docPobierz Suplement I - Prognozowanie zatrudnienia
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz Suplement I - Prognozowanie zatrudnienia
ISBN 978-83-61125-81-5 RYNEK PRACY I PROGNOZOWANIE POPYTU NA PRACĘ. ŚWIAT I POLSKA „Podstawowym celem prowadzonych analiz było ukazanie zarówno prac badawczych, poświęconych badaniom rynku pracy, jak i tych, które dotyczyły tworzenia systemu prognozowania popytu na pracę, przy równoczesnym określeniu dostępności publikacji, poświęconych tego rodzaju badaniom w bibliotekach urzędów publicznych, szkół wyższych oraz instytucji. Celem dodatkowym było natomiast zidentyfikowanie tych zjawisk, które mogą w przyszłości oddziaływać na popyt na pracę w podziale na zawody. Jednocześnie, co należałoby podkreślić, dokonany został wybór publikacji, które zostały omówione w sposób bardziej szczegółowy, ponieważ jak wynika z przeprowadzonej kwerendy, zasoby bibliotek pod tym względem są bardzo duże. Podstawowym kryterium doboru było wyznaczenie roku, który stanowił granicę poszukiwań w bazach danych (2004 r.). Dodatkowymi kryteriami, mającymi na celu skoncentrowanie się wyłącznie na najważniejszych z punktu widzenia dostępności i wagi podejmowanych problemów, związanych z rynkiem pracy były: – po pierwsze – wybór wyłącznie pozycji zwartych, stanowiących opracowania w formie książkowej, – po drugie – eksperckie podejście do problematyki badawczej, które umożliwiło dokonanie wyboru i zdiagnozowanie zjawisk występujących na rynku pracy, co stanowić może istotny czynnik, wpływający na wartość merytoryczną uzasadnień w opracowywanych w ramach projektu diagnozach determinant oczekiwanego w przyszłości popytu na pracę, – wreszcie po trzecie – uwzględnienie w opracowaniu przede wszystkim tych wcześniejszych publikacji, które wydawały się ważne, ze względu na ich wartość poznawczą dla działań projektu, związanych z prognozowaniem. Pomimo tego, że opracowanie kwerendy nie było efektem działań empirycznych podjętych w ramach realizowanego projektu, stanowiły one istotne ogniwo w całym procesie analitycznym. Mają bowiem dużą wartość poznawczą dla prawidłowego zdiagnozowania stosowanych do tej pory metod prognozowania zatrudnienia według zawodów i pozwalają na pogłębienie posiadanej wiedzy na ten temat. Informacje uzyskane w ten sposób mają charakter jakościowy. Dlatego też podczas ich analizy i doboru posługiwano się metodą badania dokumentów.” Ze wstępu RYNEK PRACY I PROGNOZOWANIE POPYTU NA PRACĘ ŚWIAT I POLSKA SUPLEMENT PIERWSZY RAPORT I Redakcja naukowa Halina Sobocka-Szczapa Iwona Kukulak-Dolata Iwona Poliwczak Agnieszka Smoder RYNEK PRACY I PROGNOZOWANIE POPYTU NA PRACĘ ŚWIAT I POLSKA KWERENDA BIBLIOTECZNA SUPLEMENT PIERWSZY RAPORT I RYNEK PRACY I PROGNOZOWANIE POPYTU NA PRACĘ ŚWIAT I POLSKA KWERENDA BIBLIOTECZNA SUPLEMENT PIERWSZY RAPORT I Redakcja naukowa Halina Sobocka-Szczapa Iwona Kukulak-Dolata Iwona Poliwczak Agnieszka Smoder Warszawa 2013 Publikacja przygotowana w ramach serii „Studia i Monografie” Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, www.ipiss.com.pl Publikacja jest rezultatem realizacji projektu: Analiza procesów zachodzących na polskim rynku pracy i w obszarze integracji społecznej w kontekście prowadzonej polityki gospodarczej, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Zadanie 2. Opracowanie zintegrowanego systemu prognostyczno-informacyjnego umożliwiającego prognozowanie zatrudnienia Suplement pierwszy do Raportu I ZESPÓŁ OPINIODAWCZO-WYDAWNICZY Bożena Balcerzak-Paradowska (przewodnicząca), Marek Bednarski, Zdzisław Czajka, Danuta Szymanowska, Daria Szatkowska, Jerzy Wratny Recenzent Prof. dr hab. Zenon Wiśniewski Projekt okładki Luiza Patrycja Daab Redakcja Beata Maria Mizerska Redakcja techniczna Daria Szatkowska Skład komputerowy Janina Magnuszewska © Copyright by Instytut Pracy i Spraw Socjalnych and Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy ISBN 978-83-61125-81-5 Druk: 16,5 ark. wyd., nakład 500 egz. SPIS TREŚCI WPROWADZENIE ............................................................................................................ 7 1. KWERENDA BIBLIOTECZNA – METODYKA BADAŃ.................................... 12 2. BADANIA RYNKU PRACY W POLSCE .............................................................. 20 2.1. Badania o zasięgu krajowym................................................................................. 20 2.1.1. Uwarunkowania funkcjonowania rynku pracy w skali makroekonomicznej ............. 20 2.1.2. Determinanty popytu na pracę ................................................................................... 37 2.1.3. Aktywna polityka rynku pracy................................................................................... 45 2.1.4. Publiczne służby zatrudnienia.................................................................................... 64 2.1.5. Rozwój kompetencji informatycznych w Polsce ....................................................... 67 2.1.6. Wdrażanie modelu flexicurity .................................................................................... 73 2.1.7. Porównania międzynarodowe w badaniach rynku pracy ........................................... 79 2.2. Badania o zasięgu regionalnym ............................................................................. 91 2.2.1. Ocena zapotrzebowania pracodawców na kwalifikacje w województwie opolskim......................................................................................... 91 2.2.2. Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy województwa mazowieckiego....................... 93 2.2.3. Elastyczne formy zatrudnienia a aktywizacja zawodowa zasobów pracy. Badanie podkarpackiego rynku pracy ........................................................................ 98 2.2.4. Badania grup zagrożonych wykluczeniem społecznym w województwie mazowieckim.......................................................................................................... 101 3. PROGNOZOWANIE POPYTU NA PRACĘ I PODAŻY PRACY..................... 106 3.1. Badania prognostyczne o zasięgu ogólnokrajowym............................................ 106 3.1.1. Prognozowanie popytu na pracę .............................................................................. 106 3.1.2. Prognozowanie podaży zasobów pracy.................................................................... 127 3.2. Badania prognostyczne o zasięgu regionalnym................................................... 131 3.2.1. Badania strony podażowej rynku pracy ................................................................... 132 3.2.2. Badania strony popytowej rynku pracy.................................................................... 133 3.3. Stosowane procedury diagnozowania popytu na pracę z elementami prognozowania..................................................................................................... 143 3.3.1. Diagnozowanie potrzeb zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnych i regionalnych rynkach pracy ..................................... 143 3.3.2. Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych............................................. 159 ZAKOŃCZENIE – PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE DLA PROGNOZOWANIA POPYTU NA PRACĘ ............................................. 163 LITERATURA CYTOWANA ...................................................................................... 173 ANEKS ........................................................................................................................... 181 WPROWADZENIE Wykorzystanie zasobów pracy w procesach gospodarowania stanowi jeden z najważniejszych czynników wpływających na tempo wzrostu gospodarczego, dlatego też niezbędne wydaje się wszechstronne rozpoznanie determinant, które wpływają na wielkość i relacje, występujące między popytem na pracę a jej podażą. Prowadzone badania powinny mieć na celu identyfikację dotychczasowych lub bieżących uwarunkowań, oddziałujących na sytuację zarówno na regionalnych i lokalnych rynkach pracy, jak również w skali całego kraju. Szczególne znaczenie przypisywane jest w tym przypadku badaniom wyprzedzającym (prognozom), których rolą powinno być wskazanie głównych kierunków zmian popytu na pracę jako wyznacznika modyfikowania systemu kształcenia, działań wspierających aktywność zawodową zasobów pracy, jak i generalnie zmiany modelu funkcjonowania polskiego rynku pracy. Jest to ważne zarówno z punktu widzenia wdrażania priorytetów strategii „Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”, jak również Krajowego Programu Reform na rzecz realizacji tej strategii, opracowanego przez Ministerstwo Gospodarki 1 . W dokumentach tych zwrócono uwagę na trzy czynniki, które w przyszłości będą wyznacznikami zarówno rozwoju społeczno-gospodarczego Krajów Unii Europejskiej, a mianowicie możliwość wystąpienia kryzysu gospodarczego, globalizację i równoczesne starzenie się społeczeństw, wpływające na ograniczenie dostępnych zasobów pracy, jak i wszechstronnych zmian, które powinny nastąpić w polityce gospodarczej, w tym również w polityce rynku pracy. Priorytetami Strategii znajdującymi odzwierciedlenie także w Krajowym Programie Reform są trzy cechy rozwoju: − inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji, − zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej oraz __________ 1 Por. Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komisja Europejska, Bruksela 2010; Krajowy Program Reform Europa 2020, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011. 7 − sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. Wymiernymi celami, służącymi realizacji tych priorytetów jest osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 20–64 lat na poziomie 75%, przeznaczanie na inwestycje w badania i rozwój 3% PKB Unii, osiągnięcie celu „20/20/20” w zakresie klimatu i energii, ograniczenie liczby osób kończących przedwcześnie naukę szkolną do poziomu 10%, przy równoczesnym wskaźniku 40% osób z młodego pokolenia zdobywających wyższe wykształcenie oraz zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem o 20 mln. Przełożenie tych celów na warunki polskie znalazło wyraz w takich dokumentach strategicznych, jak: Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju wraz z Krajowym Programem Reform na rzecz realizacji strategii „Europa 2020” oraz dziewięć strategii zintegrowanych. W związku z koniecznością dopasowań odnoszących się do rynku pracy, niezbędnych z punktu widzenia przyjętych do realizacji w tych dokumentach założeń, szczególnie ważna wydaje się koncentracja na tych działaniach, które wspomagać będą procesy kształcenia ustawicznego, przedsiębiorczość oraz poprawę efektywności i skuteczności działań podejmowanych w ramach ALMP. Jest to tym bardziej ważne, że zidentyfikowaną w Krajowym Programie Reform jedną z głównych barier wzrostu jest niski poziom podaży pracy i jej nieadekwatna do oczekiwań pracodawców struktura, a równocześnie cele wymierne stawiane w tej dziedzinie, a mianowicie zmniejszenie odsetka osób wcześnie kończących naukę oraz zwiększenie odsetka tych, którzy legitymowaliby się w przyszłości wykształceniem wyższym, zdecydowanie przekraczają parametry wyznaczone w Strategii 2 . Uwarunkowania te sprawiły, że eksperci Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych podjęli działania badawcze związane z realizowanym przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich projektem „Analiza procesów zachodzących na polskim rynku pracy i w obszarze integracji społecznej w kontekście prowadzonej polityki gospodarczej”, dotyczące komponentu 2 „opracowanie zintegrowanego systemu prognostyczno-informacyjnego umożliwiającego prognozowanie zatrudnienia”. W ramach realizacji tego komponentu przewidziano wykonanie następujących zadań: − przygotowanie jednej pilotażowej prognozy zatrudnienia dla wybranego województwa, − opracowanie raportu z pilotażową prognozą dla wybranego województwa, − przygotowanie trzech prognoz popytu na pracę w ujęciu globalnym, − opracowanie i opublikowanie dziewięciu raportów końcowych zawierających prognozy popytu na pracę oraz uruchomienie jednego portalu internetowego zawierającego globalne prognozy popytu na pracę z ogólnym dostępem on-line, − przeszkolenie 300 osób z obsługi portalu, __________ 2 8 Por. Krajowy Program Reform…, op. cit., s. 7. − zorganizowanie trzech konferencji ogólnopolskich prezentujących i upowszechniających prognozy zatrudnienia. Tak szeroko zakrojony proces badawczy wymagał zidentyfikowania dotychczasowych doświadczeń w dziedzinie prognozowania popytu na pracę, zwłaszcza w przekroju według zawodów, jak również zaprezentowania głównych problemów charakteryzujących sytuację na rynku pracy. Analiza ta została przeprowadzona na podstawie wybranych pozycji literatury przedmiotu. Podstawowym celem prowadzonych analiz było ukazanie zarówno prac badawczych poświęconych badaniom rynku pracy, jak i tych, które dotyczyły tworzenia systemu prognozowania popytu na pracę, przy równoczesnym określeniu dostępności publikacji poświęconych tego rodzaju badaniom w bibliotekach urzędów publicznych, szkół wyższych oraz instytucji. Celem dodatkowym było zidentyfikowanie tych zjawisk, które mogą w przyszłości oddziaływać na popyt na pracę w podziale na zawody. Jednocześnie, co należałoby podkreślić, dokonany został wybór publikacji, które omówiono szczegółowo, ponieważ z przeprowadzonej kwerendy wynika, że zasoby bibliotek pod tym względem są bardzo duże. Podstawowym kryterium doboru było wyznaczenie roku, który stanowił granicę poszukiwań w bazach danych (2004 r.). Dodatkowymi kryteriami, mającymi na celu skoncentrowanie się wyłącznie na najważniejszych z punktu widzenia dostępności i wagi podejmowanych problemów związanych z rynkiem pracy były: 1) wybór wyłącznie pozycji zwartych, stanowiących opracowania książkowe, 2) eksperckie podejście do problematyki badawczej, które umożliwiło dokonanie wyboru i zdiagnozowanie zjawisk występujących na rynku pracy, co stanowić może istotny czynnik wpływający na wartość merytoryczną uzasadnień w opracowywanych w ramach projektu diagnozach determinant oczekiwanego w przyszłości popytu na pracę, 3) uwzględnienie w opracowaniu przede wszystkim tych wcześniejszych publikacji związanych z prognozowaniem, które wydawały się ważne dla projektu, ze względu na ich wartość poznawczą. Pomimo że opracowanie kwerendy nie było efektem działań empirycznych podjętych w ramach realizowanego projektu, stanowiły one istotne ogniwo w całym procesie analitycznym. Mają bowiem dużą wartość poznawczą dla prawidłowego zdiagnozowania stosowanych do tej pory metod prognozowania zatrudnienia według zawodów i pozwalają na pogłębienie wiedzy na ten temat. Informacje uzyskane w ten sposób mają charakter jakościowy. Dlatego też podczas ich analizy i doboru posługiwano się metodą badania dokumentów. Ekspertyza została podzielona na dwie zasadnicze części. Poprzedzono je szczegółowym opisem metody dokonywania przeglądu publikacji. Zawiera ona również wprowadzenie i zakończenie, w którym zawarto podstawowe wnioski i rekomendacje. W części pierwszej uwagę skupiono na ukazaniu zjawisk charakteryzujących rynek pracy w skali makroekonomicznej. Wydaje się bowiem, że w wielu opracowaniach pojawiają się rozważania, które mają wysoką wartość merytoryczną 9 z punktu widzenia procesów prognozowania. Podkreślają różnorodne czynniki, mające wpływ na ewentualne zmiany popytu na pracę, w tym także w przekroju zawodów. Przyjrzano się m.in. podstawowym determinantom, charakteryzującym rynek pracy w skali kraju, czynnikom wpływającym na wielkość popytu na pracę, instrumentom aktywnej polityki rynku pracy, instytucjonalnym uwarunkowaniom popytu na pracę, jak również problemowi wykluczenia na rynku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem problemu wykluczenia cyfrowego. Elementem rozważań był model flexicurity jako możliwa przesłanka kształtowania popytu na pracę. Uwagę skierowano też na problemy kształcenia ustawicznego i nietypowe formy zatrudnienia jako czynniki mające znaczenie dla poprawy pozycji konkurencyjnej zasobów pracy. W przyszłości mogą one odgrywać zasadniczą rolę w procesach dopasowań między poszukującymi pracy a oferowanymi przez pracodawców miejscami pracy. W ostatniej części ukazano rozwiązania stosowane w innych krajach członkowskich UE w dziedzinie funkcjonowania rynku pracy jako możliwe do adaptacji w Polsce. Może to stanowić przyczynek do działań związanych z modyfikowaniem funkcjonowania polskiego rynku pracy. W przekroju regionalnym uwzględniona została bardzo ograniczona liczba pozycji, głównie ze względu na rozmiary bibliografii poświęconej badaniom regionalnym i lokalnym rynkom pracy. Wybrane zostały zatem wyłącznie te pozycje, w których podjęte problemy mają charakter strategicznie wyznaczający sytuację na rynkach pracy, jak również mogą stanowić przesłankę do opracowywania prognoz w przekroju terytorialnym. Najwięcej uwagi poświęcono województwu mazowieckiemu, które ze względu na potencjał, jaki reprezentuje, może stanowić wykładnię zmian zachodzących na innych regionalnych i lokalnych rynkach pracy. W części drugiej opisane zostały te pozycje książkowe, w których zaobserwowano wcześniejsze badania związane z prognozowaniem popytu na pracę. Została ona również podzielona na dwa bloki tematyczne, pierwszy poświęcony badaniom rynku pracy w skali makroekonomicznej i drugi dotyczący skali regionalnej. W badaniach odnoszących się do całego kraju szczególnie ważną rolę odegrała działalność badawcza Rządowego Centrum Studiów Strategicznych. Przytoczone zatem zostały te opracowania, których waga dla procesu prognozowania popytu na pracę nie podlega dyskusji. Przede wszystkim dotyczy to prezentowanych w nich założeń metodologicznych, jak również wysokiej wartości merytorycznej opracowanych w tej dziedzinie prognoz. Obejmują one jednak lata wcześniejsze, ale wydaje się, że przyjmowane założenia wielu tych prognoz mogą również stanowić przesłankę, której konieczność uwzględnienia wystąpi w realizowanych w projekcie projekcjach, ponieważ w dużej części mają one charakter długookresowy. W opisywanej części opracowania starano się również pokazać zasób publikacji, w których analizowano zmiany popytu na pracę. Napotkano jednak w tym przypadku na barierę dość ograniczonej dostępności publikacji, ponieważ w większości 10 prowadzonych w tej dziedzinie prac badawczych wykorzystano dane publikowane przez Główny Urząd Statystyczny. Dlatego też zaprezentowano prognozę demograficzną opracowaną przez tę instytucję, uważając, że z punktu widzenia prowadzonych w Polsce analiz o charakterze prognostycznym tego rodzaju uzupełnienie ma istotną wartość poznawczą i metodologiczną, a także wpływa na kompleksowe podejście do tego typu działalności badawczej. Z tego powodu w badaniach regionalnych nie pojawiła się szersza charakterystyka dotycząca prognozowania podaży pracy. We fragmencie analizującym dotychczasowe prace badawcze związane z prognozowaniem popytu na pracę, uwzględnione zostały jedynie te pozycje książkowe, w których zaprezentowano badania prognostyczne o charakterze kompleksowym, a więc uwzględniające zarówno opis zastosowanej metody prognozowania, jak i wyniki przeprowadzonych analiz. W trakcie kwerendy zaobserwowano bowiem, że mimo dość dużej liczby publikacji związanych z prognozowaniem popytu na pracę, znaczna ich część poświęcona jest wyłącznie zagadnieniom metodologicznym, co jest przedmiotem innej ekspertyzy realizowanej w projekcie. Ponadto, jak wynika z przeglądu pozycji książkowych, w wielu przypadkach wykorzystywane metody prognozowania są raczej podobne, zaś wyniki dotyczą albo przekroju zawodów, albo szczególnie ważnych z punktu realizowanych projektów grup zawodów. Bardziej szczegółowo zajęto się tutaj również ukazaniem opracowanej w ostatnim okresie procedury diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnych i regionalnych rynkach pracy, co może stanowić przyczynek do sformułowania metodologicznych założeń procesu prognozowania. W opisywanej procedurze znalazły się także elementy prognostyczne, uwzględniające strategiczne kierunki rozwoju województw i powiatów. Na koniec krótko opisano monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych jako podstawowy instrument badania niedopasowań na lokalnych rynkach pracy, także z uwzględnieniem prognozowania w krótkich, rocznych okresach. Całość opracowania zakończona została aneksem, w którym zamieszczono wykaz publikacji w podziale na zasoby biblioteczne poszczególnych uczelni wyższych, instytucji badawczych i urzędów, jak również stron internetowych, na których zostały opublikowane. Zawiera on łącznie 261 pozycji pogrupowanych według dostępności w poszczególnych kategoriach zbiorów. Ogółem wskazano 25 zbiorów bibliotek, w których odnalezione zostały pozycje literatury przedmiotu, uwzględniające problematykę rynku pracy oraz prognozowania popytu na pracę, jak również 25 stron internetowych, na których można odnaleźć podobne publikacje. Trzeba zaznaczyć, że w przypadku katalogów bibliotecznych celowo nie wskazano dodatkowo stron internetowych, na których często publikowane są również wybrane pozycje książkowe, ponieważ możliwe jest ich odszukanie poprzez tytuł lub autorów. W ostatniej części aneksu znalazły się również te opracowania, które zidentyfikowano wyłącznie na podstawie tytułów, tym niemniej głównie ze względu na ich znaczenie dla podejmowanych w kolejnych etapach realizacji projektu ważne wydawało się ich zaprezentowanie. 11 1. KWERENDA BIBLIOTECZNA – METODYKA BADAŃ Kwerenda nie jest pojęciem jednoznacznym. Z jednej strony oznacza proces poszukiwania informacji w celu wyjaśnienia jakiejś kwestii, z drugiej zaś – eksplorację danych (pozyskiwanie wiedzy) z baz danych, przy wykorzystaniu techniki komputerowej jako nowoczesnego źródła pozyskiwania informacji o ukrytych często dla człowieka prawidłowościach, zależnościach. Według słownika języka polskiego 3 jest to zbieranie informacji i materiałów potrzebnych do wyjaśnienia jakiegoś problemu, zwłaszcza problemu naukowego, przez poszukiwanie w bibliotekach, archiwach, aktach, książkach, dokumentach itd. Generalnie jest to metoda badania oparta na dokumentach, będąca analizą różnego rodzaju ludzkich wytworów, dostarczająca informacji o cechach ludzi, którzy je stworzyli lub zjawiskach przez nich opisywanych. Zawartość dokumentów jest porządkowana i interpretowana zgodnie z wyznaczonym celem badawczym lub hipotezami. Kwerenda często wykorzystywana jest jako metoda uzupełniająca podczas formułowania problemu badawczego, ustalania hipotez badawczych, doboru próby badawczej (warstwy), charakterystyki badanych osób lub zjawisk czy konstruowania narzędzi badawczych. Z metody badania dokumentów korzystają różne dziedziny nauki: pedagogika, historia, socjologia, ekonomia itp. Jest też różnie nazywana: metoda badań dokumentacji, metoda analizy dokumentów, badanie dokumentów, analiza dokumentów czy metoda dokumentów itp. W przypadku nauk społecznych metoda ta wykorzystywana jest do badania takich czynników, jak: postawy, motywacje, charakterystyki pewnych zjawisk itp. Za pomocą tej metody badane są tzw. dokumenty naukowe (np.: artykuły w czasopismach naukowych, rozdziały w różnych pozycjach książkowych itp.). Dobierając materiał źródłowy, badacz stosujący metodę badania dokumentów powinien dokonać ich selekcji pod kątem wymogów metodologicznych oraz sprawdzić, czy są one aktualne i kompletne, a następnie oceniać ich przydatność i zgodność z celami projektu także od strony: merytorycznej, przestrzennej i językowej 4 . __________ 3 http://slowniki.gazeta.pl/pl/kwerenda. Metodzie badania dokumentów zarzuca się, że materiały źródłowe mogą prezentować badane zjawisko lub grupę społeczną w sposób jednostronny i nie uwzględniać wszystkich czynników je determinujących. W celu uniknięcia tego błędu zawartość wszystkich materiałów nie tylko podda- 4 12 Nieco inaczej wyglądają badania porównawcze. Mogą być one przeprowadzane zarówno na podstawie materiałów zastanych, jak i badań własnych, pochodzących z różnych krajów czy okresów czasowych. Metoda ta stosowana jest między innymi w socjologii, prawie, pedagogice i ekonomii. Polega na analizie porównywalnych pod względem istotności, kategorii lub formy przedmiotów i zjawisk pod kątem ustalenia podobieństw i różnic. Celem takich badań porównawczych jest wskazanie cech podobnych, identycznych lub różnic. Efektem może być np. wskazanie wzorca godnego naśladowania (najlepszy system, najlepsza metoda itp.). W prezentowanym opracowaniu kwerenda została przeprowadzona w dwóch kierunkach. Po pierwsze, miała ona na celu znalezienie informacji o dotychczas przeprowadzonych badaniach sytuacji na rynku pracy, umożliwiających identyfikację podstawowych determinant warunkujących przebieg zjawisk na tym rynku zarówno w skali makro-, jak i mezoekonomicznej. Po drugie, jej celem było również wskazanie i krótkie opisanie najważniejszych dotychczas opublikowanych rezultatów prac badawczych poświęconych prognozowaniu popytu na pracę według zawodów. Podobna przy tym była struktura poszukiwań, ponieważ przyjrzano się zarówno opracowaniom realizowanym w skali całego kraju, jak i tym, które powstały w projektach przeprowadzanych w regionach. Ten sposób postępowania powinien wpłynąć na rzetelność i prawidłowość prac podejmowanych w kolejnych etapach realizowanego projektu, jak również na zwiększenie kompleksowego charakteru prowadzonych prac. Wykorzystana w opracowaniu literatura przedmiotu pochodzi z dostępnych bibliotek (m.in. z Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia Społecznego, Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego), zasobów Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, prywatnych zbiorów badaczy oraz stron internetowych. Podczas poszukiwania potrzebnych pozycji literaturowych przeglądane były katalogi biblioteczne (m. in. Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Biblioteki Narodowej, Biblioteki Uniwersytetu Szczecińskiego, Biblioteki Uniwersytetu Opolskiego, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteki Jagiellońskiej itp.) oraz komunikaty zawierające wykazy nabytków, bibliografie monotematyczne otrzymywane z Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia Społecznego. Część wykorzystanych pozycji pochodzi ze stron internetowych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (mpips.gov.pl), publicznych służb zatrudnienia (www.psz.praca.gov.pl), Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (www.crzl.gov.pl), bazy projektów badawczych EFS (www.efs.gov.pl/AnalizyRaportyPodsumowania/baza_projektow_badaw czych_efs/Strony/baza_projektow_badawczych_POKL_070910.aspx), jak również stron wojewódzkich i powiatowych urzędów pracy oraz regionalnych obserwatoriów rynku pracy. __________ wana jest ocenie obiektywnej, ale również brane są pod uwagę motywy, którymi kierowali się ich autorzy. 13 Podczas selekcji materiałów źródłowych oceniona została ich wiarygodność i zawartość merytoryczna. W opracowaniu omówiono zarówno te pozycje literaturowe, które opisują zagadnienia związane z rynkiem pracy, jak i te, w których zaprezentowane zostały wyniki badań pokazujących metody prognozowania popytu na pracę według zawodów. Do analiz wybrano jedynie kompletne źródła informacji napisane w języku polskim. W zależności od merytorycznej zawartości źródeł zastanych wykorzystane zostały całe teksty (np.: cała pozycja książkowa, cały raport) bądź tylko wybrane rozdziały. Pozycje literaturowe poddane zostały selekcji również pod kątem przestrzennym. Po wyborze materiałów źródłowych przeprowadzono analizę i ocenę obecnie stosowanych lub proponowanych metod prognozowania popytu na pracę według zawodów i zagadnień z nią związanych. Jak wynika z przeprowadzonych analiz 5 , zasobność zbiorów bibliotecznych oraz Internetu uwzględniających problematykę rynku pracy, zwłaszcza prognozowania popytu na pracę według zawodów jest bardzo zróżnicowana. W kwerendzie zauważono, że poszczególne pozycje literatury z tego zakresu znajdowały się przede wszystkim w zbiorach bibliotek uczelni wyższych, jak również w Bibliotece Narodowej, co jednak mogło być wynikiem celowego wyboru badanych zasobów bibliotecznych. Tego rodzaju obserwacje odnoszą się w głównej mierze do uniwersytetów o długiej tradycji. Podobnie jest w przypadku instytucji naukowo-badawczych, które dotychczas bardzo często zaangażowane były w realizację badań. Znikoma natomiast liczba publikacji znajduje się w jednostkach samorządu terytorialnego szczebla wojewódzkiego, zaś w ogóle ich nie ma w jednostkach powiatowych. Trzeba jednak podkreślić, że powiaty częściej dysponują opracowaniami poświęconymi sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy, co wynika przede wszystkim ze zlecania przez te służby badań różnego rodzaju instytucjom zewnętrznym. Na tym tle pozytywnie należałoby odnieść się do wielkości zasobów posiadanych głównie na stronie internetowej przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, jak również działalności prowadzonej przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, której misją jest tworzenie korzystnych warunków dla zrównoważonego rozwoju polskiej gospodarki poprzez wspieranie innowacyjności i aktywności międzynarodowej przedsiębiorstw oraz promocja przyjaznych środowisku form produkcji i konsumpcji. 6 Dla poznania uwarunkowań kształtujących sytuację na rynku pracy w Polsce niemałe znaczenie miały także badania prowadzone przez Instytut Badań Strukturalnych, powołany w 2006 r. Celem tej niezależnej fundacji naukowej jest prowadzenie i wspieranie badań podnoszących innowacyjność i konkurencyjność gospodarki. Fundacja inspiruje i prowadzi prace naukowo-badawcze z zakresu ekonomii, matematyki, metod informatycznych i ilościowych oraz nauk społecznych. Działalność Instytutu nakierowana jest na promowanie umiejętności praktycznego __________ 5 Por. dane zawarte w aneksie. Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o utworzeniu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (DzU z dnia 13 grudnia 2000 r., nr 109, poz. 1158). 6 14 stosowania wyników naukowych w polityce społeczno-gospodarczej na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym. Z tego względu szczególnie zaangażowany jest on w tworzenie i rozpowszechnianie narzędzi analitycznych oraz modeli ekonomicznych służących do oceny procesów gospodarczych i przewidywania wpływu interwencji publicznej na gospodarkę. Za kryterium wyboru problematyki badawczej przyjmuje się znaczenie poszczególnych problemów dla przyszłości Polski i Unii Europejskiej. Dlatego też w kwerendzie zajęto się opracowaniami Instytutu, ale z uwagi na ich charakter, ukazujący głównie dotychczasowe i bieżące determinanty o potencjalnym znaczeniu dla przewidywanych kierunków ewentualnych zmian w całej gospodarce, a zwłaszcza na rynku pracy, ujęto je głównie w części poświęconej badaniom rynku pracy. Niekwestionowane znaczenie poznawcze tych prac w zakresie modelowania procesów zmian powinno znaleźć odzwierciedlenie w opracowaniu innego zespołu badawczego realizującego projekt. W zakresie badań związanych z prognozowaniem popytu na pracę według zawodów szczególnie ważna – jak dotychczas – była działalność instytutów naukowo-badawczych, a przede wszystkim Rządowego Centrum Studiów Strategicznych, Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową oraz Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych. Rządowe Centrum Studiów Strategicznych powołane zostało 1 stycznia 1997 r. na podstawie ustawy z 8 sierpnia 1996 r. Działanie tego centrum w założeniach miało zastąpić funkcjonowanie Centralnego Urzędu Planowania i stać się państwową jednostką organizacyjną prowadzącą prace służące Radzie Ministrów i prezesowi Rady Ministrów do programowania strategicznego, prognozowania rozwoju gospodarczego, społecznego oraz zagospodarowania przestrzennego kraju. Do zadań centrum należało przede wszystkim 7 : − przygotowywanie i przedstawianie Radzie Ministrów prognoz i długookresowych, strategicznych programów rozwoju gospodarczego i społecznego, koncepcji i programów polityki zagospodarowania przestrzennego oraz programów polityki regionalnej, ocen międzynarodowych uwarunkowań sytuacji kraju i długofalowych koncepcji polityki zagranicznej oraz ocen funkcjonalności struktur państwa i propozycji ich przekształceń; − analizowanie stanu gospodarki z punktu widzenia realizacji programów strategicznych oraz regionalnych i informowanie Rady Ministrów o stwierdzonych zagrożeniach, jak też przygotowywanie innych analiz, prognoz i programów zleconych przez Radę Ministrów i Prezesa Rady Ministrów. Centrum działało we współpracy z Polską Akademią Nauk, instytucjami naukowymi i szkołami wyższymi. Kierował nim minister – członek Rady Ministrów. W kwietniu 2005 r. odrzucona została propozycja zastąpienia RCSS od maja tego samego roku przez Narodowe Centrum Studiów Strategicznych, które __________ 7 http://pl.shvoong.com/law-and-politics/administrative-law/1740634-rz%C4%85dowe-centrumstudi% C3%B3w-strategicznych/#ixzz1XLlBxfAW (dostęp 8.09.2011 r.). 15 miało być publiczną instytucją planowania strategicznego, a swoją pozycją gwarantować w pełni niezależne prezentowanie analiz i wniosków dotyczących najważniejszych aspektów polityki społeczno-gospodarczej 8 . Przyszłe NCSS miało być miejscem spotkań oraz konfrontacji różnych szkół myślenia, a nierzadko rozumienia rzeczywistości, ośrodkiem wykorzystującym różnorodność dróg dochodzenia do doświadczeń, jakie daje uczestnictwo w życiu publicznym, jak również instytucją uwolnioną od ograniczeń, jakie narzuca swobodzie i otwartości poglądów bieżąca polityczno-partyjna rywalizacja 9 . Założeniem było zatem prawne uniezależnienie tej instytucji od rządu i innych instytucji władzy, z jednocześnie wyraźnymi prawnymi zobowiązaniami wykonywania opracowań i ekspertyz na potrzeby i zlecenie rządu, co powinno być gwarantowane przez bardzo szeroką współpracę z instytucjami pozarządowymi, środowiskami intelektualnymi oraz organizacjami gospodarczymi i społecznymi. Odrzucenie tej inicjatywy było przyczynkiem do likwidacji tej instytucji 31 marca 2006 r. Rządowe Centrum Studiów Strategicznych przestało istnieć 10 . Od tego momentu nie funkcjonował już żaden podmiot o charakterze rządowym, umożliwiający prowadzenie prac studialnych związanych ze strategicznym wytyczaniem kierunków przekształceń sytuacji na rynku pracy w skali makroekonomicznej, co było istotnym ograniczeniem również dla tego rodzaju prac prowadzonych na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. W kwerendzie uwzględniony jednak został dorobek tej agendy rządowej, głównie zespołów pracujących pod kierunkiem Z. Strzeleckiego oraz B. Sucheckiego. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, pozarządowa, niezależna instytucja naukowo-badawcza zajmująca się gospodarką i polityką państwa, powstał w 1989 r. jako fundacja działająca na zasadach non-profit. Jego założycielami – fundatorami – była grupa osób aktywnie działających w latach osiemdziesiątych na rzecz zmian ustrojowych i gospodarczych w Polsce. Prowadząc badania, IBnGR formułuje rekomendacje użyteczne dla polityki państwa oraz dostarcza sferom biznesu i szerokiej opinii publicznej niezależnych ocen. W ramach obszarów badawczych Instytutu znajdują się różnorodne dziedziny gospodarki i życia publicznego, co pozwala na wieloaspektowe podejście do analizowanych problemów i umożliwia podejmowanie wyzwań, wykraczających poza ramy jednego obszaru. Podstawowym jednak kierunkiem działalności badawczej związanej z prognozowaniem jest opracowywanie okresowych prognoz o charakterze makroekonomicznym dotyczących koniunktury gospodarczej 11 . Udział Instytutu w badaniach popytu na pracę odbywa się w związku z tym dwutorowo, mianowicie poprzez uwzględnianie zależności zidentyfikowanych obecnie, a mogących wystąpić w przyszłości na __________ 8 http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,2669885.html (dostęp 8.09.2011 r.). http://www.exporter.pl/forum/agencje_plus/10_NCSS.html. 10 Por. ustawa z dnia 17 lutego 2006 r. o likwidacji Rządowego Centrum Studiów Strategicznych (DzU z dnia 17 marca 2006 r., nr 45, poz. 319). 11 Najbardziej aktualna prognoza, dotycząca koniunktury gospodarczej została opublikowana w sierpniu 2011 r. Por. Stan i prognoza koniunktury gospodarczej, IBnGR, Warszawa 2011. 9 16 rynku pracy, jak również poprzez udział pracowników naukowych w badaniach realizowanych przez inne jednostki naukowo-badawcze oraz pozostałe instytucje i urzędy, w których prognozowanie przekształceń sytuacji na rynku pracy jest jednym z wątków merytorycznych. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych powołany został do życia w 1972 r., jako następca Instytutu Pracy funkcjonującego od 1962 r. Jednostką nadzorującą Instytut jest Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Instytut podejmuje problemy pracy i polityki społecznej w sposób interdyscyplinarny. W pracach reprezentowane są takie dyscypliny, jak: ekonomia, prawo, politologia, socjologia, pedagogika i polityka społeczna. Kierunki prac badawczych są dostosowywane do bieżących potrzeb polityki społeczno-gospodarczej kraju. Badania IPiSS, w wielu dziedzinach prekursorskie, uwzględniają także prognozowanie podaży i popytu na pracę w Polsce oraz analizę rynku pracy. Prowadzone prace dotyczą również takiej problematyki, jak: − analiza efektywności instrumentów polityki społecznej i polityki rynku pracy, − procesy migracyjne, − zatrudnienie cudzoziemców, w tym w szarej strefie gospodarki, − społeczny ustrój pracy i stosunków przemysłowych na tle procesów restrukturyzacji i przekształceń własnościowych przedsiębiorstw, − systemy motywacyjne i systemy wartościowania pracy w gospodarce rynkowej, − koncepcja i pomiar wynagrodzenia godziwego oraz określenia skutków wprowadzenia tej kategorii dla sfery zatrudnienia, bezrobocia, ubóstwa, − relacje między polityką przemysłową a systemem zabezpieczenia społecznego na poziomie przedsiębiorstwa, − czas pracy, − ubóstwo i metody przeciwdziałania biedzie oraz marginalizacji, − demograficzne i społeczno-ekonomiczne uwarunkowania życia i funkcjonowania rodzin różnych typów, − nowe systemy ubezpieczeniowe, tj. uzupełniające ubezpieczenia emerytalne, ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, ubezpieczenia zdrowotne, − skutki integracji Polski z Unią Europejską związane z rynkiem pracy i polityką społeczną, prawem pracy i ubezpieczeniami społecznymi, − proces zbliżania polskiego prawa pracy i ubezpieczeń społecznych do prawodawstwa Międzyresortowej Organizacji Pracy, Rady Europy i Wspólnot Europejskich, − funkcjonowanie podmiotów polityki społecznej w sferze publicznej i o charakterze non-profit. Badania o charakterze prognostycznym w opracowaniach IPiSS występowały głównie w przekrojach regionalnych, ponieważ często w ramach realizowanych projektów zlecane były tego rodzaju prace badawcze. W kwerendzie napotkano również na opracowania uwzględniające procesy przekształceń zapotrzebowania 17 na pracę w przyszłości. Były to przede wszystkim fragmenty publikacji realizowane w zespołach pod kierunkiem B. Sucheckiego. Przedstawiając szczegółowo publikacje z zakresu badania rynków pracy oraz prognozowania popytu na pracę według zawodów, w podziale na zidentyfikowanych 25 zbiorów bibliotecznych szkół wyższych, instytutów naukowo-badawczych oraz instytucji zauważono, że najbardziej bogate w obu wybranych dziedzinach badań księgozbiory miały Uniwersytety: Mikołaja Kopernika w Toruniu, Łódzki, Jagielloński oraz Warszawski. W bibliotekach tych uczelni znaleziono od ok. 40% wszystkich wyszukanych w trakcie kwerendy publikacji do ok. 30% takich pozycji literatury. Zdecydowanie najbogatsza pod względem badanego zakresu przedmiotowego była biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Niemała liczba opracowań znajdowała się również Bibliotece Narodowej, w której znaleziono także ok. 30% wszystkich zawartych w aneksie pozycji literatury przedmiotu. W porównaniu do liczby książek odnalezionych w tych zbiorach bibliotecznych, w uczelniach, takich jak: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Białostocki, Śląski czy Rzeszowski liczba publikacji zajmujących się badanymi zagadnieniami była znacznie mniejsza. Należy podkreślić, że zawartość księgozbiorów nie była w sposób istotny związana z regionem, w którym zlokalizowana była uczelnia, urząd lub instytucja naukowo-badawcza. Znacznie częściej była ona natomiast wyznaczana przez uczestnictwo w realizowanych badaniach. Podstawowym zatem działaniem, które mogłoby wpłynąć na upowszechnienie wyników prowadzonych prac badawczych i analiz oraz skutkować poszerzeniem znajomości wypracowanych metod prognozowania popytu na pracę, jak i ogólniej – umożliwiać zidentyfikowanie różnic i podobieństw w przebiegu zjawisk na lokalnych i regionalnych rynkach pracy, wydaje się zwiększenie przepływu informacji o efektach realizowanych projektów, także w formie wymiany międzybibliotecznej. Oczywiście podstawowym warunkiem jest w tym przypadku zainteresowanie bezpośrednich odbiorców prowadzonych prac, jak również zwiększenie dostępności zbiorów zlokalizowanych w bibliotekach. Wydaje się, że odpowiedzią na tego rodzaju postulat jest publikowanie ekspertyz zawierających syntetyczne wyniki przeprowadzonych badań na stronach internetowych projektów oraz instytucji je realizujących. W przeprowadzonej kwerendzie jednym z takich miejsc jest rządowa strona Europejskiego Funduszu Społecznego, na której znajduje się baza projektów badawczych współfinansowanych ze środków tego Funduszu. Kwerenda wykazała również, że generalnie, mimo bardzo dużej liczby publikacji dotyczących zagadnień związanych z rynkiem pracy oraz znacznie mniejszej obejmującej problematykę prognozowania popytu na pracę według zawodów, dostęp do nich jest w wielu przypadkach utrudniony ze względu na żmudny proces przeszukiwania zasobów internetowych. Rozwiązaniem tego problemu byłaby zatem większa dostępność takich pozycji literatury przedmiotu w księgozbiorach bibliotek nie tylko uczelni wyższych, ale także instytucji zajmujących się polityką rynku pracy, partnerów społecznych. Upowszechnienie zagadnień 18 prognozowania popytu na pracę w związku z przewidywanymi zmianami w relacjach podaż pracy – popyt na pracę może stanowić istotny czynnik wpływający na poprawę sytuacji na rynku pracy w skali makroekonomicznej, jak również w przekrojach regionalnych i lokalnych. Przyjrzyjmy się zatem wynikom wybranych badań prezentowanym w niektórych publikacjach wskazanych w aneksie, jak również znajdujących się w bibliotekach prywatnych ekspertów. 19 2. BADANIA RYNKU PRACY W POLSCE Permanentna nierównowaga o charakterze strukturalnym, występująca na lokalnych i regionalnych rynkach pracy na przestrzeni całego okresu transformacji, spowodowała, że badania zjawisk zachodzących na tych rynkach stały się najważniejszym zadaniem zarówno władz centralnych, jak i regionalnych oraz lokalnych. Badania te dotyczyły różnych problemów pojawiających się na tych rynkach. Rozpoznawały zarówno ogólne tendencje kształtowania się bezrobocia, jak i w sposób szczególny dotyczyły wybranych kategorii osób poszukujących pracy, których sytuacja na rynku pracy mogła wskazywać na występowanie zjawisk wykluczenia społecznego. Niemałe znaczenie w tym przypadku miały również analizy o charakterze porównawczym, umożliwiające dokonywanie ocen z punktu widzenia doświadczeń innych krajów. Przyjrzyjmy się zatem bliżej tego rodzaju badaniom, których wynikiem były raporty, umożliwiające ukazanie podstawowych problemów, występujących na rynku pracy w Polsce. 2.1. Badania o zasięgu krajowym W zbiorach bibliotecznych występujących zarówno w dostępie bezpośrednim, jak również w bazach elektronicznych mamy do czynienia z wieloma pozycjami książkowymi, które zawierają analizy sytuacji na rynku pracy. Ich różnorodność oraz liczba spowodowały, że przyjrzano się jedynie problemom zawartym w kilku pozycjach, które – zdaniem autorów niniejszego opracowania – stanowią najbardziej kompleksowy przegląd czynników wpływających na kształtowanie się sytuacji na rynku pracy w Polsce. 