez wykwalifikowane
instytucje opiekuńcze (tamże: 29–32).
Współczesny kapitalistyczny panoptykon?
Idea panoptyzmu opisana przez Michela
Foucaulta (1993: 235–273) służy stworzeniu
systemu władzy opartej na dyscyplinie i ścisłej
kontroli jednostek w obrębie wszystkich dziedzin ich życia. Zakłada oddzielenie jednostki
od innych, tak aby uniemożliwić powstawanie
zwartych skupisk, stwarzających warunki do
podejmowania prób organizowania się i buntu,
który może zagrozić władzy (tamże: 241). Wizualnym, architektonicznym wyrazem takiego
sposobu działania instytucji jest panoptykon
stworzony przez Benthama (tamże: 240–246).
Według przygotowanych przez Benthama planów, panoptykon miał opierać się na planie koła
i posiadać w środku kolisty dziedziniec z wieżą
strażniczą. Osoby przebywające w panoptykonie są osadzone w pojedynczych celach, między
którymi nie ma żadnej możliwości komunikacji. Główną funkcją panoptykonu jest nieprzerwana kontrola jednostek oraz stworzenie
u osadzonych poczucia bycia obserwowanym
(tamże: 243). Jednocześnie każdy może wejść
do wieży strażniczej, co daje całemu społeczeństwu możliwość udziału w sprawowaniu
kontroli nad osobami osadzonymi w panoptykonie. Według Foucaulta instytucja panoptykonu może pełnić różnorodne funkcje: więzienia, szkoły, szpitala psychiatrycznego itp.
(tamże: 244).
Analizując założenia współczesnego państwa dobrobytu, można zauważyć, że obowiązujące w nim zasady opierają się w wielu
wypadkach na idei panoptyzmu. Kierując się
dobrem jednostki nierozerwalnie połączonym
z dobrem i rozwojem systemu gospodarczego,
państwo dobrobytu przejmuje kontrolę nad
wieloma sferami życia obywateli. Opierając
się na zasadzie równości wszystkich wobec
prawa, państwo wkracza w życie prywatne
jednostek i przejmuje funkcje innych instytucji,
w tym rodziny i społeczności lokalnej.
Szwedzki panoptykon
65
Chciałabym teraz przeanalizować kilka
elementów polityki szwedzkiego państwa
opiekuńczego wobec jednostki i instytucji
rodziny z punktu widzenia idei panoptyzmu.
Pragnę również przedstawić, w jaki sposób
państwo szwedzkie wykorzystuje koncepcję
opisaną przez Foucaulta do stworzenia ładu
gospodarczego, w którym głównym zadaniem jednostki jest praca w celu rozwoju gospodarczego państwa, a wszelkie jej potrzeby są zaspokajane przez rozwinięty system
socjalny, który umożliwia jednostce większe
zaangażowanie w wykonywaną pracę kosztem obowiązków rodzinnych.
Jednym z elementów panoptyzmu jest
odseparowanie jednostek od siebie. W idealnym panoptykonie Benthama miały temu
służyć uniemożliwiające komunikację jednoosobowe cele (Foucault 1993: 240). Element
ten zauważyć można także w budowie systemu opieki społecznej w Szwecji. W tradycyjnym modelu rodziny obowiązkiem osób
dorosłych jest opieka nad małymi dziećmi
i starszymi rodzicami. Państwo opiekuńcze przyjęło tę funkcję rodziny, organizując
możliwość całodziennej opieki zarówno dla
dzieci − także poniżej trzeciego roku życia −
jak i dla osób starszych (Johansson, Thorslund 1993: 152, 153). Rodzice mogą wybrać
między przedszkolem a całodzienną refundowaną przez państwo opieką w domu (Olsson Hort 2002: 138). Także w wypadku osób
starszych możliwa jest całodobowa opieka
w domu prywatnym (Johansson, Thorslund 1993: 152, 153). Ściągnięcie z obywateli
obowiązku troszczenia się o członków swojej rodziny ma na celu umożliwienie im dłuższej i aktywniejszej pracy oraz zmniejszenie
liczby dni wolnych i urlopu wychowawczego. Ograniczając czas, jaki spędzają ze sobą
członkowie rodziny, państwo wzmacnia ich
poczucie indywidualizmu i osłabia potrzebę przynależności do rodziny. To skutkuje
większym przywiązaniem do instytucji pań-
66
Katarzyna Salwa
stwa, które niezawodnie zaspokaja potrzeby jednostek. Rodzina przestaje już pełnić
swoją funkcję opiekuńczą i nie zapewnia już
poczucia bezpieczeństwa.