2.1.1. Uwarunkowania funkcjonowania rynku pracy w skali makroekonomicznej Publikacja Zatrudnienie w Polsce jest wydawana w formie raportu od 2005 r. z projektu realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (od 2008 r., a wcześniej z Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów 20 Ludzkich) ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Redaktorem raportu bądź koordynatorem prac od początku jest M. Bukowski. Analiza przeprowadzona w pierwszym raporcie, umożliwiła spojrzenie na problemy polskiego rynku pracy z różnych stron, z których każda dostarcza dodatkowych informacji o naturze zachodzących na nim w ostatnich latach przeobrażeń oraz o efektach, jakie miała prowadzona w tym okresie polityka. Raport ten pozwala na sformułowanie kierunkowych wskazań dla polityki rynku pracy, z których wiele jest uzupełnieniem, rozwinięciem bądź uszczegółowieniem postulatów ekspertów polskich, jak i zaleceń Komisji Europejskiej czy Sekretariatu OECD. Warto podkreślić, że znaczna część wniosków dla polityki rynku pracy, wynikających z ustaleń raportu, pozostawała w zgodzie z wytycznymi Strategii Lizbońskiej, w której wówczas dominowały dwa główne priorytety, mianowicie wysoki wzrost gospodarczy i pełne zatrudnienie. Podporządkowano im wytyczne z poszczególnych obszarów, które odnoszą się do takich działań, jak: inwestycje w nowoczesne technologie, podniesienie jakości kapitału ludzkiego, zwiększenie podaży pracy, zatrzymanie na rynku pracy jak największej liczby starszych pracowników oraz wzrost wydajności pracy. Przyjrzyjmy się zatem niektórym uwagom, które pojawiły się w tym raporcie. Są one istotne ze względu na ciągłość procesów przemian, jak również mogą odgrywać pewną rolę w identyfikacji problemów pojawiających się w prognozach popytu na pracę według zawodów. W części pierwszej raportu 12 zidentyfikowano główne przyczyny gwałtownego spadku zatrudnienia i wzrostu bezrobocia w 1999 r. oraz powody, dla których w latach następnych doszło do utrzymania, a nawet pogłębienia tych niekorzystnych zjawisk. Zewnętrzny szok popytowy na rynku produktów, którego przebieg wzmocniony został przez negatywny wewnętrzny szok technologiczny spowodował, że polski rynek pracy został dotknięty skutkami kryzysu rosyjskiego znacznie silniej i dłużej niż rynki innych państw Europy Środkowej i Wschodniej, co było również konsekwencją niskiej przeciętnej jakości zasobów pracy w Polsce (zwłaszcza wśród osób powyżej 35. roku życia) oraz przestarzałej struktury zatrudnienia, opierającej się na rolnictwie i tradycyjnych branżach przemysłowych wymagających restrukturyzacji. Na trwałość oddziaływania szoku wpłynęły także rozwiązania instytucjonalne sprzyjające wycofywaniu się z rynku pracy osób w wieku niemobilnym. Ważnym czynnikiem obniżającym wskaźnik zatrudnienia w Polsce jest stosunkowo niski przeciętny poziom wykształcenia Polaków w porównaniu do mieszkańców innych krajów członkowskich UE-25. Dotyczy to zarówno wykształcenia w wymiarze nominalnym, jak i głębszych niedopasowań kompetencyjnych między popytem na pracę i jej podażą. Osoby o wykształceniu podstawowym i zasadniczym zawodowym są silnie nadreprezentowane zarówno w bezrobociu, jak i w bierności __________ 12 M. Bukowski red., Zatrudnienie w Polsce 2005, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych, Warszawa 2005. 21 zawodowej, a niedoreprezentowane w zatrudnieniu. Osoby te mają równocześnie względnie największe trudności ze znalezieniem pracy i największe prawdopodobieństwo jej utraty. W rezultacie dominują wśród długotrwale bezrobotnych, a ryzyko ich wczesnej dezaktywizacji jest zdecydowanie większe niż osób o wykształceniu średnim i wyższym. Nominalny przeciętny poziom wykształcenia wzrasta jednak szybko w młodszych kohortach wiekowych, choć nadal Polsce daleko pod tym względem do krajów Europy Zachodniej. Jednocześnie przeciętna jakość kształcenia w Polsce na wszystkich szczeblach edukacji ustępuje poziomowi właściwemu dla wielu krajów UE25 i OECD, co widoczne jest głównie w wynikach egzaminów państwowych. W Polsce bardzo niskie jest zainteresowanie kształceniem ustawicznym. W znikomym stopniu biorą w nim udział osoby znajdujące się w szczególnie niekorzystnym położeniu na rynku pracy, a więc bezrobotni, w tym szczególnie z niskimi kwalifikacjami oraz osoby starsze. Dlatego też wspieranie spójnych strategii kształcenia przez całe życie powinno być jednym z priorytetów polityki rynku pracy, a jej efektem – podwojenie liczby uczestników kształcenia ustawicznego w horyzoncie pięcioletnim. W najbliższych kilkunastu latach zmiany w strukturze demograficznej polskiego społeczeństwa ułatwią wykorzystanie części zgromadzonych zasobów edukacyjnych do stworzenia kompleksowego systemu kształcenia ustawicznego. Towarzyszyć mu powinno stworzenie warunków do stopniowego rozpowszechnienia systemu zarządzania wiekiem w polskich przedsiębiorstwach tak, aby pracownicy z młodszych grup wieku mogli w większym zakresie korzystać z doświadczenia pracowników starszych, zaś ci ostatni powinni mieć możliwość poszerzania swoich kwalifikacji o umiejętności, których nie mogli poznać w trakcie własnej nauki formalnej lub pracy zawodowej. Czynnikami szczególnie różnicującymi indywidualną sytuację na rynku pracy jest wiek i wykształcenie. O ile wiek różnicuje w sposób szczególny sytuację osób poniżej 25. roku życia oraz po przekroczeniu 45 lat, o tyle wykształcenie silnie różnicuje szanse na podjęcie i utrzymanie pracy we wszystkich grupach wiekowych, powodując rozmaitość charakteru bezrobocia. Jednoznacznie frykcyjny (krótkookresowy) charakter ma bezrobocie osób o wykształceniu wyższym, dla których jest naturalnym etapem poszukiwania pracy. Dotyczy to także ludzi młodych, wśród których bezrobocie związane jest przede wszystkim z procesem wchodzenia na rynek pracy i poszukiwania jej po raz pierwszy, zaś jego wydłużenie jest pochodną ogólnie trudniejszej sytuacji na rynku pracy w naszym kraju, a nie specyficzną cechą polskiej młodzieży lub wynikiem działania czynników demograficznych. Kluczowym problemem polskiego rynku pracy pozostaje niezwykle niska aktywność zawodowa osób powyżej 44. roku życia. Przedstawione w części czwartej raportu argumenty jednoznacznie dowodzą, że niemal w całości warunkowana jest ona instytucjonalnie przez istnienie łatwo dostępnych świadczeń społecznych, wśród których zasadniczą rolę odgrywały wcześniejsze emerytury (zastąpione emeryturami pomostowymi) oraz świadczenia przedemerytalne mające charakter permanentnych zasiłków dla bezrobotnych osób w wieku niemobilnym. Nie bez 22 znaczenia jest także niski ustawowy wiek emerytalny kobiet, niezmieniający się, mimo znacznego wydłużenia ich oczekiwanej długości życia. W dłuższej perspektywie, w związku ze starzeniem się ludności widocznym już po 2010 r., niezbędne wydaje się także stopniowe zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn. Niezbędne są także reformy systemu ubezpieczeń społecznych rolników prowadzące do zwiększenia stopnia jego samofinansowania i ściślejszego powiązania otrzymywanych świadczeń z wpłaconymi składkami, tak by nie stwarzał on w tym sektorze barier dla restrukturyzacji zatrudnienia, która wymaga znacznego przyspieszenia. Zachętę do wczesnego wycofywania się z rynku pracy osób w wieku niemobilnym, w tym zwłaszcza tych o niższych kwalifikacjach, jest wysoki klin podatkowy. Wysokie stawki podatkowe w połączeniu z istnieniem wynagrodzenia minimalnego zmniejszają zarówno podaż, jak i popyt na (legalną) pracę osób, które z racji posiadanych umiejętności lub wieku nie są wystarczająco produktywne, by ich wynagrodzenie brutto przekraczało wynagrodzenie minimalne lub stosunkowo nisko ustaloną płacę progową. Znaczenie tego problemu jest stosunkowo duże w przypadku wybranych grup społecznych, zwłaszcza nisko i średnio zarabiających osób starszych, w przypadku których stopa zastąpienia wyznaczana przez świadczenia społeczne jest szczególnie wysoka oraz osób, dla których barierą popytową zatrudnienia jest płaca minimalna brutto. Z tego względu wydaje się, że zmniejszenie klina podatkowego dla osób o najniższych dochodach przyniosłoby, przy minimalizacji kosztu dla sektora finansów publicznych, maksymalne efekty na rynku pracy w postaci wzrostu legalnego zatrudnienia osób najsłabiej wykwalifikowanych. Ostatnim obszarem rozwiązań instytucjonalnych omówionym szczegółowo w raporcie jest kwestia wpływu elastyczności prawa pracy na poziom i strukturę zatrudnienia w Polsce. Zgodnie bowiem z dowodami empirycznymi niższy stopień regulacji stosunku pracy wpływa na strukturę zatrudnienia i bezrobocia znacznie silniej niż na ich poziom. Z tego względu istotne uelastycznienie prawa pracy może przyczynić się do znacznego wzrostu odsetka zatrudnionych na czas określony, nie prowadząc jednocześnie do zmian w całkowitym poziomie zatrudnienia. Mimo że przepisy polskiego prawa pracy należą do stosunkowo elastycznych, trzeba jednak ocenić je pozytywnie. Mniejsze koszty zwalniania i zatrudniania pozwalają zmniejszyć długotrwałość i dotkliwość bezrobocia osób szczególnie nim zagrożonych, choć zatrudnienie, jakie zyskują w zamian, nie jest na ogół tak stabilne, jak zatrudnienie na tradycyjnych kontraktach i muszą się liczyć z większym ryzykiem zwolnienia. Rolą kodeksu pracy nie jest jednak maksymalizacja liczby pracujących lecz zrównoważenie interesów osób bezrobotnych i mających pracę. Wydaje się, że obecnie funkcjonujący w Polsce kodeks pracy wypełnia tę funkcję dość dobrze, dając pracodawcom i pracobiorcom dużą swobodę dostosowywania rodzaju zawieranego kontraktu do specyfiki wykonywanej pracy. Obszarem, który prawdopodobnie wymaga pewnych reform, są regulacje rządzące zbiorowymi stosunkami pracy. Należy jednak podkreślić, że ich znaczenie jest duże, co oznacza, że polskie prawo pracy wymaga co najwyżej niewielkich ko- 23 rekt, prowadzących do odbiurokratyzowania niektórych procedur i uproszczenia regulacji w zakresie zasad zawierania kontraktów zbiorowych. W tym kontekście wydaje się, że priorytetem powinna jednak być legislacyjna stabilizacja. Zmiany wprowadzone w ostatnich latach wydają się w pełni wystarczać z punktu widzenia potrzeb polskiego rynku pracy i na ogół właściwie bilansują interesy pracodawcy i pracownika. W kolejnym raporcie uznano 13 , że sytuacja na rynku pracy w Polsce nie uległa poprawie, szczególnie pod względem wysokości wskaźnika zatrudnienia i poziomu aktywności zawodowej, co oznaczało, że Polska nie zmniejszyła dystansu dzielącego ją od krajów UE15. Zauważono również, że całkowita i szybka konwergencja poziomu dobrobytu społecznego nie będzie możliwa w kolejnych latach bez dokonania trudnych reform strukturalnych i instytucjonalnych, przy czym czynnikiem niewątpliwie sprzyjającym będzie dobra koniunktura gospodarcza. Dlatego też we wnioskach z przeprowadzonych analiz zwrócono szczególną uwagę na działania bezpośrednio związane z szybkim podnoszeniem produktywności pracy i wynagrodzeń, uzupełniając je w niektórych miejscach najważniejszymi zagadnieniami polityki nakierowanej na wzrost podaży pracy i zatrudnienia w długim okresie. Generalnie na rynku pracy w Polsce grupą, której podaż pracy i zatrudnienie pozostaje na niezmiennie niskim poziomie przez cały okres transformacji są osoby w wieku produkcyjnym po 55. roku życia, a w niektórych wypadkach także po 50. roku życia, mogące liczyć na łatwo dostępne transfery społeczne, w tym zwłaszcza wcześniejsze emerytury i świadczenia przedemerytalne. Wzrost zatrudnienia oraz spadek bezrobocia dotyczy przede wszystkim młodszych grup wiekowych. Oznacza to, że zmniejszenie luki zatrudnieniowej wobec krajów Unii Europejskiej nie będzie w dłuższej perspektywie możliwie bez rewizji pasywnej polityki rynku pracy skierowanej do osób w wieku niemobilnym, zwłaszcza że inne kraje Unii dokonują w tym obszarze coraz dalej idących reform, stopniowo podnoszących efektywny wiek emerytalny, mimo że już teraz jest on o 5−7 lat wyższy niż w Polsce. Brak tego rodzaju działań może spowodować wystąpienie silnej bariery podażowej na rynku pracy. W konsekwencji niższy będzie też całkowity wytwarzany produkt i zamożność gospodarstw domowych, zaś relatywnie niższe wynagrodzenia osób pracujących będą musiały być obciążane wyższymi podatkami, bez których sfinansowanie rozbudowanego systemu świadczeń nie będzie możliwe. Innymi słowy ceną wczesnej dezaktywizacji będą 14 : 1) względnie niższe dochody z pracy osób młodych, 2) relatywnie niższe emerytury osób starszych, które będą finansowane z obciążeń ponoszonych przez osoby pracujące. __________ 13 M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce 2006. Produktywność dla pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Warszawa 2006. 14 Tamże, s. 201 i nast. 24 Wydłużenie średniego okresu aktywności zawodowej mogłoby wpłynąć zarówno na zwiększenie przeciętnej wysokości świadczeń emerytalnych i poziomu życia emerytów, jak i na zmniejszenie ciężaru fiskalnego nałożonego na pracujące gospodarstwa domowe, co poszerzałoby możliwości prowadzenia skutecznej polityki prorodzinnej i sprzyjałoby podniesieniu jednego z najniższych w Europie wskaźników dzietności. Zatem priorytetem dla polityki makroekonomicznej powinna być stabilizacja finansów publicznych, osiągnięta przede wszystkim dzięki przebudowie polityki społecznej, aby mniejszy strumień transferów trafiał do osób w wieku przedemerytalnym. Niezbędne byłoby przy tym wzmocnienie koordynacji polityki fiskalnej i monetarnej, co postulowano w związku z przystąpieniem Polski do strefy euro w relatywnie krótkim horyzoncie czasowym. Pozwoliłoby to na spadek rynkowej wyceny ryzyka polskich papierów skarbowych, a więc i realnych stóp procentowych, pozytywnie oddziałując na inwestycje i zmniejszając koszty obsługi długu publicznego w Polsce. Relatywnie szybkie tempo wzrostu gospodarczego w Polsce, osiągane głównie w wyniku wysokiej dynamiki produktywności pracy w średniej perspektywie czasowej przyczyniło się do poprawy sytuacji na rynku pracy na skutek poprawy rentowności kapitału, która pociąga za sobą akcelerację inwestycji i popytu na pracę, a więc i spadek bezrobocia. Dlatego też konieczność podniesienia przeciętnej dynamiki produktywności w horyzoncie wieloletnim należy postrzegać jako wyzwanie przyspieszenia tempa konwergencji poziomów życia między Polską a krajami Europy Zachodniej. Właśnie różnice w jakości życia i wysokości płac są podstawowym ekonomicznym motywem migracji zagranicznych. Tworzenie warunków regulacyjnych (szersza prywatyzacja i deregulacja gospodarki, znoszenie barier biurokratycznych, szersze stosowanie niektórych instrumentów podatkowych) i infrastrukturalnych (budowa dróg i kolei, uzbrajanie terenów pod inwestycje, budowa podstawowej infrastruktury teleinformatycznej, zwiększenie nakładów na badania naukowe i innowacje, podnoszenie jakości kapitału ludzkiego) sprzyjających szybkiej akumulacji kapitału fizycznego i ludzkiego oraz dynamicznemu podnoszeniu produktywności obu tych czynników produkcji wydaje się podstawowym wyzwaniem polityki gospodarczej naszego kraju. Niewątpliwie pozytywnym zjawiskiem zaobserwowanym w raporcie jest brak wzrostu zróżnicowania między województwami i powiatami oraz wszechobecna modernizacja i restrukturyzacja rolnictwa przy jednoczesnym występowaniu w znacznej części podregionów barier ograniczających wzrost produktywności, w szczególności przemysłu, oraz rozwój przedsiębiorczości. Stawia to pod znakiem zapytania trwałość pozytywnych zmian w części regionalnych i lokalnych rynków pracy. Ważną rolę w tym przypadku, oprócz zróżnicowanego poziomu infrastruktury i kapitału ludzkiego, odgrywają obszary metropolitalne, umożliwiające firmom osiąganie efektów skali z prowadzonej działalności, w tym w szczególności korzystanie z zalet dużego lokalnego rynku pracy. W związku z tym dobrze byłoby, gdyby rolę centrów regionalnych mogły pełnić również – poza Warszawą, Łodzią, Krakowem, Poznaniem i Wrocławiem – średniej wielkości miasta 25 (Szczecin, Bydgoszcz z Toruniem, Olsztyn, Białystok czy Lublin). Oznacza to, że wśród ważnych priorytetów polityki społeczno-gospodarczej powinno znaleźć się wspieranie istniejących obszarów metropolitalnych oraz czynników ułatwiających imigracje do nich z regionów relatywnie biedniejszych i peryferyjnie położonych. Procesy te mogą jednak również mieć charakter naturalny, ponieważ migracje wewnętrzne, podobnie jak migracje zagraniczne, są determinowane przez czynniki ekonomiczne, w tym również przez przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego. W związku z tym wyzwaniem w tym zakresie będzie przede wszystkim uproszczenie przepisów i wzmocnienie służb publicznych zajmujących się budownictwem finansowanym centralnie (rząd, urzędy centralne), jak również tworzenie planów zagospodarowania, sprzedaż terenów pod zabudowę i mieszkań komunalnych osobom prywatnym (władze lokalne i samorządowe). Ważne w tym kontekście będzie również wypracowanie bodźców umożliwiających budowę oraz oferowanie mieszkań na wynajem poprzez ograniczenie nadmiernej ochrony interesów lokatorów wobec właścicieli nieruchomości. Procesy migracji wewnętrznych dotyczą bowiem przede wszystkim ludzi młodych, którzy podejmują naukę lub pracę po ukończeniu procesu kształcenia, a wysokość ich dochodów może w takich przypadkach stanowić barierę przesiedlenia. Duże znaczenie dla polskiej gospodarki, a tym samym rynku pracy, miałaby również redukcja rozmiarów „szarej strefy” poprzez włączenie przynajmniej jej części w oficjalny obieg gospodarczy. Przedsiębiorcy działający w tej strefie mają bowiem znacznie mniejsze potencjalne możliwości rozwoju niż firmy legalne, nie mając dostępu do zewnętrznego finansowania i ubezpieczenia posiadanego majątku, a także nie mogąc korzystać z zalet marketingu i w pełni wykorzystywać efektów skali ze względu na znaczne rozproszenie prowadzonej działalności. Z kolei pracownicy zatrudnieni nieoficjalnie w firmach działających legalnie, choć unikają opodatkowania, to jednocześnie są wyłączeni z dużej części mechanizmów gwarantujących osobom zatrudnionym w jawnej gospodarce podstawowe bezpieczeństwo socjalne (płatne urlopy wypoczynkowe i macierzyńskie, zwolnienia lekarskie, ubezpieczenie emerytalne i rentowe itp.). Niezbędne w związku z tym – z punktu widzenia podnoszenia dynamiki wzrostu gospodarczego i produktywności pracy – byłoby wyeliminowanie barier biurokratycznych i redukcja opodatkowania. Oczywiście warunkiem koniecznym jest przy tym redukcja wydatków publicznych, a więc i konsolidacja fiskalna. W szczególności tego rodzaju zmiany powinny dotyczyć prawa pracy, którego uelastycznienie może sprzyjać redukcji „szarej strefy”. Niemałe znaczenie w tym przypadku ma promocja elastycznych form zatrudnienia, ważna szczególnie dla tych firm, które zatrudniają w sposób nieregularny i zmienny, zgodnie z popytem na ich usługi lub produkty. Tego rodzaju zmiany, przeprowadzane w ramach skoordynowanej polityki makroekonomicznej oraz prorozwojowej polityki strukturalnej państwa powinny przyczynić się do zmniejszenia zarówno odsetka ludzi pracujących w sektorze nieoficjalnym, jak i produktu w nim wytwarzanego, bez straty dla produktu i zatrudnienia globalnego. 26 W raporcie opracowanym w 2007 r. szczególną uwagę poświęcono bezpieczeństwu na elastycznym rynku pracy 15 . Sytuację na rynku pracy w badanym przez autorów raportu okresie charakteryzowała zmniejszająca się stopa bezrobocia oraz wzrost wskaźników zatrudnienia. Współczynniki te ukształtowały się na poziomie najlepszego pod tym względem w całym okresie transformacji 1997 r. Wnioskiem płynącym z analizy uwarunkowań występujących na polskim rynku pracy było jednak to, że parametry te w dalszym ciągu kształtowały się pod wpływem struktury strumieni finansowych wydatkowanych z budżetu. Kluczową zatem rolę odgrywa przyjęty w Polsce model polityki społecznej ukierunkowanej na wczesną dezaktywizację osób w wieku przedemerytalnym. Rewizja tego modelu, a przede wszystkim ograniczenie wydatków transferowych jest warunkiem niezbędnym dla wzrostu podaży pracy i zatrudnienia w średnim i długim okresie. Dodatkowo konieczne jest przeprofilowanie aktywnych polityk rynku pracy, które obecnie w praktyce nie są adresowane do osób po 50. roku życia. Polityka taka pozwoliłaby Polsce na przejście od modelu nieskutecznego welfare state do nowoczesnego modelu workfare state, opartego na modelu bezpieczeństwa i elastyczności (flexicurity). Na tle krajów naszego regionu kodeks pracy w Polsce tworzy relatywnie niskie przeszkody i koszty nawiązywania oraz rozwiązywania tradycyjnego stosunku pracy. Niższy niż wcześniej jest natomiast stopień ochrony stosunku pracy. Kierunek liberalizacji rozwiązań kodeksowych wzmacniający siłę przetargową bezrobotnych wobec zatrudnionych pozwolił na obniżenie jednostkowych kosztów pracy, co wpłynęło równocześnie na wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia. Oznacza to też, że wszelkie potencjalne nowelizacje rozwiązań prawnych oraz instytucjonalnej struktury rynku pracy muszą brać pod uwagę nie tylko potrzeby pracujących, lecz przede wszystkim bezrobotnych. Wobec tego, niezbędne byłoby przyjrzenie się bardziej szczegółowo wynagrodzeniu minimalnemu, które jest przykładem narzędzia faworyzującego pracujących. Jego podnoszenie prowadzi do kompresji pracujących na dole rozkładu wynagrodzeń, jednak za cenę wyższego bezrobocia, co dotyczy zwłaszcza tych rynków pracy, na których stosunek minimalnego i przeciętnego wynagrodzenia jest szczególnie wysoki. Dlatego też, z punktu widzenia adaptacyjności gospodarki polskiej do zaburzeń makroekonomicznych, dwie cechy obecnej konstrukcji płacy minimalnej należałoby ocenić negatywnie. Pierwszą jest mechanizm indeksacyjny, który w perspektywie kilkuletniej może doprowadzić do znacznego wzrostu wynagrodzenia minimalnego, a przez to podnieść poziom bezrobocia naturalnego. Drugą jest obowiązywanie jednakowej płacy minimalnej w całym kraju, niezależnie od międzyregionalnego zróżnicowania poziomu bezrobocia i jednostkowych kosztów pracy. Zmiana w obu tych zakresach, polegająca na ich uelastycznieniu, umożliwiałaby zniwelowanie wbudowanych w system prawny sztywności płacowych, a tym samym podniosła__________ 15 M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Warszawa 2007. 27 by adaptacyjność polskiej gospodarki do zaburzeń makroekonomicznych. Niewątpliwie do tego samego przyczyniłaby się poprawa efektywności systemów wynagradzania funkcjonujących w sektorze publicznym, a zwłaszcza w należących do państwa przedsiębiorstwach produkcyjnych i usługowych oraz administracji publicznej. Są one bowiem mało elastyczne, co – z jednej strony – zwiększa koszty płacowe, zaś z drugiej – ogranicza możliwości przyciągania do niego dobrze wykwalifikowanych kadr. Aby przeciwdziałać takim zjawiskom powinno się zintensyfikować procesy prywatyzacji przedsiębiorstw należących do skarbu państwa, jak również prowadzić daleko idącą modernizację systemów wynagradzania i ukierunkowanie ich na indywidualną produktywność pracowników. Ważną rolę w kształtowaniu sytuacji na rynku pracy odgrywa adaptacyjność zasobów pracy do zmian zachodzących na tym rynku. Ma ona dwa wymiary: jeden z nich wiąże się z przemianami w otoczeniu rynkowym, drugi zaś wynika z ewolucji pozycji konkurencyjnej na rynku pracy, która zmienia się wraz z kolejnymi etapami kariery zawodowej. Szczególne znaczenie pod tym względem mogłyby mieć nietypowe formy zatrudnienia, szczególnie w przypadku tych osób, które z uwagi na obowiązki rodzinne, wiek lub stan zdrowia, mają trudności z pełnowymiarowym zaangażowaniem w pracę. Oznacza to, że duże wyzwania leżą przed polityką informacyjną, popularyzującą elastyczne formy zatrudnienia zarówno wśród pracodawców, jak i pracowników oraz ich reprezentantów, czyli związków zawodowych. Nietypowe formy zatrudnienia, równoważące potrzebę elastyczności pracodawców z bezpieczeństwem i adaptacyjnością pracowników, których wspierają aktywne polityki rynku pracy, mogą być w wielu przypadkach właściwą odpowiedzią na te wyzwania. Zwrócenie uwagi na rolę adaptacyjności w procesie kształtowania aktywności zawodowej zasobów pracy spowodowało, że w kolejnym roku przedmiotem analiz opisywanej serii publikacji była problematyka roli pracy w cyklu życia 16 . Analiza sytuacji na rynku pracy została przeprowadzona z uwzględnieniem struktury według wieku oraz płci. Przedmiotem zainteresowania było również kształcenie ustawiczne jako determinanta tworzenia społeczeństwa opartego na wiedzy. Podstawowym czynnikiem kształtującym w przyszłości wielkość zasobów pracy, zgodnie z raportem, jest proces starzenia się społeczeństwa, który powoduje szybką dezaktywizację roczników powojennego wyżu demograficznego. Będzie to podstawowa determinanta w połączeniu ze zmniejszaniem się liczby osób w najmłodszych rocznikach wieku produkcyjnego jako konsekwencją zmniejszającego się przyrostu naturalnego. Zatem podstawowym zadaniem działań podejmowanych przez instytucje rynku pracy będzie przeciwdziałanie skutkom tych procesów. Pierwszoplanowym zadaniem będzie w związku z tym wypełnienie luki w zasobach pracy. Jednym z narzędzi powinno być zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn na poziomie 67 lat, co pozwoliłoby na wzmocnienie efektów reformy emerytalnej przeprowadzonej w 1999 r., jak również likwidacja __________ 16 M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce 2008. Praca w cyklu życia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2010. 28 wcześniejszych emerytur w 2009 r. Działania takie są możliwe głównie ze względu na porównywalnie niski wiek wychodzenia z aktywności w Polsce. Średni wiek dezaktywizacji zawodowej w końcu 2007 r. wyniósł bowiem 59,3 lat przy obserwowanym w UE15 − 61,5 lat, UE25 i EU27 − 61,2 lat. Przy tym niższy w porównaniu do wieku mężczyzn wiek przejścia na emeryturę wśród kobiet był zdeterminowany głównie poprzez przepisy prawne, które umożliwiały im wcześniejszą rezygnację z pracy zawodowej (wykres 1). Autorzy raportu postulowali scenariusz szybkiego dostosowania, w którym wiek emerytalny kobiet i mężczyzn zrównywałby się przed rokiem 2020. Dałoby to roczny wzrost PKB o ok. 0,2 pkt. proc. rocznie, co byłoby wielkością porównywalną do bezpośredniego wpływu na gospodarkę wydatków na infrastrukturę podstawową realizowanych w ramach polityki spójności. Powodem krótszej niż mężczyzn aktywności zawodowej kobiet było również niedostosowanie systemu opieki nad dziećmi, co wywoływało konieczność opieki nad wnukami. Na przestrzeni 20 lat, w których dokonywały się przemiany systemowe, w dziedzinie opieki społecznej mieliśmy do czynienia z niedostatecznym postępem w tej dziedzinie. Potrzeba godzenia pracy zawodowej i życia rodzinnego przez kobiety jest nadal jedną z głównych przyczyn ich dyskryminacji występującej na rynku pracy. Priorytetem polskiej polityki ukierunkowanej na wyrównywanie szans mężczyzn i kobiet na rynku pracy powinno być zatem łagodzenie trudności w łączeniu pracy zawodowej z opieką. To właśnie opieka nad dziećmi, a dużo rzadziej nad osobami chorymi i/lub starszymi jest podstawową przyczyną dezaktywizacji kobiet między 25. a 35. rokiem życia i powstawania znaczących przerw w ich karierze zawodowej. Wykres 1 Średni wiek dezaktywizacji zawodowej w Polsce według płci w latach 2003–2007 (w latach) 63 62 61 60 59 58 57 56 55 54 53 52 62,0 60,6 59,8 59,5 57,7 57,9 56,4 2003 57,4 61,4 59,3 57,5 55,8 2004 ogółem 2005 mężczyźni 2007 kobiety Źródło: Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2010 r., GUS, Warszawa 2011. 29 Zważywszy na przytoczone argumenty, szczególnej uwagi wymagają trzy zagadnienia. Po pierwsze, konieczne jest szybkie przygotowanie i skuteczne wdrożenie strategii budowy kompleksowego systemu instytucjonalnej opieki nad dziećmi, ponieważ zdecydowanej poprawy wymaga dostępność usług opiekuńczych dla dzieci w każdym wieku, a przede wszystkim najmłodszych – poniżej 3. roku życia – (żłobki) oraz dzieci we wczesnym wieku szkolnym (świetlice). Poszerzenia wymaga także dostępność opieki przedszkolnej, przy czym niezwykle ważne byłoby wyeliminowanie zróżnicowania przestrzennego w tej dziedzinie. Po drugie, aby zwiększyć zatrudnialność kobiet zdecydowanej reformy wymaga system urlopów wychowawczych, który jest niedostosowany do warunków współczesnego rynku pracy. Zdaniem autorów raportu urlop wychowawczy powinien ulec skróceniu, a wysokość zasiłku powinna zostać uzależniona od dochodów osiąganych przed podjęciem urlopu. Ograniczony w ten sposób mógłby zostać socjalny charakter zasiłków, a znaczenia nabrałaby ich funkcja ubezpieczeniowa. Rozwiązaniem wartym rozważenia jest wprowadzenie degresywnego zasiłku wychowawczego, tj. takiego, którego wysokość ulega stopniowemu obniżaniu wraz z upływem urlopu. Wreszcie po trzecie, ważnym aspektem aktywizacji zawodowej kobiet oraz przeciwdziałania niskiej dzietności powinna stać się także integracja mężczyzn w opiekę nad dziećmi, co znalazło już odzwierciedlenie w polskim systemie prawnym. Efekt dla rynku pracy, wynikający ze zmian umożliwiających wydłużenie aktywności zawodowej kobiet, mógłby zostać pozytywnie wzmocniony przez działania nakierowane na wcześniejsze związanie z rynkiem pracy osób młodych (przed 25. rokiem życia) tak, aby − podobnie jak ich rówieśnicy w innych krajach OECD – rozpoczynali pracę o ok. 3 lata wcześniej niż dziś. Konieczne jest nie tylko obniżenie do 18 lat wieku, w którym uczniowie kończą szkołę średnią (co stanie się ok. 2022 r. w wyniku wprowadzonych już zmian w systemie edukacji), lecz przede wszystkim zwiększenie rangi dyplomu licencjata tak, by stał się on zarówno w oczach pracodawców, jak i pracowników podstawowym dyplomem, jakim powinien legitymować się absolwent szkoły wyższej. Sprzyjałaby temu zmiana polityki zatrudnieniowej instytucji publicznych, w których obecnie nie jest możliwe uzyskanie zatrudnienia na stanowisku specjalistycznym oraz awans ze stanowisk szeregowych bez posiadania dyplomu magistra uczelni wyższej. Pierwszym krokiem w tym celu jest wdrożony już system boloński w szkolnictwie wyższym. Drugim natomiast mogłoby być umożliwienie, na szerszą skalę niż dziś, łączenia nauki z pracą poprzez świadome kształtowanie programów studiów w taki sposób, aby plan zajęć efektywnie nie wykluczał pogodzenia studiów z pracą na część etatu. Uzupełnieniem takich działań, znajdującym zastosowanie nie tylko w wypadku studentów studiów dziennych, lecz także zaocznych i wieczorowych, byłoby premiowanie pracujących studentów dodatkowymi punktami ECTS w każdym semestrze nauki. Aby zwiększyć udział w rynku pracy osób młodych niezbędne, wydaje się również poszerzenie nie tylko dostępnych, ale i wykorzystywanych w praktyce nietypowych form zatrudnienia, a przede wszystkim pracy na część etatu, zatrud- 30 nienia czasowego i przez agencje pracy tymczasowej, co obserwowane jest już obecnie w większości państw OECD. Krokiem sprzyjającym podniesieniu zatrudnialności osób młodych byłoby także uelastycznienie kodeksowych możliwości organizacji czasu pracy tak, by korzyści odnosiły zarówno osoby łączące pracę zawodową lub obowiązki rodzinne z edukacją, jak i ci przedsiębiorcy, których aktywność w ciągu dnia lub tygodnia cechuje się zróżnicowaną skalą, a którzy chętnie zatrudniliby osobę młodą, nieposiadającą jeszcze dużego doświadczenia zawodowego. Ostatnim posunięciem w tej dziedzinie mogłoby być wprowadzenie odpłatności za studia na etapie magisterskim, co również jest już dziś powszechną praktyką w krajach OECD. Kontynuowanie nauki byłoby wówczas w pełni ekonomicznym wyborem między kosztem utraconych możliwości zarobkowania powiększonym o koszt nauki, a dodatkowym oczekiwanym przychodem z potencjalnie wyższych dochodów w przyszłości. W związku z procesami starzenia się społeczeństwa w Polsce należałoby również – zdaniem autorów raportu – podjąć starania w kierunku ograniczenia znaczenia niekorzystnych czynników kształtujących pozostawanie w zatrudnieniu osób starszych, do których należałoby zaliczyć głównie stan zdrowia oraz środowisko pracy (warunki i organizację pracy oraz jej wymiar). Dla skutecznego przeciwdziałania wczesnej dezaktywizacji osób po 55. roku życia kluczowe znacznie miałoby położenie większego niż dotychczas nacisku na kwestie profilaktyki zdrowotnej, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywania środowiska pracy do możliwości pracy takich osób. Wymaga to działań zarówno po stronie pracodawców, jak i pracowników, a zwłaszcza zwiększenia znaczenia rozwoju usług opieki nad osobami starszymi jako czynnika kształtującego wybory dotyczące stopnia partycypacji w rynku pracy tej grupy ludności. Najważniejsze jednak znaczenie dla poprawy sytuacji na rynku pracy – zdaniem autorów raportu – ma modyfikacja źle funkcjonującego systemu kształcenia ustawicznego, co głównie wynika z różnic, jakie występują w instrumentarium polityki edukacji dorosłych między Polską a innymi państwami Unii Europejskiej. Mimo wielokrotnego zwiększenia wydatków na kształcenie ustawiczne, aktywność edukacyjna dorosłych nie uległa widocznej zmianie. Wydaje się, że rozwiązaniem problemu nadpodaży usług szkoleniowych i niedostatecznego popytu na nie może być reorientacja polityki państwa z dotowania instytucji szkoleniowych na wspieranie potencjalnych uczestników kształcenia (konta i bony edukacyjne). Wydaje się, że tego rodzaju postępowanie jest szczególnie ważne dla poprawy sytuacji na polskim rynku pracy, ponieważ zajęto się problemem kształcenia ustawicznego już po raz kolejny. Wreszcie odrębną grupę wyzwań dla Polski, w szczególności dla rynku pracy, stanowią migracje zagraniczne. Badania zawarte w raporcie świadczą o tym, że nieunikniony jest spadek liczebności mieszkańców naszego kraju, wynikający z tego tytułu. Dlatego też za niezwykle pilne wyzwanie należałoby uznać stworzenie kompleksowej polityki migracyjnej, uwzględniającej pełne wykorzystanie w ciągu najbliższych 10−20 lat potencjału migracji powrotnych Polaków, zdyskontowanie członkostwa w Unii Europejskiej w szczególności na opracowanie 31 instrumentarium korzystnego dla naszego kraju, a wynikającego ze wspólnotowej polityki imigracyjnej oraz przekształcenie Karty Polaka w skuteczny instrument zachęcający zagranicznych obywateli o korzeniach polskich do osiedlania się i podejmowania pracy w naszym kraju. Jak wynika z innych rozważań 17 , problem imigracji należałoby potraktować w znacznie szerszym kontekście. Napływ imigrantów, szczególnie legalnych imigrantów zarobkowych, może skutkować odmłodzeniem populacji mieszkańców naszego kraju, choć nie należy oczekiwać kompleksowej poprawy w tym zakresie. Nie można bowiem w ten sposób rozwiązywać problemów starzenia się społeczeństwa, ponieważ po pierwsze – nie jest możliwe opracowanie, ani tym bardziej zrealizowanie w praktyce polityki migracyjnej pozwalającej na pełną kontrolę struktury według wieku strumieni imigrantów i emigrantów; po drugie – wyższa stopa dzietności imigrantów szybko maleje wraz z wydłużaniem pobytu w kraju emigracji, co jest konsekwencją stopniowego upodobniania modeli zachowań (również prokreacyjnych) imigrantów do dominujących w społeczeństwie kraju goszczącego; wreszcie po trzecie – skłonność znacznej części imigrantów do osiedlenia się na stałe w kraju emigracji skutkuje pojawieniem się procesu starzenia również ich zbiorowości 18 . Bardziej efektywne z tego punktu widzenia wydają się działania wspomagające wzrost płodności i zwiększenie aktywności zawodowej zasobów siły roboczej, czyli pośrednie i bezpośrednie oddziaływanie na sytuację na rynku pracy. Generalnie tylko synchronizacja wymienionych instrumentów dotyczących różnych obszarów pozwolić może na uzyskanie w Polsce możliwie wysokiego i produktywnego zatrudnienia, silniejszego związania z rynkiem pracy grup do tej pory słabiej w nim uczestniczących oraz wyeliminowanie zjawisk dyskryminacyjnych na nim obecnie występujących. Wymagana jest również w tej dziedzinie współpraca rządu i partnerów społecznych. Rozwiązania fragmentaryczne i cząstkowe nie wystarczą. W drugim raporcie, opublikowanym w tym samym roku (2010), przedmiotem zainteresowania ekspertów była przedsiębiorczość dla pracy 19 . Sytuacja na rynku pracy na przełomie lat 2008–2009 kształtowała się pod wpływem kryzysu występującego w skali światowej, tym niemniej – co należałoby podkreślić − konsekwencje dla zmian na nim zachodzących były ograniczone. Przyczyniły się do tego inwestycje w sektorze publicznym finansowane z polityki spójności Unii Europejskiej. W dalszym jednak ciągu podstawowym czynnikiem warunkującym występowanie dysproporcji między podażą pracy a popytem na nią były procesy starzenia się społeczeństwa, które w sposób istotny wpływały na poziom wydatków sfery publicznej. Zatem w długim horyzoncie czasowym celem polityki za__________ 17 E. Kryńska, Zmiany wielkości i struktury podaży pracy – starzenie się zasobów pracy w Polsce, w: E. Kryńska, red. nauk., Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – determinanty wykorzystania kompetencji ICT, Studia i Materiały, t. I, IPiSS, Warszawa 2007, s. 80 i nast. 18 J. Oczki, Integracja Polski z Unią Europejską a zachodnie rynki pracy, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005, s. 28–29. 19 M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce 2009. Przedsiębiorczość dla pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2010. 32 bezpieczenia społecznego powinno być zmniejszenie obecnego ryzyka wcześniejszej dezaktywizacji zawodowej, przy jednoczesnym przesunięciu w górę granicy wieku, od którego prawdopodobieństwo niezdolności do pracy zaczyna szybko rosnąć. Postulowano również zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn na poziomie co najmniej 65 lat, co przyniosłoby poprawę salda w funduszu emerytalnym. Obok stabilizacji makroekonomicznej, zdaniem autorów raportu, pakiet reform przystosowujących gospodarkę polską do zmian aktywności ekonomicznej powinien brać pod uwagę także szereg reform regulacyjnych, nakierowanych na zwiększenie adaptacyjności polskich przedsiębiorstw i polskich pracowników do zmieniającej się sytuacji ekonomicznej i społecznej (proponowana wcześniej zmiana modelu gospodarki welfare state na workfare state lub wręcz workfare socjety). Społeczeństwo w takim modelu swój dobrobyt opiera na pracy i indywidualnej odpowiedzialności za swój los. Promowana zatem powinna być przedsiębiorczość, ponieważ nawet 1/3 powstających miejsc pracy tworzona jest przez firmy dopiero wchodzące na rynek. Szybkie proste i tanie zakładanie działalności gospodarczej powinno stać się warunkiem sine qua non podwyższania aktywności zawodowej bezrobotnych. Jest ona bowiem dość istotnie ograniczana przez obowiązujący w Polsce model polityki społecznej, w którym zasiłek dla bezrobotnych pełni funkcję stricte socjalną, a nie motywującą do poszukiwania pracy. Konieczne jest zatem jego powiązanie z wynagrodzeniem, co jest powszechnie stosowane w krajach Unii Europejskiej. Wymagana byłaby też reforma finansów w obszarze odnoszącym się do ubezpieczeń, ponieważ składka na ubezpieczenie społeczne obecnie nie spełnia funkcji ubezpieczeniowych, będąc po prostu podatkiem bezpośrednim podobnym do CIT lub PIT. Jej powiązanie wprost z sytuacją na regionalnych rynkach pracy wzmocniłoby nie tylko jej znaczenie jako instrumentu wspomagającego aktywność zawodową zasobów pracy, ale również zmniejszyłoby możliwość wykorzystywania tworzonego z niej funduszu jako zasobu finansowego zasilającego deficyt finansów publicznych. Dla poprawy sytuacji na rynku pracy konieczne byłoby również zreformowanie instrumentu, jakim jest płaca minimalna. Jej uelastycznienie i zróżnicowanie mogłoby bardziej wpływać na relacje występujące na rynku pracy, szczególnie w okresach osłabionej koniunktury. Skuteczne prowadzenie działań modernizujących w przedstawionych zakresach wymaga jednak akceptacji społecznej. Dialog społeczny może odgrywać kluczową rolę w modelowaniu instytucji rynku pracy tak, aby charakteryzował się on odpowiednim poziomem elastyczności umożliwiającym adaptację do zmian strukturalnych, absorpcję szoków oraz intensyfikację procesów modernizacyjnych przy jednoczesnym zachowaniu bezpieczeństwa uczestników. Tego rodzaju postępowanie – jak wynika z doświadczeń wielu krajów europejskich – przyczyniło się do wytworzenia elastycznego i bezpiecznego rynku pracy, na którym obserwowane stopy bezrobocia są porównywalnie niższe, a poziom aktywności zawodowej – wysoki. Niezbędne jest zatem wzmocnienie pozycji partnerów społecznych, szczególnie na poziomie regionalnym i branżowym. Oznacza to z jednej strony ko- 33 nieczność przebudowy tradycyjnego dialogu autonomicznego i rozszerzenie go na kwestie związane z kształceniem ustawicznym i elastyczną organizacją pracy, zaś z drugiej wymaganie od partnerów na szczeblu centralnym umiejętności konstruktywnego poszukiwania kompromisu w obszarze instytucji i regulacji rynku pracy. Niemałe znaczenie w podwyższaniu roli dialogu społecznego na niższych szczeblach (regionalnych, zakładowych) ma również efektywne uczestnictwo ekspertów. Na ten cel muszą być zapewnione odpowiednie środki finansowe. Z dotychczasowej praktyki wynika bowiem, że te dwa elementy stanowią najpoważniejszą barierę w sprawnym prowadzeniu dialogu społecznego przede wszystkim na poziomie podmiotów gospodarczych (dialog autonomiczny). Jest on w Polsce mocno zdecentralizowany i słabo skoordynowany, co wynika przede wszystkim, jak już wspomniano, ze słabej pozycji partnerów społecznych zarówno związków zawodowych, jak i organizacji pracodawców. W rezultacie układy zbiorowe nie dość, że są zawierane w niewielkiej liczbie zakładów pracy, przede wszystkim państwowych lub sprywatyzowanych, które niejako „odziedziczyły” dany układ, to tylko w niewielkim stopniu dotyczą takich tematów, jak nietypowa organizacja czasu pracy, wsparcie łączenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi lub inwestycje w kapitał ludzki pracowników, a ograniczają się przede wszystkim do wysokości wynagrodzenia. Nieco inne spojrzenie w tej dziedzinie prezentują autorzy raportu opracowanego na zlecenie Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” 20 . Raport ten opisywał zjawiska występujące na rynku pracy w 2009 r. i podporządkowany został głównie omówieniu aspektów społecznych związanych z pozycją konkurencyjną zasobów pracy w okresie występowania w Polsce przejawów kryzysu. Podkreślono w nim znaczenie m.in. przerzucania ryzyka gospodarczego na pracowników, dramatycznego wzrostu bezrobocia, niepotrzebnego i mijającego się z oczekiwaniami związkowców uelastyczniania rynku pracy, kryzysu demograficznego, ograniczonej dostępności do wysokiej jakości usług publicznych, jak również brak sektorowego dialogu społecznego. Wskazano przy tym, że podstawową determinantą wzrostu gospodarczego jest popyt gospodarstw domowych. W rekomendacjach pojawiły się zagadnienia, które znalazły się także we wcześniej opisywanych raportach, m. in. wskazywano na konieczność: − stałego dążenia do wzrostu płac szczególnie osób najniżej zarabiających oraz wyeliminowania nieuzasadnionych różnic w opłacaniu pracy ze względu na region czy płeć; − prowadzenia działań wspierających rodziny poprzez wzrost stabilności finansowej, wzrost wynagrodzeń, zapewnienie pewności zatrudnienia, wzrost wydatków publicznych na politykę rodzinną i usługi publiczne; − wprowadzenia w Polsce stałych narzędzi – stabilizatorów pozwalających utrzymać popyt i zatrudnienie; __________ 20 34 Praca. Polska 2010, NSZZ „Solidarność”, Warszawa 2010. − inwestowania w bezpieczne zatrudnienie, wykształcenie czy wyższe wynagrodzenia zapewniające popyt, a poprzez to wyższe wpływy do budżetu, czy stabilność ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Zdaniem autorów raportu ograniczanie fikcyjnego samozatrudnienia czy nieuzasadnionego zatrudnienia kontraktowego, to przecież działanie na rzecz większych wpływów do systemu ubezpieczeniowego, a zdrowsze społeczeństwo, to większa mobilność pracowników, lepsza wydajność, dłuższe pozostawanie na rynku pracy. Także inwestowanie w rodzinę, to inwestowanie w przyszłość, w zapewnienie korzystniejszych relacji między pracującymi i emerytami w kolejnych dziesięcioleciach. Jak się wydaje, ustalenia raportu mają charakter dość jednostronny, co jednak jest zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę instytucję, na której zlecenie został on opracowany. Zabrakło w nim przede wszystkim szerszej perspektywy makroekonomicznej. Tym niemniej może on stanowić istotne uzupełnienie szczególnie w ocenie społecznych uwarunkowań sytuacji na rynku pracy, a często również wspomagać interpretację faktów ekonomicznych. Zaprezentowane raporty, oprócz ostatniego, który charakteryzuje się ułomnością, ze względu na podmiot zlecający ekspertyzę, stanowiły – jak dotychczas – główne kompleksowe opracowania umożliwiające ocenę sytuacji na rynku pracy. Raport Zatrudnienie w Polsce 2010 – integracja i globalizacja nie został jeszcze w pełni opublikowany, dlatego też możemy przedstawić jedynie jego główne założenia 21 . Skupiono się w nim na głównych wyzwaniach integracji europejskiej oraz miejscu Polski i Europy w coraz bardziej zglobalizowanym świecie. Pierwsza cześć raportu poświęcona została Strategii Lizbońskiej w krajach Unii Europejskiej, a w szczególności długoterminowym i krótkoterminowym przyczynom sukcesów i porażek w ostatnich dziesięciu latach rozwoju w różnych częściach Europy, uwzględniając przy tym źródła rosnących dysproporcji w realizacji celów zatrudnieniowych strategii, a także polskiego stanowiska w tej dziedzinie. W części drugiej zaprezentowano zagadnienia związane z mobilnością przestrzenną w Europie, uwzględniając przy tym problem otwartości poszczególnych rynków pracy oraz procesów integracji europejskiego rynku pracy. Istotną kwestią w tej mierze są migracje powrotne oraz ich wpływ na możliwość wypełnienia luki w rozwoju między krajami Unii Europejskiej. Część trzecia przedstawia rolę bezpośrednich inwestycji zagranicznych w gospodarce światowej i ich wpływ na rynek pracy w Polsce i Europie Środkowej. W ostatniej części analizie poddano lokalne skutki procesów globalizacji dla Polski i innych krajów Europy Środkowej, odnosząc się zwłaszcza do tych sektorów, na które globalizacja wpływa ze szczególną siłą (m.in. motoryzacja, metalurgia, tekstylia, niektóre rodzaje usług biznesowych, w tym sektor B+R). Raport zakończony jest wnio__________ 21 Zatrudnienie w Polsce 2010. Integracja i globalizacja http://translate.google.pl/translate?hl=pl& langpair=en%7Cpl&u=http://ibs.org.pl/ang/1 (dostęp 15.09. 2011). 35 skami i rekomendacjami uwzględniającymi zalecenia dla polityki rozwoju i polityki regionalnej, z wyjątkowym uwzględnieniem działań polityki rynku pracy i zabezpieczenia społecznego. W 2010 r. został opublikowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej jeszcze jeden kompleksowy raport o sytuacji na rynku pracy i zabezpieczeniu społecznym, mający jednak przede wszystkim charakter diagnostyczny 22 . Ukazane w nim zostały tendencje demograficzne, trendy występujące na rynku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem bezrobotnych, ludzi młodych, jak również polityki rynku pracy oraz sposobów jej finansowania. Znalazły się w nim również analizy systemu wspierania osób niepełnosprawnych, systemu zabezpieczenia społecznego oraz struktura wydatków socjalnych. Uwagę poświęcono także działaniu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. Raport ten stanowi kompleksowe kompendium wiedzy o rynku pracy i w sposób wszechstronny analizuje uwarunkowania, które mają wpływ na relacje na nim występujące. Jednak jedynie w sposób ograniczony odnosi się do zmian mogących wystąpić w przyszłości, ponieważ zawiera tylko elementy prognozy demograficznej wskazujące na systematyczne zmniejszanie się zasobów pracy do 2035 r., co będzie wynikiem zmian w strukturze ludności, a przede wszystkim zmniejszania się liczby kobiet w wieku rozrodczym. Równoczesne procesy starzenia się społeczeństwa będą skutkować – zdaniem ekspertów – koniecznością zatrzymania na rynku pracy osób, które zasilać będą do 2010 r. grupy w wieku 55–59 lat oraz 60–64 lat, co jednak będzie uzależnione nie tylko od indywidualnej sytuacji rodzinnej i osobistej, statusu na rynku pracy, przebiegu kariery zawodowej czy rodzaju i wysokości świadczeń społecznych, ale głównie od zasobu kapitału ludzkiego determinującego możliwości pozostawania w zatrudnieniu i cech struktur ich zatrudnienia określanych przez strukturę popytu na pracę. *** Przyjrzyjmy się teraz determinantom popytu na pracę rozumianym dość szeroko. Zostaną bowiem zaprezentowane zarówno ekonomiczne czynniki wpływające na kształtowanie zapotrzebowania pracodawców na pracowników, jak również inne, wynikające z postępu technicznego i technologicznego i określające wykorzystanie ICT w procesach aktywności zawodowej zasobów pracy. Niemałe znaczenie ma także skłonność zasobów pracy do podejmowania pracy na własny rachunek oraz aktywność ekonomiczna podmiotów sektora małych i średnich przedsiębiorstw. __________ 22 Polska 2010. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2010. 36 2.1.2. Determinanty popytu na pracę Czynniki wpływające na kształtowanie się popytu na pracę rozpoznane zostały w publikacji A. Rogut pt. Determinanty popytu na pracę w Polsce w okresie transformacji, w której autorka zaprezentowała zarówno występujące w teorii ekonomii zjawiska oddziaływujące na wielkość zapotrzebowania pracodawców na pracowników, jak i te, które wynikały z dotychczasowych uwarunkowań makroekonomicznych występujących w okresie przekształceń systemowych. Badania zostały przeprowadzone w latach 1995–2004. Szczegółowo opisane zostały z jednej strony teorie: neoklasyczna, keynesowska (w tym nowa ekonomia keynesowska), wzrostu gospodarczego oraz modele realnego cyklu koniunkturalnego, płacy wydajnościowej i insider-outsider, a z drugiej – ogólna sytuacja na rynku pracy, przekroje regionalne i sektorowe popytu na pracę, jak również elastyczność popytu na pracę w tych samych przekrojach. Podstawową wartością poznawczą tego opracowania jest wszechstronna charakterystyka determinant popytu na pracę umożliwiająca prowadzenie pogłębionych analiz kształtowania zapotrzebowania pracodawców na pracowników. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez autorkę 23 , w ujęciu regionalnym w badanych latach można było zaobserwować znaczne różnice w absorpcji zasobów pracy w poszczególnych regionach, a główną determinantą w tym przypadku była wielkość efektywnego popytu na rynku towarów i usług. Czynnikiem w największym stopniu wpływającym na wielkość zapotrzebowania na pracowników była równocześnie wysokość płac realnych, których wzrost był w większości województw znacznie wyższy niż tempo zmian wydajności pracy. Popyt na pracę jest także uzależniony od jego elastyczności względem wartości dodanej brutto, i płac realnych. Zależność ta jest jednak znacznie silniejsza w przypadku efektywnego popytu. Zatem zwiększenie popytu na pracę powinno w głównym stopniu polegać na podwyższaniu tempa wzrostu gospodarczego oraz zwiększaniu elastyczności popytu na pracę, przy czym niezbędne byłoby rozważenie podjęcia działań w zakresie regionalnej polityki kształtowania płac. Postęp w dziedzinie rozwoju technik informacyjnych i telekomunikacyjnych, z jakim mamy do czynienia w ostatnim czasie, wydaje się również wpływać na powszechność posługiwania się nimi w działalności przedsiębiorstw. Zapotrzebowanie pracodawców na pracowników coraz częściej w związku z tym podporządkowane jest kryteriom doboru związanym z posiadaniem umiejętności informatycznych przez potencjalnych pracobiorców 24 . Życie wielu firm odbywa się w komputerze. System komunikacji wewnętrznej (sieci LAN, ISDN, DSL, ERP, Internet, intranet) ma większość polskich firm, ale równocześnie tylko 1/4 pracowników tych firm w pełni wykorzystuje jego możliwości. __________ 23 Por. A. Rogut, Determinanty popytu na pracę w ujęciu regionalnym, http://mikro.univ. szczecin. pl/bp/pdf/16/11.pdf (dostęp 11.09.2011). 24 Por. E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010. 37 CRM – (ang. Customer Relationship Management) – metodologia zarządzania charakteryzująca się umiejscowieniem klienta w centrum działalności biznesowej, bazująca na intensywnym wykorzystaniu technologii informacyjnych do zbierania, łączenia przetwarzania i analizowania informacji o klientach. Można wyróżnić CRM informacyjny i analityczny. Pierwszy integruje procesy biznesowe na styku z klientem, a drugi obejmuje analizę dostępnych w przedsiębiorstwach danych o klientach w celu zdobycia wiedzy o nich i sposobach zaspokajania ich potrzeb. DSL – (ang. Digital Subscriber Line) − cyfrowa linia abonencka, rodzina technologii szerokopasmowego dostępu do Internetu. Standardowa prędkość odbierania danych waha się od 128 kb/s do 50 000 kb/s, w zależności od zastosowanej technologii DSL w danym kraju. Wynalazcą modemów DSL był Joseph W. Lechleitter, pracownik firmy Bellcore, który zademonstrował projekt budowy tych urządzeń w latach 80. ERP – (ang. Enterprise Resource Planning) – Planowanie Zasobów Przedsiębiorstwa – system informatyczny składający się z aplikacji (modułów) integrujących informacje i działania danego przedsiębiorstwa na wszystkich szczeblach i w większości obszarów zarządzania. ISDN – (ang. Integrated Services Digital Network) − technologia sieci telekomunikacyjnych, mająca na celu wykorzystanie infrastruktury PSTN (ang. Public Switched Telephone Network) do bezpośredniego udostępnienia usług cyfrowych użytkownikom końcowym (bez pośrednictwa urządzeń analogowych) (ang. end-to-end circuit-switched digital services). Połączenia ISDN zalicza się do grupy połączeń dodzwanianych (komutowanych). ISDN jest znormalizowana w zaleceniach ITU-T (ang. International Telecommunication Union - Telecommunication Standardization Sector) oraz standardach ETSI (ang. European Telecommunications Standards Institute). Normy europejskie zostały wprowadzone do systemu Polskich Norm jako grupa ICS 33.080 – Sieć cyfrowa z integracją usług. LAN – (ang. Local Area Network) – lokalna sieć komputerowa – rodzaj sieci zlokalizowanej na stosunkowo niedużym obszarze, najczęściej największe odległości między komputerami w sieci nie przekraczają kilkuset metrów, a sieć przeprowadzana jest w obrębie jednego budynku lub grupy zabudowań. LAN może liczyć od dwóch do kilkuset komputerów. Każdy komputer musi być wyposażony w kartę sieciową, aby można było go podłączyć do sieci. Sieć może być bezprzewodowa lub przewodowa. Internet – (ang. inter-network) – ogólnoświatowa sieć komputerowa, określana również jako sieć sieci. W sensie logicznym Internet to przestrzeń adresowa zrealizowana przy wykorzystaniu protokołu komunikacyjnego IP, działająca na bazie specjalistycznego sprzętu sieciowego oraz istniejącej już infrastruktury telekomunikacyjnej. Intranet – sieć komputerowa ograniczająca się do komputerów np. w firmie lub organizacji. Po zamontowaniu serwera umożliwiającego korzystanie w obrębie sieci LAN z usług takich, jak strony www, poczta elektroniczna itp., czyli usług typowo internetowych, można mówić o intranecie. Do intranetu dostęp mają zazwyczaj tylko pracownicy danej firmy. Intranet przypomina Internet, z tym jednak zastrzeżeniem, że jest ograniczony do wąskiej grupy osób. W obecnych czasach intranet wychodzi poza firmę (można się zalogować do zasobów firmy z Internetu, np. poprzez login i hasło lub bardziej zaawansowane zabezpieczenia). Przykładem intranetu jest północnokoreański Kwangmyong – sieć przeznaczona dla mieszkańców tego kraju, którzy poza nielicznymi wyjątkami nie mają dostępu do ogólnoświatowego Internetu. Znaczenie tego zjawiska dla kształtowania aktywności zawodowej zasobów pracy z jednej strony, a realizowanie potrzeb pracodawców z drugiej dostrzegane jest powszechnie w całej Polsce, mimo że generalnie odsetek takich wypowiedzi udziela- 38 nych przez respondentów nie jest wysoki. Pisali o tym Ł. Arendt oraz I. Kukulak-Dolata. Brak odpowiednio wykształconych pracowników, jak również ogólnie brak wiedzy i umiejętności wśród pracowników stanowią bariery w bardzo wysokim, wysokim lub średnim stopniu utrudniające dostęp do korzystania z komputera i Internetu w firmie w przypadku odpowiednio ok. 45% oraz ok. 30% uzyskanych w badaniach opinii pracowników. Są to jednak bariery najważniejsze, najczęściej wybierane przez respondentów, dalej znajdują się takie, jak: brak środków finansowych, brak orientacji biznesowej, brak standardów procedur operacyjnych czy długookresowej strategii 25 . W przypadku zaś tych, którzy poszukują pracy, tylko 6,4% badanych uznało, że umiejętności obsługi sprzętu komputerowego były główną przyczyną odmowy zatrudnienia 26 . Jak wynika z tych danych, populacji tych, którzy nie posiadają zatrudnienia, znacznie częściej niedostrzegana jest potrzeba aktywności zawodowej. Pracownicy, znając warunki pracy w polskich przedsiębiorstwach, częściej natomiast zdają sobie sprawę z konieczności podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności w zakresie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Tego rodzaju opinie wpływają zapewne również na to, że pracodawcy w większości przypadków są zadowoleni z zatrudnionej już kadry, a negatywnie wypowiadają się o możliwościach zatrudnienia nowych pracowników. Ci wszyscy bowiem, którzy poszukują pracy – jak dotychczas – nie przykładają większej wagi do posiadania takich umiejętności. Może to jednak być konsekwencją ich struktury według wykształcenia. Większość tej populacji stanowią osoby o najniższym poziomie kwalifikacji. Tym niemniej właśnie oni powinni uzależniać otrzymanie satysfakcjonującej pracy i poprawę swojej pozycji konkurencyjnej na rynku pracy od możliwości przekwalifikowania się lub podwyższenia kwalifikacji przede wszystkim w zakresie ICT. Nieuchronny jest bowiem kierunek zmian zapotrzebowania na pracodawców, istotnie uzależniony od postępu technicznego i technologicznego. Wszystkie te uwagi znalazły również odzwierciedlenie w badaniach przeprowadzonych w całej Polsce w ramach IW EQUAL 27 . W krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się obecnie duże i stale rosnące zapotrzebowanie na kadry kwalifikowane, dysponujące walorami potrzebnymi do stawienia czoła wyzwaniom współczesnych gospodarek, które związane są z wyraźnym przyspieszeniem tempa rozwoju postępu technicznego i technologicznego jako pochodną rozpowszechniania i rozwoju technologii informatycznych i telekomunikacyjnych. Przyspieszenie to wymusza na pracobiorcach działania pod kątem zmian profili kwalifikacyjnych. Nowe technologie bowiem wymagają na ogół wyższego poziomu kwalifikacji, niezwiązanych przy tym z pojedynczym zakładem, ale z wiedzą i umiejętnościami posługiwania się i wykorzystywania uniwersalnych urządzeń elektronicznych. __________ 25 Ł. Arendt, Dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy…, op. cit., s. 94. 26 I. Kukulak-Dolata, Rola ICT w procesie poszukiwania pracy, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy…, op. cit. s. 102. 27 E. Kryńska, Wprowadzenie, w: E. Kryńska, red. nauk., Otoczenie małych i średnich…, op. cit., s. 9. 39 Powoduje to, że wiele tradycyjnych zawodów staje się zbędnych, a szybki postęp i dyfuzja nowych rozwiązań technologicznych, którym towarzyszą nietypowe formy zatrudnienia i organizacji pracy, prowadzą do wyraźnego spadku zapotrzebowania na kadry nisko i niewykwalifikowane. Zjawisko to dotyczy również osób stosunkowo dobrze wykształconych, ale niedysponujących wiedzą i umiejętnościami umożliwiającymi wykorzystanie ICT w procesach produkcji i dystrybucji. Jak wynika z przytoczonych uwag, niezależnie od determinant o charakterze ekonomicznym, popyt na pracę w Polsce będzie w najwyższym stopniu uzależniony od postępu technicznego i technologicznego, którego absorpcja przez polskich pracodawców może stać się zasadniczym wyznacznikiem sytuacji na rynku pracy. Uwarunkowania popytu na pracę znalazły również odzwierciedlenie w badaniach związanych z identyfikacją podstawowych czynników stanowiących przesłankę podejmowania pracy na własny rachunek. Przeprowadzone one zostały przez ekspertów z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych w ramach projektu „Determinanty i implikacje pracy na własny rachunek w polskiej gospodarce” (1H02C 074 28) 28 . W świetle przeprowadzonych badań możliwe było rozpoznanie rzeczywistych przyczyn i motywacji pracy na własny rachunek. Jak z nich wynika, głównym powodem wzrostu zainteresowania samozatrudnieniem w polskiej gospodarce było pojawienie się nowego jakościowo zjawiska – rynku pracy – jako podstawowego czynnika weryfikującego przydatność pracowniczą zasobów pracy. Utrudnienie dostępu do pracy najemnej, będącej podstawowym sposobem aktywizacji zawodowej zasobów pracy, wywołało konieczność poszukiwania nowych sposobów na zrealizowanie potrzeby pracy. Decyzje o podejmowaniu pracy na własny rachunek były przede wszystkim konsekwencją utraty możliwości zarobkowania w dotychczasowych miejscach pracy na skutek procesów restrukturyzacji i likwidacji zakładów pracy, zwolnień grupowych oraz likwidacji stanowisk pracy. Podstawowym zatem czynnikiem warunkującym możliwość podejmowania pracy na własny rachunek były przemiany strukturalne w gospodarce, zaś głównym motywem utworzenia własnego stanowiska pracy była chęć i konieczność kontynuowania aktywności zawodowej w warunkach braku ofert pracy i generalnie trudnej sytuacji na rynku pracy, co wiązało się z koniecznością zapewniania środków utrzymania rodzinie bądź poprawy statusu materialnego. Bardzo często przesłanką podejmowania pracy na własny rachunek było niezadowolenie z dotychczas wykonywanej pracy (brak satysfakcji materialnej). Poza tymi determinantami podejmowania pracy na własny rachunek, ważne były także inne, mianowicie korzystne uwarunkowania dla rozwoju działalności gospodarczej w latach dziewięćdziesiątych oraz potrzeby lokalnego rynku, jak również czynniki psychologiczne, których jednak wpływ na podejmowanie decyzji w tej dziedzinie był znacznie bardziej ograniczony. __________ 28 E. Kryńska, red. nauk., Praca na własny rachunek – determinanty i implikacje, IPiSS, Warszawa 2007. 40 W prezentowanej publikacji zajęto się także identyfikacją barier samozatrudnienia, do których zaliczono przede wszystkim zbyt skomplikowane procedury tworzenia własnych stanowisk pracy, brak kapitału lub utrudniony dostęp do niego, obciążenia fiskalne i parapodatkowe wpływające na wysokość kosztów pracy, niestabilność przepisów prawnych, a czasem ich sprzeczność, jak również bariery rynkowe (konkurencja i pauperyzacja społeczeństwa) i społeczne, do których zaliczone zostały postawy, zachowania i poziom wykształcenia osób pracujących na własny rachunek (m. in. rzetelność, kreatywność, doświadczenie zawodowe, system wartości, samodyscyplina). Generalnym wnioskiem z przeprowadzonych badań było stwierdzenie, że rozwój przedsiębiorczości (samozatrudnienia) jest bardzo ściśle zależny od przekształceń otoczenia makroekonomicznego, prawnego i instytucjonalnego. Promowanie postaw przedsiębiorczych powinno dotyczyć wszystkich osób poszukujących pracy, ale szczególne znaczenie może mieć w odniesieniu do młodzieży. W wielu bowiem przypadkach może stanowić podstawowy czynnik zmniejszający niedopasowania, występujące na lokalnych rynkach pracy. Konieczne jest jednak w tym celu przeciwdziałanie barierom ograniczającym skłonność podejmowania aktywności zawodowej w tej formie. Działania w tej dziedzinie powinny mieć charakter co najmniej dwukierunkowy. Po pierwsze – ukierunkowane powinny być na promowanie korzyści podejmowania pracy na własny rachunek, takich jak: wyższe dochody, większa samodzielność, możliwość samorealizacji i wdrażania w życie własnych pomysłów na biznes. Po drugie – powinny umożliwiać ograniczenie ryzyka związanego z prowadzeniem własnej działalności gospodarczej (niepewności dochodów, niestabilności, większego zaangażowania w wykonywaną pracę oraz sprostania wszelkim barierom formalnoprawnym). Dodatkowym elementem analizy uwzględniającym otoczenie jako stymulator samozatrudnienia mogą być badania przeprowadzone na zlecenie PARP 29 , dotyczące usług wspierających mikro i małe przedsiębiorstwa, jak również samozatrudnionych 30 . Z przeprowadzonych badań można wnioskować, że mikroprzedsiębiorstwa, małe przedsiębiorstwa i samozatrudnieni korzystają z usług wsparcia stosunkowo często, chociaż częściej korzystają z usług wsparcia firmy małe, a rzadziej – samozatrudnieni. Ponadto do korzystania z usług skłania przedsiębiorców raczej negatywny impuls związany z rozwojem firmy, niż aktywna postawa szukania dalszej ekspansji przedsiębiorstwa uzależnionej od doskonalenia ich umiejętności związanych z kierowaniem firmą i jej rozwojem. Odnotowano duży potencjalny popyt na usługi wsparcia, przy tym z reguły są one dość wysoko oceniane. __________ 29 Jest to agencja rządowa, podlegająca Ministrowi właściwemu ds. gospodarki. Powstała na mocy ustawy z 9 listopada 2000 r. Zadaniem Agencji jest zarządzanie funduszami z budżetu państwa i Unii Europejskiej przeznaczonymi na wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności oraz rozwoju zasobów ludzkich. Misją PARP jest tworzenie korzystnych warunków dla zrównoważonego rozwoju polskiej gospodarki poprzez wspieranie innowacyjności i aktywności międzynarodowej przedsiębiorstw oraz promocja przyjaznych środowisku form produkcji i konsumpcji. 30 M. Grabowski, B. Piasecki, A. Rogut, A. Sybilska, Usługi wspierające mikroprzedsiębiorstwa, małe przedsiębiorstwa i sam zatrudnionych. Raport końcowy, PARP, Warszawa 2003. 41 Rekomendowane jest zatem realizowanie usług wsparcia dla tych podmiotów głównie w formie pomocy publicznej, przy czym powinna być zagwarantowana jej spójność i racjonalność, aby uniknąć marnotrawstwa środków. Szczególnie ważne wydaje się wprowadzenie zmian legislacyjnych, ponieważ opisywane usługi w większości przypadków polegają na wyjaśnieniu zawiłości, skomplikowań oraz niejednoznaczność interpretacji prawa, a zapotrzebowanie na nie ewoluuje wraz ze zmianami legislacyjnymi. W celu zapewnienia maksymalnej efektywności działań, programy wsparcia i usługi powinny być określane w ścisłej współpracy z organizacjami przedsiębiorców oraz administracją publiczną, której podejście powinno mieć charakter strategiczny. Należy dążyć do tego, aby system usług wsparcia był wysoce wyspecjalizowany, ponieważ tego rodzaju usługi preferowane są przez przedsiębiorców. Generalnie wysokie oceny obecnie dostępnych usług wsparcia świadczą o tym, że należałoby wspierać ich rozwój, jak również upowszechniać ich przydatność, zwłaszcza wśród samozatrudnionych. Priorytetem powinno być przy tym wypracowanie systemu monitorowania i oceny zarówno programów, jak i ośrodków je wdrażających. System pomocy powinien zapewnić także stosowną elastyczność w działaniach wspierających tak, aby odpowiadały one zmieniającym się warunkom funkcjonowanie firm i ich potrzeb. Niemałą rolę w tym przypadku ma do odegrania plan strategiczny opracowany w celu podjęcia problemów i poprawy jakości usług, szkolenia trenerów i stałej oceny systemu. Uwarunkowania popytu na pracę wynikające z przedsiębiorczości znalazły również szersze odzwierciedlenie w wielu innych pracach Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Pierwszą, którą chcielibyśmy omówić, jest Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005–2006 31 . Jest to jedna z publikacji o tym charakterze, cyklicznie ukazujących się od 2001 r. 32 W opracowaniu tym przeanalizowano makroekonomiczną sytuację gospodarczą naszego kraju, wszechstronnie zdiagnozowano sektor MSP (układ w skali całego kraju i zróżnicowania przestrzenne), ze szczególnym uwzględnieniem innowacyjności tego sektora. Zaprezentowana analiza trendów rozwoju przedsiębiorczości w Polsce umożliwiła przede wszystkim zapoznanie się z regionalnymi uwarunkowaniami sytuacji w tej dziedzinie jako determinantami popytu na pracę, jak również z działaniami niezbędnymi z punktu widzenia realizowanego przez efektywną politykę gospodarczą wsparcia sektora MSP. Opublikowany w 2010 r. kolejny raport 33 , podobnie jak poprzedni, zawierał dwie części – statystyczną i ekspercką. __________ 31 Por. S. Pyciński, A. Żołnierski, red., Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005–2006, PARP, Warszawa 2007. 32 Była to dziesiąta edycja raportu na temat stanu sektora małych i średnich przedsiębiorstw, wydawnictwa zapoczątkowanego przez Polską Fundację Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw. 33 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, PARP, Warszawa 2010. 42 W części pierwszej zaprezentowane zostały podstawowe dane dotyczące sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz pogłębione analizy związane z kondycją poszczególnych grup firm i branż, w tym na tle dużych przedsiębiorstw. Wskazano w nim na wzrost w Polsce liczby aktywnych przedsiębiorstw we wszystkich grupach firm oraz branżach, mimo wyraźnego spowolnienia gospodarczego na świecie. Spadek odnotowano głównie w przypadku firm dużych, co świadczy o większym wpływie negatywnych symptomów kryzysu gospodarczego na większe przedsiębiorstwa, które mają znacznie bardziej rozwinięte powiązania z gospodarkami państw Europy Zachodniej czy Stanów Zjednoczonych. Determinantą zatem rozwoju przedsiębiorczości w Polsce jest niewielka wrażliwość na sygnały pochodzące z rynków zagranicznych, chociaż nagłe, negatywne zmiany sytuacji gospodarczej należałoby uznać za jedną z licznych przeszkód związanych z działalnością gospodarczą. W badanych latach nadal rósł popyt na pracę, co przyniosło efekty w postaci wzrostu liczby pracujących, zatrudnienia oraz poziomu wynagrodzeń w całym sektorze przedsiębiorstw, przy czym w największym stopniu dotyczyło to tych firm, które zatrudniały od 10 do 49 pracowników. Trend ten jednak w ostatnim czasie został zahamowany. Obszerną część raportu zajmuje również analiza sektora MSP w układzie wojewódzkim (struktura podmiotowa, nakłady inwestycyjne, wymiana handlowa). Sformułowane na tej podstawie profile regionalne mają istotną wartość poznawczą z punktu widzenia zróżnicowania problemu przedsiębiorczości w podziale na regiony kraju (syntetyczny wskaźnik poziomu przedsiębiorczości). Sporządzony ranking województw umożliwia wskazanie obszarów o najwyższym i najniższym poziomie przedsiębiorczości. Druga część raportu zawiera opracowania stanowiące efekt wybranych działań PARP w obszarze rozwoju zasobów ludzkich. Problematyka ta zaczyna być coraz częściej analizowana w kontekście funkcjonowania społeczeństw oraz przedsiębiorstw, szczególnie ze względu na obserwowane zmiany demograficzne, postępujące zanieczyszczenie środowiska oraz coraz większą aktywność wschodzących gospodarek. Wyzwania te, mające charakter globalnych, wymagają działań na poziomie państwa, społeczeństwa obywatelskiego oraz samych przedsiębiorstw. Obejmują zwiększenie inwestowania w kapitał ludzki, jak również wprowadzanie stosownych zmian w organizacji zarządzania i procesach produkcyjnych firm. Jak wynika z przeprowadzony badań, świadomość warunkowania sukcesu rynkowego w globalnej gospodarce, poza umiejętnościami pracowników i pracodawców, także odpowiednimi postawami oraz kompetencjami społecznymi (współpraca w grupie, otwartość na zmiany, zdolność do szybkiej adaptacji w nowych warunkach pracy) nie jest – jak dotąd – powszechna w polskich przedsiębiorstwach. Oznacza to, iż system edukacji powinien, oprócz przekazywania wiedzy, oddziaływać na postawy młodych ludzi w zakresie przygotowania ich do przyszłej pracy, a w przypadku systemu kształcenia ustawicznego – na postawy pracowników i pracodawców. Podstawową determinantą sukcesu w globalnej gospodarce będzie przedsiębiorczość rozumiana nie tylko jako prowadzenie działalności gospodarczej, ale też jako samodzielne poszukiwanie sposobów rozwiązywania problemów oraz orga- 43 nizacji własnej pracy. Poza tym permanentnie kluczowe znaczenie dla firm każdego rodzaju, w tym z sektora usług będzie miała innowacyjność (organizacyjna, produktowa, procesowa i marketingowa). Ukształtowanie współzależności przedsiębiorczości i innowacyjności wymagać będzie z jednej strony umiejętności ciągłego uczenia się, z drugiej wsparcia społecznego. W związku z tym niezbędne będzie wprowadzanie nowych, opartych na mechanizmach współpracy oraz wymiany informacji sposobów zarządzania zasobami ludzkimi, które doprowadzą do przekształcania się przedsiębiorstw w organizacje inteligentne, optymalnie wykorzystujące kapitał ludzki. Konieczne zatem będzie również wypracowanie nowych metod 34 dotyczących rozpoznania kierunków rozwoju kompetencji kadr i zawodów przyszłości. O roli przedsiębiorczości jako determinanty aktywności zawodowej, a tym samym wyznacznika popytu na pracę pisano również w opracowaniach Ministerstwa Gospodarki, pod wspólnym hasłem Przedsiębiorczość w Polsce 35 . W jednym z nich 36 , podobnie jak we wcześniejszych edycjach, ukazano sytuację polskich przedsiębiorstw i procesów rozwojowych w nich zachodzących na tle warunków makroekonomicznych w kraju. Takie ujęcie, ze szczególnym uwzględnieniem otoczenia instytucjonalnego działalności przedsiębiorstw, jest dobrą bazą do sformułowania propozycji działań na rzecz rozwoju przedsiębiorczości rozumianej jako cały sektor polskich przedsiębiorstw, niezależnie od ich wielkości. Przedsiębiorczość jest pojęciem znacznie wykraczającym poza indywidualną skłonność do podejmowania działalności. Postawa przedsiębiorcza to również kreatywność, innowacyjność, czasem skłonność do ryzyka, ale także odpowiedzialność za innych pracowników czy myślenie w kategoriach długofalowych. Jest to zatem podejście odmienne od prezentowanego wcześniej, za to umożliwiające ocenę jej wpływu na kształtowanie się popytu na pracę. Zgodnie z opinią ekspertów, na podwyższenie znaczenia przedsiębiorczości w Polsce miały wpływ rozwiązania legislacyjne, które umożliwiły m. in. zawieszenie działalności gospodarczej, wprowadzenie ułatwienia zakładaniu firmy, uprościły i ograniczyły kontrole w nich, obniżyły poziom obowiązkowego kapitału zakładowego w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością oraz w spółce akcyjnej, uprościły formuły partnerstwa publiczno-prywatnego oraz przepisów w podatkach od towarów i usług, zwiększyły uprawnienia przedsiębiorców wobec administracji publicznej, wprowadziły domniemanie uczciwości podatnika, jak również rozszerzyły przepisy dotyczące wiążącej interpretacji prawa. Bezpośrednią odpowiedzią rządu na zaburzenia w światowej gospodarce i nasilający się kryzys finansowy był ponadto Pakiet Stabilności i Rozwoju – wzmocnienie gospodarki Polski wobec światowego kryzysu finansowego, przewidujący szereg działań antykryzysowych, jak i przyjęty przez Radę Ministrów projekt ustawy o łagodze__________ 34 Por. K.B. Matusiak, J. Kuciński, A. Gryzik, red., Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, PARP, Warszawa 2009. 35 Cykl publikacji wydawany przez Ministerstwo Gospodarki od 2003 r. 36 Przedsiębiorczość w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010. 44 niu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców (Sejm RP uchwalił ustawę 1 lipca 2009 r.). Mimo zróżnicowanej oceny tych dokumentów, procesem obserwowanym w tym czasie było podniesienie konkurencyjności gospodarki polskiej wobec innych gospodarek na świecie. Można zatem z dużą pewnością twierdzić, że pomimo licznych ułomności reformy te były jednym z czynników ułatwiających firmom działalność, szczególnie w trudnych warunkach spowolnienia gospodarczego. *** Z punktu widzenia prognoz dotyczących kształtowania się popytu na pracę ważnym zagadnieniem jest określenie dotychczasowych kierunków pomocy realizowanych w aktywnej polityce rynku pracy (APRP), ponieważ skuteczność i efektywność prowadzonych działań może stanowić jedną z przesłanek zarówno wzmacniania pozycji konkurencyjnej zasobów pracy, jak i wpływu na dynamikę procesów dostosowawczych między popytem na pracę i podażą pracy, co jednoznacznie oddziałuje na poprawę sytuacji na rynku pracy. Działania takie mogą także stanowić istotną determinantę poszerzającą lub ograniczającą skłonność pracodawców do tworzenia miejsc pracy. Ograniczającą rolę mają wówczas, gdy ich potrzeby co do kwalifikacji pracowników nie mogą być w krótkim okresie zaspokojone, natomiast poszerzającą – gdy tego rodzaju zapotrzebowanie ma szanse zostać zaspokojone znacznie szybciej. Należałoby również podkreślić, że odpowiednio skonstruowane instrumenty ALMP (ang. Active Labour Market Policy) mogą również przyczyniać się do wspomagania skłonności pracodawców do uczestnictwa w procesie kształcenia ustawicznego. 2.1.3. Aktywna polityka rynku pracy Aktywne programy przeciwdziałania bezrobociu są przedmiotem zainteresowania wielu badaczy. Rozważania na ich temat są zawarte w wielu raportach poświęconych wynikom badań przeprowadzonych w skali całego kraju. Wybór pozycji książkowych okazał się w tym przypadku dość trudny. Zastosowano zatem dodatkowe kryterium wyboru, mianowicie starano się wybrać pozycje najnowsze 37 . W analizowanych już wcześniej pozycjach, wydanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, aktywna polityka rynku pracy również znalazła odzwierciedlenie w rozważaniach autorów. W Polsce aktywne programy przeciwdziałania bezrobociu przechodzą ciągłą ewolucję, a po wejściu do Unii Europejskiej przyczyną ich zmiany była poprawa sytuacji na rynku pracy, która umożliwiła znaczne zwiększenie zakresu aktywizacji zawodowej bezrobotnych. W związku z tym 18 grudnia 2008 r. została uchwa__________ 37 Por. Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010. 45 lona przez Sejm nowelizacja ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, której zapisy, dotyczące polityki rynku pracy, w sposób szczególny skierowane były na zwiększenie aktywizacji zawodowej osób znajdujących się w trudnej sytuacji, rozszerzenie dostępu do usług rynku pracy, promocję programów kształcenia ustawicznego, jak również zmodyfikowały system zasiłków dla bezrobotnych w kierunku zwiększenia motywacji do poszukiwania pracy. Wśród instrumentów rynku pracy funkcjonujących obecnie w Polsce wyróżniamy 38 : − pośrednictwo pracy, − doradztwo zawodowe, − pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, − szkolenia, − staże, − przygotowanie zawodowe w miejscu pracy, − środki na tworzenie nowych miejsc pracy, − roboty publiczne, − prace interwencyjne, − prace społecznie użyteczne. Cztery ostatnie instrumenty zaliczane są do zatrudnienia subwencjonowanego. W latach 2005−2010 liczba pośredników i doradców zawodowych cały czas wzrastała, przy czym z bardziej dynamicznym wzrostem liczby pracowników o tym charakterze w powiatowych i wojewódzkich urzędach pracy mieliśmy do czynienia w przypadku tych pierwszych, co jest zrozumiałe ze względu na pełnione na rynku pracy funkcje tych instytucji (wykres 2). W końcu 2010 r. liczba pośredników zawodowych zmniejszyła się tylko o kilkanaście osób, co wynikało przede wszystkim z liczby osób rejestrujących się w powiatowych urzędach pracy jako bezrobotne (wykres 3). Skokowy wzrost zatrudnionych w takim charakterze pracowników powiatowych urzędów pracy miał związek z wdrożeniem szczegółowych warunków prowadzenia doradztwa i pośrednictwa zawodowego oraz standardów usług rynku pracy. Zaobserwowane tendencje zmian nie wpłynęły jednak na zmniejszenie obciążenia pośredników pracy obowiązkami wynikającymi z obsługi bezrobotnych, jak i pracodawców. W końcu badanego okresu, biorąc pod uwagę liczbę zdarzeń przypadających na jednego pośrednika pracy (napływający do bezrobocia, odpływający z bezrobocia, pojawiające się oferty pracy), na jednego pośrednika pracy przypadało ok. 1900 tego rodzaju czynności. Ocenia się, że tylko mniej więcej połowa bezrobotnych w tym czasie otrzymała oferty pracy z urzędu pracy, a w przypadku pracodawców żadna z ofert niemal co trzeciego pracodawcy nie __________ 38 E. Dolny, Pomoc w poszukiwaniu pracy, w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 33 i nast. 46 doczekała się realizacji 39 . Może to świadczyć o nadmiernym obciążeniu pośredników pracy obowiązkami wynikającymi z ich umiejscowienia w strukturze funkcjonowania publicznych służb zatrudnienia, co skutkuje zapewne ograniczonymi możliwościami prawidłowego wypełniania przez nich swoich funkcji, a tym samym w znaczny sposób wpływa na ograniczenie niedopasowań strukturalnych występujących głównie na lokalnych rynkach pracy. W związku z tym niewiele czasu pracownicy ci mogą poświęcić na analizę potrzeb kwalifikacyjnych pracodawców zgłaszających wolne miejsca pracy i wskazywanie bezrobotnym takich ofert pracy, które wpłynęłyby na ich aktywizację zawodową. Rola tego rodzaju pracowników w działaniach poprawiających sytuację na lokalnych rynkach pracy powinna zostać wzmocniona, ponieważ to właśnie oni mogą w sposób zasadniczy przyczynić się do prawidłowego diagnozowania sytuacji na tych rynkach, co wydaje się wiodącym zagadnieniem dla formułowania prognoz w jak największym stopniu spójnych z rzeczywistością. Wykres 2 Liczba pośredników i doradców zawodowych pracujących w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w latach 2005–2010 (w osobach) 4000 3603 3500 3000 3467 3621 1851 1874 2500 2363 2000 1500 1000 500 1741 2129 1772 1117 963 1050 0 2005 2006 2007 liczba pośredników pracy 2008 2009 2010 liczba doradców zawodowych Źródło: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 35−36; Informacja o stanie i strukturze zatrudnienia w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2010; Informacja o stanie i strukturze zatrudnienia w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w 2010 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2011. __________ 39 Tamże, s. 38−39. 47 Wykres 3 Liczba pośredników pracy zatrudnionych w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w latach 2005–2010 (w osobach) 4000 3555 3500 3423 3000 3571 2500 2322 2000 1697 1500 2085 1000 500 0 44 44 41 44 50 48 2005 2006 2007 2008 2009 2010 powiatowe urzędy pracy wojewódzkie urzędy pracy Źródło: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 35−36; Informacja o stanie i strukturze zatrudnienia w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2010; Informacja o stanie i strukturze zatrudnienia w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w 2010 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2011. W latach 2005–2010 również liczba doradców zawodowych cały czas wzrastała z wyjątkiem 2010 r., w którym zaobserwowano zmniejszenie o prawie 100 osób (wykres 4). Skokowy wzrost liczby tego typu pracowników nastąpił w 2008 r. po wprowadzeniu – jak już wspomniano – szczegółowych warunków prowadzenia pośrednictwa i doradztwa zawodowego oraz standardów usług rynku pracy. Równocześnie nastąpił spadek liczby zarejestrowanych bezrobotnych. Przyczyniło się to do zmniejszenia liczby bezrobotnych przypadających na jednego doradcę zatrudnionego w powiatowych urzędach pracy. Na początku okresu badawczego liczba ta ukształtowała się na poziomie 4614 osób, a w 2008 r. wyniosła 1020 osób. W 2009 r. nastąpił wzrost obciążenia do 1298 osób 40 , spowodowany wzrostem bezrobocia. __________ 40 48 Tamże, s. 52. Wykres 4 Liczba doradców zawodowych w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w latach 2005–2010 (w osobach) 1800 1600 1648 1400 1666 1571 1200 1000 800 782 600 400 200 872 938 181 178 179 203 208 201 2005 2006 2007 2008 2009 2010 0 powiatowe urzędy pracy wojewódzkie urzędy pracy Źródło: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 35−36; Informacja o stanie i strukturze zatrudnienia w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2010; Informacja o stanie i strukturze zatrudnienia w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w 2010 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2011. Liczba osób korzystających z poradnictwa zawodowego zwiększyła się w badanych latach o blisko połowę, przy czym zdecydowaną większość wśród korzystających z tego rodzaju pomocy stanowili bezrobotni. W głównej mierze korzystali oni z poradnictwa indywidualnego, chociaż – co należałoby podkreślić – tylko co najwyżej 1/3 tych, którzy zarejestrowali się w powiatowym urzędzie pracy korzystała z takich porad więcej niż jeden raz. Skuteczność usług świadczonych przez poradnictwo zawodowe trzeba zatem ocenić jako niską, a zakres osób nimi objętych jest stanowczo zbyt mały w stosunku do potrzeb. Niemałe znaczenie ma praca doradcy zawodowego dla zmniejszania niedopasowań strukturalnych występujących na lokalnych rynkach pracy, ponieważ może on identyfikować kwalifikacje i poprzez odpowiednie ukierunkowanie bezrobotnego wpłynąć na jego większą skłonność do podejmowania starań o ich dostosowanie do oczekiwań pracodawców. Z punktu widzenia prognozowania popytu na pracę według zawodów praca doradców zawodowych może przyczynić się do większej spójności zasobów pracy ze zmieniającymi się uwarunkowaniami funkcjonowania gospodarki. Należałoby wówczas zmniejszyć obciążenie ich obowiązkami, co może nastąpić przede wszystkim w wyniku zwiększenia ich liczby. Trzeba pod- 49 kreślić, że tego rodzaju wnioski wynikały również z innych badań, w których dość jednoznacznie wskazywano na potrzebę istotnych zmian w tej dziedzinie, ponieważ korzystanie z pośrednictwa pracy lub doradztwa zawodowego w dotychczasowej praktyce częściej wręcz zmniejsza szanse bezrobotnego na podjęcie pracy, co zapewne wynika z ułomności tego systemu w Polsce 41 . W przypadku trzeciego instrumentu aktywnej polityki rynku pracy, mianowicie pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy można zaobserwować dwa podokresy (wykres 5): − pierwszy, w którym obserwowano zmniejszenie liczby uczestników (lata 2005–2007) i − drugi, w którym wystąpiło zwiększenie ich liczby. Wykres 5 Uczestnicy zajęć aktywizacyjnych w latach 2005–2009 (w osobach) 120000 104125 100000 80000 99932 63862 60000 60611 64193 59001 40000 57988 52669 60251 56315 20000 0 2005 2006 2007 liczba uczestników zajęć ogółem 2008 2009 bezrobotni Źródło: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 47. Gwałtowny wzrost zainteresowania tego rodzaju pomocą, nie tylko zresztą ze strony bezrobotnych, był prawdopodobnie wynikiem zwiększenia liczby liderów klubów pracy, które organizowały tego typu szkolenia. Działalność takich placówek jest niezmiernie ważna, ponieważ przyczynia się do nabywania przez bezrobotnych praktycznych umiejętności skompletowanie odpowiednich dokumentów, przygotowania się do rozmowy rekrutacyjnej, jak również wzmacniają wiarę we __________ 41 M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, MPiPS, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Warszawa 2008, s. 149. 