Państwo szwedzkie posuwa się dalej
w swojej kontroli obywateli, nie tylko osłabiając więzi rodzinne, lecz także stwarzając
mechanizm pełnej kontroli nad życiem prywatnym jednostki. W modelu panoptykonu
Państwo osłabia potrzebę przynależności do rodziny. To skutkuje większym przywiązaniem
do instytucji państwa
Benthama każda cela zajmuje szerokość całego budynku i posiada okna na przeciwległych ścianach, tak że obserwator znajdujący
się w wieży strażniczej widzi całe pomieszczenie. Jednostka nie ma możliwości ukrycia się przed wzrokiem strażnika, nie widzi
także, czy w danym momencie jest obserwowana, czy nie, wywołuje poczucie ciągłego bycia kontrolowanym i bezradności (Foucault 1993: 241−243). Wyrazistym przykładem zastosowania przez szwedzkie państwo
dobrobytu tej zasady jest zapis w prawie rodzinnym określający prawa dziecka. Zgodnie
z nim rodzice nie mają prawa bić swoich dzieci ani stosować wobec nich żadnego rodzaju
przemocy fizycznej, dzieci natomiast mogą
zgłaszać wypadki przemocy w domu pracownikom organizacji pozarządowych za pomocą
telefonu zaufania. Każde podejrzenie o stosowanie siły fizycznej przez rodziców w stosunku do nieletnich dzieci, także zgłoszone
przez same dzieci, jest poważnie traktowane przez aparat prawny i często wiąże się
z odebraniem rodzicom dziecka przez funkcjonariuszy policji jeszcze przed rozpoczęciem procesu sądowego. Innym wyrazem tej
idei w szwedzkim państwie dobrobytu jest ingerencja aparatu państwowego w przestrzeń
prywatną jednostki, wyrażająca się przez
obecność pracowników socjalnych w prywatnych domach obywateli sprawujących opiekę
nad osobami potrzebującymi pomocy. Zgodnie z prawem szwedzkim, jeśli rodzice tego
pragną, dziecko może otrzymywać całodzienną opiekę w domu (Olsson Hort 2002: 138).
Podobnie osoby starsze, które nie potrzebują
kompleksowej opieki medycznej, mogą zdecydować, czy chcą zamieszkać w domu opieki
społecznej, czy też pozostać u siebie. Jeśli podejmą decyzję o zamieszkaniu we własnym
domu, mogą skorzystać z całodobowej pomocy (Johansson, Thorslund 1993: 152, 153).
W tym miejscu może pojawić się wątpliwość, czy opisana sytuacja rzeczywiście
jest wyrazem idei panoptyzmu, gdyż zgodnie
z prawem szwedzkim obywatel nie musi
przyjmować całodziennej opieki nad osobą
starszą czy dzieckiem, lecz ma tylko taką
możliwość, która zostaje zrealizowana wyłącznie za jego zgodą. Jednak wybór obywatela kończy się wraz z momentem podjęcia
decyzji o przyjęciu opieki, gdyż to nie on wybiera nianię bądź pielęgniarkę, która ma służyć członkom jego rodziny. W każdym mieście
powołuje się zespoły pracowników opieki
społecznej, pracujących z osobami, które
zgłosiły chęć otrzymania pomocy (Johansson,
Thorslund 1993: 153, 167–169). Pracownik
socjalny jest urzędnikiem, który ma przede
wszystkim wypełniać swoje obowiązki. Zapis ten oznacza w praktyce ograniczenie do
minimum kontaktów między pracownikami
pomocy socjalnej a klientami oraz uniemożliwia nawiązanie bliższych więzi między nimi.
Z funkcjami, jakie w ramach państwa dobrobytu pełnią osoby zatrudnione w sektorze
pomocy społecznej, wiąże się kolejna ważna
cecha panoptyzmu – dyscyplina, świadcząca
o całkowitej kontroli państwa nad jednostką.
W wypadku, który zaraz opiszę, państwo przejmuje kontrolę nie tylko nad klientem, lecz także
nad swoim przedstawicielem – pracownikiem
pomocy społecznej. Zgodnie ze szwedzkim
prawodawstwem kontakty pracowników socjalnych z klientami powinny mieć charakter
formalny i powinny wiązać się jedynie z wykonywaną pracą (Zaremba 2008: 115–133). Pracownik nie ma prawa nawiązywać bliższych
relacji z klientem, gdyż wykracza to poza jego
obowiązki. W szwedzkiej prasie co jakiś czas
ukazują się artykuły dotyczące pracowników
socjalnych, którzy wykroczyli poza swoje obowiązki służbowe, nawiązali bliższe kontakty
z klientami i zostali za to ukarani przez wymiar
sprawiedliwości (tamże). Wykorzystując ten
zapis, państwo sprawuje podwójną kontrolę
nad jednostkami − zarówno nad klientami,
jak i przedstawicielami władzy − i nie dopuszcza do zerwania obowiązujących konwencji i zasad.
Zgodnie z założeniami panoptykonu kontrolę nad więźniami może sprawować każdy,
co wiąże się z tym, że całe społeczeństwo
jest powiązane z aparatem władzy (Foucault 1993: 243). Także i ta zasada odnajduje swoje zastosowanie w prawodawstwie
szwedzkim dotyczącym pomocy społecznej.