50 własne możliwości i w konsekwencji podnoszą pewność siebie oraz motywację do poszukiwania pracy. Powinny zatem obejmować znaczną liczbę bezrobotnych i działać w korelacji z innymi instrumentami rynku pracy. Dotyczą jednak zaledwie niewielkiej ich części, ponieważ obejmują swoim działaniem tylko mniej więcej co dwudziestego bezrobotnego. Niewielka jest również – jak dotychczas – ich efektywność, ponieważ zaledwie 1/5 bezrobotnych po ukończeniu takich programów znajduje satysfakcjonujące miejsce pracy. Może to świadczyć o zbyt małym wykorzystaniu tego instrumentu aktywnej polityki rynku pracy, a w konsekwencji ograniczać intensywność działań umożliwiających wdrażanie przedsiębiorczości jako wyznacznika nowoczesnego społeczeństwa, zgodnie z priorytetami Strategii 2020. Tym bardziej jest to ważne, że zajęcia aktywizacyjne w strukturze preferowanych przez bezrobotnych szkoleń znajdują się na jednym z wyższych miejsc. Tego rodzaju wspomaganie może również mieć niemałe znaczenie w prognozowaniu aktywności zawodowej, ponieważ umożliwia zapełnienie miejsc pracy tworzonych w tych sektorach gospodarki, w których dynamika zmian jest największa. Skutkiem może być również większa adaptacyjność zasobów pracy do zmieniających się warunków gospodarowania. Przyjrzyjmy się zatem szkoleniom jako jednemu z najważniejszych instrumentów aktywnej polityki rynku pracy. Rola szkoleń wydaje się szczególnie ważna w warunkach realizowania gospodarki opartej na wiedzy, w której bardzo duże znaczenie mają wysokie kwalifikacje 42 . Dodatkowo są one podstawowym narzędziem ograniczania bezrobocia strukturalnego. Dlatego też istotne znaczenie ma zwiększenie zainteresowania przedstawicieli zasobów pracy procesami kształcenia, szczególnie w kontekście dużego zapotrzebowania na kadry kwalifikowane, dysponujące walorami potrzebnymi do stawienia czoła wyzwaniom współczesnych gospodarek, co związane jest z wyraźnym przyspieszeniem tempa rozwoju postępu technicznego i technologicznego opartego przede wszystkim na rozszerzaniu komputeryzacji w przesyłaniu informacji i w technologiach produkcyjnych wymagających zmiany profili kwalifikacyjnych pracobiorców. Nowe technologie wymuszają wyższy poziom kwalifikacji, w tym także ogólnych, niezwiązanych z pojedynczym zakładem. Natomiast wiele tradycyjnych zawodów staje się zbędnych. Szybki postęp i dyfuzja nowych rozwiązań technologicznych, którym towarzyszą nowe formy organizacji pracy prowadzą do wyraźnego spadku zapotrzebowania na kadry nisko i niewykwalifikowane, co powinno skłaniać właścicieli kapitału ludzkiego do ponoszenia nakładów na ich dokształcenie 43 . Kształcenie ustawiczne powinno stać się zarówno __________ 42 E. Dolny, M. Maksim, Podażowo zorientowane instrumenty polityki rynku pracy, w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 53. 43 P. Błędowski, Efektywność usług i instrumentów rynku pracy służących podnoszeniu kwalifikacji bezrobotnych – rekomendacje na podstawie doświadczeń wybranych krajów Unii Europejskiej, w: P. Błędowski, B. Błaszczyk, M. Fedorczuk, Cz. Kliszko, P. Kubicki, Kierunki modyfikacji rozwiązań prawno-organizacyjnych w celu zwiększania efektywności usług i instrumentów rynku 51 instrumentem przywracania i utrzymywania równowagi na rynku pracy, jak i sposobem zmniejszenia ryzyka pozostania bezrobotnym lub biernym zawodowo. Obecnie aktywna polityka rynku pracy w Polsce obejmuje również działania, których celem jest wspieranie polityki szkoleń zawodowych pracowników zatrudnionych szczególnie w małych i średnich przedsiębiorstwach. Dotyczy to jednak wyłącznie tych pracodawców, którzy utworzyli fundusz szkoleniowy. Obowiązujące przepisy umożliwiają również wykorzystanie przez pracodawców instrumentu nazwanego w metodologii bazy polityk rynku pracy (LMP) rotacją pracy 44 . Taka pomoc jest dostępna również pracodawcom, którzy nie utworzyli funduszu szkoleniowego. Szkolenia mogą odgrywać ważną rolę w kształtowaniu społeczeństwa opartego na wiedzy ze względu na zwiększające się ryzyko szybkiej dezaktualizacji kwalifikacji. Postęp techniczny i technologiczny adaptowany na potrzeby polskich podmiotów gospodarczych spowoduje, że pracodawcy będą poszukiwać kandydatów do pracy dobrze przygotowanych do wykonywania zawodu. Dlatego też mogą uzupełniać i wspierać zatrudnienie subsydiowane w szerokim znaczeniu tego słowa. Poza szkoleniami organizowanymi przez powiatowe urzędy pracy, które mogą być również dofinansowywane w formie pożyczek, zwiększenie szans na znalezienie zatrudnienia ułatwiają także inne sposoby pomocy finansowej (dofinansowanie kosztów egzaminów umożliwiających uzyskanie świadectw, dyplomów, zaświadczeń, określonych uprawnień zawodowych lub tytułów zawodowych oraz uzyskania licencji), jak również dofinansowanie kosztów studiów podyplomowych oraz przydzielanie stypendiów na kontynuowanie nauki w szkole ponadgimnazjalnej dla dorosłych lub wyższej w trybie niestacjonarnym. Skala wykorzystania wszystkich wskazanych i ustawowo przewidzianych form jest jednak – jak dotychczas – nieznaczna. Bezrobotni najczęściej ubiegali się o sfinansowanie kosztów egzaminów i licencji zawodowych, zmniejszała się liczba tych, którym przyznano stypendium na kontynuowanie nauki, natomiast zwiększała się liczba bezrobotnych uczestniczących w studiach podyplomowych. Sporadyczne było również zainteresowanie uzyskaniem pożyczki szkoleniowej, a także instrumentami przeznaczonymi dla pracodawców tworzących fundusz szkoleniowy. Może to mieć związek z brakiem wiedzy zainteresowanych w tej dziedzinie, jak i występującym wśród pracowników publicznych służb zatrudnienia przekonaniem o niewielkiej ich przydatności. W szkoleniach zawodowych finansowanych ze środków Funduszu Pracy w latach 2005–2010 corocznie uczestniczyło od 150 tys. do ponad 180 tys. bezrobot__________ pracy służących podnoszeniu kwalifikacji, raport z badań, s. 18–19, http://www.mpips.gov.pl (dostęp 11.09.2011). 44 Pracodawca, który skieruje pracownika na trwające co najmniej 22 dni szkolenie, udzielając jednocześnie na ten okres płatnego urlopu szkoleniowego, a na to miejsce zatrudni bezrobotnego, otrzymuje: refundację kosztów szkolenia w wysokości 80% przeciętnego wynagrodzenia na jednego pracownika, refundację wynagrodzenia osoby skierowanej przez urząd pracy łącznie ze składkami na ubezpieczenie społeczne, w wysokości do 40% przeciętnego wynagrodzenia (tamże, s. 55). 52 nych, co stanowiło mniej więcej 1/4 ich ogólnej populacji objętej działaniem wszystkich form aktywizacji 45 . Jest to jednak zbyt mało w porównaniu do zaleceń Komisji Europejskiej z 1997 r. 46 . Tym niemniej pozytywnie należałoby ocenić fakt, że są to głównie szkolenia krótkookresowe (trwające nie dłużej niż 3 miesiące), które – jak wynika z innych badań – są bardziej efektywne ze względu na mniejsze ryzyko wystąpienia efektu zamknięcia 47 . Z dotychczasowej praktyki wynika również, że udział środków na szkolenia i pozostałe formy podnoszenia kwalifikacji w wydatkach na aktywne programy rynku pracy ogółem nie przekroczył 11%, a powinien kształtować się na poziomie 25%. Może to świadczyć o uprzywilejowanej pozycji zatrudnienia subsydiowanego, jak też wynikać z niewielkiej efektywności tego instrumentu. Przeprowadzone badania wskazują, że odsetek zatrudnionych po przebytych szkoleniach w okresie 3 miesięcy od ich zakończenia nie przekracza 50%. Należałoby postulować dokonywanie ich oceny w dłuższym przedziale czasowym, ponieważ proces kształcenia ze względu na wielowymiarowy charakter może mieć znaczenie dla długookresowego kształtowania aktywności zawodowej. Doraźna ocena tego zjawiska jest niedoskonała i ma związek z efektem zamknięcia. Szkolenia wywierają istotny wpływ na szanse podjęcia zatrudnienia przede wszystkim z uwagi na możliwość skorzystania z tych kierunków kształcenia, które są najbardziej potrzebne pracodawcom na lokalnym lub regionalnym rynku pracy 48 . Są najistotniejszą, a równocześnie najbardziej popularną i najtańszą (z wyjątkiem prac społecznie użytecznych) formą dostosowywania kwalifikacji poszukujących pracy do oczekiwań pracodawców. Jest to tym bardziej ważne, że w szkoleniach najczęściej brały dotychczas udział osoby młode, legitymujące się wykształceniem policealnym i niższym, które są w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy 49 . Nie można w związku z tym przyjąć, że oferta edukacyjna instytucji rynku pracy nie zawsze dociera do osób najbardziej potrzebujących. Wnioski tego rodzaju, wynikające między innymi z raportu Flexicurity w Polsce 50 , a dotyczące np. długotrwale bezrobotnych, którzy porównywalnie rzadko brali – jak dotychczas – udział w szkoleniach, mogą być nieprawidłowe, ponieważ o efektach tej formy aktywizacji przesądza przede wszystkim właściwy dobór kandydatów z punktu widzenia ich umiejętności oraz możliwości intelektualnych i psychofizycznych. Ponadto nierzadko barierą uczestnictwa w szkoleniu jest zbyt __________ 45 Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ramach programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2010 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Funduszy, Warszawa 2011, s. 6 oraz E. Dolny, M. Maksim, Podażowo zorientowane…, op. cit. s. 51 i nast. 46 Tamże, s. 55. 47 J. Bieliński, M. Bober, M. Sarzalska, J. Zawistowski, Aktywne polityki na elastycznym rynku pracy, w: M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce…, op. cit., s. 124. 48 J. Bieliński, M. Bober, M. Sarzalska, J. Zawistowski, Aktywne polityki…, op. cit., s. 145–158. 49 E. Dolny, M. Maksim, Podażowo zorientowane…, op. cit., s. 59. 50 Por. E. Kryńska, red. nauk., Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2009 s. 25. 53 niski poziom wykształcenia lub bierność i brak motywacji do podnoszenia kwalifikacji. Być może wyjściem z tej sytuacji byłoby finansowanie wyłącznie tych instrumentów aktywizacji zawodowej, które charakteryzowałyby się poziomem prognozowanej efektywności brutto w wysokości 70%, tak jak np. w Niemczech. Większego znaczenia nabrałoby wówczas kryterium prawdopodobieństwa uzyskania przez potencjalnego kandydata zatrudnienia. W takim przypadku jednak oferta szkoleniowa byłaby przede wszystkim kierowana do osób dobrze rokujących na rynku pracy. Konieczne byłoby zatem zrezygnowanie z tzw. solidarnościowego podejścia do adresowania różnych form aktywizacji zawodowej na rzecz profilowania bezrobotnych. Staż u pracodawcy wprowadzono w celu umożliwienia młodym ludziom kończącym edukację, a równocześnie mającym trudności w znalezieniu pracy z powodu braku umiejętności przede wszystkim praktycznych, zdobycia doświadczenia zawodowego. Po nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu bezrobociu i instytucjach rynku pracy staże są przeznaczone dla wszystkich bezrobotnych znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. W latach 2005–2010 wydatki z Funduszu Pracy na staże cały czas rosły, a liczba ich uczestników była w końcu badanego okresu o ponad 100 tys. wyższa w porównaniu do liczby osób objętych szkoleniami 51 . Tym niemniej udział tych wydatków w badanym okresie kształtował się stale na poziomie ok. 1/3 wszystkich wydatków Funduszu Pracy na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu, co jednak może potwierdzać wcześniejsze spostrzeżenie o ich uprzywilejowanej pozycji wśród wszystkich aktywnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu. Równocześnie corocznie liczba kierowanych na staż u pracodawców osób w tym samym okresie wyniosła od ponad 160 tys. do nieco mniej niż 300 tys. bezrobotnych. Szczególny wzrost zaobserwowano w latach 2009–2010 ze względu na zmiany zakresu, a w konsekwencji i rozmiarów populacji, do której ten instrument był kierowany. Ponadto było to związane z likwidacją przygotowania zawodowego w miejscu pracy. W rezultacie udział beneficjentów tej formy aktywizacji zawodowej wzrósł w końcu 2010 r. do 38% ogółu tych, którzy korzystali ze wszystkich form 52 . Staże charakteryzują się efektywnością porównywalną do szkoleń. Bez mała połowa bezrobotnych, którzy w nich uczestniczyli znajdowało zazwyczaj zatrudnienie bezpośrednio po zastosowaniu tej formy aktywizacji zawodowej, co wynika z kilku przyczyn 53 : − korzystania przez pracodawców przez kilka miesięcy z pracy zatrudnionego bez ponoszenia kosztów, − możliwości wyselekcjonowania i zatrudnienia osoby najbardziej przystającej do przyjętych przez pracodawców kryteriów, __________ 51 52 53 54 Efektywność podstawowych form…, op. cit. s. 6. Tamże. E. Dolny, M. Maksim, Podażowo zorientowane…, op. cit., s. 63. − możliwości zdobycia doświadczenia zawodowego przez bezrobotnych, co w szczególności dotyczy osób młodych, − zapoznania bezrobotnych z warunkami pracy u pracodawcy, − możliwości wykazania przez bezrobotnych swoich umiejętności i zaangażowania, a przede wszystkim ostatecznie zdobycia zatrudnienia. Te niewątpliwe korzyści zauważane zarówno przez pracodawców, jak bezrobotnych powodują, że staże osiągają wysoki poziom zatrudnialności, który kształtuje się tylko nieco poniżej przeciętnej dla wszystkich aktywnych programów rynku pracy łącznie, a ustępuje jedynie pracom interwencyjnym, nie licząc oczywiście środków na utworzenie stanowisk pracy, w przypadku których przyjmuje się efektywność na poziomie 100%. Najwyższą zatrudnialność odnotowano w 2007 r. (55,8%), następnie ulegała stopniowemu obniżeniu, aby w 2010 r. osiągnąć poziom 48,4%. Niebezpieczeństwem związanym jednak ze stosowaniem tej formy aktywizacji zawodowej jest dość częste traktowanie przez pracodawców osób zatrudnionych w ramach stażu, jako „bezkosztowe” uzupełnienie stanu kadrowego firm. W niektórych przypadkach zatem korzystają z tej formy wspomagania zatrudnialności bezrobotnych tylko w przypadkach krótkookresowych braków kadrowych, związanych ze zmianami popytu na rynku towarów i usług. Przesłanką zaś jej stosowania jest przywrócenie na rynek pracy osób pozostających bez pracy w długim okresie. Dlatego też należałoby podjąć starania w celu ograniczenia takich praktyk. Obecnie powszechną praktyką samorządów terytorialnych, które zabezpieczają interesy osób kierowanych na staże, jest podpisywanie przez pracodawców deklaracji, umożliwiających wydłużenie zatrudnienia takich pracowników poza czas przebiegu stażu. Z punktu widzenia prognozowania popytu na pracę według zawodów staże mogą odgrywać jednak bardzo ważną rolę, głównie ze względu na możliwość przyuczenia pracowników do pracy na określonym stanowisku. Przygotowanie zawodowe w miejscu pracy funkcjonowało w latach 2004– 2008 na podstawie wcześniejszych przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 2004 r. Od lutego 2009 r. zostało ono zastąpione nowym instrumentem – przygotowaniem zawodowym dorosłych. Częściowo jego rolę przejęły staże. Liczba uczestników tej formy aktywizacji zawodowej w latach 2005–2008 kształtowała się w granicach od 67 tys. do mniej więcej 79 tys. osób, co stanowiło ok. 10% wszystkich bezrobotnych zaangażowanych w realizację aktywnych programów rynku pracy, a więc znacznie więcej w porównaniu do uczestnictwa w innych instrumentach APRP. Od 2009 r. trwało wygaszanie tego programu. Podobnie było w przypadku nakładów finansowych z Funduszu Pracy, które w całym okresie badawczym rosły, często jednak wolniej aniżeli ogólne wydatki tego funduszu na inne aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu. Trzeba podkreślić, że efektywność tego programu była najwyższa spośród wszystkich dotąd analizowanych, ponieważ kształtowała się na poziomie przekraczającym 50%, z wyjąt- 55 kiem pierwszego roku jego realizacji. Nawet w roku wygaszania tego programu wyniosła 52% 54 . Środki na tworzenie nowych miejsc pracy też są instrumentem wspomagania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, dając możliwość samozatrudnienia i stworzenia miejsc pracy bezrobotnym (dotacje na podjęcie działalności gospodarczej), jak również szanse dla pracodawców na dalszy rozwój ich przedsiębiorstw (dotacje na utworzenie dodatkowych miejsc pracy dla bezrobotnych skierowanych przez powiatowy urząd pracy) 55 . W latach 2005–2010 liczba bezrobotnych, którzy otrzymali dotację na podjęcie działalności gospodarczej równomiernie wzrastała, co oznaczało również wzrost udziału takich osób wśród wszystkich objętych podstawowymi formami aktywizacji zawodowej (wykres 6). Jak wynika z danych przedstawionych na wykresie, w badanych latach liczba ta uległa potrojeniu. W przypadku pracodawców, w latach 2007–2009 zaobserwowano niewielkie zmniejszenie populacji tych, którzy uzyskali środki na wyposażenie lub doposażenie stanowiska pracy dla zatrudnionego bezrobotnego. W przypadku bezrobotnych nie mieliśmy do czynienia z tego rodzaju zjawiskiem. Mogło to być efektem zmniejszania się aktywności ekonomicznej całej gospodarki, obniżającego się tempa wzrostu gospodarczego, a tym samym zmiany sytuacji na rynku towarów i usług. Niepewność pracodawców co do kształtowania się sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw mogła wywołać efekt zmniejszenia zainteresowania tworzeniem nowych miejsc pracy niezależnie, czy byłyby one finansowane ze środków własnych firm czy z dotacji przewidywanych w ustawie. Zaprezentowana dynamika zmian w obu przypadkach (pracodawców i bezrobotnych) świadczy o tym, że przyznawanie środków na samozatrudnienie oraz doposażenie i wyposażanie miejsc pracy dla bezrobotnych skierowanych z urzędów pracy stanowi w Polsce jeden z podstawowych instrumentów aktywizacji zawodowej bezrobotnych. Szczególnie dotyczyło to mężczyzn, którzy znacznie chętniej korzystali z tego rodzaju działań wspomagających oraz osób młodych, legitymujących się wykształceniem zasadniczym zawodowym, mieszkających w mieście. Niemałe znaczenie ma ten sposób aktywizacji zawodowej również dla długotrwale bezrobotnych, ponieważ umożliwia przyznanie środków finansowych na założenie spółdzielni socjalnej lub włączenie nowego członka do spółdzielni 56 . O znaczeniu tego instrumentu świadczy również wzrost wydatków. O ile w 2005 r. udział środków przeznaczonych na wskazane cele zarówno dla pracodawców, jak i bezrobotnych wyniósł prawie 20% wydatków Funduszu Pracy, o tyle w 2009 r. __________ 54 Niestety nie jesteśmy w stanie ocenić przytoczonych parametrów za 2010 r., ponieważ nie zostały one ujęte w statystykach. Por. Efektywność podstawowych form…, op. cit. 55 Por. M. Wojdyło-Preisner, K. Zawadzki, Zatrudnienie subwencjonowane, w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 67. 56 J. Bieliński, M. Bober, M. Sarzalska, J. Zawistowski, Aktywne polityki…, op. cit., s. 144. 56 już 25,9% 57 . Był to jednak udział mniejszy od obserwowanego w latach wcześniejszych, a szczególnie w 2007 r., w którym udział ten wyniósł ponad 33%. Trzeba jednak podkreślić, że zakres i natężenie wykorzystywania tego instrumentu rynku pracy na poszczególnych lokalnych rynkach pracy jest różny. Wykres 6 Liczba osób (bezrobotnych i pracodawców) objętych pomocą w formie przyznania dotacji na utworzenie własnego stanowiska pracy lub wyposażenie i doposażenie stanowisk pracy bezrobotnych w latach 2005–2010 (w tys.) 140 121,6 120 100 92,3 82,5 80,2 77,0 80 63,9 56,7 60 37,4 41,0 40 27,9 20 13,1 0 2005 21,8 45,1 52,2 44,6 28,0 28,4 34,9 2006 2007 2008 2009 2010 bezrobotni otrzymujący środki na podjęcie działalności gospodarczej liczba miejsc pracy utworzonych w ramach refundacji pracodawcom kosztów wyposażenia i doposażenia stanowisk pracy dla zatrudnionych bezrobotnych razem Źródło: M. Wojdyło-Preisner, K. Zawadzki, Zatrudnienie subwencjonowane, w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 68; Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ramach programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2010 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Funduszy, Warszawa 2011, s. 6. __________ 57 Polska 2010. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Warszawa 2010, s. 59. 57 Efektywność analizowanych programów jest zróżnicowana. Przyjmuje się, że efektywność zatrudnieniowa w przypadku bezrobotnych wynosi 100%. Podobna sytuacja występuje w odniesieniu do pracodawców, którzy otrzymali refundację kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy. Jednak tego rodzaju podejście ma pewną ułomność, ponieważ wskaźniki te przyjmują 3-miesięczny okres aktywizacji zawodowej po zastosowaniu każdego z instrumentów. Wydaje się, że z punktu widzenia poprawy sytuacji na rynku pracy oraz sposobu funkcjonowania dotacji na utworzenie własnego stanowiska pracy i wyposażenie lub doposażenie stanowiska pracy niezbędne byłoby wydłużenie tego okresu, chociażby z tego względu, że wymienione środki należy zwrócić, jeśli działalność prowadzona była przez okres krótszy niż dwanaście miesięcy lub jeśli pracodawca zatrudniał na utworzonym stanowisku pracy skierowanego bezrobotnego przez okres krótszy niż dwa lata 58 . Kolejną formą zatrudnienia subsydiowanego są roboty publiczne 59 . Wśród instrumentów rynku pracy roboty publiczne cieszą się dość dużym powodzeniem, chociaż jest ono jednak znacznie mniejsze niż innych instrumentów, porównywalne do popularności dotowania tworzonych miejsc pracy. W 2005 r. liczba objętych tego rodzaju działaniami osiągnęła niemal 70 tys. osób. W następnym roku odnotowane zostało gwałtowne zmniejszenie zainteresowania tego typu działalnością (prawie o 53%). Od tego roku jednak liczba bezrobotnych zatrudnianych w ramach robót publicznych cały czas wzrastała, by w 2010 r. osiągnąć poziom ponad 74 tys. osób 60 . Analogicznie do zmienności bezwzględnej prezentowała się dynamika struktury bezrobotnych, korzystających z tej formy aktywizacji. W 2006 r. udział osób objętych tym instrumentem stanowił 6,5% wszystkich aktywizowanych, a w końcu 2010 r. odsetek ten wyniósł 9,5% 61 . Beneficjentami tej formy aktywizacji zawodowej byli głównie mężczyźni. Roboty publiczne w Polsce są formą wsparcia charakteryzującą się dość wysoką efektywnością zatrudnieniową. Wzrost skuteczności tego instrumentu obserwowany był prawie w całym okresie badawczym, co jest konsekwencją proporcjonalnego wzrostu zarówno liczby kończących program, jak i zatrudnionych. W 2010 r. wskaźnik ten kształtował się na poziomie 46% i był o 2 pkt. proc. niższy w porównaniu do danych roku poprzedniego 62 . __________ 58 Por. M. Wojdyło-Preisner, K. Zawadzki, Zatrudnienie subwencjonowane…, op. cit., s. 72. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (DzU 2008, nr 69, poz. 415); rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 stycznia 2009 r. w sprawie organizowania prac interwencyjnych i robót publicznych oraz jednorazowej refundacji kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne (DzU 2009, nr 5, poz. 25); rozporządzenie Komisji (WE) nr 800/200846, art. 2, ust. 1, pkt. 32 (Dz. Urz. UE L 214 z 09.08.2008). 60 Por. M. Wojdyło-Preisner, K. Zawadzki, Zatrudnienie subwencjonowane…, op. cit., s. 74; Efektywność podstawowych form…, op. cit., s. 16. 61 Tamże. 62 Efektywność podstawowych form…, op. cit., s. 16. 59 58 Dynamika wydatków na roboty publiczne ogółem jest zazwyczaj silnie skorelowana z liczbą osób kończących program. Po gwałtownym spadku w 2006 r. w dalszych latach następował szybki wzrost wydatków ponoszonych na ten instrument. W 2010 r. wyniosły one ponad 474,2 mln zł i były wyższe w porównaniu do kwot wydatkowanych w roku poprzednim o bez mała 44%. Kolejnym instrumentem z zakresu zatrudnienia subwencjonowanego są prace interwencyjne. W latach 2005–2010 obserwowana była stała tendencja do ograniczania liczby bezrobotnych kierowanych do prac interwencyjnych. Najbardziej znaczący spadek liczebności populacji odnotowano w 2008 r. Skala ubytku liczby uczestników prac interwencyjnych w okresie analizowanych sześciu lat wyniosła prawie 60% 63 , co przyczyniło się do zmniejszenia udziału beneficjentów tego programu do poziomu 5,5% w 2010 r. Prace interwencyjne cieszyły się przede wszystkim zainteresowaniem wśród kobiet. Ich liczba w okresie spadku populacji kierowanych do tej formy zatrudnienia subwencjonowanego w niektórych okresach wrastała. Może być to konsekwencją wysokiej skuteczności zatrudnieniowej tego instrumentu, która w 2010 r. wyniosła 70,8% i była porównywalna do tej sprzed roku. Podobnie, jak w przypadku robót publicznych, nakłady na prace interwencyjne są ściśle uzależnione od liczby uczestników. Dlatego też w analizowanych latach wystąpił generalnie ich spadek, ale w 2010 r. zaobserwowano wzrost w porównaniu do roku poprzedniego (o 20%) wywołany zwiększeniem liczby beneficjentów tego programu (o ok. 7%). Tego rodzaju zależność wskazuje ponadto na wzrost kosztochłonności tej formy aktywizacji zawodowej, co zresztą było obserwowane już wcześniej, a wynikało z szybszego tempa spadku liczby uczestników prac interwencyjnych w porównaniu do nakładów. Ostatnią z form zatrudnienia subsydiowanego są prace społecznie użyteczne, realizowane od 2005 r. W latach 2006–2010 wydatki z Funduszu Pracy na prace społecznie użyteczne stanowiły niewielki odsetek ogółu wydatków, a ich wolumen ulegał systematycznemu zmniejszeniu. O ile w 2006 r. udział ten wyniósł 1,3%, o tyle w 2010 r. już tylko 0,4% wszystkich wydatków na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu 64 . Do prac społecznie użytecznych kierowano w badanym okresie rocznie od 61 tys. do 67 tys. osób, co było wielkością porównywalną do liczby uczestników robót publicznych. W końcu okresu badawczego beneficjenci prac społecznie użytecznych stanowili ok. 9% wszystkich uczestników APRP. Efektywność zatrudnieniowa tego instrumentu należy do najniższych i jest porównywalna ze szkoleniami. W 2010 r. wyniosła 39,4%, co nie jest jednak wielkością małą. Zaletą tego instrumentu jest bardzo niski koszt uczestnictwa w progra__________ 63 Por. M. Wojdyło-Preisner, K. Zawadzki, Zatrudnienie subwencjonowane…, op. cit., s. 78; Efektywność podstawowych form…, op. cit., s. 15. 64 Por. M. Wojdyło-Preisner, K. Zawadzki, Zatrudnienie subwencjonowane…, op. cit., s. 80; Efektywność podstawowych form…, op. cit., s. 19. 59 mie. Porównanie tych dwóch parametrów może wpływać na postrzeganie tej formy aktywizacji zawodowej jako zasługującej na rozszerzenie. Zalety prac społecznie użytecznych ograniczane mogą być przez budzącą wątpliwość wiarygodność danych, ponieważ skala ich stosowania może być powiększana poprzez wielokrotne kierowanie do programu tych samych osób. To samo może dotyczyć osób zatrudnianych po zastosowaniu tego instrumentu. W związku z tym może być zawyżony wskaźnik efektywności zatrudnieniowej 65 , co w konsekwencji ma zapewne znaczenie dla wysokości ogólnych wskaźników charakteryzujących efektywność funkcjonowania APRP w Polsce. Generalnie zaprezentowana analiza wskazuje, że różnorodność oferowanych bezrobotnym form aktywizacji zawodowej pozwala zaspokoić ich zróżnicowane potrzeby. Niezbędne jest jednak ich promowanie, które pozwoliłoby w większym stopniu wykorzystać instrumenty mające – jak dotychczas – porównywalnie mniejsze znaczenie. Poza tym popularność szkoleń powinna przyczyniać się do tego, aby korzystanie z nich było jeszcze większe wśród pracowników w wieku 45+ i osób poszukujących pracy, ponieważ tego rodzaju możliwości otworzyła nowelizacja ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Wydaje się w związku z tym, że informacja o możliwościach doskonalenia zawodowego w niewielkim stopniu dociera do nowych grup klientów tego rodzaju usług. Z drugiej strony, wobec ograniczania wydatkowania środków publicznych na aktywną politykę rynku pracy należy raczej zawężać grono uprawnionych osób do najbardziej potrzebujących pomocy, czyli bezrobotnych. Z uwagi na to należałoby również ograniczyć proefektywnościowe podejście do adresowania szkoleń i zastąpić je technikami profilowania bezrobotnych. Wskazane byłoby również zwiększenie atrakcyjności instrumentów dla pracodawców korzystających z funduszu szkoleniowego oraz rozpowszechnienie wiedzy na ich temat, ponieważ do tej pory zapotrzebowanie na tego rodzaju wsparcie było nieznaczne. Zaproponowane w ustawie dodatkowe świadczenia z tytułu uczestnictwa w procesach kształcenia nie wpłynęły jednak na zwiększenie zainteresowania uczestnictwem w szkoleniach. Dużo większe znaczenie w tym przypadku ma dopasowanie oferty szkoleniowej do oczekiwań bezrobotnych i pracodawców. Najbardziej bowiem liczy się w tym przypadku efekt w postaci znalezienia pracy, a nie samo dofinansowanie kosztów kształcenia. W tym kontekście niezwykle ważne jest organizowanie szkoleń krótkich, dających określone kwalifikacje i umiejętności, które obarczone są mniejszym ryzykiem wystąpienia efektu zamknięcia. Staże powinny zostać utrzymane jako instrument oddziaływania na osoby młode, służący głównie zdobywaniu doświadczenia zawodowego. W przypadku pozostałych kategorii osób bezrobotnych zaliczanych do grupy znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy, posiadających jednak doświadczenie zawodowe, należy wprowadzić podobny instrument pod inną nazwą, uwzględniają__________ 65 Do takich wniosków prowadzi analiza struktury przestrzennej prac społecznie użytecznych. Por. M. Wojdyło-Preisner, K. Zawadzki, Zatrudnienie subwencjonowane…, op. cit., s. 82. 60 cy – przynajmniej w niewielkim zakresie – efektywność zatrudnieniową. Jest to konieczne tym bardziej, że nie sprawdził się instrument, jakim jest przygotowanie zawodowe dorosłych 66 . Zmienione powinny być również zasady finansowania staży, przede wszystkim w zakresie wysokości stypendiów. Ważne byłoby również uproszczenie procedur. Większe znaczenie w oddziaływaniu na sytuację na lokalnych rynkach pracy powinny mieć pozytywnie oceniane prace społecznie użyteczne. Niezbędne jest jednak dokonanie przeglądu sprawozdawczości, ponieważ informacje są często zniekształcane, co może wpływać na obraz efektywności zatrudnieniowej realizowanej w Polsce aktywnej polityki rynku pracy. Z uwagi na to, że w opiniach pracowników powiatowych urzędów pracy nie przyczyniają się one jednak do skutecznego wychodzenia ze stanu bezrobocia, należałoby rozważyć włączenie tych instrumentów do zadań realizowanych przez ośrodki pomocy społecznej. Jest to zasadne, bo wiele działań podejmowanych jest we współpracy urzędów pracy z ośrodkami pomocy społecznej, ponieważ bezrobocie niejednokrotnie przyczynia się do powstawania ubóstwa i wykluczenia społecznego. W dłuższej perspektywie niezbędne wydaje się dążenie do pełnej integracji organizacyjno-prawnej i finansowej całości lub wybranych części zakresu działania służb zatrudnienia i pomocy społecznej 67 . Badania wykazały również konieczność opracowania nowego miernika efektywności zatrudnieniowej w przypadku stosowania instrumentu wspierającego tworzenie nowych stanowisk pracy, gdyż obecnie wykorzystywany ma niewielką wartość informacyjną. Niezbędne jest wydłużenie okresu, który stanowi podstawę weryfikacji tej efektywności, głównie ze względu na wymogi formalne, związane ze zwrotem uzyskanych środków w przypadku wcześniejszego niż przewiduje standard zakończenia działalności gospodarczej lub zwolnienia przyjętego do pracy bezrobotnego. Dodatkowo konieczne jest wypracowanie przez powiatowe urzędy pracy własnych, restrykcyjnych regulaminów i procedur udzielania dotacji, jak również kierowania na staże tak, aby nie były one nadużywane. Wszystkie formy wspomagania aktywności zawodowej bezrobotnych są dobrym, choć kosztownym instrumentem przeciwdziałania bezrobociu. W przypadku dotacji na utworzenie własnego stanowiska pracy, to jest to również program wspierania przedsiębiorczości stanowiącej jeden z priorytetów strategii 2020 68 . __________ 66 Ł. Arendt, I. Kukulak-Dolata, I. Poliwczak, Perspektywy implementacji modelu flexicurity na poziomie przedsiębiorstw, w: E. Kryńska, red., Flexicurity w Polsce…, op. cit., s. 179−181; E. Kryńska (oprac.), Dalsze wdrażanie koncepcji flexicurity w Polsce – wnioski i rekomendacje, w: E. Kryńska, red., Flexicurity w Polsce…, op. cit., s. 207. 67 E. Dolny, M. Maksim, Ocena zmian wprowadzonych nowelizacją ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r., w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 103. 68 Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010) 2020, wersja ostateczna, Bruksela 2010, s. 15. 61 Generalnie, oprócz niewielkiej skuteczności realizowanych programów aktywnej polityki rynku pracy, w wielu badaniach podkreślany jest także brak programów przeznaczonych dla zagrożonych bezrobociem osób w wieku niemobilnym, do których jednocześnie kierowane są pasywne polityki z systemu zabezpieczenia społecznego. Stosunkowo źle oceniane jest również działanie pośrednictwa pracy, które – jak dowodzą tego badania z zakresu ekonomii pracy – jest szczególnie skuteczną i tanią formą pomocy osobom zagrożonym strukturalnym bezrobociem. Można więc przyjąć, że skuteczność ALMP w Polsce na poziomie makro jest prawdopodobnie bardzo ograniczona ze względu na znaczną skalę efektów substytucji, wypierania i jałowej straty. Ryzyko powstania „jałowych wydatków” (ang. deadweight loss) pojawia się wówczas, gdy uczestnikami programu są przede wszystkim ci bezrobotni, którzy i bez jego pomocy znaleźliby pracę. Ryzyko wywołania efektu substytucji jest obecne wtedy, gdy osoby biorące udział w danym programie uzyskują zatrudnienie kosztem innych osób bezrobotnych wyłączonych z tego programu. Natomiast z ryzykiem wywołania efektu wypierania mamy do czynienia wówczas, gdy bezrobotni podejmujący pracę w wyniku danego programu uzyskują ją kosztem osób wcześniej zatrudnionych, które stają się bezrobotne. 69 Dzieje się tak także dlatego, że publiczne służby zatrudnienia są, przeciętnie rzecz biorąc, słabe organizacyjnie i personalnie, o czym świadczy między innymi bardzo wysoka rotacja zatrudnienia, w dużej mierze opierającego się na pracach interwencyjnych. W tym kontekście szczególnie ważnym problemem jest brak odpowiedniej statystyki i rozwiniętej metodologii pozwalającej na ocenę rzeczywistej (a nie pozornej, jak to się w tej chwili dzieje) skuteczności prowadzonych działań, co uniemożliwia zarówno ocenę prowadzonych działań w skali makroekonomicznej, jak i elastyczne profilowanie bieżącej polityki zatrudnienia w skali lokalnej. Dlatego też wydaje się, że system publicznych służb zatrudnienia oraz aktywne polityki rynku pracy wymagają znacznego wzmocnienia, którego celem powinna być przede wszystkim dużo większa niż obecnie orientacja na użytkownika osiągnięta dzięki nowoczesnemu pośrednictwu pracy i istotnej poprawie adresowalności instrumentów ALMP. Za szczególnie ważne należałoby uznać wprowadzenie systemu cyklicznych ocen efektywności działań służb zatrudnienia, opartego na sprawozdawczości statystycznej i łatwo dostępnych bazach zdezagregowanych danych jednostkowych. Jest to tym bardziej konieczne, że z jednej strony – programy aktywizujące w dużej części są finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, zaś z drugiej – algorytm przyznawania środków z Funduszu Pracy powinien w większym niż dotychczas stopniu uwzględniać nieobciążone miary efektywności. Ważna jest również szybka profesjonalizacja służb zatrudnienia, bez czego budowa skutecznego pośrednictwa pracy nie będzie możliwa70 . __________ 69 70 62 Por. Zatrudnienie w Polsce 2005 …, op., cit. Zatrudnienie w Polsce 2007…, op. cit., s. 222–223. Zważywszy na przytoczone argumenty, należałoby postulować 71 : − dokonanie zmiany struktury wydatków na poszczególne programy aktywnej polityki rynku pracy, ponieważ obecna nie zapewnia efektywnej alokacji środków; w szczególności niedostateczne są nakłady na finansowanie szkoleń, które są wsparciem tanim i skutecznym w podnoszeniu szans bezrobotnych na podejmowanie pracy; − traktowanie robót publicznych i prac interwencyjnych jako testu gotowości bezrobotnego do podjęcia pracy, ponieważ nie wpływają one istotnie na szanse przepływu do zatrudnienia; − podniesienie jakości i dostępności usług świadczonych przez doradców zawodowych, umożliwiających większą skuteczność prowadzonych przez nich działań, z uwagi na możliwość wypierania przez jego pomoc poszukiwania przez bezrobotnych pracy „na własną rękę”; doświadczenia międzynarodowe wskazują, że wspomaganie poszukiwania pracy i poradnictwo zawodowe są najefektywniejszymi formami pomocy, zwłaszcza osobom krótkotrwale bezrobotnym; − odpowiednie ukierunkowanie programów ALMP skierowanych do młodzieży, ponieważ ich skuteczność jest bardzo zróżnicowana; − zindywidualizowanie aktywnych form pomocy osobom długotrwale bezrobotnym, ponieważ dotychczasowe działania są nader mało skuteczne i nieefektywne; − zwiększenie udziału środków finansowych na ALMP, gdyż dotychczasowe obserwacje jednoznacznie wskazują na istotną różnicę pod tym względem w porównaniu do krajów Europy Zachodniej, zwłaszcza w przeliczeniu na bezrobotnego; − nasilenie działań w odniesieniu do osób niskokwalifikowanych, zagrożonych dezaktywizacją i wykluczeniem z rynku pracy, ponieważ wpływać mogą one na powiększanie skali bezrobocia strukturalnego, a tym samym zwiększać dysproporcje występujące na rynku pracy; − wprowadzenie „profilowania”, czyli zindywidualizowanej pomocy bezrobotnym opartej na wczesnej identyfikacji osób zagrożonych długotrwałym pozostawaniem bez pracy. Obecnie w Polsce brakuje kompleksowego podejścia do pomocy bezrobotnym. Umożliwia je wprowadzenie tzw. indywidualnych planów działania, czyli kontraktów między urzędem pracy a bezrobotnym ustalających, jakie formy pomocy może on uzyskać, lecz równocześnie, jakie działania będzie podejmował, by powrócić do pracy. Praktyka ta stosowana w wielu krajach OECD powinna zostać bardziej rozpowszechniona w działaniach pracowników powiatowych urzędów pracy. Osobnym, niezwykle ważnym problemem jest zwiększenie dostępności i jakości informacji o prowadzonych programach i losach osób nimi objętych. Dzięki takim badaniom bardziej dostępna byłaby wiedza o niedoskonałościach związanych z realizacją procesu przywracania bezrobotnych do aktywności zawodowej, jak również możliwe byłoby bieżące modyfikowanie polityki rynku pracy. __________ 71 Tamże. 63 2.1.4. Publiczne służby zatrudnienia Podmiotami decydującymi w dużym stopniu o poprawie sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy są publiczne służby zatrudnienia. Realizują one założenia krajowych planów działań na rzecz zatrudnienia za pomocą instrumentów aktywnej polityki rynku pracy, która jest formą interwencji państwa w procesy rynkowe i powinna w jak największym stopniu przyczyniać się do aktywizacji zawodowej bezrobotnych, zmniejszenia niedopasowań strukturalnych na rynku pracy i zwiększenia produktywności zasobów pracy. Funkcjonujące na rynku pracy instytucje wpływają na 72 : 1) kształtowanie ładu strukturalnego w gospodarowaniu zasobami pracy, które ma na celu przywrócenie równowagi między popytem na pracę a jej podażą przy zmieniających się warunkach gospodarczych; 2) kształtowanie ładu społecznego, obejmującego wszelkiego rodzaju regulacje stosunków miedzy pracodawcami i pracobiorcami. Publiczne służby zatrudnienia odgrywają decydującą rolę w polskim systemie instytucji rynku pracy 73 . Tym niemniej z uwagi na rosnącą elastyczność rynku pracy, ułatwiony dostęp do edukacji, jak również upowszechnianie różnorodnych form zatrudnienia ich działania powinny być wspomagane poprzez angażowanie wielu innych instytucji wpływających na rozwiązywanie problemów poprzez partnerstwo z innymi instytucjami rynku pracy, jakimi obecnie są Ochotnicze Hufce Pracy, instytucje szkoleniowe, agencje zatrudnienia, instytucje dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego. Komplementarność publicznych i niepublicznych służb zatrudnienia, przejawiająca się w koncentracji działań adresowanych do odmiennych grup klientów, powinna skutkować w szerokim tego słowa znaczeniu poprawą sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. Niezwykle ważne jest również w tym kontekście stwarzanie podstaw do podejmowania wspólnych działań. Wydaje się to tym ważniejsze, że tego rodzaju postępowanie w długim okresie może wpływać na bardziej skuteczne i efektywne rozwiązywanie problemów wynikających z dynamicznych zmian zachodzących w gospodarce. Podstawowym celem działalności służb zatrudnienia jest pełne i produktywne zatrudnienie, rozwój zasobów ludzkich, wysokiej jakości praca oraz wzmacnianie integracji i solidarności społecznej 74 . Obecny kształt instytucji rynku pracy oraz zarządzania polityką rynku pracy jest w znacznej mierze efektem ewolucyjnych zmian, jakie zaszły po 1989 r. Jednocześnie jednak można wyróżnić dwa momenty kluczowe: 1999 r. i 2004 r. W 1999 r. rozpoczęto proces decentralizacji publicznych służb zatrudnienia poprzez powierzenie odpowiedzialności za prowadzenie polityki rynku pracy służbom regionalnym i lokalnym samorządom terytorialnym. Dotych__________ 72 J. Pichla, Instytucje rynku pracy – podstawy teoretyczne, w: I. Kukulak-Dolata, J. Pichla, Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji zatrudnieniana rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2007, s. 22. 73 Zatrudnienie w Polsce 2007…, op. cit. 74 Cele te są zgodne z kierunkami działań określonymi w Europejskiej Strategii Zatrudnienia oraz wytycznymi zatrudnienia przyjętymi przez Radę w dniu 22 lipca 2003 r. (2003/578/EC). 64 czasowe rejonowe urzędy pracy zostały przekształcone w powiatowe urzędy pracy – jednostki organizacyjne powiatów, wchodzące w skład powiatowej administracji zespolonej, podległe staroście. Natomiast wojewódzkie urzędy pracy stały się organami wykonawczymi marszałków nowych województw. W ten sposób zlikwidowany został tworzony od 1993 r. system urzędów pracy, będący administracją specjalną wydzieloną, którego jednostki podlegały Krajowemu Urzędowi Pracy (ostatecznie zlikwidowanemu z początkiem 2002 r.). Była to decyzja, którą można uznać za nieprzemyślaną, ponieważ doprowadziła do ograniczenia skuteczności działań publicznych służb zatrudnienia w wyniku zawężenia przepływu informacji, które wcześniej zazwyczaj umożliwiały bardziej efektywne realizowanie zadań. Zmiany te przyczyniły się ponadto do przeniesienia kompetencji w zakresie obsługi osób bezrobotnych i poszukujących pracy, nie dając samorządom terytorialnym możliwości wpływu na kształtowanie lokalnej polityki zatrudnienia. Jednocześnie konstytucyjnie zagwarantowana niezależność pomiędzy organami rządowej administracji centralnej a jednostkami samorządu terytorialnego doprowadziła do chaosu kompetencyjnego, poważnie utrudniając prowadzenie skutecznej polityki zatrudnienia, ponieważ z jednej strony kształtowanie polityki rynku pozostawione zostało na szczeblu centralnym, z drugiej zaś – jedynym sposobem oddziaływania tej administracji na urzędy powiatowe i wojewódzkie było przydzielanie środków z Funduszu Pracy poprzez odpowiednie kształtowanie algorytmu. Na szczeblu samorządów terytorialnych głównymi organami zatrudnienia był starosta lub burmistrz, co miało uzasadnienie w ich odpowiedzialności za dyscyplinę finansów publicznych na tym poziomie, a skutkowało sprowadzeniem roli powiatowych urzędów pracy wyłącznie do działań poprzedzających wydanie decyzji. Sytuacja ta uległa zmianie wraz z wejściem w życie w 2004 r. ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, która zobowiązała ministra właściwego ds. pracy, samorząd wojewódzki i powiatowy do tworzenia i realizowania spójnej polityki zatrudnienia. Od tamtej pory minister właściwy ds. pracy koordynuje działania publicznych służb zatrudnienia. Do jego ustawowych zadań należy: kreowanie polityki państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej, określanie instrumentów, podział środków Funduszu Pracy na poszczególne województwa, jak również określanie instrumentów stymulujących rozwój kształcenia ustawicznego w odniesieniu do bezrobotnych, poszukujących pracy, a także pracodawców i pracowników. W jego gestii pozostaje także określenie i wdrożenie standardów świadczenia usług rynku pracy – przede wszystkim pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego. Jednocześnie nowe przepisy nałożyły na organy samorządu terytorialnego, sprawujące nadzór nad publicznymi służbami zatrudnienia, obowiązek aktywnego kreowania regionalnych i lokalnych polityk rynku pracy. Sformalizowaniem tych zadań jest obowiązek przygotowywania regionalnych i lokalnych planów działań na rzecz zatrudnienia, które powinny być zbieżne z celami polityki zatrudnienia prowadzonej przez rząd oraz uwzględniać specyfikę lokalnego rynku pracy. Dodatkowo samorząd powiatowy został zobowiązany do pozyskiwania i gospodarowania środkami finansowymi (z innych źródeł niż Fundusz Pracy) w zakresie aktywizacji lokalnego rynku pracy. Oprócz środków z Funduszu Pracy, samorządy mogą ko- 65 rzystać ze środków pomocowych UE, w tym przede wszystkim z Europejskiego Funduszu Społecznego. Jednakże znacząca część wsparcia finansowanego z tego źródła wykorzystywana może być przez PUP na takich samych zasadach, jak z Funduszu Pracy, co w zasadzie uniemożliwia pełną swobodę podejmowania decyzji w zakresie oferowania dodatkowego wsparcia osobom bezrobotnym i poszukującym pracy. Wskazane powody przyczyniają się do tego, że struktura wykorzystywanych przez publiczne służby zatrudnienia ALMP nie wynika ze spójnej polityki prowadzonej przez władze centralne lub samorządowe, ale raczej jest wypadkową oddziaływania różnych czynników m.in. instytucjonalnych, takich jak środki finansowe, aktywność pracowników. Zakres prowadzonych ALMP uzależniony jest także m.in. od liczby organizatorów prac subsydiowanych czy instytucji szkoleniowych skłonnych realizować szkolenia dla osób bezrobotnych czy liczby bezrobotnych, którzy mogą i chcą wziąć udział w konkretnej formie wsparcia. Nie bez znaczenia pozostaje także bardzo ogólne sformułowanie celu polityki zatrudnienia w Polsce, co przy braku spójnego systemu monitorowania efektów prac prowadzić może do rozszerzania stosowania ALMP także w ramach działań, które w niewielkim stopniu zmierzają do uzyskania trwałego zatrudnienia. Występuje zatem pilna potrzeba zmian nie tylko struktury prowadzonych działań, ale również podwyższenia ich jakości oraz wzmocnienia kadrowego publicznych służb zatrudnienia. Z przeprowadzonych badań wynika, że dotychczasowy sposób postępowania wydaje się podstawowym czynnikiem niepełnego wykonywania sprawności funkcjonowania tych służb, co wpływa na ograniczenie stopnia zmniejszenia niedopasowań występujących na regionalnych i lokalnych rynkach pracy, jak również mniejszą w porównaniu do innych krajów aktywność zawodową zasobów pracy. Niezwykle ważne jest również działanie publicznych służb zatrudnienia w ograniczaniu wykluczenia cyfrowego, będącego jednym z przejawów wykluczenia społecznego. Dlatego też istotne jest wypracowanie propozycji działań zapobiegających wykluczeniu cyfrowemu adresowanemu do wszystkich aktorów rynku pracy: bezrobotnych, pracujących, biernych zawodowo, jak również pracodawców i instytucji sektora publicznego. Niezbędny jest bowiem rozwój społeczeństwa informacyjnego, który utożsamiany jest nie tylko z inwestycjami w infrastrukturę informatyczną czy świadczeniem usług publicznych drogą elektroniczną, ale obejmuje również projekty szkoleniowo-doradcze, szeroko pojęte działania świadomościowe dotyczące zmiany postaw i przełamywania barier mentalnych szczególnie na obszarach już dotkniętych wykluczeniem cyfrowym. Warunkiem efektywności proponowanych rozwiązań jest pogłębiona refleksja władz zarówno na poziomie lokalnym, jak i regionalnym na temat uwarunkowań budowania społeczeństwa informacyjnego (w skali regionu, miasta, gminy) oraz jego kluczowego znaczenia dla rozwoju regionalnego, zwłaszcza gospodarczego i wzrostu zatrudnienia w regionie. 75 __________ 75 Jak skutecznie przeciwdziałać wykluczeniu cyfrowemu na Mazowszu? Rekomendacje kluczowych działań i zasad postępowania dla władz samorządowych regionu na lata 2008−2010, SiRMA, e-Inclusion, Warszawa−Kraków 2008, s. 10. 66 2.1.5. Rozwój kompetencji informatycznych w Polsce Wykluczenie cyfrowe (ang. digital divide) na rynku pracy w Polsce stało się przedmiotem rozważań w dwóch publikacjach, będących wynikiem prac badawczych prowadzonych przez ekspertów z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych. W pierwszej z nich w sposób szczególny zajęto się znaczeniem tego zjawiska dla poziomu aktywności zawodowej osób, które przekroczyły 40. rok życia. Badania przeprowadzone były w ramach IW EQUAL 76 . Zasadniczym celem analiz prowadzonych w partnerstwie Wyższej Szkoły Biznesu − National-Louis University (lider projektu) z Capgemini, Polskim Stowarzyszeniem Zarządzania Kadrami, Instytutem Pracy i Spraw Socjalnych oraz Altkomem było przeciwdziałanie dyskryminacji i wykluczeniu z rynku pracy pracowników w wieku powyżej 40 lat z sektora małych i średnich przedsiębiorstw z powodu deficytów ich wiedzy i umiejętności informacyjnych i telekomunikacyjnych. Tego rodzaju uwarunkowania sprawiły, że w badaniach starano się uwiarygodnić podstawową hipotezę badawczą, która wskazywała, że rozwój kompetencji informatycznych na polskim rynku pracy jest nieadekwatny do zmian wynikających z tempa i zakresu wdrażania nowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w procesach produkcji i dystrybucji, co wywołuje wiele negatywnych skutków o charakterze makroekonomicznym, mikroekonomicznym i społecznym. Należy zaliczyć do nich przede wszystkim 77 : − wzrost i utrwalanie się bezrobocia strukturalnego charakterystycznego dla długookresowych stanów niedostosowania cech kwalifikacyjno-zawodowych podaży i popytu na pracę, − wzrost zagrożenia utratą zatrudnienia części pewnych grup pracowników, − spadek dochodów i standardu życia w gospodarstwach domowych ze wszystkimi tego konsekwencjami w sferze materialnej i pozamaterialnej, − ograniczenie możliwości rozwoju podmiotów gospodarczych wynikające z niepełnego wykorzystania technicznych zdolności produkcyjnych, − ograniczenie szans poprawy pozycji konkurencyjnej podmiotów gospodarczych na rynkach produktów, zwłaszcza międzynarodowych, − oddalenie się od potencjalnego poziomu wytworzonego produktu krajowego brutto. Dla procesów zachodzących na współczesnych rynkach pracy państw wysoko rozwiniętych szczególne znaczenie mają zjawiska obserwowane w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, które odgrywają znaczącą rolę we wszystkich współczesnych gospodarkach, zapewniając ich rozwój i stabilizując zatrudnienie. Podobnie jest w Polsce. Przedmiotem badania był zatem rozwój kompetencji informatycznych w Polsce w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Ich wyni__________ 76 E. Kryńska, red. nauk., Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – determinanty wykorzystania kompetencji ICT, Studia i Materiały, t. I, IPiSS, Warszawa 2007. 77 E. Kryńska, Wprowadzenie, w: E. Kryńska, red. nauk., Otoczenie małych i średnich…, op. cit., s. 9. 67 ki mogą jednak zostać wykorzystanie również w praktyce przedsiębiorstw dużych i pozostałych instytucji finansowych, rządowych czy samorządowych. Swoboda wyboru podejmowania i zmiany miejsca pracy nie zamyka pracownika i kandydata do zatrudnienia w żadnym wyizolowanym segmencie rynku pracy. Międzyzakładowa ruchliwość pracownicza jest immanentną cechą współczesnych rynków pracy, znaczącym narzędziem ograniczania na nim nierównowagi i dowodem istnienia procesów dostosowawczych między podażą a popytem na pracę. Rozwój kompetencji informatycznych szczególnie oddziałuje na pozycję konkurencyjną na rynku pracy tych osób, które przekroczyły 40. rok życia i z różnych powodów nie nabyły wiedzy i umiejętności niezbędnych do uczestniczenia w procesach produkcji i dystrybucji opartych na wykorzystaniu technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Może to prowadzić do ich dyskryminacji na rynku pracy, jak również przybierać postać nierównego dostępu do wykształcenia, praktyki zawodowej lub szkolenia w miejscu pracy. Dyskryminacja i izolowanie w dostępie do zatrudnienia zarówno jednostek, jak i całych grup społecznych prowadzi do pojawienia się na rynku pracy zjawiska wykluczenia, w tym przypadku cyfrowego, którego ograniczanie wymaga rozbudowanych działań mających na celu pomoc we włączaniu (integracji) zbiorowości zmarginalizowanych do zbiorowości pracujących. Uwzględnienie tego rodzaju postępowania w polskiej rzeczywistości gospodarczej wydaje się tym bardziej konieczne, że po 2010 r. będziemy mieli do czynienia z nasilającym się procesem zmniejszania i starzenia się zasobów pracy. Należy w związku z tym liczyć się z ograniczeniem absorpcji nowych technik i technologii wytwarzania, zmniejszeniem innowacyjności pracowników i większą ich skłonnością do działań zachowawczych charakteryzujących na ogół osoby w starszych grupach wieku. Dlatego też, w celu poprawy sytuacji na rynku pracy, wobec którego zjawiska demograficzne mają charakter obiektywny, a kompensujące oddziaływanie procesów migracyjnych, jak już wcześniej wspomniano, ma mocno ograniczone znaczenie, podstawowym kierunkiem działania powinno być wspomaganie i pobudzanie aktywności zawodowej ludności. Problemem jest jednak efektywność tego rodzaju działań, ponieważ zagregowany poziom aktywności zawodowej ludności wynika z decyzji jednostek o podjęciu, zaprzestaniu lub zmianie zatrudnienia, w których kierują się zespołem czynników o charakterze ekonomicznym, społecznym, obyczajowym czy mentalnym, a próba ich kształtowania zawsze obarczona jest niepewnością. Warto jednak określić czynniki wyraźnie stymulujące proces aktywizacji zawodowej ludności. Zaliczono do nich 78 : − wzrost poziomu wykształcenia (umiejętności i kwalifikacji zawodowych) osiągany w drodze rozwoju i zwiększania dostępności edukacji tak szkolnej, jak i ustawicznej, − rozwój nietypowych form zatrudnienia następujący jako wynik zmian strategii podmiotów gospodarczych oraz jeden ze sposobów zmniejszania nierównowagi na współczesnych rynkach pracy, __________ 78 68 E. Kryńska, Zmiany wielkości i struktury podaży pracy…, op. cit., s. 81 i nast. − zwiększenie atrakcyjności pracy jako źródła dochodu wobec źródeł alternatywnych, mające na celu wzrost motywacji do poszukiwania pracy, − przeciwdziałanie dyskryminacji ograniczającej dostęp do zatrudnienia niektórych osób i całych grup społecznych. Przyjmując dla osób starszych wymieniony zespół czynników stymulujących proces aktywności zawodowej, należałoby podkreślić równocześnie, że ich wykorzystanie powinno uwzględniać w większości przypadków potrzebę podejścia zindywidualizowanego, dostosowanego do wymagań pojedynczych osób. Korzystając z doświadczeń innych krajów, trzeba w Polsce zwrócić szczególną uwagę na poprawę funkcjonowania otoczenia pracy osób starszych, a zwłaszcza zwiększyć ich dostęp do edukacji oraz poprawić skłonność do mobilności edukacyjnej. Istota zagadnienia tkwi bowiem nie tylko w tym, by osoby w starszym wieku były zmuszone do pracy, ale by ją świadczyły ze świadomością swych wysokich kompetencji tak bardzo pożądanych na współczesnych rynkach pracy. Niewątpliwie wykładniczo rosnący rozwój technologii informatycznej doprowadzić musi także do głębokich zmian w edukacji i kształceniu. Konieczne jest opracowanie takich programów i metod nauczania, by komputery stały się normalnymi narzędziami w pracy z uczniem, lecz nie eliminowały metod i form twórczego myślenia. Należy zbadać zapotrzebowanie na tego typu pomoce i określić stawiane im wymagania, wykorzystując w tym celu samorządy lokalne, które są w stanie najlepiej określić faktyczne potrzeby i optymalne kierunki ich realizacji. Stosowanie przez szkoły tych zasad powinno być zalecane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Niezbędna jest również stała stymulacja rozwoju produkcji elektronicznych środków dydaktycznych. Trzeba stworzyć edukacyjne bazy danych, biblioteki pomocy elektronicznych i multimedialnych dla uczniów wszystkich typów szkół. Zmiana programów nauczania powinna iść w parze z uzupełnieniem wyposażenia szkół w narzędzia teleinformatyczne i szkoleniem nauczycieli. W związku z dynamicznym rozwojem technik informacyjnych konieczne jest wreszcie opracowanie systemu powszechnego kształcenia ustawicznego, umożliwiającego poznawanie nowych rozwiązań technicznych. Obecny rozwój należy przecież jeszcze do pokolenia, które w większości z technologią komputerową spotkało się stosunkowo niedawno i dzisiaj często nie potrafi odnaleźć się w nowej rzeczywistości społecznej. Dlatego też systemem takim trzeba objąć w pierwszej kolejności ludzi, dla których korzystanie z teleinformatyki jest w pracy niezbędne. Powinien on również zagwarantować dostosowanie ludzi starszych do nowych warunków pracy i życia 79 . Kształcenie ustawiczne powinno obejmować zarówno użytkowników informatyki, jak i tworzących ją specjalistów, umożliwiając weryfikację umiejętności jednych i drugich. W tym celu konieczne jest uznanie jednolitego punktu odniesienia dla powszechnych umiejętności w zakresie technik informatycznych. Uzupełnieniem programu kształcenia ustawicznego dla pracowników powinien być program edukacyjny, ukierunkowany na promocję zastosowań teleinformatyki __________ 79 T. Kacprzak, Edukacja informatyczna w Polsce, w: E. Kryńska, red. nauk., Otoczenie małych i średnich…, op. cit., s. 145 i nast. 69 w działalności gospodarczej, przeznaczony dla kadry zarządzającej przedsiębiorstw. Trzeba stworzyć i wspierać centra informacji, szkolenia i transferu technologii zwłaszcza w celu zwiększenia wykorzystania teleinformatyki w małych i średnich przedsiębiorstwach, szczególnie na obszarach wiejskich 80 . Nie ulega jednak wątpliwości, iż kształcenie ustawiczne musi być oparte na solidnych podstawach wynikających z edukacji formalnej. W ramach edukacji nieformalnej uczeń, nauczyciel, pracownik itd. powinien rozwijać swoje zainteresowania i aktualizować wiedzę w tym kierunku, który jest mu potrzebny. Niemałą rolę w działaniach związanych z kształceniem ustawicznym odgrywa rząd, którego zadaniem jest promowanie edukacji informatycznej. Powinien on być nią zainteresowany z co najmniej dwóch względów. Po pierwsze, rząd jest dostawcą usługi kształcenia informatycznego w ramach edukacji formalnej i powinien dbać o wysoką jej jakość. Po drugie, rząd powinien być też zainteresowany wspieraniem rozwoju edukacji nieformalnej zarówno w dziedzinie samokształcenia, jak i w kreowaniu rynku usług edukacyjnych z tego względu, że znacząco odciąża to budżet państwa. Głównymi adresatami takich działań powinny być samorządy lokalne, które kierowałyby je na te obszary, gdzie są najbardziej potrzebne i dają podstawy sądzić, że środki przeznaczone na ten cel będą najbardziej efektywnie wykorzystane. Duża rola przypada także wszelkim inicjatywom pozarządowym, które powinny jednak być objęte patronatem odpowiednich instytucji państwowych, co podniosłoby ich rangę. Pozostając w obszarze korzyści dla budżetu związanych z propagowaniem i rozwojem edukacji informatycznej, nie sposób przemilczeć kwestie osób niepełnosprawnych. Umożliwiając takim osobom kształcenie informatyczne, można niejednokrotnie przywrócić je do życia społecznego i dać im szansę na normalną pracę, zamiast wypłacać wysokie renty czy zasiłki. Podobna uwaga może odnieść się do osób starszych. Generalnie w interesie państwa jest stworzenie jak największej dostępności obywateli do edukacji informatycznej, a w interesie obywateli jest wykorzystywanie tych możliwości. W drugiej publikacji 81 będącej wynikiem prac badawczych prowadzonych przez ekspertów Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych w ramach projektu „Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy” finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (nr 0864/B/H03/2008/35) ukazane zostały problemy wykluczenia cyfrowego w odniesieniu do populacji pracodawców, pracowników oraz bezrobotnych. Głównym celem naukowym projektu było określenie skali, zakresu i skutków wykluczenia cyfrowego na polskim rynku pracy. Osiągnięciu tego celu posłużyły cele szczegółowe: − identyfikacja barier wdrażania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, __________ 80 81 70 Tamże. E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk, Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy…, op. cit. − identyfikacja grup szczególnie zagrożonych wykluczeniem cyfrowym oraz − określenie mechanizmu powstawania wykluczenia cyfrowego. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów kwestionariuszowych oraz badań jakościowych ze wszystkimi wskazanymi wcześniej grupami respondentów uznano, że wykluczenie cyfrowe jest zjawiskiem wielowymiarowym i ma w związku z tym konsekwencje dla rynku pracy zarówno po stronie podażowej, jak i popytowej. Nie ma przy tym wątpliwości co do tego, że korzystanie z ICT oddziałuje pozytywnie na sytuację osoby na rynku pracy, głównie ze względu na jej większą aktywność zawodową, możliwość podjęcia lepiej płatnej pracy oraz większą skłonność do podejmowania kształcenia 82 . Szczególnie zagrożone wykluczeniem cyfrowym są bezrobotne kobiety oraz osoby ze starszych grup wieku i osoby o niskim poziomie wykształcenia. Poza tym narażeni na wykluczenie cyfrowe są pracownicy nieświadomi koniczności nabywania e-umiejętności. Pozornie w większym stopniu zdają sobie z tego sprawę osoby poszukujące pracy, tym niemniej ich determinacja w tej dziedzinie przynosi niewielkie efekty, ponieważ bardzo często nie chcą zmieniać swojego zawodu, co tym samym lokuje je w grupie tzw. zwiększonego ryzyka. Z punktu widzenia popytowej strony rynku pracy wykluczenie cyfrowe jest determinantą produktywności przedsiębiorstw, ich innowacyjności i konkurencyjności. Stopień wykorzystania potencjału ICT w przedsiębiorstwach, szczególnie mikro i małych, jest jednak niewielki. Technologie te wykorzystywane są głównie do obsługi klienta, podczas gdy inne obszary biznesowe w znacznej liczbie podmiotów nadal pozostają niezinformatyzowane. Ma to poważne konsekwencje dla możliwości przeciwdziałania digital divide. Wielowymiarowość wykluczenia cyfrowego sprawia, że trudno określić dokładnie jego skalę. Jeśli za miarę przyjąć liczbę komputerów z dostępem do Internetu, można uznać, że w gospodarstwach domowych, skala tego zjawiska jest coraz mniejsza i wynosi ok. 20%, a w przedsiębiorstwach jeszcze mniej 83 . Prawdopodobnie poziom ten będzie się jednak utrzymywał, głównie ze względu na zachodzące zjawiska dyfuzji, czyli zastępowania starszych rozwiązań technologicznych nowszymi. Znaczenie wykluczenia cyfrowego ma charakter zróżnicowany w zależności od statusu zasobów pracy na rynku pracy. Bezrobotni, wykorzystując porównywalnie często technologie informacyjne i telekomunikacyjne do poszukiwania zatrudnienia, jednocześnie bardzo często deklarują brak istotnego związku technologii ICT z efektywnym poszukiwaniem zatrudnienia, czyli podjęciem pracy. W szczególności dotyczy to osób powyżej 45. roku życia, które zarówno rzadziej korzystają z tej technologii w procesie poszukiwania pracy, jak mają największe trudności z podejmowaniem pracy, w której wymagane są tego rodzaju umiejęt__________ 82 Podobne wnioski znalazły się także w innych publikacjach. Por. J. Czapiński, T. Panek, red., Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2009. 83 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe na polskim rynku pracy – podsumowanie, wnioski, rekomendacje, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk, Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy…, op. cit., s. 190. 71 ności. Ich adaptacja do zmieniających się warunków funkcjonowania podmiotów gospodarczych jest również najtrudniejsza. Niemałe znaczenie w określaniu skali zjawiska wykluczenia cyfrowego ma identyfikacja głównych barier dostępu do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Najważniejsze znaczenie w odniesieniu do przedstawicieli strony podażowej rynku pracy w Polsce ma bariera umiejętności, mimo deklaratywnie pozytywnej ich opinii w tej dziedzinie. Dotychczasowe kompetencje informatyczne są bowiem nieadekwatne do zmian wynikających z tempa i zakresu wdrażania nowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Wynika to jednoznacznie z przeprowadzonego w ramach badań testu kompetencji. Poza tym czynnikiem determinującym jest również ograniczona skłonność do aktywności edukacyjnej, co szczególnie zauważane jest wśród populacji pracujących i pomimo dotychczasowego ich przekonania o niewielkiej korelacji umiejętności informatycznych z możliwością utrzymania stanowiska pracy, takie podejście może w przyszłości przyczynić się do zasadniczych zmian w tym zakresie. Generalnie niska skłonność edukacyjna zasobów pracy i pracodawców potęguje problem wykluczenia cyfrowego, gdyż system edukacji szkolnej nie zapewnia odpowiedniego przygotowania do pracy z komputerem i Internetem. Dotyczy to wprawdzie głównie ludzi starszych, którzy nie mieli możliwości korzystania z tego typu zajęć w szkole, ale również ludzie młodzi nie byli zadowoleni z wiedzy nabytej w tym zakresie w ramach edukacji szkolnej. Wyróżniamy cztery rodzaje barier, mianowicie mentalną − przejawiającą się brakiem jakiegokolwiek doświadczenia z ICT, materialną − rozumianą, jako brak komputera i podłączenia do Internetu, umiejętności − związaną z obsługą sprzętu i programów i wykorzystania − związaną z ograniczeniami w możliwościach pełnego wykorzystania ICT. Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno – empiryczne w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy…, op. cit., s. 29. Równie ważna jest bariera materialna, która jednak w głównej mierze dotyczy bezrobotnych. Z uwagi na to, że standard dostępu materialnego wyznaczany przez rozwój technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, wykluczenie cyfrowe może mieć również istotny wpływ na poziom i skalę ich absorpcji w przedsiębiorstwach. Podmioty, które nie nadążają za rozwojem technologii powoli stają się również wykluczone cyfrowo w wymiarze materialnym. W nich także najczęściej mamy do czynienia z barierą wykorzystania, chociaż w przypadku braku zainteresowania korzystaniem z ICT przez reprezentantów zasobów pracy, to ograniczenie może odgrywać istotną rolę. Jest to ważne, ponieważ występuje istotna współzależność między barierą umiejętności i barierą wykorzystania, które łącznie warunkują przydatność danego pracownika lub kandydata na pracownika w procesach gospodarowania, a w szczególności w realizowaniu zadań przez podmioty gospodarcze. Zarówno wśród bezrobotnych, jak i pracujących występowanie wykluczenia cyfrowego też jest związane z barierą mentalną wynikającą z braku zainteresowania nabywaniem umiejętności obsługi komputera lub Internetu oraz nieatrakcyj- 72 nością nowych technologii. W związku z tym można zakładać, że właśnie te grupy w największym stopniu będą narażone na ulokowanie we wtórnym segmencie rynku pracy, bez perspektyw na zatrudnienie, awans zawodowy czy wysokie wynagrodzenie. Z dotychczasowych rozważań wynika, że najważniejsze znaczenie dla ograniczania zjawiska wykluczenia cyfrowego na polskim rynku pracy powinny mieć działania, mające na celu zamykanie luki umiejętności, a obejmujące rozwój kapitału ludzkiego zasobów pracy. Niezbędne jest także budowanie i dostosowywanie istniejącej infrastruktury dostępu do Internetu tak, aby spełniała ona standardy europejskie. Istotną rolę powinny odgrywać w tym zakresie działania o charakterze systemowym, rozpatrywane w kategoriach wytycznych lub zaleceń, a nie gotowych rozwiązań, wzmacniające pozycję edukacji szkolnej i pozaszkolnej w nabywaniu umiejętności ICT. Szczególnie w odniesieniu do bezrobotnych i pracujących w praktyce gospodarczej należałoby podjąć starania w kierunku promowania kształcenia ustawicznego. Tego rodzaju postępowanie mogłoby bowiem zarówno zwiększyć szanse na podjęcie satysfakcjonującej pracy, jak i ograniczyć znaczenie wykluczenia cyfrowego w utrzymaniu dotychczasowego stanowiska pracy. Ten ostatni wniosek jest powiązany także z koniecznością zmian w polityce zarządzania kapitałem ludzkim w przedsiębiorstwach, ponieważ obecny sposób zarządzania i szkolenia pracowników pozostawia wiele do życzenia. Wzmocnienie roli kształcenia w miejscu pracy, a także wykorzystanie w tym celu zakładowego funduszu szkoleniowego jako ustawowego instrumentu wspomagającego kształcenie ustawiczne pracowników, nie znalazły jeszcze właściwego odzwierciedlenia tak w praktyce polskich firm, jak i licznych nowelizacjach programów nauczania. Realizacja projektu, którego wyniki zostały zaprezentowane w publikacji, pozwoliła na zidentyfikowanie skali i skutków wykluczenia cyfrowego na polskim rynku pracy oraz wypracowanie rekomendacji służących ograniczaniu znaczenia tego zjawiska dla kształtowania się sytuacji na tym rynku. 2.1.6. Wdrażanie modelu flexicurity Model flexicurity 84 jest odpowiedzią na wyzwania stojące przed rynkami pracy krajów Unii Europejskiej, związane głównie ze skalą i trwałością bezrobocia oraz sprawnością i efektywnością funkcjonowania aktywnej polityki rynku pracy. Model ten oznacza politykę, która podejmuje z jednej strony próbę uelastycznienia rynków pracy oraz organizacji i stosunków pracy, a z drugiej – poprawę bez__________ 84 Nazwa model flexicurity powstała z połączenia dwóch konkurencyjnych w istocie względem siebie kategorii: flexibility (elastyczność)) i security (bezpieczeństwo). Z uwagi na to, że flexicurity jest raczej procesem, w potocznej interpretacji można taktować to pojęcie jako dochodzenie do równowagi między elastycznością i bezpieczeństwem na rynku pracy, ponieważ proces ten jest podejmowany świadomie przez podmioty działające na tym rynku. Por. E. Kryńska, red. nauk., Wstęp, w: Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje. Raport końcowy z badań, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku pracy, Warszawa 2009, s. 7. 73 pieczeństwa zatrudnienia i bezpieczeństwa socjalnego, zwłaszcza grup zmarginalizowanych, znajdujących się w trudnym położeniu na rynku pracy i poza nim 85 . Ze względu na to, że zarówno pojęcie bezpieczeństwa, jak i elastyczności mają charakter wielowymiarowy, osiąganie równowagi między tymi elementami modelu zostało uznane za jedno z najważniejszych podejść do realizacji polityk zatrudnienia w krajach członkowskich Unii Europejskiej. Jest to tym ważniejsze, że obecnie kraje te charakteryzują się różnym poziomem implementacji zastosowania podejścia do flexicurity w polityce zatrudnienia. Polska znajduje się w gronie tych, które całościowe wdrożenie modelu na rynku pracy mają jeszcze przed sobą. Celem projektu była ocena poziomu wdrożenia analizowanego modelu flexicurity na polskim rynku pracy oraz sformułowanie rekomendacji dla dalszych działań pozwalających na osiągnięcie celów sformułowanych w ramach Strategii Lizbońskiej, Europejskiej Strategii Zatrudnienia oraz w dokumentach krajowych określających kierunki polityki rynku pracy w Polsce, szczególnie w Krajowym Programie Reform na lata 2008–2011. Badania koncentrowały się na dwóch zasadniczych komponentach modelu flexicurity, mianowicie na tworzeniu i udoskonalaniu skutecznej, aktywnej polityki rynku pracy oraz budowaniu nowoczesnych systemów zabezpieczenia społecznego. Poza tym ich integralną część stanowił blok poświęcony implementacji tego modelu na poziomie przedsiębiorstw. W ramach projektu wytyczono priorytetowe kierunki działań, sformułowano zalecenia odnoszące się do ich równoległego i skoordynowanego wdrażania, jak również opracowano propozycje harmonogramu ich podejmowania i realizacji do 2011 r. Przeprowadzone analizy umożliwiły sformułowanie zarówno ogólnych, jak i szczegółowych wniosków i rekomendacji. Generalny wniosek był taki, że koncepcja flexicurity w polskiej polityce zatrudnienia jest wdrażana dość opieszale i dopiero w ostatnim okresie zaobserwowano zmiany pozwalające oczekiwać w dającej się przewidzieć perspektywie w pełni ukształtowanego modelu elastyczności i bezpieczeństwa na rynku pracy. Do tych zmian należałoby głównie zaliczyć nowe rozwiązania znowelizowanej ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy odnoszące się zwłaszcza do zwiększenia zarówno oferty instrumentów, jak i zbiorowości uprawnionych do korzystania z programów aktywnej polityki rynku pracy (ALMP). Jest to tym bardziej ważne, że polski model flexicurity – jak uznali eksperci – powinien opierać się w głównej mierze na rozwiniętej, adekwatnej do potrzeb, aktywnej polityce rynku pracy, której wyznacznikiem będzie poprawa efektywności i skuteczności jej instrumentów oraz objęcie nią większej liczby bezrobotnych i osób zagrożonych bezrobociem, szczególnie długotrwałym, co związane jest jednak również ze zwiększeniem środków przeznaczonych na te przedsięwzięcia. Jest to warunek konieczny, natomiast warunkiem wystarczającym jest poprawa funkcjonowania publicznych służb zatrudnienia oraz rozwinięcie przez nie współpracy z partnerami społecznymi w obszarze kierowania tych środków. __________ 85 74 Tamże. Wymaga to zwiększenia liczby i podwyższenia kwalifikacji pracowników, a także pewnych zmian w procesie podejmowania decyzji i organizacji pracy. Drugim filarem modelu flexicurity w Polsce powinien stać się rozwój kształcenia ustawicznego możliwy poprzez promowanie zarówno wśród pracowników, jak i pracodawców. Promocji tej powinien towarzyszyć proces tworzenia nowych i rozbudowa istniejących instytucji edukacji ustawicznej, które oferowałyby programy i formy nauczania adekwatne do potrzeb i możliwości zasobów pracy. Niemałą rolę w tym przypadku powinny odgrywać opracowane systemy zachęt do inwestowania w kształcenie ustawiczne, kierowanych do obu populacji. Dla polskiego modelu flexicurity ważne jest również tworzenie nowoczesnych systemów zabezpieczenia społecznego. Jest to komponent najtrudniejszy do wprowadzenia w życie, ponieważ wiąże się z podejmowaniem decyzji często wykluczających jednoczesną poprawę co najmniej kilku elementów kształtujących w takim samym stopniu sytuację na rynku pracy 86 . Nie zwalnia to jednak z konieczności poszukiwania takich rozwiązań w obszarze nowoczesnych systemów zabezpieczenia społecznego, które – w większym niż obecnie stopniu – pozwoliłyby na połączenie elastyczności i bezpieczeństwa na rynku pracy. Powinny one stwarzać przede wszystkim warunki do aktywizacji zawodowej, a nie motywować do bierności zawodowej. W tym celu niezbędne byłoby dokonanie całościowego przeglądu świadczeń społecznych, a następnie ich zreformowanie w pożądanych kierunkach. Dla polskiego modelu flexicurity ważne są warunki umów o pracę. Biorąc pod uwagę rozwiązania przyjęte w polskim prawie, sytuację w tej dziedzinie należałoby ocenić pozytywnie, ponieważ elastyczność zatrudnienia zapewniona jest poprzez wykorzystanie nietypowych form zatrudnienia. Zupełnie inaczej problem ten wygląda w opiniach zwłaszcza pracowników, przez których tego rodzaju zatrudnienie traktowane jest często jako gorsze, niegwarantujące zaspokojenia indywidualnych aspiracji materialnych i pozamaterialnych. W celu ograniczenia tych oporów i zachowania zasady równego traktowania, należałoby dążyć do zapewnienia pracownikom zatrudnionym w takich formach identycznych warunków zatrudnienia, jakie przysługują pracownikom zatrudnionym w systemie tradycyjnym. Powinna być przy tym bezwzględnie przestrzegana zasada dobrowolności pracy w formie nietypowej, przy czym jej podejmowanie powinno być zawsze uzasadnione względami racjonalnymi i nie może być nadużywane przez pracodawców w celu redukcji zobowiązań. W tworzeniu i wdrażanie modelu flexicurity aktywnie powinni uczestniczyć partnerzy społeczni i pozostali interesariusze, co jest w Polsce możliwe ze względu na dobre rozwiązania prawne w tej dziedzinie. Projekty dokumentów wypracowanych w takim partnerstwie lub ich ostateczne wersje powinny być udostępniane nie tylko bezpośrednio zainteresowanym uczestnikom dialogu społecznego, __________ 86 Por. E. Kryńska, Dalsze wdrażanie koncepcji flexicurity w Polsce – wnioski i rekomendacje, w: E. Kryńska, red. nauk., Flexicurity w Polsce…, op. cit. s. 200. 75 ale również całemu społeczeństwu, które powinno równocześnie je opiniować za pośrednictwem Internetu. Konieczne jest jednak w tym przypadku wypracowanie jednolitego stanowiska, co może stanowić poważną barierę. Dlatego też potrzebne jest zrozumienie, że wypracowanie odpowiedniego dla polskich warunków modelu sprawi, iż jego beneficjentami w równym stopniu będą pracodawcy i pracownicy. Działania szczegółowe, których realizacja umożliwiłaby efektywne wdrażania modelu flexicurity, podzielono na trzy komponenty. Pierwszym było wspomaganie aktywnej polityki rynku pracy, gdzie sugerowano aż 14 kierunków postępowania. Zaliczono do nich konieczność: − zwiększenia środków na aktywną politykę rynku pracy, − zmiany struktury wydatkowania środków na aktywną politykę rynku pracy, − zmiany systemu oceny efektywności instrumentów aktywnej polityki rynku pracy, − budowy i wdrożenia metod, narzędzi i procedur diagnozowania potrzeb kwalifikacyjnych na lokalnym rynku pracy, − poprawy sposobu naboru uczestników aktywnej polityki rynku pracy, − zindywidualizowanego podejścia do korzystających z usług publicznych służb zatrudnienia, − poprawy instrumentów aktywnej polityki rynku pracy, w tym szczególnie przygotowania zawodowego dorosłych, − poprawy procedur udostępniania i realizacji programów rynku prac, inicjowanych przez ministra właściwego do spraw pracy, − poprawy informacji o instytucjach, usługach i instrumentach rynku pracy, − monitorowania poszukiwania pracy przez bezrobotnego, − zmian legislacyjnych dotyczących pośrednictwa pracy świadczonego przez agencje zatrudnienia, − kontraktowania usług rynku pracy, − wprowadzenia gwarancji warunków zatrudnienia dla pracodawców oraz − wzmocnienia sektora ekonomii społecznej. Tak szerokie spektrum problemów odnoszących się do aktywnej polityki rynku pracy, uwzględnionych w zaleceniach umożliwiających przyspieszenie wdrażania modelu flexiciurity w Polsce, może świadczyć o występujących w tej dziedzinie istotnych niedociągnięciach, co zresztą wcześniej pojawiło się już w rozważaniach związanych z prezentacją APRP prowadzonej w naszym kraju. Konieczność ich uwzględnienia wydaje się zatem bezsporna zarówno z punktu widzenia wdrażania modelu, jak i poprawy sytuacji na rynku pracy. Trzeba podkreślić, że wiele tego rodzaju sugestii znajduje się również w innych opracowaniach 87 . Dotyczy to w szczególności indywidualizacji działań skierowanych do osób poszu__________ 87 Por. m.in. Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010; M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce 2005, op. cit. 76 kujących pracy, jak też zmiany sposobu oceny efektywności poszczególnych instrumentów APRP. Konieczność indywidualizacji działań pojawia się w studiach przypadków, w których prezentowane są modele działania służb zatrudnienia w innych państwach. Drugim rekomendowanym zakresem działań była konieczność tworzenia nowoczesnych systemów zabezpieczenia społecznego. W ramach tego komponentu dokonano analizy wpływu wybranych elementów systemu zabezpieczenia społecznego na stan i strukturę bezrobocia. Proponowane działania odnoszą się w związku z tym jedynie do wybranych części systemu zabezpieczenia społecznego, zaś uwagi dotyczące całości systemu zawarte zostały w jednym z podrozdziałów raportu. Biorąc to pod uwagę, działaniem niezbędnym z punktu widzenia poprawy systemu ubezpieczeń społecznych byłoby przede wszystkim wzmocnienie funkcji zasiłków dla bezrobotnych, zwłaszcza motywacyjnej i dochodowej. Pierwszą propozycją, zmierzającą do wzmocnienia funkcji motywacyjnej zasiłków dla bezrobotnych jest wypłacanie skumulowanej, pozostałej kwoty zasiłku przed upływem okresu jego pobierania. Takie rozwiązanie może wzbudzić zainteresowanie aktywnym poszukiwaniem pracy przed upływem okresu zasiłkowego, co skutkować będzie skróceniem okresu trwania zasiłkobiorcy. Propozycja druga, to powiązanie zasiłku dla bezrobotnych z wynagrodzeniem uzyskiwanym w utraconym miejscu pracy. Zmniejszanie zasiłku w miarę wydłużania okresu bezrobocia powinno motywować osoby bezrobotne do szybkiego znalezienia miejsca pracy. Modyfikowanie ubezpieczeń społecznych powinno polegać również na eliminowaniu z grupy zarejestrowanych bezrobotnych tych, którzy rejestrują się jedynie dla uzyskania ubezpieczenia zdrowotnego. W tym celu niezbędne byłoby przeniesienie opłacania składek z urzędów pracy do innej instytucji, choć – zdaniem ekspertów – nie miałoby to charakteru rozwiązania ostatecznego i w związku z tym nie było przez nich akceptowane. Występowanie nadużyć nie świadczy bowiem o tym, że cały system jest zły, wskazuje natomiast, iż wymaga dodatkowej regulacji. Przeciwdziałaniem tej patologii, będącej skutkiem nieszczelności kontroli, powinno być rozdzielenie statusu bezrobotnego z uprawnieniami do ubezpieczenia zdrowotnego. Dodatkowe regulacje w tej dziedzinie powinny precyzyjniej określać definicję osoby bezrobotnej (bardziej rygorystyczne warunki i kryteria potwierdzania statusu bezrobotnego, a w szczególności wnikliwsze metody sprawdzania gotowości bezrobotnego do podjęcia pracy, jak również jego udziału w aktywnych programach rynku pracy oraz aktywności w zakresie poszukiwania pracy). Zaproponowane działania odnoszące się do modyfikowania systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce pod kątem wdrażania modelu flexicurity mają przede wszystkim wymiar systemowy. Ich niezbędność nie podlega dyskusji zwłaszcza wówczas, gdy mamy na uwadze poprawę bezpieczeństwa socjalnego przy równoczesnych ograniczeniach wynikających z deficytu budżetowego. Równocześnie ważne jest, aby ten system umożliwiał aktywizację zawodową osób poszukujących pracy i bezrobotnych, ponieważ wówczas może wpływać bezpośrednio na sytuację na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. 77 Trzeci komponent wdrażania modelu flexicurity dotyczył możliwości jego implementacji na poziomie przedsiębiorstw. Zaproponowane w tym zakresie działania miały jedynie charakter rekomendacji, bez określenia harmonogramu wprowadzenia, co wynikało z ich jednostronności − nie uwzględniały opinii partnerów społecznych. W ramach tego komponentu zaproponowane zostały następujące działania 88 : 1) zwiększenie wykorzystania elastycznych form zatrudnienia, 2) poprawa zaangażowania pracodawców w działania podnoszące kwalifikacje pracowników, 3) poprawa wykorzystania instrumentów aktywnej polityki rynku pracy. W działaniu pierwszym rekomendowane były przede wszystkim zmiany legislacyjne dotyczące zwiększania elastyczności istniejących już obecnie w rozwiązaniach prawnych nietypowych form zatrudnienia, wprowadzenia nowej umowy, tzw. umowy projektowej, zwiększenia atrakcyjności zatrudnienia tymczasowego, umożliwienia nabycia prawa do zasiłku dla bezrobotnych osobom, które wcześniej pracowały na podstawie umów cywilno-prawnych, jak również usunięcia przepisów dyskryminujących osoby pracujące lub skłonne do podjęcia pracy w niepełnym wymiarze czasu. Propozycje dotyczyły również zmian instytucjonalno-organizacyjnych, jak: wspieranie tworzenia modelowych rozwiązań społecznej odpowiedzialności biznesu, promowanie wdrażania elastycznych form zatrudnienia, podniesienie wiedzy i świadomości wśród pracodawców i pracowników o korzyściach i kosztach, wadach i zaletach płynących z poszczególnych elastycznych form pracy 89 . W działaniu drugim, w celu zwiększenia zainteresowania pracodawców procesami kształcenia pracowników proponowano m.in. wprowadzenie 90 : − obowiązku współfinansowania kosztów podnoszenia kwalifikacji przez pracowników, − systemu kredytów preferencyjnych, − zmian w rozliczeniach z urzędem skarbowym zabezpieczających pracodawców oraz − systemu prognozowania popytu na pracę w wymiarze kwalifikacyjno-zawodowym. Jedną z ważnych rekomendacji było podniesienie poziomu efektywności wydatkowanych środków w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Problem ten jest bardzo istotny, ponieważ, jak wynika z innych badań 91 , pracodawcy __________ 88 Por. E. Kryńska, Dalsze wdrażania koncepcji flexicurity w Polsce…, op. cit., s. 216 i nast. Kompleksowe rozpoznanie tego problemu zawarte jest w publikacji: E. Kryńska, red., Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, IPiSS, Warszawa 2003. Rola pracy tymczasowej w aktywizowaniu zasobów pracy znalazła odzwierciedlenie w treści publikacji dotyczącej rynku pracy Podkarpacia, por. H. Sobocka-Szczapa, red. nauk., Czas na pracę – praca na czas. Wyniki badań i analiz w województwie podkarpackim, IPiSS, Warszawa 2006. 90 Tamże, s. 218. 91 E. Kryńska, red. nauk., Kształcenie ustawiczne pracowników. Wyniki badań w Polskich podmiotach gospodarczych, MPiPS, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2008. 89 78 nader rzadko korzystają ze środków unijnych jako instrumentu wspomagającego kształcenie ustawiczne pracowników. Wśród rekomendacji dotyczących zwiększenia wykorzystania instrumentów aktywnej polityki rynku pracy przez pracodawców w ramach tworzenia polskiego modelu flexicurity zwrócono uwagę przede wszystkim na popularyzowanie programów rynku pracy i instrumentów mieszczących się w ich ramach, uproszczenie przepisów prawnych dotyczących procedur stosowania poszczególnych instrumentów, usprawnienie funkcji pośrednictwa pracy, upowszechnienie informacji o wszystkich rodzajach świadczeń dla pracodawców w ramach usługi poradnictwa zawodowego oraz zwiększenie wysokości refundacji z tytułu zatrudnienia osoby na stanowisku objętym pracą interwencyjną. Rekomendacje te powinny przyczynić się do poszerzenia współpracy między kadrą menedżerską polskich przedsiębiorstw a publicznymi służbami zatrudnienia. Może to jednak nastąpić tylko wówczas, kiedy działania te przyniosą rezultat w postaci zwiększenia efektywności firm mierzonej rachunkiem zysków i strat. Z dotychczasowych obserwacji wynika, że współpraca przedsiębiorców z PSZ jest nader ograniczona, co z jednej strony wynika z niewielkiej liczby ofert pracy wpływających do urzędów pracy, z drugiej zaś z ograniczonej zgodności między skierowaniami do pracy i oczekiwaniami pracodawców. Wyjątkiem w tym przypadku są tylko niektóre programy, realizowane w ramach aktywnej polityki rynku pracy. Generalnie opisane działania mają charakter kompleksowy i mogą wpłynąć na przebieg dalszego wdrażania modelu flexicurity w Polsce, a tym samym na zwiększenie skuteczności i efektywności realizowanej aktywnej polityki rynku pracy. Elastyczność i bezpieczeństwo są bowiem determinantą poprawy sytuacji na rynku pracy, a równocześnie odpowiedzią na wyzwania stające przed tym rynkiem na progu XXI wieku. 2.1.7. Porównania międzynarodowe w badaniach rynku pracy Zmiany zachodzące na polskim rynku pracy w badaniach prowadzonych w skali makroekonomicznej często były przedmiotem analiz porównawczych, które umożliwiały rekomendowanie kierunków działania przyczyniających się do większej spójności ekonomicznej Polski z pozostałymi krajami Unii Europejskiej. Mają one istotny walor poznawczy przede wszystkim ze względu na możliwość implementowania rozwiązań związanych z funkcjonowaniem rynku pracy. Doświadczenia krajów o wiele dłużej realizujących zasady mechanizmu rynkowego, wprowadzane do praktyki gospodarczej na zasadzie „dobrych praktyk”, mogą w znacznie krótszym okresie przyczynić się do udoskonalenia działań prowadzonych w celu ograniczenia bezrobocia i zmniejszenia uciążliwości związanych z pozostawaniem w statusie bezrobotnego. 79 M. Wojdyło-Preisner, Z. Wiśniewski i K. Zawadzki 92 przeanalizowali rynki pracy Wielkiej Brytanii, Niemiec oraz Szwecji i Danii pod kątem sytuacji, instytucji, środków aktywnej polityki rynku pracy oraz ewaluacji funkcjonujących w tych krajach programów zatrudnienia. Działanie rynku pracy jest tam podporządkowane trzem modelom gospodarki rynkowej: 1) modelowi wolnej gospodarki rynkowej (Wielka Brytania), 2) modelowi społecznej gospodarki rynkowej (Niemcy), 3) modelowi państwa dobrobytu (Szwecja i Dania). W systemie wolnej gospodarki rynkowej mamy do czynienia ze zderegulowanym rynkiem pracy oraz niskimi standardami prawa pracy i ubezpieczenia społecznego, co wiąże się z ograniczonym zakresem interwencji państwa w przypadku wystąpienia bezrobocia. Tym samym wydatki państwa na politykę rynku pracy kształtują się na poziomie niezwykle niskim. Relatywnie niskie są również zasiłki dla bezrobotnych, które równocześnie wypłacane są przez krótki okres. Podejście takie oddziałuje aktywizująco na bezrobotnych w tym sensie, że zmusza ich do intensywnego poszukiwania pracy i podejmowania jej niezależnie od poziomu oferowanego wynagrodzenia. W rezultacie powstaje sektor niskich płac i grupa osób określana jako working poor 93 . Społeczna gospodarka rynkowa cechuje się wysokim stopniem instytucjonalnej kooperacji między pracą, kapitałem i państwem. Strukturę tej kooperacji można określić jako instytucjonalnie koordynowaną elastyczność. Polityka państwa w społecznej gospodarce rynkowej zorientowana jest na tworzenie indywidualnych, elastycznych możliwości na rynku pracy, w rezultacie których można w sposób powszechnie uznawany za dopuszczalny sprowadzić sprzeczne interesy gospodarcze i społeczne na płaszczyznę jednoznacznych rozwiązań. Dominuje tu tradycja korporacyjnego rozwiązywania problemów społecznych, zasada solidaryzmu i rozbudowany system ubezpieczeń społecznych. Obecnie społeczna gospodarka rynkowa przechodzi wiele reform, wśród których najwięcej kontrowersji w zakresie rynku pracy wzbudzały reformy Hartza w Niemczech. Polegały one na 94 : 1) zwiększeniu skuteczności i efektywności świadczonych usług i instrumentów polityki rynku pracy, 2) aktywizowaniu bezrobotnych poprzez egzekwowanie zasady wypełniania praw i obowiązków, a w szczególności zmianę systemu korzyści, sankcje oraz uznanie za priorytetowe tych instrumentów polityki rynku pracy, które wspomagałyby aktywne zachowania bezrobotnych, jak również podwyższenie opłacalności pracy, __________ 92 Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010. 