Główne akty prawne dotyczące kwestii socjalnych są ustanawiane przez rząd i parlament
(Johansson, Thorslund 1993: 152, 153). Władzę wykonawczą w tej dziedzinie sprawują
samorządy lokalne, które organizują zespoły
pracowników socjalnych i kontrolują ich pracę. Także wewnątrz zespołów widoczna jest
silna współpraca i wzajemna kontrola dotycząca przekraczania przez jednostkę jej kompetencji i zbytniego angażowania się w sytuację klienta. Ta wzajemna kontrola świadczy
o istnieniu silnej dyscypliny, także wewnątrz
instytucji publicznych, zwłaszcza że przedstawiciele władzy także są obywatelami i korzystają z pomocy socjalnej państwa.
Biorąc pod uwagę przedstawione przykłady, można stwierdzić, że szwedzkie państwo
dobrobytu jest współczesnym panoptykonem
kapitalistycznym. Foucault wskazywał, że
idea panoptykonu może zostać wykorzystana
Szwedzki panoptykon
67
przez państwo do kontroli osób przebywających bądź pracujących w różnych instytucjach, między innymi w szkole, szpitalu, więzieniu czy urzędzie. Tę listę można poszerzyć
o państwo dobrobytu. Można też dojść do
niepokojącego wniosku, że władza − o czym
wspomniał Foucault − może być sprawowana nie tylko przez kogokolwiek, lecz także, że
w aparacie państwowym uczestniczą osoby,
które same są klientami pomocy społecznej.
Wiąże się to z jednym z założeń państwa dobrobytu, według którego wszyscy obywatele
bez względu na pełnione stanowisko, pozycję
społeczną czy wysokość zarobków mają takie same prawo do korzystania z możliwości
oferowanych przez system socjalny (Johansson, Thorslund 1993: 152, 153). Prowadzi to
do tego, że także osoby będące pracownikami pomocy socjalnej czy, inaczej mówiąc,
przedstawicielami władzy, są beneficjentami
państwa socjalnego. Sytuacja taka ułatwia
wzajemną kontrolę wewnątrz lokalnych zespołów pomocy społecznej.
Pozostaje tylko pytanie, jaki jest cel państwa dobrobytu w budowaniu zaufania obywateli do aparatu państwowego kosztem
rodziny i w tworzeniu rozbudowanego aparatu kontroli obywateli przez państwo, prawo
i wzajemną kontrolę obywateli.
Czy państwo opiekuńcze może
zniszczyć rodzinę?
Szwedzkie państwo dobrobytu, opierając się na zasadzie indywidualizmu i ochrony jednostki, uzależnia swoich obywateli od
pomocy państwa we wszystkich dziedzinach
życia, także w sferze prywatnej. Odebranie
rodzinie jej tradycyjnych funkcji i osłabienie więzi rodzinnych umożliwia państwu
całkowitą kontrolę nad obywatelami i przekierowanie ich energii oraz zainteresowań
z obszaru życia rodzinnego na obszar pracy.
Ułatwia to szybszy rozwój gospodarki i poszerzenie zakresu świadczeń oferowanych
przez system pomocy socjalnej. Realizacja
idei panoptyzmu w ramach szwedzkiego
państwa opiekuńczego idzie krok dalej niż
propozycja Foucaulta, zakłada bowiem aktywne uczestnictwo obywateli w budowie
państwa dobrobytu i w rozbudowie systemu
pomocy socjalnej. Ograniczenie kontaktów
rodziców i dzieci przez zapewnienie dzieciom całodziennej opieki i umożliwienie rodzicom dłuższej pracy jest rekompensowane przez system podatkowy. Płacąc wysokie
podatki, rodzice mają poczucie, że umożliwiają tym samym dostęp swoich dzieci do
bardziej zaawansowanej i profesjonalnej
opieki (Leira 2002: 20–22).
Stopniowe niszczenie więzi rodzinnych
przez instytucje państwa opiekuńczego
połączone z jednoczesnym zapewnianiem
jednostek, że ich potrzeby są zaspokajane
dzięki państwu, wzmacnia poczucie indywidualizmu i nakierowanie jednostki na siebie
samą, co ułatwia funkcjonowanie państwa
i jego rozwój gospodarczy. Dzięki takiej polityce państwa nie trzeba separować jednostek i uniemożliwiać im kontaktu między
sobą, ponieważ same one nie nawiązują
głębszych więzi. Wszelkie próby wykroczenia poza formalne funkcje spotykają się ze
społeczną dezaprobatą i szybką reakcją
aparatu państwowego. Jest to wyrazem
podstawowych założeń idei panoptyzmu.
Te k a X X V K l u b u J a g i e l l o ń s k i e g o
2011
Co dalej?
W podobny sposób krytyczne idee Pierre'a
Bourdieu wykorzystały ostatnie „Rzeczy
Wspolne” (Radziejewski 2011).
68
69