93 Z Wiśniewski, Wprowadzenie, w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2010, s. 11−12. 94 L. Jacobi, J. Kluve, Before and After the Hartz Reforms: The Performance of Active Labour Market Policy in Germany, Bonn 2006, s. 10. 80 3) wspieraniu rynku pracy poprzez deregulację tego rynku, co w szczególności dotyczyłoby sektora pracy tymczasowej, a także wymagałoby zmian w zakresie prawa pracy związanych z ograniczeniami zwolnień pracowników zatrudnionych na czas nieokreślony. Jak wynika z tych założeń, głównymi kierunkami proponowanych zmian było zwiększenie elastyczności oraz efektywności prozatrudnieniowej stosowanych w Niemczech instrumentów aktywnej polityki rynku pracy. Szczególnie dotyczyło to zmniejszenia obciążeń z tytułu ubezpieczeń społecznych (midijobs i minijobs), które w zamyśle miały wzmagać postawy przedsiębiorcze wśród bezrobotnych. Założenia tych reform wydają się dość restrykcyjne, głównie we fragmencie dotyczącym zmian odnoszących się do sankcji, a także kosztochłonne przede wszystkim dla pracodawców w związku z konkurencyjnością zasiłków dla bezrobotnych wobec płac, choć w tym przypadku wspominano także o możliwości subsydiowania płacowego. Wprowadzenie zaproponowanych przez Hartza reform nie jest do dziś oceniane jednoznacznie, z uwagi na ograniczoną skuteczność proponowanych w niej instrumentów. Ponadto pozytywne doświadczenia wynikające z reorganizacji publicznych służb zatrudnienia nie umożliwiły proponowanego w reformie outsourcingu usług. Generalnie wydaje się, że mimo kontrowersyjnych rozwiązań, proponowana reforma jest mieszanką obiecujących kierunków zmian aktywnej polityki rynku pracy, szczególnie w warunkach kryzysu wywołującego wzrost bezrobocia. Wreszcie w trzecim modelu, modelu państwa dobrobytu, polityka rynku pracy zmierza do redukcji podaży pracy przez indywidualną koordynację i stosowanie różnego rodzaju zasiłków ze środków publicznych i systemu ubezpieczeń na wypadek bezrobocia. Nawet gdy następuje deregulacja rynku pracy, to ze względu na możliwość wcześniejszych emerytur, planów socjalnych i rent z powodu nieprzydatności zawodowej nie jest to zbyt dokuczliwe. Na szczególną uwagę pod tym względem zasługuje Dania, która wdraża koncepcję flexicurity, gdzie istotną rolę odgrywa ekonomia społeczna. Nauka ta, pominąwszy liczne charakteryzujące ją definicje, ma za zadanie prowadzić do reintegracji zawodowej i społecznej przedstawicieli grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, co jest szczególnie ważne w warunkach pogłębiającej się nierównowagi na rynku pracy. Skala oddziaływania instrumentów i instytucji ekonomii społecznej, przynajmniej w Polsce, jest nader ograniczona nawet w odniesieniu do kategorii osób pozostających bez pracy i zagrożonych wykluczeniem społecznym95 . W związku z tym należałoby doprowadzić do takiej sytuacji, aby wdrażanie modelu flexicurity w naszym kraju miało również związek z bezpieczeństwem i elastycznością zatrudnienia w odniesieniu do tej kategorii osób na rynku pracy. Wiele pod tym względem zależy od tempa prac ustawodawczych, które warunkują sukces. Przedstawione sposoby (modele) gospodarowania mają istotny wpływ na kształt polityki rynku pracy. Dodatkowym elementem są, jak wynika z badań, __________ 95 Por. H. Sobocka-Szczapa, Ekonomia społeczna w Polsce, SWSPiZ, Łódź 2010. 81 duże wydatki na aktywną politykę rynku pracy, co powoduje, że w krajach Unii Europejskiej podejmowana jest dyskusja nad efektywnością jej instrumentów. W Europie bada się głównie efektywność zatrudnieniową, a w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej – dochodową. Wynika to głównie z różnic występujących na rynkach pracy, tym niemniej wzrastające również w USA bezrobocie 96 może spowodować zmiany w tej dziedzinie. Wydaje się jednak, że bardziej niebezpieczna i różnicująca te dwa kontynenty jest skala długotrwałego bezrobocia. Zagrożenie długookresowym pozostawaniem bez pracy w krajach europejskich wydaje się o wiele wyższe i dlatego aktywne programy zatrudnienia ukierunkowane na ograniczenie tego uciążliwego zjawiska powinny w większym stopniu uwzględniać możliwość podjęcia zatrudnienia bez względu na koszty. W badaniach sytuacji na rynkach pracy w innych krajach dostrzeżono stosowanie innych instrumentów wspomagających aktywność zawodową zasobów pracy. W Finlandii, Japonii, Stanach Zjednoczonych oraz Francji zwrócono uwagę na tzw. proces stopniowego przechodzenia na emeryturę (ang. gradual retirement), który miał wzmacniać aktywne postawy wobec pracy osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego 97 . W Finlandii działania takie polegają na subsydiowaniu pracy w niepełnym wymiarze. Pracownicy w wieku 56 i więcej lat mogą otrzymać rekompensatę w postaci 50% dochodu utraconego przy zmniejszeniu wymiaru czasu pracy, zarazem nabywając pełne prawa emerytalne. Trudno jednak ocenić, na ile rozwiązanie to przełożyło się na wzrost efektywnej podaży pracy, ponieważ wyniki przeprowadzonych ex post badań ankietowych wskazały, że znaczna część beneficjentów kontynuowałaby pracę w pełnym wymiarze, gdyby nie wprowadzono tego rodzaju subsydiów 98 . Program ten od 2005 r. jest dostępny wyłącznie dla osób po 58. roku życia, przy tym ograniczono też prawa do wymiaru emerytury. W Japonii wydłużeniu aktywności zawodowej zasobów pracy służy system teinen. Trzeba podkreślić, że ustawowa granica wieku emerytalnego w tym kraju sięga 65. roku życia, choć powszechnie obserwuje się, że większość osób pracuje znacznie dłużej. Umożliwia to właśnie ten system, w którym w momencie osiągnięcia wieku przedemerytalnego (ok. 58−60 lat) dotychczasowa umowa jest rozwiązywana, a zatrudniająca pracownika do tego momentu firma aktywnie pomaga mu w znalezieniu nowego pracodawcy, którym zazwyczaj staje się jej poddostawca. Warunki zatrudnienia w nowym miejscu różnią się od poprzednich: jest krótszy czas pracy i ograniczona odpowiedzialność. W Stanach Zjednoczonych działania aktywizujące osoby w starszych rocznikach wieku produkcyjnego noszą nazwę „przejście na emeryturę – powrót do pracy” (ang. retire and rehire). Pracownicze programy emerytalne w tym kraju __________ 96 W sierpniu 2011 r. stopa bezrobocia w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej wyniosła 9,1%. Por. wnp.pl/praca (dostęp 14.09.2011 r.). 97 M. Bukowski red., Zatrudnienie w Polsce 2007…, op. cit. 98 Live Longer, Work Longer: A synthesis report, OECD, Paryż 2006. 82 często są zaprojektowane tak, że najbardziej opłaca się przejść na emeryturę w wieku ok. 58 lat. Wielu pracowników decyduje się na ten krok, ale ze względu na niski poziom świadczenia, ponownie podejmuje pracę, tyle że zwykle w ograniczonym wymiarze czasu i na mniej wymagającym stanowisku. W licznych przypadkach jest to praca w tej samej organizacji, co przed przejściem na emeryturę. Trzeba podkreślić, że takie postępowanie osób starszych jest też uzasadnione systemem podatkowym w Stanach Zjednoczonych, który „faworyzuje” pracowników pobierających emeryturę. We Francji system przedwczesnych emerytur został zreformowany we wczesnych latach osiemdziesiątych. Polegało to na wprowadzeniu możliwości skorzystania z redukcji czasu pracy do niepełnego wymiaru, z możliwością pobierania świadczenia, które częściowo rekompensowało utratę dochodu związaną ze zmniejszeniem nakładu pracy. Zainteresowanie tym programem było jednak marginalne, przede wszystkim ze względu na małe zróżnicowanie dochodów uzyskiwanych tylko z pracy i dochodów łącznych z emerytury i pracy w niepełnym wymiarze czasu. Podobnie niewielka była różnica w wypadku całkowitego skorzystania ze świadczeń emerytalnych. Zatem reforma „kontraktów na rzecz solidarności” nie dała spodziewanych efektów, głównie ze względów dochodowych. Zaprezentowane przykłady reformy systemu emerytalnego w wybranych krajach, mające na celu zwiększenie zainteresowania wydłużaniem aktywności zawodowej osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego, łączy – mimo zróżnicowanych efektów ich wdrażania – jedna cecha wspólna: wszystkie wykorzystują jako instrument pracę w niepełnym wymiarze czasu. Biorąc pod uwagę sytuację demograficzną w Polsce, która wskazuje na coraz intensywniej występujące zjawisko starzenia się społeczeństwa oraz ograniczenie procesu wychodzenia z aktywności zawodowej ludności po 45/50. roku życia, należałoby rozważyć takie rozwiązania, które pozwoliłyby na wykorzystanie doświadczenia zawodowego starszych pracowników. Jest to tym bardziej ważne, że mniej więcej do ok. 2020 r. będziemy obserwować tendencję do ograniczania liczebności roczników ludzi młodych, wkraczających na rynek pracy. Aktywność ekonomiczna w całej gospodarce będzie zatem w dużym stopniu uzależniona od wykorzystania w działalności gospodarczej tych osób, które zgodnie z ustawowymi przepisami mogłyby już zakończyć swoją aktywność zawodową. Ma to również konsekwencje dla systemu ubezpieczeń społecznych, a w istocie kondycji finansów publicznych, ponieważ zmniejszające się obciążenie wypłatami świadczeń mogłoby przyczynić się do znaczącej poprawy w tej dziedzinie. Tego rodzaju postępowanie może stawiać również istotne wyzwania przed realizowaniem zadań związanych z upowszechnianiem idei kształcenia ustawicznego i tworzenia społeczeństwa opartego na wiedzy. Dla wydłużania aktywności zawodowej osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego lub przywracania do niej osób biernych zawodowo niemałe znaczenie ma możliwość uzupełniania posiadanych kwalifikacji, szczególnie w zakresie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (ICT). W kontekście możliwych zmian związanych ze zwiększaniem aktywności zawodowej osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego, ale nie tylko, 83 przydatne mogą okazać się porównania międzynarodowe dotyczące wykorzystania aktywnych instrumentów polityki rynku pracy. Przyjrzyjmy się zatem kilku studiom przypadku, które obrazują działania w tym zakresie w kilku państwach OECD 99 . Podstawowym wnioskiem wypływającym z analizy jest potwierdzenie, że nie istnieje program uniwersalny, który zawsze podnosiłby poziom zatrudnienia. Doświadczenia międzynarodowe wskazują, że skuteczność ALMP uwarunkowana jest budową całego systemu instytucjonalnego – systemu zabezpieczenia społecznego, opodatkowania czy restrykcyjności prawa. Wydaje się również, że kluczową kwestią jest sposób implementacji aktywnych metod przeciwdziałania bezrobociu. W Wielkiej Brytanii zauważa się, że nawet relatywnie niedrogie programy dla młodzieży mogą być efektywne, gdy są odpowiednio skonstruowane i wdrażane. Kluczową rolę w brytyjskim systemie ALMP odgrywa program „New Deal for Young People (NDYP)”, przeznaczony dla osób w wieku 18−24 lat. Pod względem liczby uczestników i nakładów finansowych jest to największy aktywny program polityki rynku pracy. Został wdrożony w kwietniu 1998 r., a w latach 1998−2005 skorzystało z niego ponad milion osób. Celem programu jest pomoc w powrocie do zatrudnienia młodzieży pozostającej bez pracy przez co najmniej 6 miesięcy. Przymusowo obejmuje tych bezrobotnych młodych ludzi, którzy chcą otrzymywać zasiłki. Ponadto w ramach New Deal oferowane są programy skierowane do następujących grup odbiorców: New Deal 25+ (ND25+) – dla osób w wieku 25−49 lat, New Deal 50+ (ND50+) – dla osób powyżej 50. roku życia, New Deal for Disabled People (NDDP) – dla niepełnosprawnych, New Deal for Lone Parents (NDLP) − dla samotnych rodziców. Program ten składa się z trzech części. Pierwsza (Gateway) trwa maksymalnie 4 miesiące i polega na korzystaniu głównie z pośrednictwa pracy i krótkich szkoleń. Każdy uczestnik w tym okresie ma przypisanego mentora, który wspomaga go w poszukiwaniach pracy oraz promuje pozytywną postawę wobec edukacji i pracy. Spotkania z mentorem muszą odbywać się przynajmniej raz na dwa tygodnie. Część druga (Option), trwająca zazwyczaj od 6 do 12 miesięcy, oferuje zatrudnienie subsydiowane, edukację lub szkolenia w pełnym wymiarze, w czasie których uczestnik otrzymuje świadczenie w wysokości zasiłku dla bezrobotnych, wolontariat (również powiązany ze świadczeniem w wysokości przynajmniej zasiłku dla bezrobotnych) oraz zatrudnienie w sektorze publicznym, np. przy pracach na rzecz ochrony środowiska, w ramach którego także przewidziane jest świadczenie w wysokości przynajmniej zasiłku dla bezrobotnych. Dodatkowo oferowane są krótkie szkolenia w zakresie metod poszukiwania pracy, w czasie których słuchacze uczą się pisać CV i listy motywacyjne oraz przygotowują się do rozmowy kwalifikacyjnej. Część trzecia (Follow through) oferowana jest bezrobotnym, którym nie udało się znaleźć pracy w czasie poprzednich faz pro__________ 99 84 M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce 2007…, op. cit.. s. 130 i nast. gramu. Trwa najdłużej 13 tygodni. Działania przewidziane w tej części są podobne do podejmowanych w części pierwszej. Próby ewaluacji tej formy przeciwdziałania bezrobociu wśród ludzi młodych wskazują na jej pozytywne efekty. Przykładowo prawdopodobieństwo znalezienia zatrudnienia przez mężczyzn uczestniczących w programie zwiększa się w wyniku jego zastosowania o 20%, przy tym najbardziej skuteczna i najmniej kosztochłonna jest część pierwsza. Mimo względnie wysokich kosztów efektywne wydaje się również subsydiowanie zatrudnienia, które wśród mężczyzn biorących udział w programie, zwiększa zatrudnienie o ok. 6−7%, przy czym pozytywne efekty zauważalne są w szczególności między 6 a 12 miesiącem pozostawania bez pracy. Poza tym jest to program, w którym dotychczas nie zaobserwowano dowodów na występowanie efektów substytucji i wypierania, które dość często towarzyszą stosowanym w Polsce instrumentom ALMP. Jak się wydaje, co jest zgodne z opiniami brytyjskich twórców tego programu, redukcja bezrobocia wśród młodych ludzi, będąca wynikiem jego działania, odbywa się głównie przez przesuwanie dużych grup młodych ludzi z bezrobocia do edukacji i szkoleń, w znacznie mniejszym stopniu – do zatrudnienia. Kluczowe znaczenie dla pozytywnej oceny programu wydaje się mieć indywidualizacja pomocy, ponieważ każdy bezrobotny ma ciągły kontakt z doradcą zawodowym, który oferuje mu różne formy wsparcia dostosowane do jego potrzeb. Istotne jest również motywowanie bezrobotnych do poszukiwania zatrudnienia i kreowanie w nich postawy samodzielności i aktywności. Zaprezentowane postępowanie, mające charakter „dobrej praktyki”, mogłoby również w Polsce znaleźć odzwierciedlenie w działaniach aktywnej polityki rynku pracy. Szczególnie ważna dla poprawy sytuacji na rynku pracy osób młodych wydaje się indywidualizacja podejścia do ich oczekiwań związanych z możliwością podjęcia satysfakcjonującego zatrudnienia. Z uwagi na względnie niską kosztochłonność takich działań, mogłyby one stanowić podstawowy instrument wspomagania aktywności zawodowej młodzieży, chociaż z uwagi na założone zróżnicowanie grup wieku adresatów programu, powinno powodować zmianę pozycji konkurencyjnej na rynku pracy także innych grup wieku zasobów pracy. Do wdrożenia programu niezbędna jednak byłaby modernizacja publicznych służb zatrudnienia, przede wszystkim pod kątem zmian jakościowych i kadrowych. Obecnie z uwagi na obciążenie statutowymi obowiązkami kadry doradców zawodowych i ich liczbę prowadzenie tego rodzaju działalności byłoby niemożliwe. Doświadczenia duńskie wskazują, że podniesienie skuteczności aktywnych polityk może przynieść ich trafne adresowanie. Pomocne mogą być w tym systemy wczesnej identyfikacji osób najbardziej zagrożonych długotrwałym bezrobociem. Aby ocenić potrzeby poszukujących pracy i zindywidualizować oferowaną im pomoc, w wielu państwach OECD opracowano narzędzia „profilowania” bezrobotnych. W Danii za pomocą systemu profilowania, wprowadzonego na szeroką skalę pod koniec 2004 r., wśród rejestrujących się w urzędach pracy bezrobotnych rozpoznaje się tych, którzy narażeni są na wysokie ryzyko długotrwałego 85 pozostawania bez pracy. Wczesna identyfikacja osób zagrożonych długookresowym bezrobociem i wykluczeniem społecznym umożliwia podjęcie działań prewencyjnych oraz pozwala uniknąć kierowania pomocy do bezrobotnych, którzy bez większych problemów są w stanie znaleźć pracę samodzielnie (minimalizowanie ryzyka wystąpienia efektu jałowej straty oraz zwiększanie efektywności wykorzystania środków publicznych). Duński system profilowania składa się z dwóch zasadniczych części, mianowicie: − modelu ekonometrycznego, szacowanego obecnie dla 120 podprób na danych z okresu 1999−2003, w którym przewidywana długość bezrobocia szacowana jest na podstawie zmiennych, takich jak: wiek, stan cywilny, lokalna stopa bezrobocia, wykształcenie, gmina zamieszkania, udział w ALMP i historia na rynku pracy bezrobotnego; moc predykcyjna modelu, sięgająca 66%, jest wysoka w porównaniu do modeli stosowanych w innych krajach OECD; model umożliwia oszacowanie prawdopodobieństwa, że rejestrująca się w urzędzie pracy osoba będzie pozostawać bezrobotna pół roku później; informacja na temat tego ryzyka przekazywana jest w formie graficznej (tzw. barometr pracy) odpowiedniemu pracownikowi urzędu pracy; − indywidualnych wywiadów pogłębionych, które realizowane są na podstawie wyników modelu ekonometrycznego oraz instrukcji wywiadu; rozmowy te mają na celu określenie mocnych i słabych stron bezrobotnego, jego motywacji i predyspozycji zawodowych. Wynikiem obu etapów profilowania jest zakwalifikowanie bezrobotnego do jednej z pięciu kategorii: od najmniej do najbardziej zagrożonych długotrwałym bezrobociem. Wczesna identyfikacja osób zagrożonych długookresowym bezrobociem jest stosowana bądź testowana również w kilku innych państwach OECD, m.in. w Australii, Finlandii, Francji, Irlandii, Korei Płd., Niemczech, Nowej Zelandii, Stanach Zjednoczonych i Szwecji. Mimo zróżnicowanych doświadczeń w tym zakresie, w Danii planuje się rozszerzenie tego systemu tak, by na jego podstawie możliwa była konstrukcja optymalnego, zindywidualizowanego programu aktywizacyjnego dla każdej osoby zagrożonej długotrwałym bezrobociem. Wykorzystywany w Danii sposób przeciwdziałania szczególnie bezrobociu długookresowemu wskazuje ponownie – jak w przypadku postępowania w odniesieniu do młodzieży w Wielkiej Brytanii – na najważniejsze znaczenie indywidualizacji prowadzonych działań, szczególnie w przeniesieniu do grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Wydaje się ono zatem niedoceniane w praktyce polskiej, w której wprawdzie opracowane zostały programy 100 uwzględniające podejmowanie działań odnoszących się do kobiet, młodzieży, osób pozostających __________ 100 Należałoby w tym miejscu wspomnieć m.in. o programie „Solidarność pokoleń” przyjętym przez Radę Ministrów w 2008 r., „Programie 50+” zaakceptowanym w 2004 r., programie „Aktywna kobieta” zainicjowanym w 2007 r., programie „Promocja aktywności zawodowej młodzieży” przyjętym w 1995 r., programie „Pierwsza praca” realizowanym od 2002 r. itp. 86 bez pracy w wieku przekraczającym granicę 45/50 lat, ale chyba są one zbyt mało skuteczne, ponieważ stopa bezrobocia w tych kategoriach bezrobotnych nadal pozostaje wysoka. Być może właśnie indywidualizacja przyczyniłaby się do zwiększenia efektywności i skuteczności podejmowanych działań. Przykład Holandii pokazuje natomiast, jaki wpływ na wzrost efektywności i skuteczności usług zatrudnieniowych może mieć deregulacja ich rynku. Holandia bowiem, tak samo jak Australia, należy do krajów, w których rynek usług zatrudnieniowych jest całkowicie sprywatyzowany. Mimo trudności w wypracowaniu systemu prywatnych usług zatrudnieniowych, ogólna ocena deregulacji jest dziś zdecydowanie pozytywna. Obecnie w Holandii w obszarze ubezpieczeń społecznych i polityki rynku pracy działają: − instytucja Zarządzania Ubezpieczeniami Pracowniczymi (UWV), która zajmuje się zbieraniem składek oraz przyznawaniem i wypłacaniem zasiłków dla bezrobotnych; od 2000 r. UWV, odpowiedzialne za politykę aktywizacyjną, nie realizuje programów ALMP samodzielnie, tylko kontraktuje je podmiotom prywatnym oraz organizacjom pozarządowym; − samorządy lokalne, które są odpowiedzialne są za zasiłki socjalne i pomoc osobom nieuprawnionym do zasiłków, a równocześnie od 2000 r. zlecają podmiotom prywatnym organizację programów reintegracyjnych dla tej grupy społecznej; − Centrum dla Pracy i Dochodów (CWI), będące odpowiednikiem urzędu pracy, które rejestruje i klasyfikuje bezrobotnych, przydzielając ich do jednej z czterech grup w zależności od stopnia zagrożenia długotrwałym bezrobociem; instytucje tego typu pomagają jedynie bezrobotnym o najlepszych perspektywach na rynku pracy i oferują podstawowe formy wsparcia, głównie pośrednictwo zawodowe. Wybór firmy, która będzie prowadzić działania z zakresu aktywnej polityki rynku pracy przeprowadzany jest w drodze przetargów organizowanych dla sześciu regionów kraju trzy razy w roku. Selekcja ofert najczęściej opiera się na kryteriach, takich jak: doświadczenie firmy w prowadzeniu działań ALMP w danym regionie, cena, przewidywana skuteczność prowadzonych działań oraz dopasowanie proponowanych metod aktywizacji do potrzeb grupy docelowej. Dodatkowo ok. 10% usług kontraktowanych jest w ramach tzw. wolnej przestrzeni, w której głównym kryterium wyboru oferty jest pomysłowość i innowacyjność oferowanego wsparcia, mniejszą zaś rolę odgrywa cena czy też doświadczenie. Stwarza to szanse na wygranie przetargu firmom nowym, dopiero wchodzącym na rynek. Za świadczone usługi prywatni dostawcy są wynagradzani albo wyłącznie, albo częściowo (50%) w zależności od osiągniętych wyników. Choć, jak już zaznaczono, ocena wypracowanej w Holandii metody realizowania aktywnej polityki rynku pracy była pozytywna, to w trakcie realizacji zauważone zostały pewne jej mankamenty. Do głównych należałoby zaliczyć: − skomplikowane procedury oraz wysokie koszty administracyjne związane z udziałem w przetargach, które mogą stanowić barierę dla małych firm; 87 − kontrakty w ramach tzw. wolnej przestrzeni, będące szansą rozwoju małych firm i organizacji pozarządowych, są wykorzystywane w zbyt małym stopniu, co skutkuje tym, że większość firm nie podejmuje prób tworzenia nowych programów aktywizacyjnych; − niedostateczny nacisk na monitorowanie i ewaluację prowadzonych działań; − niejednokrotnie występującą niejasność i zbyt małą klarowność kryteriów wyboru oferty, co sprawia, że faktyczne kryteria selekcji czasem nie pokrywają się z deklarowanymi; − oferowanie pomocy w maksymalnym stopniu tym osobom, które po zakończeniu udziału w programie powracają do pracy, czyli mają największe szanse na znalezienie zatrudnienia (tzw. efekt spijania śmietanki, ang. creaming), co wpływa na zmniejszenie skuteczności i efektywności podejmowanych działań w odniesieniu do osób „trudniejszych”, które najczęściej odsyłane są do instytucji Zarządzania Ubezpieczeniami Pracowniczymi jako błędnie sklasyfikowane. Z punktu widzenia polskiej praktyki przedstawiony sposób realizowania ALMP, może stanowić jedynie przykład, którego zastosowanie w działaniach na rynku pracy wymaga przede wszystkim zmian systemowych. Dlatego też trudno jest myśleć o nim, jako o modelu, którego aplikacja w krótkim okresie byłaby możliwa i niezbędna. Uczestnictwo wielu aktorów rynku pracy w działaniach wspomagających bezrobotnych i osoby poszukujące pracy, konieczne ze względu na powiązanie problemów występujących na tym rynku z procesami gospodarczymi i społecznymi wymagającymi zintegrowanych, wielopłaszczyznowych działań, znalazło odzwierciedlenie w rozwiązaniach legislacyjnych w Polsce. Dopuszczają one bowiem działania w tym zakresie nie tylko publicznych służb zatrudnienia, ale również Ochotniczych Hufców Pracy, instytucji szkoleniowych, agencji zatrudnienia, instytucji dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego. Szczególnie w przypadku agencji zatrudnienia w ostatnich latach obserwowany jest dynamiczny przyrost liczby placówek 101 . Zniesienie monopolu publicznych służb zatrudnienia, które powinno dać impuls do powstawania i rozwoju prywatnych usług zatrudnieniowych i doradczych, nie zostało przez instytucje rynku pracy dotychczas wykorzystane. W celu zwiększenia konkurencji wśród podmiotów rynku pracy wydaje się niezbędne ograniczenie konieczności występowania nazbyt sformalizowanych kontaktów, wpływających na nadmierne zbiurokratyzowanie procedur, szczególnie rejestracji agencji zatrudnienia, promowanie „dobrych praktyk”, które można znaleźć w Polsce, a w jeszcze większym stopniu za granicą, jak również zmodyfikowanie ustawowych zapisów, określających przedmiot działalności poszczególnych rodzajów agencji 102 . Jak wynika z przeprowadzonych rozważań, w analizach porównawczych dominujące znaczenie ma ukazanie zarówno rozwiązań modelowych, kształtujących __________ 101 Por. I. Kukulak-Dolata, J. Pichla, Wstęp, w: I. Kukulak-Dolata, J. Pichla, Rola publicznych służb…, op.cit. s. 9−10. 102 Tamże, s. 201 i nast. 88 funkcjonowanie rynku pracy, jak również sposobów aktywizacji zawodowej poszczególnych grup beneficjentów, przy czym największą wagę przykłada się do wspomagania aktywności wśród grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Porównywalnie rzadziej pojawiają się analizy ukazujące nieskuteczność działań podejmowanych w ramach ALMP , chociaż tego rodzaju badania niewątpliwie mają również dużą wartość poznawczą i mogą stanowić przesłankę do wzmocnienia proponowanych kierunków zmian w tej dziedzinie. Ostatnim państwem, w którym obserwowaliśmy sposób działania instrumentów ALMP były Niemcy. 103 Badając niemiecką aktywną politykę rynku pracy, zwrócono uwagę na dominujące znaczenie w tej polityce zatrudnienia subsydiowanego (robót publicznych, prac społecznie użytecznych) oraz szkoleń. W praktyce roboty publiczne bardzo często obejmowały prace społecznie użyteczne, które jednak nie były podejmowane na rynku, tak by uczestnicy programu nie zdobywali zatrudnienia kosztem innych bezrobotnych i pracujących. Wynagrodzenie podczas trwających 12 miesięcy robót publicznych było równe płacy minimalnej. Program ten nie był jednak efektywny, ponieważ obserwowano wysokie odsetki osób pozostających bez pracy i powracających do rejestru bezrobotnych po jego ukończeniu. Podobne wnioski dotyczą pozostałych form zatrudnienia subsydiowanego. Potwierdza to większość badań ekonometrycznych zarówno w odniesieniu do robót publicznych, subsydiowania zatrudnienia, jak i szkoleń. W przypadku robót publicznych podstawowym czynnikiem obniżającym efektywność zatrudnieniową w długim i krótkim okresie było relatywnie wysokie wynagrodzenie uzyskiwane w trakcie programu. Ocena efektywności dokształcania nie jest już jednak równie jednoznaczna. Niektóre wyniki wskazują na lekkie pozytywne efekty szkoleń szczególnie w landach wschodnich, przede wszystkim wśród osób o niskich kwalifikacjach. Generalnie natomiast w odniesieniu do rynku pracy w landach zachodnich większość badań wykazuje wręcz negatywny efekt. Szkolenia nie przyczyniały się zatem do podniesienia jakości kapitału ludzkiego uczestników, a objęcie nimi dużej liczby osób uniemożliwiało ich właściwe adresowanie. Udział w dokształcaniu, jak wynika z wcześniejszych ocen ekspertów, może równocześnie obniżyć intensywność poszukiwania pracy, stąd negatywne oddziaływanie ekstensywnych projektów szkoleniowych. Prawdopodobnie dlatego jednym z głównych trendów ostatnich lat w Niemczech jest redukcja klasycznych instrumentów aktywnej polityki rynku pracy na rzecz nowych rozwiązań. Może to być konsekwencja tego, że aktywna polityka w tym kraju, służąca dotychczas przede wszystkim złagodzeniu zaniepokojenia społeczeństwa wysokim bezrobociem, a nie ukierunkowana na zwalczanie jego przyczyn, musiała zmienić się pod wpływem uwarunkowań ekonomicznych znajdujących odzwierciedlenie w sytuacji na rynku pracy. Funkcję robót publicznych częściowo przejął od 2005 r. program „1 Euro Jobs”, w którym bezrobotni zamiast płacy minimalnej otrzymywali zasiłek dla bezrobotnych oraz symboliczne __________ 103 M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce 2005…, op. cit., s. 189. 89 wynagrodzenie. W ten sposób utrzymanie uprawnienia do zasiłku warunkowane jest podjęciem zatrudnienia. W pewnym stopniu przyczynia się to do aktywizacji bezrobotnych i zmiany ich postaw. Także efekt stygmatyzacji wynagrodzenia może być niższy niż w przypadku klasycznych robót publicznych. Porównywalnie niewielka skuteczność zatrudnienia subsydiowanego oraz szkoleń jest również bardzo często obserwowana w Polsce. O stosowaniu tych instrumentów powinno zatem decydować głównie porównywanie ich kosztochłonności, jak również uwzględnianie oczekiwań beneficjentów, to znaczy zarówno bezrobotnych, jak i pracodawców. Ważne jest przy tym wzięcie pod uwagę źródeł pozyskiwania środków finansowych, szczególnie w okresach nadmiernego deficytu finansów publicznych. Wiele zależy również od specyfiki rynku pracy, ponieważ uwarunkowania te mogą w istotny sposób ograniczać znaczenie wniosków wypływających z działań prowadzonych w zakresie aktywnej polityki rynku pracy w innych krajach. Adaptowanie konkretnych rozwiązań do warunków funkcjonowania danego kraju może być czasami w ogóle niemożliwe i charakteryzować się ograniczonym wpływem na poprawę sytuacji na rynku pracy. Analizą porównawczą posłużono się również w badaniach sytuacji, z jaką mięliśmy do czynienia w sferze samozatrudnienia (pracy na własny rachunek). Dotyczyła ona przede wszystkim identyfikacji skali oraz determinant tej formy aktywności zawodowej 104 . Wynikiem pierwszego opracowania był wniosek o silnym ujemnym związku między stopami samozatrudnienia a stopami zatrudnienia, co świadczy o tym, że praca na własny rachunek jest w istocie niedoskonałym substytutem pracy najemnej zarówno w odniesieniu do potrzeb krajowych rynków pracy, jak i pracobiorców. Nie generuje bowiem takiej liczby miejsc pracy, która znacząco wpłynęłaby na ograniczenie dysproporcji między liczbą oferowanych przez pracodawców miejsc pracy a liczbą osób jej poszukujących. Podejmowana przy tym bywa przede wszystkim w takich sytuacjach, które są wynikiem przymusu ekonomicznego spowodowanego brakiem innych możliwości aktywizacji zawodowej. Tego rodzaju wnioski znajdują potwierdzenie również w badaniach polskich, w których respondenci podkreślali w sposób szczególny znaczenie konieczności zapewnienia rodzinie środków utrzymania. W drugim opracowaniu, systematyzującym determinanty pracy na własny rachunek w świetle zagranicznej literatury przedmiotu, podkreślone zostały szczególnie dwa czynniki wpływające na możliwość aktywizacji zawodowej zasobów pracy w tej formie: demograficzny i ekonomiczny. Zaliczono do nich przede wszystkim: różnicę dochodów między pracującymi na własny rachunek i pracującymi najemnie, odmienną satysfakcję zawodową, warunki makroekonomiczne, międzypokoleniowy transfer kapitału ludzkiego i wiele czynników demograficznych (wiek, płeć, wykształcenie). Poza tym sugerowano również, iż praca we __________ 104 Por. E. Kryńska, Samozatrudnienie w krajach wysoko rozwiniętych, w: E. Kryńska red. nauk., Praca na własny rachunek…, op. cit., s. 52 i nast. oraz I. Laskowska, Czynniki determinujące pracę na własny rachunek – wyniki badań światowych, w: tamże, s. 74 i nast. 90 własnej firmie jest traktowana jako sposób odnalezienie swojego miejsca na rynku pracy, szczególnie w warunkach wysokiego poziomu bezrobocia, co nie przeczy wskazanej w poprzednim opracowaniu ułomności tego sposobu aktywizacji zawodowej zasobów pracy. Zwiększenie znaczenia samozatrudnienia na rynku pracy zależy jednak w dużym stopniu od działań o charakterze systemowym. Wnioski te potwierdzają badania przeprowadzone w Polsce. 2.2. Badania o zasięgu regionalnym Regionalnych badań rynku pracy jest bardzo dużo, toteż analizując publikacje o tej tematyce, zwrócono uwagę tylko na niektóre, traktujące o zagadnieniach istotnych, które w przyszłości mogłyby wystąpić na tych rynkach. Z przeprowadzonej kwerendy bibliotecznej wynika, że badania tego rodzaju były od 2004 r., a nawet wcześniej prowadzone we wszystkich województwach w zdecydowanej większości powiatów (por. aneks). 2.2.1. Ocena zapotrzebowania pracodawców na kwalifikacje w województwie opolskim W raporcie Oczekiwania pracodawców wobec kwalifikacji pracowników zaprezentowane zostały badania będące częścią projektu pt.: „Kompleksowe badania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb” 105 . Celem raportu było opisanie oczekiwań pracodawców wobec kwalifikacji pracowniczych. Cel ten został zrealizowany w toku weryfikacji wielu problemów badawczych, do których należały: − ocena jakości kształcenia w szkołach/uczelniach pod kątem wymaganych kwalifikacji; − kwalifikacje oczekiwane przez pracodawców, w tym deficytowe, językowe, do pracy z użyciem nowoczesnych technologii; − sposoby poszukiwania pracowników na rynku pracy i środki motywujące ich do pracy. W konkluzjach zamieszczonych w raporcie zauważono, że pracodawcy generalnie uznali, iż szkoły i uczelnie nie przygotowują właściwie swoich absolwentów do pracy. Respondenci wskazali na zbyt teoretyczny, a za mało praktyczny charakter programów szkolnych oraz złe nauczanie języków obcych. Lepiej natomiast oceniono kwalifikacje absolwentów do pracy opartej na nowoczesnych technologiach. Dlatego też to na pracodawców w głównej mierze przerzucany jest __________ 105 Por. A. Ustrzycki, Oczekiwania pracodawców wobec kwalifikacji pracowników, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole 2007. 91 obowiązek dostosowania kwalifikacji przyjmowanych do pracy pracowników, przede wszystkim poprzez wdrażanie systemu szkoleń wewnętrznych. Niewielki jest pod tym względem zakres współpracy firm z wyspecjalizowanymi instytucjami i środowiskiem naukowym. Współpraca z takimi instytucjami jest słaba także w innych sferach działalności badanych przedsiębiorstw, co świadczy równocześnie o niskim stopniu ich innowacyjności. Problemy te podkreślane były również w innych przeprowadzonych w całej Polsce badaniach, analizujących opinie pracodawców na temat skłonności pracowników do uczestnictwa w procesach kształcenia ustawicznego 106 . Obecnie pracodawcy oczekują od kandydatów na pracowników przede wszystkim kwalifikacji ponadzawodowych, to znaczy przydatnych w każdej pracy zarówno zawodowej, jak i pozazawodowej (np. społecznej lub domowej), czyli pozytywnego nastawienia i dobrego stanu fizycznego oraz ukształtowania podstawowych umiejętności działania praktycznego i umysłowego. Drugorzędne znaczenie mają uprawnienia do wykonywania konkretnego zawodu 107 . Spośród kwalifikacji ponadzawodowych najbardziej cenione są odpowiedzialność, uprzejmość i punktualność. Firmy oczekują takich kompetencji od wszystkich pracowników, nawet tych najmniej doświadczonych. Wśród kwalifikacji deficytowych przeważają ogólnozawodowe, charakterystyczne dla pewnego obszaru zawodowego, na który składa się zazwyczaj grupa zawodów. Czynnikami, które najbardziej wpływają na atrakcyjność pracownika na rynku pracy są kwalifikacje, doświadczenie i polecenie przez inne osoby. W opiniach pracodawców, w firmach nie ma dyskryminacji pracowników ze względu na wiek, pleć i stan zdrowia. Także znajomość języków obcych, mimo że oceniana jako ważna, nie jest czynnikiem decydującym o zatrudnieniu. Obecnie na rynku pracy najbardziej poszukiwane są zawody techniczne, niezależnie od poziomu wykształcenia. Na przeciwnym biegunie znajdują się zawody humanistyczne. Osoby z takim wykształceniem we wszystkich branżach – poza administracją państwową – stanowią dziś i będą stanowić w przyszłości grupę nadpodażową. Opinie te nie są jednak powiązane z możliwością określenia przez pracodawców poziomu zatrudnienia, jaki wystąpi nawet w najbliższej przyszłości. Liczba zatrudnionych jest bowiem silnie skorelowana z koniunkturą gospodarczą, a przede wszystkim z sytuacją na rynku towarów i usług. Podstawowym zatem problemem firm na rynku pracy jest obecnie brak możliwości podniesienia płac pracownikom już zatrudnianym bądź zaproponowania atrakcyjnych płac kandydatem do pracy. Istotny jest również dla nich brak wykwalifikowanej kadry oraz wyjazdy pracowników za granicę. Te determinanty – jak się wydaje __________ 106 Por. m.in. E. Kryńska, red. nauk., Kształcenie ustawiczne pracowników. Wyniki badań w polskich podmiotach gospodarczych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2008; H. Sobocka-Szczapa, Wybrane problemy zarządzania wiedzą wśród aktorów rynku pracy, w: I. Kania, red., Dobre praktyki zarządzania wiedzą przez instytucje rynku pracy w perspektywie zmiany gospodarczej, Ekorys-SWSPiZ, Warszawa 2011. 107 Por. S.M. Kwiatkowski, Standardy kwalifikacji zawodowych – oczekiwania pracodawców, Bezpieczeństwo Pracy nr 3/2006, s. 3. 92 – będą w przyszłości w znacznym stopniu zmieniać rynek pracy, a wraz z nim strukturę kwalifikacji oczekiwanych przez pracodawców od pracowników. Zaprezentowane wyniki badań mają jedną niewątpliwą zaletę, która polega na możliwości ich uogólnienia w skali całego kraju. Jak wynika bowiem z innych badań, takie opinie wyrażają również pracodawcy, których firmy zlokalizowane są poza obszarem województwa opolskiego, mają zatem walor makroekonomiczny. Wskazują na przekształcenia w zapotrzebowaniu pracodawców na pracowników, co może mieć znaczenie również dla procesu prognozowania popytu na pracę według zawodów. 2.2.2. Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy województwa mazowieckiego Problem wykluczenia cyfrowego był przedmiotem badań ekspertów Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych zarówno w układach regionalnych, jak i w całej Polsce. W tej części opracowania przedstawimy podstawowe uwagi odnoszące się do tego zjawiska, występujące na obszarze województwa mazowieckiego. Znaczenie wykluczenia cyfrowego dostrzegane jest na Mazowszu 108 . W opracowanych na potrzeby tego regionu dokumentach znajdują się liczne propozycje działań zapobiegających wykluczeniu cyfrowemu w regionie, adresowanych do kilku głównych grup odbiorców: mieszkańców Mazowsza, w tym zbiorowości szczególnie zagrożonych wykluczeniem cyfrowym, pracowników sektora publicznego, przedsiębiorców, władz lokalnych i regionalnych, uczniów i nauczycieli, uczelni wyższych, placówek ochrony zdrowia oraz organizacji pozarządowych. Zagrożenie zjawiskiem wykluczenia cyfrowego w województwie mazowieckim jest realne. Świadczy o tym przede wszystkim fakt, że większość gmin znajdujących się w tym regionie kraju to gminy wiejskie, w których mieszkańcy znacznie rzadziej korzystali z komputerów, Internetu i telefonów komórkowych niż mieszkańcy miast. Powodem tego jest brak odpowiedniej infrastruktury ułatwiającej dostęp do łączy internetowych czy komputerów, jak również mniejsze nasycenie gospodarstw domowych tego rodzaju urządzeniami i programami. Czynnikami wpływającymi na występowanie znacznych dysproporcji w dostępie i korzystaniu z nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (ICT) są: płeć, wiek i wykształcenie oraz status na rynku pracy. Częściej z komputerów i Internetu korzystali mężczyźni niż kobiety, osoby poniżej 45. roku życia, legitymujące się wykształceniem co najmniej średnim oraz pracujące. Zmienne te miały także wpływ na sposób wykorzystania tego rodzaju sprzętu. Największym problemem, z jakim w przyszłości będzie borykało się województwo mazowieckie jest postępujące starzenie się jego mieszkańców, które może generować nie tylko utrzymywanie się, ale również pogłębianie dysproporcji w dostępie i wykorzystaniu nowoczesnych technologii informacyjnych i tele__________ 108 Por. H. Sobocka-Szczapa, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu, IPiSS, Warszawa 2011. 93 komunikacyjnych. Jest to najsilniejsza i trwała zmienna wpływająca na problem wykluczenia cyfrowego. Równie silną zmienną jest wykształcenie. Nawet szybkie tempo, w jakim upowszechniane są nowoczesne technologie informacyjne i telekomunikacyjne nie ma wpływu na zacieranie się różnic w dostępie i korzystaniu z tych technologii między osobami legitymującymi się co najmniej średnim wykształceniem a osobami z wykształceniem niższym. W związku z tym w województwie mazowieckim, łącznie 40,7% mieszkańców to osoby w wysokim stopniu narażone na wykluczenie cyfrowe. Znaczenie dla występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego ma również sytuacja na rynku pracy. Na obszarach, w których obserwowana jest szczególnie wysoka stopa bezrobocia możemy mieć do czynienia z większym ryzykiem pojawienia się wykluczenia cyfrowego osób bezrobotnych. Bezrobotni bowiem w mniejszym stopniu mogą korzystać z technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, głównie ze względu na ograniczone środki finansowe. Na uwagę zasługuje także sytuacja w mazowieckich przedsiębiorstwach, która świadczy o dość wysokim ryzyku pojawienia się dysproporcji w dostępie do nowoczesnego oprogramowania. Pokazuje bowiem również, jak niska jest skłonność pracodawców do inwestowania w rozwój zawodowy swoich pracowników. Przy tak szybkim rozwoju technologii informacyjno-telekomunikacyjnych, jaki obserwujemy obecnie, jest to podstawowy wyznacznik pozycji konkurencyjnej podmiotów, jak również wykluczenia cyfrowego osób zatrudnionych w firmach. Mimo wszystko mazowieckie przedsiębiorstwa znacznie wyprzedzały podmioty zlokalizowane w innych województwach pod względem wykorzystania komputerów i Internetu do budowy przewagi konkurencyjnej firmy na rynku. Najczęściej zainstalowane w nich komputery tworzyły lokalną sieć pozwalającą na wewnętrzną komunikację w firmie, co może wpływać na dobór kryteriów przyjmowania pracowników do pracy, a tym samym oddziaływać na sytuację na regionalnym rynku pracy. Znacznie gorzej przygotowane do wejścia w erę cyfrową są mazowieckie szkoły. Pomimo obserwowanego w ostatnim okresie wzrostu liczby komputerów, w tym z dostępem do Internetu, w niemal wszystkich typach szkół – wyjątek stanowiły szkoły policealne i licea profilowane, gdzie liczba komputerów i komputerów z dostępem do sieci globalnej w tym czasie spadła – stopień komputeryzacji i informatyzacji był nadal niższy niż w kraju. Potwierdziło ten wniosek badanie szkół podstawowych i ponadpodstawowych oraz uczelni wyższych. Wykluczenie cyfrowe w tym przypadku jest warunkowane po części barierą motywacyjną, dotyczącą braku zainteresowania tego rodzaju usługami. Dobrze natomiast wyglądała sytuacja mazowieckich gospodarstw domowych pod względem dostępności i wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. To tutaj znacznie częściej niż w pozostałych regionach kraju gospodarstwa domowe posiadały sprzęt komputerowy. Niestety, województwo to gorzej wypada w badaniu dostępu gospodarstw domowych do Internetu. Pod tym względem Mazowsze zajęło dopiero czwarte miejsce w kraju. 94 Rzadziej też mazowieckie gospodarstwa domowe wyposażone były w drukarki (czwarte miejsce w Polsce), telefony komórkowe (piąte miejsce w kraju) czy sprzęt służący do odbioru telewizji satelitarnej (trzynasta lokata w kraju), co przede wszystkim było skutkiem ich częstszego korzystania z telewizji kablowej. Badania pierwotne przeprowadzone wśród przedstawicieli podażowej strony rynku pracy świadczą o dość istotnym wpływie wykluczenia cyfrowego na ich aktywność zawodową. Jest to zjawisko złożone i w przypadku przedstawicieli tej strony rynku pracy nie powinno być rozpatrywane wyłącznie z punktu widzenia twardego determinizmu technologicznego, gdyż wykorzystanie ICT jest dość często uwarunkowane czynnikami natury społeczno-kulturowej i zależy od kontekstu, czasu i miejsca 109 . Wniosek taki szczególnie dotyczy biernych zawodowo, którzy spośród wszystkich badanych kategorii osób charakteryzowali się najmniejszą skłonnością do uczestnictwa w procesach kształtowania społeczeństwa informacyjnego. Jest ona głównie pochodną dotychczasowych uwarunkowań występujących w ich gospodarstwach domowych, a przede wszystkim obecną w nich liczbą dzieci w wieku do 16. roku życia. Także populacja pracujących w sposób dość ograniczony wykorzystywała technologie informacyjne i telekomunikacyjne zarówno w realizowaniu zadań wynikających z zajmowanego stanowiska pracy, jak i w gospodarstwach domowych. Determinantą wykluczenia cyfrowego tej kategorii zasobów pracy było również to, że w zdecydowanej większości nie zadeklarowali oni większej skłonności do podejmowania działań umożliwiających podwyższenie posiadanych w tym zakresie umiejętności lub ich nabycie. Po prostu nie dostrzegali potrzeby zwiększenia dostępności do urządzeń/programów/usług ICT oraz ich modernizacji w miejscu pracy, jak również w ograniczonym stopniu uzależniali utrzymanie pracy od posiadania umiejętności obsługi takich urządzeń/programów. Wśród bezrobotnych wykluczenie cyfrowe jest głównie konsekwencją ich braku chęci do uwzględniania w swoich planach zawodowych możliwości większego zastosowania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w poprawianiu własnej pozycji konkurencyjnej na rynku pracy. Szczególnie niechęć tę przejawiają długotrwale bezrobotni, którzy mają wprawdzie gospodarstwa domowe dość dobrze wyposażone w urządzenia ICT, ale – zgodnie z uzyskanymi opiniami – wykorzystywali je przede wszystkim w celu spędzania czasu wolnego. W badaniu respondentów z tej kategorii zasobów pracy zastanawia to, że w ogóle nie widzieli oni związku między posiadaniem przez nich umiejętności informatycznych a możliwością utraty pracy bądź jej uzyskania. Świadczy to o niewielkiej skłonności badanej zbiorowości do zmiany zawodu. Stanowi to niewątpliwie jedną z zasadniczych barier aktywności zawodowej, wiążącą się jednak w sposób istotny z poziomem wykształcenia badanych. __________ Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe na polskim rynku pracy − podsumowanie− wnioski, rekomendacje, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe…, op. cit., s. 189. 109 95 Działania mające na celu ograniczenie wykluczenia cyfrowego zdecydowanie najczęściej podejmowały osoby uczące się. Może to mieć związek z pozostawaniem ich w procesach kształcenia, jak również z tym, że w większym stopniu byli oni skłonni do przystosowywania swoich kwalifikacji do zmieniających się uwarunkowań rynku pracy. Świadczy o tym fakt, że w okresie bezpośrednio poprzedzającym badanie oraz w jego trakcie podjęli naukę. Wprawdzie niekoniecznie wybrany kierunek kształcenia mógł wpływać na poszerzenie/nabycie wiedzy informatycznej, ale umożliwiał potencjalnie w większym stopniu kontakt z techniką komputerową. Oswojenie z urządzeniami, programami i usługami ICT może w tym przypadku stanowić istotne ograniczenie barier wpływających na wykluczenie cyfrowe. Badania jednoznacznie potwierdziły również niewielkie zainteresowanie reprezentantów strony podażowej rynku pracy kontaktami z instytucjami publicznymi za pośrednictwem technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Może to jednak być konsekwencją wskazanych w projekcie uwarunkowań charakteryzujących województwo mazowieckie. Pod względem stopnia rozwoju społeczeństwa informacyjnego Mazowsze zaliczane jest bowiem do zapóźnionej cyfrowo Polski „B”, z wartością wskaźnika dostępności e-usług na poziomie 30% (12 miejsce w kraju). Urzędy w województwie mazowieckim należą do najgorzej wyposażonych w rozwiązania sieciowe w kraju. Generalnie wykluczenie cyfrowe zasobów pracy oraz osób biernych zawodowo i uczących się w województwie mazowieckim należałoby postrzegać w wielu wymiarach. Do podstawowych niewątpliwie zaliczyć można wymiar mentalny, materialny i kwalifikacyjny, chociaż z różnym natężeniem występowały one w poszczególnych kategoriach mieszkańców Warszawy. W przypadku populacji pracujących najważniejszy był wymiar mentalny i kwalifikacyjny (umiejętności), a w odniesieniu do bezrobotnych i biernych zawodowo – mentalny i materialny. Tylko w kategorii uczących się zaobserwowano jeden ze wskazanych wymiarów, mianowicie umiejętności. Wykluczenie cyfrowe w sektorze przedsiębiorstw jest przede wszystkim zależne od wielkości firmy, przy czym zależność ta ma charakter wprost proporcjonalny, to znaczy, że wykorzystanie technik informacyjnych i telekomunikacyjnych wzrasta wraz z liczbą zatrudnionych w podmiocie osób. Badanie powiatowych urzędów pracy i urzędów gmin potwierdziło również występowanie wykluczenia cyfrowego w tych instytucjach jako zjawiska wielowymiarowego i wielowątkowego. Wpływa na to przede wszystkim brak potrzeby stosowania i wykorzystania niektórych rozwiązań, który dotyczy zarówno samych instytucji, po części niedostrzegających potrzeby wdrażania nowoczesnych systemów teleinformatycznych, jak i klientów, którzy nie wykazują chęci korzystania z już istniejących usług on-line. Podsumowując, aby sprostać wyzwaniom związanym z wkraczaniem Mazowsza w erę cyfrową, potrzebna jest odpowiednia infrastruktura, nakłady inwestycyjne przeznaczane na zakup nowoczesnego sprzętu (np. komputerów, szybszych 96 i wydajniejszych połączeń z siecią globalną itp.) i zasoby pracy posiadające odpowiednie kwalifikacje. Na ocenę poziomu przygotowania tego regionu do udziału w społeczeństwie informacyjnym niewątpliwie wpływ ma także jego położenie geograficzne i rola, jaką odgrywa w gospodarce całego kraju. Jego centralne położenie oraz to, iż na terenie tego województwa znajduje się również największe miasto w Polsce – Warszawa, które jednocześnie jest stolicą kraju i Mazowsza, przynosi dla tego regionu korzyści. Niestety, region ten charakteryzuje się dużym wewnętrznym zróżnicowaniem − korzyści czerpią głównie powiaty znajdujące się w centrum województwa mazowieckiego. Dlatego też Mazowsze boryka się z takimi samymi, trudnościami do rozwiązania problemami, co i inne regiony kraju. Konkludując, można stwierdzić, że województwo mazowieckie nie jest w pełni przygotowane do udziału w tworzeniu społeczeństwa informacyjnego. Takie sformułowanie generalne jest możliwe z uwagi na zróżnicowane postawy mieszkańców wobec wykorzystania ICT, różny stopień skomputeryzowania szkół, instytucji i podmiotów gospodarczych oraz różnice w przestrzennym układzie wykluczenia cyfrowego. Na Mazowszu są bowiem obszary, w których region ten osiąga wyniki najlepsze w kraju, ale są również i takie, gdzie pozostało jeszcze wiele do zrobienia. Proces budowania społeczeństwa informacyjnego w Polsce przez wiele lat praktycznie sprowadzał się do informatyzacji – tworzenia infrastruktury teleinformatycznej oraz prób wdrażania e-usług. Oczywiście, biorąc pod uwagę zapóźnienie cywilizacyjne Polski w tym zakresie w porównaniu do krajów wysoko rozwiniętych, takie działania z pewnością były i są nadal koniecznie. Natomiast wydaje się, że kładąc nacisk na informatyzację, zapomniano o stronie popytowej – ludziach, którzy umieliby z tej infrastruktury i usług korzystać. I chodzi tu zarówno o zagadnienia dotyczące motywacji mieszkańców kraju, w tym Mazowsza, do korzystania z nowoczesnych rozwiązań teleinformatycznych, jak i umiejętności, które na to pozwalają. Rezultatem tego rozdźwięku jest sytuacja, w której z jednej strony mamy słabo rozwinięty system usług elektronicznych świadczonych przez różnego typu instytucje, z drugiej strony popyt na te usługi jest niewielki. Nie osiągnął on również jeszcze punktu krytycznego, który sprawiłby, że to sami obywatele wymusiliby szybszy rozwój e-usług, a w konsekwencji społeczeństwa informacyjnego. Równocześnie procesy informatyzacji i budowania społeczeństwa informacyjnego ujawniły niekorzystne strony tych procesów – wykluczenie cyfrowe, które w miarę rozwoju technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych zmienia swoje oblicze. Przy wdrażaniu rozwiązań służących rozwojowi społeczeństwa informacyjnego warto również zwrócić uwagę na pobudzanie oddolnej aktywności w tym zakresie, co jest niezwykle istotne zwłaszcza na terenach o niskim wskaźniku e-rozwoju. Brak tej aktywności stanowi jedną z najważniejszych przyczyn pogłębiania się wykluczenia cyfrowego. W przeciwdziałaniu rozwarstwieniu teleinformatycznemu Mazowsza szczególnie pomocne mogą być doświadczenia i dobre praktyki krajów UE w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz nawiązywanie na 97 tym polu współpracy z partnerami zagranicznymi. Kluczowe znaczenie ma jednak zawiązywanie sieci współpracy oraz partnerstw, w tym o charakterze publiczno-prywatnym, skupiających szerokie grono partnerów: przedsiębiorców, władze samorządowe, uniwersytety, ośrodki naukowo-badawcze, organizacje pozarządowe. Konsolidacja sił sektora publicznego i prywatnego, m.in. poprzez udział w procesie planowania i wdrażania przedsięwzięć przedstawicieli różnorodnych środowisk może odegrać ważną rolę w stymulowaniu rozwoju teleinformatycznego regionu. Należy mieć nadzieję, że władze Mazowsza wykorzystają tkwiący w nim potencjał społeczno-gospodarczy do transformacji cyfrowej, co pozwoli na umocnienie pozycji konkurencyjnej województwa i zachęci również inne regiony do podążania tą samą drogą. 2.2.3. Elastyczne formy zatrudnienia a aktywizacja zawodowa zasobów pracy. Badanie podkarpackiego rynku pracy Badania przeprowadzone w województwie podkarpackim miały charakter regionalny, a głównymi adresatami projektu byli bezrobotni, którzy pochodzili z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, mianowicie osoby młode, w wieku powyżej 45 lat oraz kobiety 110 . Ich aktywizacja zawodowa na obszarze badanego województwa była dotychczas problemem niezwykle trudnym do rozwiązania, przede wszystkim ze względu na nikłą możliwość dopasowania ich umiejętności do oferowanych przez pracodawców miejsc pracy. W odniesieniu do tych grup bezrobotnych najczęściej mieliśmy do czynienia z praktykami dyskryminacyjnymi, przyczyniającymi się do utrwalania niekorzystnej dla nich sytuacji na regionalnym rynku pracy. Dlatego też niezbędne było wypracowanie dla tych kategorii beneficjentów innych niż dotychczas sposobów postępowania, ukierunkowanych na podwyższenie ich pozycji konkurencyjnej na rynku pracy, a tym samym zwiększenie ich aktywności zawodowej. Główną metodą, która miała temu posłużyć, była jedna z elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy − praca tymczasowa. Dodatkowym działaniem była standaryzacja umiejętności w zakresie wybranych, najczęściej poszukiwanych przez pracodawców zawodów. Ich certyfikowanie, mające nastąpić w kolejnych etapach realizacji projektu, powinno także wywołać zwiększenie zatrudnialności osób bezskutecznie dotychczas poszukujących pracy. __________ 110 Projekt był realizowany w ramach IW EQUAL w partnerstwie „Czas na pracę – praca na czas”, w którym brały udział publiczne instytucje rynku pracy (powiatowe urzędy pracy i wojewódzki urząd pracy) oraz niepubliczne jednostki, zajmujące się działalnością szkoleniową i doradczą dla osób poszukujących pracy na obszarze regionu Podkarpacia. Liderem projektu było Stowarzyszenie Promocji Przedsiębiorczości, zlokalizowane w Rzeszowie, zaś Instytut Pracy i Spraw Socjalnych był instytucją realizującą badania. Wynikiem tych prac była publikacja: H. Sobocka-Szczapa, red. nauk., Czas na pracę – praca na czas. Wyniki badań i analiz w województwie podkarpackim, IPiSS, Warszawa 2006. 98 Strategia Partnerstwa „Czas na pracę – praca na czas” zakładała wypracowanie skutecznego modelu budowania świadomości korzyści zarówno po stronie pracodawców, jak i potencjalnych pracobiorców, wynikających z wykorzystania pracy tymczasowej. Zaliczono do nich przede wszystkim fakt, że forma ta przydatna jest bez mała dla wszystkich podmiotów o zróżnicowanej liczbie zatrudnionych, zwłaszcza zaś dla małych i średnich przedsiębiorstw, gdzie specyfika produkcji powoduje, że pracownicy tymczasowi mogą sprawdzić się jako kadra fachowców na stanowiskach rzadko spotykanych, niezatrudnianych na stałe lub w przypadku zastępowania pracowników z różnych powodów nieobecnych (praca na zastępstwo). Powoduje przy tym obniżenie kosztów działania. Dla osób poszukujących pracy/bezrobotnych taka forma niesie ze sobą główną korzyść − mogą być aktywni zawodowo. Celem głównym projektu było skonstruowanie i upowszechnienie narzędzi umożliwiających wykorzystanie pracy tymczasowej jako elementu wpływającego na większe dopasowanie podaży pracy do popytu na nią w skali regionalnego i lokalnych rynków pracy, szczególnie w odniesieniu do osób długotrwale poszukujących pracy oraz rekrutujących się z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Założony cel główny był wprawdzie dosyć obszerny, ale w sposób bardzo przejrzysty formułował zagadnienia badawcze, do których należały: − identyfikacja potrzeb szkoleniowych grup docelowych, − identyfikacja możliwości stosowania zatrudnienia tymczasowego przez pracodawców, − identyfikacja kwalifikacji wymaganych na stanowiskach oferowanych przez pracodawców oraz wyselekcjonowanie najważniejszych umiejętności, które umożliwiłyby zaktywizowanie grup docelowych. Do zrealizowania celu głównego, jak również celów szczegółowych i dodatkowych, niezbędna była również identyfikacja podstawowych obszarów zbieżności między potrzebami pracodawców i bezrobotnych oraz przezwyciężenie niechęci tych pierwszych do zatrudniania w formie pracy tymczasowej, opór pracodawców wynika z braku wiedzy na temat lokalizacji agencji pracy tymczasowej lub niskiej oceny kwalifikacji pracowników zatrudnianych w tej formie. Dotychczasowe doświadczenia wskazują bowiem na istotne niedociągnięcia, występujące głównie w dziedzinie kojarzenia ofert pracy z oczekiwaniami osób poszukujących pracy. Niedopasowania, z którymi mamy do czynienia, wynikają nie tylko z charakteru rynku pracy, ale często pojawiają się ze względu na ograniczone możliwości działania powiatowych urzędów pracy, spowodowane przepisami ustawowymi. Szczególne znaczenie może mieć w tym przypadku ograniczona możliwość indywidualizacji działań oraz nadmiar takich, które mają charakter wyłącznie administracyjny. Biorąc pod uwagę cechy charakterystyczne dla podkarpackiego rynku pracy oraz przeprowadzone badania, w celu zwiększenia znaczenia pracy tymczasowej dla aktywizacji zawodowej grup zmarginalizowanych, a przede wszystkim, kobiet, młodzieży i osób w wieku powyżej 45 lat, należy podjąć wiele działań, o zróżnicowanym charakterze: 99 1) stosowanie pracy tymczasowej, jako głównego sposobu na zwiększenie aktywności zawodowej osób poszukujących pracy, powinno iść w parze z promowaniem na obszarze województwa tej nietypowej formy zatrudnienia, a także innych elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy; dotychczasowe doświadczenia wskazują, że występują dość istotne bariery związane z ich stosowaniem, które mogą przyczyniać się do postrzegania ich jako zbyt uciążliwych dla poszczególnych pracodawców i nieefektywnych z punktu widzenia prowadzonej przez nich w zakładach pracy polityki kadrowej; celem takich działań powinno być doprowadzenie do postrzegania pracy tymczasowej jako „systemowego” (nie zaś przypadkowego) rozwiązywania problemów kadrowych, przy czym należałoby przede wszystkim zwrócić uwagę na – niedostrzeganą przez pracodawców – rolę agencji pracy tymczasowej jako istotnego pośrednika pomiędzy pracodawcą (użytkownikiem) a pracobiorcą; 2) konieczne wydaje się propagowanie korzyści pracy tymczasowej również wśród osób poszukujących pracy; traktowanie przez nich tej formy zatrudnienia jako „gorszej” w porównaniu do pracy na pełnym etacie i w pełnym wymiarze czasu pracy nie znajduje odzwierciedlenia w systemie ubezpieczeń społecznych; 3) w działaniach projektu, ukierunkowanych na zmniejszenie praktyk dyskryminacyjnych, konieczne wydaje się zwrócenie uwagi na możliwość ograniczenia tego typu działań poprzez zwiększenie rangi przyznawanych certyfikatów, co powinno przynieść efekt w postaci równego traktowania grup najbardziej narażonych na wykluczenie społeczne; 4) wyraźna dominacja na obszarach województwa podkarpackiego osób długotrwale poszukujących pracy wskazuje na konieczność częstszego stosowania wobec tej kategorii bezrobotnych wypracowanych sposobów postępowania, umożliwiających im korzystanie z pracy tymczasowej, ponieważ charakteryzują się one porównywalnie niewielką elastycznością zawodową i mają ograniczoną zdolność adaptacyjną, która jest właśnie wynikiem długotrwałego pozostawania bez pracy; 5) niezbędne wydaje się wykorzystanie zakresu merytorycznego realizowanego projektu na potrzeby bezrobotnych pochodzących z terenów wiejskich, szczególnie na tych rynkach pracy, na których stanowią oni większość wśród osób nieposiadających zatrudnienia. Zastosowanie pracy tymczasowej w działaniach aktywizujących zawodowo szczególne grupy bezrobotnych stanowi próbę wzmocnienia znaczenia nietypowych form zatrudnienia jako instrumentu wpływającego na poprawę sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. Działania projektu przyczyniły się zapewne w jakimś stopniu do upowszechnienia tego rodzaju postępowania, chociaż niewątpliwie, ze względu na uczestnictwo w jego działaniach przedstawicieli publicznych służb zatrudnienia, miały największe znaczenie dla podkarpackiego rynku pracy. Wypracowany model, polegający na kompleksowym rozpoznaniu potrzeb pracodawców i potencjalnych pracobiorców, określeniu standardów kwalifikacji znajdujących odzwierciedlenie w ich certyfikacji, jak również przepro- 100 wadzenie szkoleń, a następnie pomoc w zatrudnieniu stanowią sposoby działań, które mogą być in extenso przenoszone do działalności innych podmiotów funkcjonujących na rynku pracy. W jakim stopniu tego rodzaju postępowanie znalazło jednak szerszy wydźwięk, tego nie wiemy, ponieważ zapewne uwarunkowane jest przede wszystkim indywidualną postawą beneficjentów, tak pracodawców, jak i bezrobotnych, zwłaszcza z grup zmarginalizowanych. Czynniki, które warunkują te postawy mogą mieć charakter przejściowy, możliwy do ograniczenia przede wszystkim poprzez działania upowszechniające. 2.2.4. Badania grup zagrożonych wykluczeniem społecznym w województwie mazowieckim Nierównowaga występująca na polskim rynku pracy, w tym także na rynku pracy województwa mazowieckiego stanowiła przesłankę do poszukiwania rozwiązań mających na celu spowodowanie jak największego dopasowania popytu na pracę i podaży pracy. Ma to szczególne znaczenie dla grup bezrobotnych zagrożonych wykluczeniem społecznym. Dlatego też celem przeprowadzonych przez ekspertów z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych badań była identyfikacja postaw osób bezrobotnych zagrożonych wykluczeniem społecznym na rynku pracy województwa mazowieckiego, ze szczególnym uwzględnieniem ich potrzeb szkoleniowych 111 . Realizacja celu głównego była możliwa dzięki sformułowaniu celów cząstkowych, na które odpowiedź umożliwiła pełną identyfikację preferowanych przez osoby z grup problemowych poszukujące pracy kierunków kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego, co powinno wpłynąć na poprawę ich pozycji konkurencyjnej na mazowieckim rynku pracy. Zidentyfikowane zostały 112 : − bariery (przyczyny) uniemożliwiające lub ograniczające dotychczasową aktywizację zawodową bezrobotnych zagrożonych wykluczeniem społecznym, − potrzeby szkoleniowe bezrobotnych zagrożonych wykluczeniem społecznym, według zgłaszanych przez nich oczekiwań co do stanowiska pracy, zawodu, − możliwości podjęcia pracy przez bezrobotnych zagrożonych wykluczeniem społecznym poza miejscem zamieszkania (poza krajem), − zapotrzebowanie na pomoc ze strony instytucji rynku pracy, − dotychczasowe kierunki doskonalenia zawodowego przez osoby poszukujące pracy pochodzące z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, __________ 111 H. Sobocka-Szczapa, red. nauk., Bezrobotni z grupy zwiększonego ryzyka. Studium przypadku województwa mazowieckiego, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ – IPiSS, Warszawa 2007. Publikacja powstała w ramach projektu „Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „PRACA − ZATRUDNIENIE − SZKOLENIE”, realizowanego w partnerstwie z IOiZ ORGMASZ ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego – funduszu strukturalnego Unii Europejskiej oraz z budżetu państwa. 112 Tamże, s. 7. 101 − zakres i rodzaj umiejętności, które są niezbędne do znalezienia miejsca pracy oraz − możliwości podjęcia pracy na własny rachunek. Opracowane analizy służące realizacji celu głównego przeprowadzanego badania zostały wzbogacone o szersze wnioski, wynikające z analiz o charakterze regionalnym, a dotyczące oceny sytuacji na rynku pracy województwa mazowieckiego ze szczególnym uwzględnieniem bezrobotnych zagrożonych wykluczeniem społecznym, oceny dotychczasowych działań instytucji rynku pracy w dziedzinie ograniczania nierównowagi na regionalnym rynku pracy, identyfikacji i oceny zmian struktury kwalifikacyjno-zawodowej osób poszukujących pracy oraz identyfikacji zawodów nadwyżkowych i deficytowych. Oprócz celu głównego, w realizowanym badaniu podjęto również próbę osiągnięcia celów szczegółowych. Zaliczono do nich przede wszystkim identyfikację: − przejawów dyskryminacji pojawiających się na rynku pracy wobec bezrobotnych zagrożonych wykluczeniem społecznym, − przyczyn utrwalania się zjawiska bezrobocia w rodzinach, w których funkcjonują osoby poszukujące pracy, rekrutujące się z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym (dziedziczenie bezrobocia), − przesłanek ułatwiających osobom poszukującym pracy z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym reintegracji z rynkiem pracy, − roli świadomości grup dyskryminowanych o konieczności uczestnictwa w procesie kształcenia ustawicznego. Przewidziane do realizacji cele szczegółowe miały doprowadzić do skonstruowania takiego sposobu działania, który za pomocą opracowanych narzędzi umożliwiłby ograniczenie nierównowagi występującej na regionalnym rynku pracy województwa mazowieckiego. Celem dodatkowym realizowanego projektu była natomiast poprawa zatrudnialności i pobudzenie aktywności zawodowej oraz trwałe zaistnienie na rynku pracy osób z grup dyskryminowanych. W wyniku przeprowadzonych badań zauważono, że bezrobotni z grup zwiększonego ryzyka częściej niż inne osoby poszukujące pracy napotykały na regionalnym rynku pracy barierę odmowy zatrudnienia, przy czym dotyczyło to zwłaszcza kobiet. Kategoriami, którym znacznie częściej odmawiano zatrudnienia były zarówno osoby młode, jak i powyżej 45. roku życia. Najważniejszą barierą uniemożliwiającą podejmowanie pracy przez osoby jej poszukujące, rekrutujące się z badanych grup, był brak odpowiednich kwalifikacji zawodowych, a powodem wskazywanym przez respondentów − brak adekwatnych do ich kwalifikacji miejsc pracy, co świadczy o występujących na tym rynku niedopasowaniach strukturalnych, szczególnie uciążliwych dla osób z grup zwiększonego ryzyka. Znacznej liczbie bezrobotnych z tej kategorii nie było również obce prowadzenie indywidualnej działalności gospodarczej. Oczekiwania wobec przyszłej pracy były podobne, jak w przypadku innych zbiorowości osób poszukujących pracy. Biorący udział w badaniach za satysfakcjonującą uznali pracę oferującą przede wszystkim 102 dobre warunki pracy, dobrą atmosferę w pracy, po prostu uzyskanie zatrudnienia oraz wysokie wynagrodzenie. Szczególnie niekorzystna z punktu widzenia polityki zatrudnienia wydaje się opinia ankietowanych związana z ograniczeniem ich akceptacji możliwości zatrudnienia w przyszłej pracy w niepełnym wymiarze czasu. Istotną barierą w kształtowaniu aktywności zawodowej osób poszukujących pracy z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym jest także brak mobilności przestrzennej. Ponadto aktywność edukacyjną ogranicza czynnik finansowy. Wysnute wnioski świadczą o tym, że populacja osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w województwie mazowieckim charakteryzuje się pewnymi specyficznymi cechami, które umożliwiają identyfikację głównych sposobów postępowania, przyczyniających się do ograniczenia wśród nich bezrobocia. Na szczególną uwagę zasługują na tym obszarze kobiety, które przejawiają zarówno największą aktywność edukacyjną, jak i chęć znalezienia zatrudnienia. Ich pozycja konkurencyjna na rynku pracy badanego obszaru jest znacznie słabsza niż mężczyzn, przede wszystkim ze względu na pełnione przez nie funkcje rodzinne. Z tego powodu, mając wybór pomiędzy mężczyzną i kobietą o takim samym poziomie kwalifikacji, pracodawcy znacznie chętniej zatrudniają mężczyzn. Wskazuje na to identyfikacja trudności ze znalezieniem pracy i analiza przyczyn odmowy zatrudnienia przez przedstawicieli firm. Zatem przede wszystkim w odniesieniu do tej grupy można mówić o występowaniu na regionalnym rynku pracy przejawów dyskryminacji. W przypadku młodzieży również obserwuje się pewnego rodzaju praktyki dyskryminacyjne, wywołujące brak aktywności zawodowej, ale ich podłożem są zupełnie inne czynniki. Szczególnie daje się zauważyć ograniczona możliwość zatrudnienia ze względu na brak doświadczenia praktycznego. Jednocześnie bardzo rzadko stosowane są przez pracodawców umowy o pracę połączone z nauką zawodu, co świadczy o generalnej ich niechęci do zatrudniania osób młodych, nieprzygotowanych do wykonywania określonych zadań. Rozumiejąc potrzebę dostosowania kwalifikacji do oczekiwań przedstawicieli strony popytowej rynku pracy, młodzi ludzie, zwłaszcza kobiety podejmują starania mające na celu podwyższenie lub uzupełnienie posiadanych umiejętności. Barierą jest dla nich głównie brak pomocy co do wyboru kierunku zgodnego z oczekiwaniami pracodawców. Często uczestniczą w kursach niemających związku z potrzebami lokalnych rynków pracy. Mieszkańcy wsi, w świetle przeprowadzonych badań, nie mają ani gorszej ani lepszej pozycji konkurencyjnej w porównaniu do położenia innych subpopulacji. Wydaje się jednak, że w tym przypadku znaczna liczba bezrobotnych pochodzących z terenów wiejskich nie ujawnienia się. Dopiero zmiany proefektywnościowe w rolnictwie mogą zdecydowanie wpłynąć na zwiększenie problemów związanych z aktywizacją zawodową tej kategorii. Ich pozycja konkurencyjna na regionalnym rynku pracy może wówczas znacznie odbiegać od pozostałych subpopulacji osób poszukujących pracy z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Przede wszystkim wpłyną na to niskie kwalifikacje oraz wiek, który również 103 obecnie stanowi barierę aktywności zawodowej. Obserwowane małe zainteresowanie aktywnością edukacyjną może skutkować dalszym pogarszaniem się nastawienia tej kategorii osób do działań związanych z potrzebą realizowania kształcenia ustawicznego w celu osiągnięcia sukcesu w poszukiwaniu pracy. Ponadto nasileniu może ulec proces dziedziczenia bezrobocia w rodzinach mieszkających na wsiach. Dotychczasowe – niezbyt duże – problemy z aktywizacją zawodową bezrobotnych rekrutujących się ze starszych roczników wieku produkcyjnego mogą samoistnie ulec rozwiązaniu ze względu na zarobkowe wyjazdy zagraniczne osób młodych oraz specjalistów i ograniczaniu populacji zasobów pracy wskutek starzenia się społeczeństwa. Bezrobocie dla kategorii osób zagrożonych wykluczeniem społecznym niosą za sobą innego rodzaju niebezpieczeństwa, takie jak większe w porównaniu do innych populacji bezrobotnych zniechęcenie, trudności oraz problemy ze znalezieniem swojego miejsca. Jednoznacznie na to wskazują zidentyfikowane w trakcie badania postawy otoczenia wobec respondentów oraz zachowania ich samych. Przede wszystkim dotyczy to negatywnej oceny szans na znalezienie pracy. Szczególnie odnosi się ona kobiet i osób o najniższym poziomie wykształcenia. Nie przejawiało się to jednak w istotnej zmianie nastawienia otoczenia i najbliższych osób do nich jako bezrobotnych, co oznacza, że status bezrobotnego z punktu widzenia samego zainteresowanego i jego otoczenia nie stanowi stymulanty dla szybkiej zmiany status quo. Dość znaczna liczba ankietowanych wskazywała na negatywne cechy osobowościowe, które pojawiły się po przejściu w stan bezrobocia. Można zatem wnioskować o różnorodności konsekwencji bezrobocia dla osób poszukujących pracy z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. W identyfikacji barier powodujących wykluczenie społeczne największe problemy występują wśród populacji niepełnosprawnych. Spowodowała to zarówno niewielka liczba uczestników badania posiadających orzeczenie o niepełnosprawności, jak i ich niejednoznaczne oczekiwania. Osoby te nie przejawiają ani dużej aktywności zawodowej, ani edukacyjnej, a równocześnie deklarują podobne do innych subpopulacji oczekiwania, trudności w poszukiwaniu pracy oraz przyczyny odmowy zatrudnienia. Niepełnosprawność jako czynnik związany z oznakami dyskryminacji był podawany bardzo rzadko. Z jednej strony może to świadczyć o braku występowania alienacji tej kategorii bezrobotnych, z drugiej jednak może oznaczać występujące wśród nich większe zniechęcenie, wynikające z dotychczasowej nieskuteczności działań podejmowanych w celu aktywizacji zawodowej i edukacyjnej. Ponadto, jak wynika z przeprowadzonych badań, znacznie częściej niż pozostałe grupy bezrobotnych korzystają oni z pomocy oferowanej przez urzędy pracy w zakresie skierowań na szkolenia. Może to oznaczać brak kontaktów z innymi instytucjami, które powinny realizować zadania wspomagające ich aktywność zawodową. Rzadko też korzystają z Internetu, co może świadczyć o ich nieporadności i znacznie ogranicza im dostęp do informacji. Ponadto często wskazywali na konieczność dużo dłuższej rozmowy z doradcami zawodowymi, co zresztą odnosiło się również do populacji mieszkańców wsi. 104 Podsumowując, na rynku pracy województwa mazowieckiego nie można generalnie mówić o nasileniu się praktyk dyskryminacyjnych wobec analizowanych grup osób poszukujących pracy. Mają one charakter podobny do tych, które występują na innych regionalnych rynkach pracy. Pozycję konkurencyjną tych grup wyznaczają przede wszystkim niskie kwalifikacje. Ze względu na konieczność jej poprawy niezbędne wydaje się zwrócenie uwagi na pewne sytuacje, które mogą stanowić przesłankę do usprawnienia działania systemu poradnictwa i pośrednictwa zawodowego przede wszystkim w ramach zinstytucjonalizowanych form przeciwdziałania bezrobociu. *** Rozważania zawarte w tej części opracowania świadczą o bardzo dużym i zróżnicowanym tematycznie zainteresowaniu badaczy problematyką rynku pracy oraz zjawiskami stanowiącymi istotę niedopasowań na nich występujących. Wskazuje również na to liczba wyszczególnionych w aneksie pozycji książkowych, raportów, analiz i opracowań. Jest to zapewne konsekwencja tego, że z jednej strony bezrobocie stanowi bardzo ważną dysproporcję, wynikającą z działania systemu rynkowego, uciążliwą i powodującą wiele negatywnych konsekwencji zarówno dla członków społeczeństwa, jak i całej gospodarki (aktywność ekonomiczna podmiotów gospodarczych). Z drugiej zaś – aktywność zawodowa niesie ze sobą wiele niewiadomych, których identyfikacja w coraz większym stopniu może wpływać na ograniczanie ich znaczenia dla stabilizacji zawodowej oraz podwyższania pozycji konkurencyjnej na rynku pracy. Należy podkreślić, że najważniejsze znaczenie mają w tym przypadku rozwiązania systemowe wspomagające realizację rekomendowanych sposobów działania. Są one szczególnie ważne w kontekście prognozowania popytu na pracę, ponieważ pozwalają zwiększyć zgodność przewidywań z rzeczywistością, jak również zwiększyć skuteczność i efektywność działań podejmowanych w celu zmniejszenia dysproporcji występujących na rynku pracy w skali całego kraju oraz w skali województw i powiatów. Procesy przewidywania zmian popytu na pracę i podaży pracy są ponadto bardzo ważnym narzędziem kształtowania równowagi na rynku pracy. Wymagają jednak konstrukcji i weryfikacji odpowiednich modeli ekonometrycznych, w których zasadnicze znaczenie ma prawidłowa identyfikacja determinant wpływających na zmienność procesów występujących na rynku pracy, co ma bezpośredni związek z bieżącą informacją o rynku pracy. 3. PROGNOZOWANIE POPYTU NA PRACĘ I PODAŻY PRACY Z punktu widzenia sytuacji na krajowym oraz regionalnych i lokalnych rynkach pracy tak samo ważne jest prognozowanie zasobów siły roboczej, jak i oczekiwanej wielkości tworzonych miejsc pracy. Chodzi przy tym nie tylko o wielkość populacji, która w przyszłości będzie chciała być aktywna zawodowo, jak również liczbę oferowanych przez pracodawców miejsc pracy, ale przede wszystkim o ich strukturę. Źródłem podstawowych niedopasowań występujących obecnie na rynku pracy, niezależnie od skali, jest dysproporcja między kwalifikacjami i umiejętnościami potencjalnych pracowników a rodzajem wolnych miejsc pracy. Sprawia to, że w tym samym czasie na rynkach pracy występują zarówno bezrobotni, jak i wolne miejsca pracy. Przyjrzyjmy się zatem badaniom prognostycznym, które zrealizowane zostały wcześniej. Trzeba zaznaczyć, że w większości przypadków mają one charakter wyłącznie poznawczy i ważny z punktu widzenia zastosowanych do projekcji metod, ponieważ dotyczą 2010 r. 3.1. Badania prognostyczne o zasięgu ogólnokrajowym Badania prognostyczne odnoszące się do przewidywanego popytu na pracę, jak również podaży pracy w skali całego kraju miały, jak wynika z kwerendy, bardzo ograniczony zakres. Prowadziły je głównie agendy rządowe, jak również instytuty naukowo-badawcze. Na szczeblu ogólnokrajowym szczególnego rodzaju znaczenie miały badania prowadzone przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych. Przyjrzyjmy się zatem wybranym ekspertyzom, opracowanym przez Międzyresortowy Zespół do Prognozowania Popytu na Pracę, działający w ramach RCSS. 3.1.1. Prognozowanie popytu na pracę W 1999 r. opublikowane zostały trzy tomy studiów i materiałów, stanowiące całość związaną z prognozowaniem popytu ma pracę. W tomie pierwszym 113 , zawarto trzy opracowania, w których zaprezentowano: __________ 113 Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej, Studia i Materiały, t. I, RCSS, Warszawa 1999. 106 1) ogólne założenia i wymagania dla tworzenia systemu prognozowania popytu na pracę oraz zakres wykorzystania głównych metod prognozowania zatrudnienia i popytu na pracę, jak również praktyczne zastosowanie metod ekstrapolacyjnych do otrzymywania (pierwotnych) prognoz szeregów czasowych poszczególnych zmiennych i na tym tle sformułowano postulat wariantowego zastosowania w polskim systemie prognozowania popytu na pracę kilku modeli wielorównaniowych różniących się zarówno wielkością, jak i zakresem modelowania zjawisk; 2) podstawowe zagadnienia makromodelowania zatrudnienia w okresie transformacji, co pozwoliło na określenie potencjalnego zatrudnienia wynikającego z popytu na pracę, mającego swe źródło w popycie na produkcję krajową i w poziomie mocy produkcyjnych, a także w poziomie podaży siły roboczej; kontekstem opracowania było modelowanie nierównowagi na rynku, zaś jego podstawowym założeniem przekonanie, że ekonometryczne modele zatrudnienia oparte na makromodelach gospodarki są najbardziej efektywnym instrumentem analizy oczekiwanego w przyszłości popytu na pracę; 3) uwagi dotyczące oparcia modelowej analizy prospektywnego kształtowania się popytu na pracę na modelu lub zestawie modeli uwzględniających hipotezy i założenia odnoszące się do najważniejszych charakterystyk przyszłego rozwoju kraju; uznano, że tego rodzaju postępowanie jest najbardziej właściwe, a wniosek ten poparto przeglądem ujęć rynku pracy w modelach makroekonomicznych, opracowanych przez ekspertów Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych oraz propozycjami wykorzystania i rozbudowy modeli przydatnych do prognozowania popytu na pracę. W drugim tomie 114 opublikowane zostały różne aspekty metodologii prognozowania popytu na pracę. Zawarto w nim przegląd zagranicznej metodologii w tej dziedzinie, metody analizy polityki gospodarczej ze wskazaniem podstawowych elementów niezbędnych do uwzględnienia w procesach prognozowania wielkości i struktury popytu na pracę w celu zwiększenia ich trafności 115 , metody badań regionalnych rynków pracy z uwzględnieniem dotychczasowego dorobku metodologicznego, teoretycznego i empirycznego w tej dziedzinie, metody przepływów w aspekcie poznawczym i praktycznym ze wskazaniem ograniczeń występujących w stosowaniu tej metody 116 oraz metodę monitoringu zawodów deficytowych __________ 114 Prognozowanie popytu na pracę. Elementy metodologii, Studia i Materiały, t. II, RCSS, Warszawa 1999. 115 Do elementów tych zaliczono: tempo i kierunki zmian strukturalnych, tempo wzrostu gospodarczego, głębokość nierównowag gospodarczych, zwłaszcza inflacji, wielkość popytu globalnego i jego części składowych, zakres i intensywność polityki gospodarczej, w tym polityki fiskalnej, pieniężnej, kursowej, współpracy gospodarczej z zagranicą, cenowo-dochodowej, jak również sposób realizacji polityki rynku pracy. Por. E. Kryńska, Propozycje dotyczące wykorzystania analizy polityki gospodarczej, w tym polityki rynku pracy do prognozowania popytu na pracę, w: Prognozowanie popytu na pracę…, op. cit., s. 135−136. 116 Do warunków, które umożliwiają wykorzystanie zaproponowanej metody (Inflow-Outflow Analysis) w badaniach zatrudnienia zaliczono: opracowanie charakterystyki struktury zatrudnienia w przekroju działów i sekcji PKD, jak również w przekroju sektorów własności, przeprowadzenie 107 i nadwyżkowych. W opracowaniu zaprezentowano ponadto główne ścieżki wpływu płac na zatrudnienie z uwzględnieniem występujących w tej dziedzinie problemów badawczych. Do ścieżek wpływu płacy minimalnej na zatrudnienie zaliczone zostały: 1) zmiany poziomu średniej płacy, 2) nierówności płac i 3) relacja płacy minimalnej do średniej, odnoszące się głównie do ludzi młodych. Jak wynika z przeprowadzonych analiz, badania pierwszej ścieżki wskazały na różnorodność siły oddziaływania poziomu średniej płacy na zatrudnienie pracowników. Widoczne jest ono zwłaszcza w niektórych grupach pracowników, tam gdzie luka płacowa jest szczególnie duża. Generalnie jednak podwyższanie średniej płacy przyczynia się zazwyczaj do obniżenia poziomu zatrudnienia. Nierównomierny wzrost płac pogłębiający rozpiętości płacowe może natomiast zwiększać mobilność pracowników, jak również prowadzić do wzrostu popytu na pracę, a relacja płacy minimalnej do średniej rzutuje głównie na popyt na pracę osób pochodzących z grup największego ryzyka, w szczególności ludzi młodych, posiadających niskie kwalifikacje. Wszystkie wskazane w opracowaniu ścieżki wpływu płac na wielkość zatrudnienia mogą mieć znaczenie dla spójności sporządzanych prognoz ze zjawiskami, które w przyszłości mogą wystąpić na rynku pracy. Dlatego też niezbędne jest ich uwzględnienie w realizowanych procesach prognozowania 117 . Tego rodzaju wnioski zawarte również zostały w późniejszym opracowaniu pod redakcją M. Bukowskiego i J. Zawistowskiego, w którym ze szczególną uwagą przyjrzano się wpływowi na rynek pracy alternatywnych teorii nierówności płacowych 118 . W trzecim tomie prac badawczych opublikowany został szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do 2010 r., oparty na studiach nad symulacją zmian w strukturze polskiej gospodarki do tego samego roku, przeprowadzonych w Zakładzie Ekspertyz i Obsługi Komitetu Prognoz „Polska w XXI wieku” Polskiej Akademii Nauk. Autorami szacunku byli: A. Karpiński, S. Paradysz oraz B. Penconek 119 . Jak wynika z przeprowadzonych badań prognostycznych, struktura zawodowa Polski w istotny sposób odbiegała w 2010 r. od tej, którą obserwowano w krajach Unii Europejskiej. Charakteryzowała ją bowiem przewaga zawodów związanych z tradycyjnymi dziedzinami funkcjonowania gospodarki __________ badań struktury zawodowej pracujących w obrębie zdefiniowanych wcześniej struktur gospodarki, przeanalizowanie strumieni przepływów zarówno pomiędzy stanami rynku pracy, jak i wyodrębnionymi segmentami zatrudnienia, ustrukturyzowanie zasobu nieaktywnych zawodowo według prawdopodobieństwa ich aktywizacji zawodowej, jak również wyodrębnienie kategorii osób krótko- i długotrwale bezrobotnych, ze względu na konsekwencje wydłużania się okresu pozostawania bez pracy. Por. U. Sztanderska, Metoda przepływów – zastosowanie w prognozowaniu popytu na pracę w przekroju zawodowym, w: Prognozowanie popytu na pracę…, op. cit., s. 179. 117 Por. S. Borkowska, Wpływ płac na zatrudnienie, w: Prognozowanie popytu na pracę…, op. cit., s. 192 i nast. 118 M. Bukowski, J. Zawistowski, red., Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej http://ibs.org. pl/site/upload/publikacje/Zmiana_technologiczna.pdf (dostęp 6.10.2011 r.). 119 Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2010, Studia i Materiały, t. III, RCSS, Warszawa 1999. 108 (przemysł i rolnictwo). Sytuacja taka wystąpiła, mimo wskazanego w prognozie spadku popytu na część zawodów tradycyjnych. Opóźnienia w rozwoju dotyczyły natomiast zawodów o istotnym znaczeniu dla dziedzin warunkujących działanie nowoczesnej gospodarki. Niezbędne było zatem zrealizowanie założeń związanych z polityką pozytywnych działań dostosowawczych, czyli promowaniem przemysłów rozwojowych, a także reorientacją kierunków kształcenia oraz ograniczeniem przedwczesnego redukowania tych kierunków kształcenia zawodowego, które kształciły absolwentów w dziedzinach wzrastającego popytu na pracę. W 2000 r. Rządowe Centrum Studiów Strategicznych zorganizowało konferencję poświęconą dotychczasowym rezultatom prac związanych z opracowywaniem systemu prognozowania popytu na pracę w Polsce. Publikacja konferencyjna składała się z 9 referatów. Dogłębnej analizie poddano rezultaty dwóch prognoz opracowanych z inicjatywy Międzyresortowego Zespołu do Prognozowania Popytu na Pracę, mianowicie wielowariantowej, średniookresowej prognozy popytu na pracę najemną w Polsce w przekroju 369 grup zawodowych oraz aplikacyjnych elementów w dziedzinie prognozowania makroekonomicznego 120 . Poza tym publikacja ta zawiera również opracowania, w których rozważania ukierunkowane są na zagadnienia związane z systemem edukacji, w kontekście lepszego dopasowania struktury kształcenia do potrzeb rynku pracy. Opisane zostały między innymi problemy związane z kształceniem zawodowym i prozawodowym (S.M. Kwiatkowski), założenia reformy kształcenia (F. Szlosek), perspektywy zatrudnienia w powiązaniu z planowaniem kierunków kształcenia (E. Drogosz-Zabłocka), potrzeby edukacyjne rynku pracy w powiązaniu z monitoringiem rynku pracy (B. Łukaszewicz), kwalifikacje zawodowe rolników (E. Matuszak) oraz perspektywy kształcenia i szkolenia zawodowego z punktu widzenia modelu standardów kwalifikacyjnych jednej z kategorii zawodów (W.M. Francuz). Uzupełnieniem, niezwykle ważnym w świetle podkreślanej przez wielu ekspertów konieczności zmian w klasyfikacji zawodów i specjalności (KZiS), było opracowanie M. Juchnowicz ukazujące wyniki realizowanego w tej dziedzinie projektu. Z uwagi na to, że treść większości referatów znalazła odzwierciedlenie w analizach późniejszych publikacji, które zaprezentowane zostały w kwerendzie, przyjrzyjmy się tylko temu opracowaniu, którego zawartość może być ciekawa z punktu widzenia kierunków modyfikacji KZiS. Tym bardziej jest to ważne, że w opisie zwrócono uwagę na spójność tej klasyfikacji z zawodami szkolnymi. Założeniem projektu było opracowanie takiej klasyfikacji, która w większym niż poprzednio stopniu umożliwiłaby połączenie analiz rynku pracy z systemem edukacyjnym, byłaby przydatna w systemach ewidencji kadrowej i ewidencji ludności, jak również umożliwiałaby działanie skomputeryzowanego systemu obsługi rynku pracy. Dlatego też autorzy przyjęli założenie, że klasyfikacja ta powinna być zarówno kompleksowa, jak i uniwersalna, co umożliwiła konstruk__________ 120 Prognozowanie popytu na pracę według kwalifikacji a potrzeby w zakresie kierunków kształcenia i szkolenia, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa 2000. 109 cja modułowa oparta na kilku filarach (zastosowanie czterech poziomów agregacji, adekwatność kryteriów klasyfikacyjnych do standardów międzynarodowych, strukturalny układ klasyfikacji, wyprzedzanie przez klasyfikację struktury zawodów na rynku pracy oraz klasyfikacja bardziej przyjazna użytkownikom). Dodatkowo szczegółowymi założeniami było osiągnięcie większej spójności polskiej KZiS z ISCO 88 (COM). Struktura klasyfikacji obejmowała: 10 grup wielkich, 28 grup dużych, 110 grup średnich i 407 grup elementarnych. Projekt koncepcyjny nowej KZiS doprowadził do pełnej zgodności w grupach dużych, 98% zgodności w grupach średnich i około 80% zgodności w grupach elementarnych, biorąc pod uwagę zawody szkolne. Było to konsekwencją zaproponowanej metodyki opisów zawodów i specjalności, jak również sformułowanych zaleceń odnoszących się do standardów i zasad metodycznych opisu zawodu i specjalności. W 2002 r. ukazały się dwa opracowania poświęcone przesłankom konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę oraz uwarunkowaniom i implikacjom tego procesu w dziedzinie edukacji. Pierwsze opracowanie 121 składało się z dwóch części, w których zaprezentowane zostały wyniki badań umożliwiające dokonanie oceny dotychczas wypracowanych w Polsce prognoz popytu na pracę na tle doświadczeń zagranicznych, jak również identyfikację podstaw długookresowej prognozy w kontekście przewidzianych w naszym kraju do realizacji strategii. Części te poprzedzono rekomendacjami metodyczno-modelowymi i założeniami prognostycznymi dla konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę, a także doprecyzowaniem możliwości wykorzystania badań regionalnych w realizowaniu działań prognostycznych. Bardziej szczegółowo przyjrzano się również między innymi pracy wieloetatowców, uznając pracę w kilku miejscach za wyznacznik konieczności modyfikowania i różnicowania podejścia do prognozowania popytu na pracę, zatrudnieniu w rolnictwie, wskazując na konieczność alternatywnego podejścia do prognozowania zatrudnienia rolniczego oraz mechanizmom tworzenia i likwidacji miejsc pracy jako ważniejszym determinantom prognozowania popytu na pracę. Przedmiotem weryfikacji pod tym kątem była również ocena dorobku w dziedzinie monitorowania rynku pracy jako jednego ze źródeł uzyskiwania danych do prognoz. Szeroko zakrojone badania pozwoliły na sformułowanie szeregu wniosków odnoszących się do przesłanek procesu prognozowania, które wpływają na jakość otrzymywanych wyników, jak również umożliwiają wykorzystanie danych „wejściowych” najbardziej adekwatnych do metody prognozowania. W opracowaniu zwrócono uwagę między innymi na konieczność powiązania prognoz popytu na pracę z prognozowaniem wielkości makroekonomicznych, równoległość tego procesu z prognozowaniem podaży pracy, co wpływa na możliwość kontroli nie__________ 121 Por. Z. Strzelecki, red. nauk., Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa 2002. 110 równowagi na rynku pracy, jak również wskazano na najbardziej przystające do potrzeb takich prognoz modele i analizy oraz niezbędność adekwatnych do potrzeb prognozowania baz danych. W analizie porównawczej metodologii prognoz zapotrzebowania na pracę podkreślono znaczenie uzależnienia doboru metodologii prognozowania od celu i zadań stawianych przed tym procesem oraz od pożądanej szczegółowości i struktury wyniku prognozy. Wskazano również na niezbędność stosowania metod ekonometrycznych w prognozowaniu popytu na pracę, co jednak związane jest z obciążeniem tego procesu z góry zakładanym błędem, wynikającym z ekstrapolacji trendów występujących obecnie. Efekt ten może być minimalizowany przede wszystkim poprzez wprowadzanie dodatkowych założeń, jak na przykład zrobiono w szacunku zapotrzebowania na główne grupy zawodów do 2010 r. opracowanym przez RCSS (wyodrębnienie zawodów „z przyszłością”). W drugiej książce, opublikowanej także w 2002 r. 122 , kontynuowano rozważania z poprzednich prac koncepcyjno-metodycznych, służące wypracowaniu podstaw zintegrowanego systemu prognozowania popytu na pracę według kwalifikacji. Zawarta w niej zaktualizowana projekcja zapotrzebowania na główne grupy zawodów do 2010 r. wskazywała na konieczność zaspokojenia wzrastającego popytu na pracowników o nowoczesnych kwalifikacjach, co w dużym stopniu zależało jednak od postępu w modernizacji struktury gospodarczej naszego kraju. Wydaje się, że ten wniosek ma także dużą wartość dla kierunków zmian popytu na pracę w dłuższym okresie. Dostrzeżony przy tym został problem dużego bezrobocia wśród absolwentów, co wymaga radykalnych rozwiązań (przejęcie kosztów ich zatrudnienia przez państwo, zwolnienie ze świadczeń ubezpieczenia społecznego, vouchery podatkowe), jak również wprowadzenia do szkół biznesu nowych specjalności oraz dwuzawodowości w programach kształcenia. Niezbędne jest poza tym rozpoznanie wpływu na ogólną populację pracujących liczby tych, którzy pracują w niepełnym wymiarze czasu, jak i w nietypowych formach zatrudnienia. Zbiorowości te mogą bowiem wpływać na kształtowanie się popytu na pracę. Ostatni rozdział opisywanej publikacji poświęcony został dostosowaniu struktury i treści kształcenia zawodowego do potrzeb rynku pracy 123 . W treści opracowania podjęto próbę sformułowania prognozy umożliwiającej ocenę przewidywanych procesów przemian systemu edukacyjnego. Zajęto się szczegółowo ukazaniem takich problemów, jak 124 : − kwestie wewnątrzsystemowe, wpływające na kształt sytemu edukacji na przestrzeni najbliższych lat (nasycenie kształcenia ogólnego elementami wiedzy technicznej i społeczno-ekonomicznej, zwiększenie roli kształcenia ogólnego w kształ__________ 122 Z. Strzelecki, red. nauk., Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa 2002. 123 S.M. Kwiatkowski, Dostosowanie struktury i treści kształcenia zawodowego do potrzeb rynku pracy w kontekście zmian w systemie edukacji, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Uwarunkowania popytu na pracę…, op. cit., s. 358 i nast. 124 Tamże, s. 381 i nast. 111 ceniu zawodowym, kształtowanie głównie umiejętności ponadzawodowych i ogólnozawodowych, korelacja między profilami zawodowymi, powiązanie kierunków kształcenia z potrzebami lokalnych rynków pracy), − bliższe i dalsze otoczenie szkół zawodowych, − modyfikacja celów ogólnych, pośrednich i szczegółowych kształcenia zawodowego, − przygotowanie do wyboru zawodu (poradnictwo zawodowe), − program kształcenia, treści i struktura, − system oceniania zewnętrznego, − standardy kwalifikacji zawodowych i wymagań egzaminacyjnych, − współczesne metody kształcenia, − infrastruktura dydaktyczna, − kształcenie w systemie szkolnym i pozaszkolnym, − kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczycieli. Za ważne w kontekście prognozowanych zmian uznano również sposoby realizacji zapisów zawartych w Narodowej Strategii Integracji oraz monitorowanie rynku pracy. Wynikiem rozważań było podkreślenie znaczenia zmienności otoczenia szkoły zawodowej jako wyznacznika procesów kształcenia ustawicznego oraz jego wielowymiarowości, co skutkuje przemianami funkcji i celów kształcenia zawodowego (przygotowanie do pracy, kształtowanie mobilności zawodowej, autokreacja, rozwój wartości i postaw prodemokratycznych, przygotowanie do życia w społeczności wielokulturowej). Widoczne są również bariery, które mogą wpływać na skuteczne przeprowadzanie zmian strukturalnych i programowych niezbędnych dla nowoczesnego funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego. Mogą one pojawić się w obszarach: przedwczesnego redukowania kierunków kształcenia, na które popyt może wzrosnąć, racjonalnego uzupełniania struktury kształcenia ponadgimnazjalnego, redefinicji szkół policealnych, powszechności dostępu uczniów szkół zawodowych do Internetu, elastyczności kształcenia oraz permanentnego doskonalenia nauczycieli. Przezwyciężenie tych barier wymaga przede wszystkim sprzężenia systemu gospodarczego z systemem edukacji zawodowej, polegającego na włączeniu pracodawców w procesy reformowania kształcenia zawodowego, szerszym wykorzystaniu w kształceniu zawodowym specjalistów znających nowoczesne technologie, jak również na realizację elementów kształcenia zawodowego w zakładach pracy. Generalnie właściwe przygotowanie absolwentów szkół zawodowych do wymagań zarówno współczesnego, jak przyszłego rynku pracy wymaga wielu posunięć eliminujących dotychczasowe zaniedbania w dziedzinie kształcenia zawodowego. Szczególnie ważne jest podniesienie jakości procesu dydaktycznego, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w rzeczywistych kwalifikacjach absolwentów. Zdaniem autora wymaga to głównie opracowania i uruchomienia strategicznego programu rządowego w dziedzinie edukacji zawodowej, który zawierałby rozwią- 112 zania systemowe umożliwiające poprawę. Niemałe znaczenie w tej mierze mogłyby mieć przykłady „dobrych praktyk” obserwowane w krajach Unii Europejskiej. W latach 2002–2003 w formie maszynopisów ukazały się dwie publikacje prezentujące badania struktury zapotrzebowania na główne grupy zawodów niezbędnych dla gospodarki opartej na wiedzy. W pierwszej z nich 125 opisano podstawowe pojęcia i definicje związane z określeniem gospodarki opartej na wiedzy (GOW), a także metody badawcze, dziedziny zaliczane do nośników GOW, jak również kraje uznane za wzorce GOW. W publikacji przeprowadzona została analiza statystyczna krajów zaawansowanych w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, jak i perspektywy zmian ich makrostruktury. W odniesieniu do Polski dokonano oceny jej pozycji w świetle kryteriów GOW, prawdopodobne fazy przechodzenia do gospodarki opartej na wiedzy oraz perspektywy zmian makrostruktury także w świetle kryteriów GOW. Ostatnia, czwarta część opracowania ukazywała konsekwencje tych zmian dla ogólnego zapotrzebowania na pracę. W wyniku przeprowadzonych projekcji uznano, że w Polsce może zwiększyć się zapotrzebowanie na wzrost zatrudnienia w dziedzinach uznanych za nośniki GOW, mianowicie w przemysłach wysokiej techniki, nauce i zapleczu B+R, edukacji, części usług biznesowych, związanych z GOW oraz w sektorze określanym mianem usług społeczeństwa informacyjnego. Na skutek postępujących procesów tworzenia społeczeństwa opartego na wiedzy zatrudnienie w tych dziedzinach powinno zwiększyć się ponad granicę 10%, która obecnie jest obserwowana w krajach uznawanych za spełniające wymogi GOW. W perspektywie 2010 r. w naszym kraju zatrudnienie w tych dziedzinach powinno wzrosnąć w granicach od ok. 300 tys. osób do prawie 800 tys. osób, zaś w 2010 r. – ulec zwiększeniu nawet o 1,5 mln osób. Tak istotne powiększenie liczby pracowników przyniesie konsekwencje dla struktury zawodów, co wymagać będzie działań umożliwiających przechodzenie do gospodarki opartej na wiedzy właśnie pod tym względem. W szczególności niezbędne będzie inicjowanie określonych działań w systemie edukacji i formach kształcenia, kontrola nad odpływem specjalistów o deficytowych profilach wykształcenia za granicę, wspieranie inicjatyw stwarzających szanse na unowocześnienie kwalifikacji w ramach tradycyjnych zawodów, jak również sprzyjających rozwojowi kształcenia ustawicznego. W obszarze badawczym natomiast konieczne będzie zwiększenie zakresu monitorowania powstawania nowych zawodów i zapotrzebowania na nie, intensyfikacja współpracy z uczelniami i prognozowanie liczby absolwentów uczelni wyższych. Przytoczone wnioski i rekomendacje znalazły również odzwierciedlenie w drugim z raportów 126 , w którym w trakcie trzech etapów postępowania, polegających __________ 125 Por. A.P. Wierzbicki, M. Kabaj, A. Karpiński, S. Paradysz, Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę, ekspertyza dla RCSS, Warszawa 2002. 126 A.P. Wierzbicki, M. Kabaj, A. Karpiński, S. Paradysz, B. Penconek, E. Swoboda, Struktura zapotrzebowania na główne grupy zawodów niezbędne dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) w perspektywie 2010 i 2020 roku, ekspertyza dla RCSS, Warszawa 2003. 113 na rozpoznaniu struktury zawodów w okresie wyjściowym (2000 r.), określeniu wzrostu zapotrzebowania na poszczególne grupy zawodów do 2010 r. i 2020 r. oraz identyfikacji wzrostu i regresu nasycenia niektórymi kategoriami zawodów w latach docelowych zweryfikowano zawody potrzebne dla rozwoju GOW w Polsce w obu badanych latach. Z uwagi na znaczenie poszczególnych kategorii zawodów dla procesów tworzenia gospodarki opartej na wiedzy podzielono je na: zawody typowe, pomocnicze oraz nietypowe dla podstawowej działalności GOW. Ze względu na to, że prognozowane kierunki zmian zapotrzebowania na określone zawody w 2010 r. mają już charakter zaszłości, przyjrzyjmy się zmianom, które mogą wystąpić w 2020 r. Przy uwzględnieniu hipotetyczności otrzymanych wyników, jak również przy założonym ograniczeniu analizy do tych zawodów, w których stan zatrudnienia w roku wyjściowym przekraczał 10 tys. osób, uznano, że najbardziej poszukiwanymi zawodami w związku z procesami tworzenia gospodarki opartej na wiedzy będą informatycy, technolodzy czy personel obsługi komputerów oraz operatorzy zautomatyzowanych linii produkcyjnych i przemysłowych. Najmniejsze szanse na znalezienie pracy będą mieli monterzy, nauczyciele nauczania początkowego i przedszkolnego oraz technicy. Wszystkie znalazły się w grupie zawodów typowych dla podstawowej działalności GOW. Generalnie, jak wynika z opracowanej prognozy, wdrażanie w Polsce gospodarki opartej na wiedzy wymaga zwiększenia liczby specjalistów z dziadzin nauk politechnicznych i przyrodniczych. Kluczowe znaczenie ma w tym zakresie również zaspokojenie potrzeb rynku pracy na nowe zawody, które dopiero pojawią się, a mają istotne znaczenie dla modernizacji kwalifikacji. Spodziewane są głównie w trzech obszarach GOW: zawodów związanych z technologiami informacyjnymi, zawodów biotechnologicznych oraz zawodów edukacyjnych (m.in. analityk aplikacji i inżynier aplikacji, integrator usług informacyjnych, analityk – integrator baz danych itd.). Pilną potrzebą jest także dostosowanie profilu kształcenia do potrzeb kadrowych inwestorów realizujących projekty na obszarze Polski. Jest to bowiem warunek konieczny zwiększenia atrakcyjności naszego kraju dla inwestycji zagranicznych. Działanie takie ma związek z rozwiązaniem problemu renowacji kwalifikacji i rozwoju kształcenia ustawicznego, jak również kwestii nadwyżek absolwentów posiadających niektóre specjalności. Wreszcie niezwykle ważne z punktu widzenia rozwoju GOW jest skierowanie wzrostu zatrudnienia na te dziedziny, które są w stanie zdynamizować rozwój całej gospodarki. Bez tego rodzaju działań niemożliwy będzie sukces całej gospodarki i zmniejszenie występującego pod tym względem opóźnienia. Zaprezentowane publikacje, ukazujące prace badawcze RCSS prowadzone w ostatnim okresie funkcjonowania tej instytucji, znalazły odzwierciedlenie w ostatnich dwóch wybranych do analizy książkach, w których – jak się wydaje – tworzenie systemu prognozowania popytu na pracę w Polsce zostało w pewien sposób podsumowane. W połowie 2004 r. opublikowane zostały wyniki badań nad projektem systemu prognozowania popytu na pracę, bazy danych oraz modelu makroekonome- 114 trycznego 127 będące efektem prac badawczych zespołu pod kierunkiem B. Sucheckiego. Publikację tę poprzedzono opracowaniem zawierającym metodologię tego systemu (koniec 2003 r.) 128 . Redaktorem naukowym tej części był również B. Suchecki. Oba opracowania zrealizowano w ramach projektu celowego zamawianego (PCZ – 006 – 23), którego celem głównym było wypracowanie i wdrożenie komputerowego, zintegrowanego systemu prognostyczno-informacyjnego, umożliwiającego wielokrotne formułowanie i publikowanie aktualnych prognoz zatrudnienia w skali makroekonomicznej, a następnie według zawodów, z możliwością dezagregacji do skali regionalnej i lokalnej. Uznano bowiem, że zbudowanie i aplikacja takiego modelu w praktyce gospodarczej pozwoli na 129 : 1) kompetentne informowanie społeczeństwa o oczekiwanych zmianach na rynku pracy, powiązanych ze spodziewanym kierunkiem rozwoju gospodarczego; 2) lepszą alokację zasobów pracy; 3) planowanie właściwych zmian w strukturze kształcenia na poziomie ponadpodstawowym i wyższym z pewnym wyprzedzeniem, co umożliwi właściwą alokację nakładów na edukację; 4) planowanie indywidualnej kariery edukacyjnej ludziom młodym w związku z dostarczeniem im informacji przed podjęciem decyzji o pożądanym kierunku i rodzaju wykształcenia. W związku z tak określonymi przesłankami tworzenia systemu prognozowania popytu na pracę w Polsce oraz dodatkowym założeniem, którym było zapewnienie powtarzalności prognoz zatrudnienia zarówno w skali makroekonomicznej, jak i według zawodów i gałęzi, a także w skali regionalnej i lokalnej, niezbędna – zdaniem autorów – była możliwość oszacowania i prezentacji zmian w sytuacji i współzależnościach obserwowanych na rynkach pracy, występujących tendencji, syntezy diagnostycznej i wniosków, jak również opracowania krótko- i długookresowych prognoz o charakterze operatywnym (prognozy kierunków kształcenia, potrzeb kadrowych, zatrudnienia w poszczególnych sekcjach, gałęziach i sektorach gospodarki, a także według województw i powiatów). Trzeba podkreślić, że problem tworzenia systemu prognozowania popytu na pracę (SPPP) został w prezentowanej publikacji potraktowany bardzo szeroko, z uwzględnieniem jednoznacznego podporządkowania wszystkich elementów jego opracowaniu. Znalazły się w nim rozważania związane z dokładnym rozpoznaniem istoty, rodzajów i miar popytu na pracę, determinant tego popytu wynikających z teorii ekonomii, modeli rynku pracy warunkujących jego zasilanie makroekonomiczne, jak również analiza porównawcza odnosząca się do możli__________ 127 Por. B. Suchecki, red. nauk., System prognozowania popytu na pracę w Polsce. Część II. Projekt systemu, baza danych, model makroekonometryczny, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa 2006. 128 B. Suchecki, red., System prognozowania popytu na pracę w Polsce. Część I. Podstawowa metodologia, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa 2003. 129 Tamże, s. 8. 115 wości wykorzystania metodologii stosowanych w innych krajach oraz uwarunkowania pracy na własny rachunek, implikujące udoskonalenie prognoz rynku pracy. Zasadnicza jednak część publikacji poświęcona została próbie zestawienia i usystematyzowania różnorodnych specyfikacji wykorzystywanych w ekonometrycznym modelowaniu rynku pracy w ramach wielorównaniowych modeli gospodarek narodowych. Uwagi zawarte w tej części opracowania, zapoznając twórców SPPP z różnego rodzaju specyfikacjami, umożliwiły dokonanie wyboru tych, które najbardziej odpowiadają specyficznym właściwościom polskiego rynku pracy. Wynikiem przeprowadzonych analiz był wybór modelu gospodarki narodowej naszego kraju umożliwiającego formułowanie prognoz dotyczących rynku pracy. W drugiej publikacji 130 stanowiącej prezentację II części badań zrealizowanych w tym samym projekcie przedstawione zostały zasadnicze koncepcje projektowe budowanego systemu prognozowania popytu na pracę, przy czym były to koncepcje ogólne odnoszące się do systemu informacyjno-prognostycznego, jak i szczegółowe zawierające projekt rozwiązań informatycznych. Część projektową uzupełniały trzy opracowania dotyczące źródeł statystycznych, mianowicie przegląd badań GUS oraz komplementarnych źródeł badań statystycznych (bazy urzędów skarbowych, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, NSP, Bazy Danych Regionalnych, OECD, Banku Danych Makroekonomicznych w Uniwersytecie Łódzkim). Obszerna charakterystyka drugiego etapu konstrukcji i weryfikacji makroekonometrycznego modelu gospodarki Polski, który byłby zainstalowany w systemie w celu dostarczania wielowariantowych prognoz zmiennych makroekonomicznych niezbędnych przy formułowaniu prognoz popytu na pracę w wielu przekrojach, znalazła się w opracowaniu W. Welfe. Omówiono w nim szczegółowo rezultaty estymacji i weryfikacji statystycznej równań modelu. Równania te z oszacowanymi parametrami umożliwiły następnie generowanie potencjalnego oraz efektywnego popytu finalnego oraz produktu krajowego brutto. Poza tym w publikacji przedstawiono równania generujące czynniki produkcji, a w konsekwencji popyt na pracujących i zatrudnionych, jak również równania podaży siły roboczej i równania generujące stopy bezrobocia. W opisywanej książce dokonano także przeglądu prac prowadzonych przez Międzyresortowy Zespół do Prognozowania Popytu na Pracę w latach 1999–2002. Z opinii ekspertów wynika, że zaprezentowany SPPP spełniał funkcje interaktywnego komputerowego banku danych, co stanowiło istotne ograniczenia wykorzystywania wcześniej opracowanych narzędzi metodologicznych i modelowych umożliwiających formułowanie ogólnych i szczegółowych prognoz popytu na pracę. Jego przydatność potwierdziły opisane w publikacji dwa badania empiryczne: prognoza liczby pracujących według poziomu wykształcenia i płci oraz prognoza zapotrzebowania na młodych pracowników ze szczególnym uwzględnieniem czynników kształtujących sytuację młodzieży na rynku pracy. Za pomo__________ 130 116 B. Suchecki, red. nauk., System prognozowania popytu na pracę w Polsce…, op. cit. cą małych wielorównaniowych modeli ekonometrycznych o równaniach współzależnych i dynamicznych sporządzona została prognoza liczby pracującej młodzieży w trzech wybranych kategoriach wieku. Opracowanie założeń SPPP było ważnym elementem polityki rynku pracy. Umożliwiał on bowiem rozpoznanie w przyszłości ewentualnego zapotrzebowania na pracowników w różnych przekrojach. Przyjęte modele, mimo niestabilności analizowanych relacji, dobrze opisywały rzeczywiste procesy i współzależności na rynku pracy. Potwierdziły to przeprowadzone na podstawie sformułowanych równań badania, które w przypadku pracujących wskazały na wzrastające znaczenie wykształcenia dla poziomu aktywności zawodowej zarówno kobiet, jak i mężczyzn, a także o bardziej intensywnej tendencji wzrostowej liczby pracujących kobiet posiadających takie, jak mężczyźni wykształcenie wyższe, średnie zawodowe oraz średnie ogólnokształcące. Zwłaszcza w ostatnim przypadku liczba pracujących kobiet powinna być ponad dwukrotnie wyższa niż mężczyzn. Podobnie syntetyczne wnioski z badań prognostycznych zrealizowanych wśród młodzieży wskazały, że do najbardziej istotnych czynników zwiększających zapotrzebowanie na ich pracę należałoby zaliczyć: ogólny wzrost produkcji, zmiany płacy minimalnej i jej relację do płacy przeciętnej oraz stopę inwestycji. Na zakończenie prezentacji opracowań, które powstały w Rządowym Centrum Studiów Strategicznych, chcieliśmy omówić publikację, w której pojawiły się fragmentaryczne uwagi związane z kształtowaniem się sytuacji na rynku pracy w Polsce w przyszłości, w perspektywie 2020 r. Publikację pt. Zaktualizowana koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju 131 opracowali eksperci RCSS. W jej treści pod hasłem „rynek pracy” zwrócono uwagę zmienne tendencje liczebności ludności w wieku zdolności do pracy, przy czym rokiem granicznym będzie 2010 r., do którego liczba takich osób będzie rosła, później zaś – malała (o ponad 10%). Zmiany sytuacji na rynku pracy powinny być zatem widoczne dopiero w dziesięcioleciu 2010–2020, co bezpośrednio umożliwi wzrost odsetka osób aktywnych, który w przeszłości był bardzo niski w porównaniach międzynarodowych. Może to być równocześnie warunkiem uzyskania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, który może zostać ograniczony głównie wskutek znaczącego napływu imigrantów chętnych do podjęcia pracy. W latach 2004–2020 przewidywano również zwiększenie popytu na pracę prawie we wszystkich województwach, z wyjątkiem śląskiego i podlaskiego, chociaż nasilenie tego zjawiska może być zróżnicowane. Z tego punktu widzenia wyróżnione zostały trzy grupy województw: o malejącym lub stagnacyjnym zapotrzebowaniu na pracę (województwa: śląskie, świętokrzyskie, lubuskie i podkarpackie), o dynamicznie roszącym zapotrzebowaniu na pracę (województwa: dolnośląskie, mazowieckie, wielkopolskie, pomorskie, łódzkie), o dynamice popytu na pracę zbliżonej do średniej krajowej (województwa: zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, kujawsko-pomorskie, opolskie, małopolskie). W tym opracowaniu nie przedsta__________ 131 Zaktualizowana koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, RCSS, Warszawa 2005, s. 72. 117 wiono zatem żadnych kierunków zmian popytu na pracę według zawodów, tym niemniej dawało ono obraz oczekiwanych w przyszłości kierunków kształtowania się tego popytu w układach przestrzennych, jak i całej gospodarki. Analizując pozostałe wybrane publikacje z zakresu prognozowania popytu na pracę w skali całego kraju, bardziej szczegółowo przyjrzano się analizom przeprowadzonym przez pracowników naukowych Uniwersytetu Łódzkiego, B. Sucheckiego i A. Gajdosa, na potrzeby projektu „Partnerstwo na rzecz rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce” 132 . Pod pojęciem „zawody informatyczne” rozumiano w prognozie takie grupy zawodowe oraz zawody i specjalności, które są bezpośrednio związane z informatyką. Są to zawody związane z tworzeniem oprogramowania, budowaniem sprzętu komputerowego oraz obsługą komputerów, jak również takie, w których kluczową rolę odgrywają umiejętności obsługi komputerów. Analiza klasyfikacji zawodów i specjalności (KZiS) pozwoliła wyodrębnić kilkadziesiąt zawodów i specjalności, które pogrupowano w kilkanaście elementarnych grup zawodowych, a następnie do analizy zostali wybrani: − projektanci i analitycy systemów komputerowych (kod 2131), − programiści (kod 2132), − informatycy gdzie indziej nie sklasyfikowani (kod 2139), − inżynierowie elektronicy i telekomunikacji (kod 2144), − technicy elektronicy, telekomunikacji i pokrewni (kod 3114), − kreślarze, graficy komputerowi i pokrewni (kod 3118), − technicy informatycy (kod 3121), − operatorzy sprzętu komputerowego i pokrewni (kod 3122), − kontrolerzy robotów przemysłowych kod 3123), − operatorzy procesorów tekstu (kod 4112) oraz − operatorzy wprowadzania danych (4113). Analizę liczby pracujących w przekroju zawodowym przeprowadzono przy wykorzystaniu danych pochodzących z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności będącego jednym z głównych źródeł zasilania zintegrowanego systemu informacji o rynku pracy. Badanie zrealizowano metodą reprezentacyjną, a jego wyniki uogólniono na całą zbiorowość. Na podstawie danych indywidualnych, nieidentyfikowalnych BAEL wygenerowano 11 szeregów rocznych z lat 1995−2005 oraz 11 szeregów kwartalnych z lat 2003−2005 dla elementarnych grup zawodowych dotyczących zawodów informatycznych. Głównym opracowaniem stanowiącym fundament były analizy przeprowadzone przez RCSS w końcu 2005 r. zawierające prognozy w przekroju wielkich i średnich __________ 132 B. Suchecki, A. Gajdos, Prognoza liczby pracujących w zawodach informatycznych na lata 2006–2010, w: E. Kryńska, red. nauk., Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw…, op. cit., s. 83 i nast. 118 grup zawodowych. Pięć średnich grup zawodowych zawierało analizowanych jedenaście elementarnych grup zawodowych dotyczących zawodów informatycznych. W opracowaniach RCSS prognozowano wzrost liczby pracujących informatyków do ok. 145 tys. osób w 2010 r., pracujących inżynierów i pokrewnych do 253 tys. osób oraz technicznego personelu obsługi komputerów i pokrewnych do 60 tys. osób. Przewidywano natomiast spadek liczby pracujących sekretarek i operatorów maszyn biurowych do blisko 70 tys. osób oraz stabilizację liczby pracujących techników na poziomie poniżej 240 tys. osób 133 . W przekroju wielkich grup zawodowych zawody informatyczne znajdują się w grupie specjalistów, techników i pracowników biurowych. Największy wzrost zatrudnienia do 2010 r. prognozowany był w kategorii specjalistów (do ok. 2,7 mln osób). Zgodnie z opinią ekspertów stabilna powinna być liczba pracujących techników i innego średniego personelu (na poziomie ponad 1,55 mln osób) oraz pracowników biurowych (na poziomie blisko 980 tys. osób). Przechodząc do działań analitycznych, na wstępie przeprowadzono analizę statystyczną dostępnych szeregów czasowych w celu określenia procesów zachodzących w badanym przekroju. Analizowano pod tym względem liczbę pracujących w latach 1995−2005 oraz w okresie od I kw. 2003 r. do IV kw. 2005 r. dla jedenastu elementarnych grup zawodowych. Oto podstawowe wnioski z badań, które obejmowały okres 10 lat 134 : − w grupie projektantów i analityków systemów komputerowych (2131) zaobserwowano w latach 1995−2005 wzrost liczby pracujących z niespełna 10 tys. osób do prawie 60 tys.; − liczba pracujących programistów (2132) zmieniała się w latach 2000−2005 nieregularnie, osiągając w 2005 r. poziom prawie 25 tys. osób; − liczba pracujących informatyków gdzie indziej niesklasyfikowanych (2139) wzrastała w latach 1996−2005 z poniżej 10 tys. osób do ponad 30 tys. osób; − liczba pracujących inżynierów elektroników i telekomunikacji (2144) wykazała nieznaczną tendencję wzrostową poniżej 20 tys. osób z licznymi odchyleniami; − w grupie techników elektroników, telekomunikacji i pokrewnych (3114) zanotowano w latach 1995−2005 spadek liczby pracujących z ponad 50 tys. osób do poniżej 30 tys. osób; − liczba pracujących kreślarzy, grafików komputerowych i pokrewnych (3118) w latach 2000−2004 ustabilizowała się na poziomie ok. 14 tys. osób, a w 2005 r. spadła poniżej 10 tys. osób; __________ 133 Gajdos A. Prognoza liczby pracujących w Polsce według wielkich i średnich grup zawodowych na lata 2006−2010, w: Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006–2010, t. XV, RCSS, Warszawa 2006. 134 Por. B. Suchecki, A. Gajdos, Prognoza liczby pracujących w zawodach informatycznych…, op. cit. s. 96. 119 − w latach 1999−2005 liczba pracujących techników informatyków (3121) ustabilizowała się na poziomie ok. 35 tys. osób; − liczba pracujących operatorów sprzętu komputerowego i pokrewnych (3122) osiągnęła szczyt ponad 20 tys. osób w 1999 r., następnie spadła i w latach 2003− 2005 oscylowała wokół 10 tys. osób; − trudno ocenić na podstawie analizowanych danych zmiany liczby pracujących kontrolerów robotów przemysłowych (3123), która wahała się od 0 do 3,5 tys. osób; − liczba pracujących operatorów procesorów tekstu (4112) spadła z ok. 10 tys. osób w 1997 r. do poziomu nieobserwowalnego; − także liczba operatorów wprowadzania danych (4113) uległa znacznemu zmniejszeniu z ok. 15 tys. osób w 1996 r. do poniżej 5 tys. w 2005 r. Ogólnie w zawodach informatycznych w latach 1995−2005 zanotowano przyrost liczby pracujących z ok. 150 tys. osób do blisko 220 tys. osób 135 . Wskazane tendencje skutkowały znacznym wzrostem udziału pracujących w grupach zawodowych specjalistów (2131, 2132, 2139), przy spadku udziału pracujących lub stabilizacji w zawodach związanych z obsługą biurową. Ma to związek z rozwojem informatyzacji, która wymaga kadry specjalistów (projektanci i analitycy, programiści, inżynierowie), przy dużym spadku udziału pracujących z podstawowymi kwalifikacjami informatycznymi (operatorzy). W przypadku analizy szeregów czasowych w układzie kwartalnym, odnoszącej się do lat 2003–2005, w której wyodrębnione zostały również wahania sezonowe, zaobserwowano, że tendencja wzrostowa wystąpiła wśród projektantów i analityków systemów komputerowych, programistów, informatyków gdzie indziej niesklasyfikowanych, inżynierów elektroników i telekomunikacji, operatorów sprzętu komputerowego i pokrewnych, zaś tendencja spadkowa wśród kreślarzy, grafików komputerowych i pokrewnych, a także operatorów wprowadzania danych. Ze stabilizacją liczby pracujących mieliśmy do czynienia w grupach techników elektroników, telekomunikacji i pokrewnych, techników informatyków oraz kontrolerów robotów przemysłowych. Równocześnie grupa operatorów procesorów tekstu nie podlegała analizie na podstawie szeregu kwartalnego ze względu na braki obserwacji w danych. Potwierdziły się zatem wcześniejsze obserwacje związane ze wzrastającym zapotrzebowaniem w gospodarce przede wszystkim na pracowników o najwyższych kwalifikacjach informatycznych. Na podstawie zidentyfikowanych tendencji zmian opracowane zostały prognozy wariantowe liczby pracujących w zawodach informatycznych do 2010 r., z uwzględnieniem elementarnych grup zawodów wybranych do badania. W tym celu wybrane zostały następujące modele: trendu (liniowego lub nieliniowych) z zastosowaniem sezonowości, jeśli to było konieczne, wygładzania wykładniczego (Wintersa), jak również metodę polegającą na wyznaczeniu średniej arytmetycznej z prognoz wygenerowanych modelem trendu i modelem wygładzania wykładniczego. Było to __________ 135 120 Tamże. konsekwencją dokonanej wcześniej diagnozy statystycznej. W przypadku tendencji rozwojowej zmiennej wybierano model trendu, zaś dla zmiennych o nieregularnych przebiegach w czasie wykorzystano modele wygładzania wykładniczego. Na podstawie przeprowadzonych analiz uznano wówczas, że prognozowany jest w Polsce wzrost liczby pracujących w następujących elementarnych grupach zawodowych 136 : − projektanci i analitycy systemów komputerowych do ponad 93 tys. osób, − programiści do blisko 39 tys. osób, − informatycy gdzie indziej niesklasyfikowani do prawie 55 tys. osób, − inżynierowie elektronicy i telekomunikacji do ok. 27 tys. osób, − technicy informatycy do ok. 38 tys. osób, − operatorzy sprzętu komputerowego i pokrewni do blisko 17 tys. osób. Przewidywany był natomiast spadek liczby pracujących techników elektroników, telekomunikacji i pokrewnych (do niespełna 25 tys. osób) oraz kreślarzy, grafików komputerowych i pokrewnych (do ok. 8 tys. osób). W pozostałych elementarnych grupach zawodów informatycznych prognozowany był względnie stabilny poziom liczby pracujących kształtujący się wśród kontrolerów robotów przemysłowych na poziomie ok. 2 tys. osób, wśród operatorów procesorów tekstu blisko 1 tys. osób, a wśród operatorów wprowadzania danych ok. 7 tys. osób. Ogółem przez ekspertów prognozowany był znaczny przyrost (o ok. 30%) liczby pracujących w zawodach informatycznych, przy czym suma prognozowanej liczby pracujących z poszczególnych grup elementarnych przewyższała o ok. 30 tys. osób prognozę z modelu trendu dla zmiennej „zawody informatyczne ogółem”. Prognozowane zmiany w liczebności i strukturze liczby pracujących w elementarnych grupach zawodowych związanych z informatyką świadczą o tym, że w przyszłości w Polsce należałoby oczekiwać wzrostu liczby i udziału specjalistów z zakresu informatyki oraz stabilizacji lub spadku liczby i udziału pracujących w zawodach informatycznych wymagających niższych kwalifikacji, co potwierdzają również zawarte w publikacji obserwacje trendów w Stanach Zjednoczonych. W kształtowaniu popytu na pracę w procesach prognozowania dużą rolę odgrywać też mogą zmiany technologiczne. Problem ten znalazł odzwierciedlenie w publikacji pod redakcją M. Bukowskiego i J. Zawistowskiego 137 . W rozdziale II części trzeciej tej książki autorzy dokonali oceny wpływu zmiany technologicznej na polski rynek pracy do roku 2030. Ocena ta została sporządzona na podstawie wyników analiz przedstawionych we wcześniejszych częściach opracowania. Składa się na nią sześć scenariuszy makroekonomicznych i instytucjonalnych na lata 2007−2030, z których każdy wywołuje odmienne implikacje dla podstawo__________ 136 Tamże, s. 109. M. Bukowski, S. Dyrda, P. Kowal, D. Pelle, Zmiany technologiczne a podaż i popyt na pracę w cyklu życia, w: M. Bukowski, J. Zawistowski, red., Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy…, op. cit. 137 121 wych agregatów rynku pracy, takich jak zatrudnienie, bezrobocie, aktywność zawodowa i wynagrodzenia zarówno w ich wymiarze agregatowym, jak i w cyklu życia. Z przeprowadzonych analiz wyprowadzono następujące wnioski 138 : 1) konsekwencją podniesienia tempa wzrostu podaży produktów będzie przede wszystkim wyższa produktywność pracy, co w sposób istotny może wpływać na ograniczenie zmian populacji pracujących i bezrobotnych; 2) do poprawy sytuacji na rynku pracy mogą w istotny sposób przyczynić się zmiany w otoczeniu instytucjonalnym rynku pracy umożliwiające aktywizację zawodową zasobów pracy w wieku 15−24 lata oraz 50−65 lat, poprzez wydłużenie całkowitego czasu pracy, jak również podniesienie całkowitej produktywności; 3) do zwiększenia nierówności na rynku pracy mogą prowadzić czynniki o charakterze popytowym, stymulujące wzrost podaży produktów, które mogą być neutralizowane w długim okresie przez czynniki związane z podażą pracy, prowadzące do zmiany proporcji wysoko i niskowykwalifikowanej siły roboczej. Istotne znaczenie dla kształtowania popytu na pracę będzie miał również wzrost poziomu wynagrodzeń, będący wynikiem dodatnich szoków technologicznych. Może on wpływać także na przejściowe fluktuacje bezrobocia wokół stanu równowagi. Równocześnie zwiększenie podaży pracy najstarszych, a w niektórych okresach najmłodszych pracowników przełoży się zapewne na wyższe zatrudnienie i produkt globalny, w niewielkim stopniu oddziałując na wysokość wynagrodzeń realnych, przy czym wzrost nierówności płacowych zależeć będzie przede wszystkim od stopnia, w jakim zmiana technologiczna będzie oparta na postępie technicznym, niezależnie od jego lokalizacji. Nierówności te będą przy tym negatywnie skorelowane z wiekiem, faworyzując pracowników młodszych tylko o tyle, o ile będą oni mieli relatywnie wyższe kwalifikacje od pracowników starszych. Dlatego też kluczowe znaczenie dla wzrostu nierówności będzie mieć zdolność pracowników do akumulacji w cyklu życia kapitału ludzkiego komplementarnego wobec zachodzących zmian technologicznych. Ważna, choć dość wąska analiza związana z kształtowaniem popytu na pracę w przyszłości znalazła się również w publikacji, która powstała w wyniku realizowanego projektu „Determinanty i implikacje pracy na własny rachunek w polskiej gospodarce” 139 . Podstawowym kierunkiem działań podejmowanych w celu rozwijania mikropodmiotów powinno być przede wszystkim obniżenie kosztów pracy za pomocą zmniejszenia stawek podatkowych i składek na ubezpieczenie społeczne, jak również wprowadzenie krótkookresowych ulg i zwolnień w ramach ubezpieczenia społecznego (do 2 lat od momentu rozpoczęcia działalności gospodarczej). Innym pożądanym działaniem sprzyjającym procesowi ekspansji pracy na własny rachunek jest uproszczenie procedur związanych z zakładaniem __________ 138 Tamże, s. 220. I. Kukulak-Dolata, H. Sobocka-Szczapa, Praca na własny rachunek w Polsce – wyniki badań jakościowych, w: E. Kryńska, red. nauk., Praca na własny rachunek…, op. cit., s. 143 i nast. 139 122 własnej firmy, co w konsekwencji prowadziłoby do zmniejszenia biurokracji. Państwo powinno również zapewnić większy dostęp do zewnętrznych form finansowania działalności gospodarczej, takich jak kredyty i dotacje z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Podkreślano, że dotychczasowe programy eliminują mikropodmioty z dostępu do środków pomocowych Unii. Tego rodzaju działania niewątpliwie mogłyby wzmocnić skalę aktywizacji zasobów pracy, szczególnie w kontekście upatrywania przez osoby prowadzące własną działalność gospodarczą tego sposobu na aktywizację zawodową jako głównego instrumentu przeciwdziałającego bezrobociu na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. Przyszłość takiej formy aktywizacji zawodowej zależy jednak – zważywszy na uwagi zgłoszone w innych częściach publikacji – od przedsiębiorczości opartej na wiedzy angażującej wysoko kwalifikowany czynnik ludzki i nowe technologie. Problem prognozowania zapotrzebowania na pracę pojawił się również w opracowaniach PARP 140 . Prezentowana publikacja dotyczyła przede wszystkim określenia najbardziej potrzebnych w przyszłości kompetencji, co jest ważnym zagadnieniem z punktu widzenia popytu na pracę, ale przede wszystkim podaży pracy. Perspektywą w tym przypadku jest 2020 r. Wykorzystano w tym celu metody foresightu umożliwiające nakreślenie szerokiego obrazu przyszłego rozwoju kadr polskiej gospodarki. Wskazano kierunki, w jakich będzie się rozwijała gospodarka polska i światowa, dokonano identyfikacji czynników społecznych, ekonomicznych i politycznych determinujących podaż i popyt na kadry w długim okresie, określono trendy zapotrzebowania na kadry i najbardziej przydatne kwalifikacje pracowników w tym samym okresie w odniesieniu do warunków nowoczesnej gospodarki, a także określono przyszłe kompetencje pracownicze oraz metody tworzenia i rozwijania wiedzy w organizacji, istotne dla pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa (umiejętności menedżerskie, proces generowania innowacji, budowanie przewagi konkurencyjnej na bazie kapitału intelektualnego, wykorzystanie kapitału relacyjnego i strukturalnego, budowanie i rozwijanie kapitału procesów). Ukazano przy tym szanse i zagrożenia mające wpływ na rozwój określonych kwalifikacji, dziedziny, w jakie państwo powinno być zaangażowane, aby wspierać długoterminowo rozwój zasobów ludzkich, konieczność zwiększenia świadomości przedsiębiorców, ich organizacji, jednostek wspierania przedsiębiorczości, ośrodków naukowych, organów administracji państwowej i uczelni w zakresie zapotrzebowania na kadry i rodzaje kwalifikacji w przyszłości, konieczność zwiększenia świadomości społecznej dotyczącej potrzeby myślenia o przyszłości i realizowania działań wyprzedzających w stosunku do przewidywanych wydarzeń, jak również zidentyfikowano kierunki i rodzaje szkoleń, które będą potrzebne na rynku w celu lepszego kształtowania kompetencji kadr w przyszłości. Zaprezentowane zagadnienia starano się pokazać w ramach trzech wybranych scenariuszy 141 : __________ 140 141 Por. K.B. Matusiak, J. Kuciński, A. Gryzik, red., Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, op. cit. Tamże, s. 10. 123 − „Skoku cywilizacyjnego” – zdecydowanie pozytywnego (pożądanego), − „Twardych dostosowań” – umiarkowanie pozytywnego, − „Słabnącego rozwoju” – umiarkowanie negatywnego. Jak wynika z przeprowadzonych badań, warunki i możliwości budowania w Polsce społeczeństwa/gospodarki opartej na wiedzy powinny zastąpić bądź uzupełnić koncepcję gospodarki kreatywnej. Wyznaczana jest ona przez trzy filary: wyobraźnię, wiedzę i wolność, a obejmuje takie dziedziny, jak np. architektura, reklama, sztuka, wzornictwo, edukacja, film, rozrywka, konserwacja zabytków, muzealnictwo, przemysł muzyczny, nowe media, prezentacja sztuki, wydawnictwa, radio i telewizja, software, turystyka, rozwój usług Web i wiele innych, których pochodzenie wyrasta z indywidualnych talentów, twórczości, zdolności, kreatywności, intelektualnego niepokoju oraz potencjału do tworzenia bogactwa i nowych miejsc pracy poprzez generowanie idei, produktów i usług. W gospodarce kreatywnej aktywność ludzi związana jest zazwyczaj ze współdziałaniem w osiąganiu piękna, a ludzkie idee, nie kapitał i ziemia (będące w coraz mniejszym stopniu atrybutem wartości) stanowią zarówno podstawowy wkład (input), jak i efekt (output). W związku z tym jedną z upowszechniających się koncepcji kreatywnej gospodarki jest jej zdolność do poddania się ocenie przez pryzmat tzw. 3T, mianowicie: talentu, technologii i tolerancji 142 . Paradygmat gospodarki kreatywnej, będący szansą dla Polski wejścia do państw o najwyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, wymaga jednak wielu działań, które umożliwiłyby realizowanie jej założeń. Do najważniejszych należą niewątpliwie: transformacja instytucjonalna w obszarze wolności gospodarczej, rynków pracy, nauki, edukacji i szkolnictwa wyższego. Wyzwaniem staje się zatem propagowanie nowoczesnych postaw i uświadamianie, iż odejście od sposobu myślenia dominującego w epoce przemysłowej jest konieczne i nieuniknione, bo tylko zwrócenie się ku przyszłości – poprzez dbałość o własny rozwój – może stanowić gwarancję sukcesu. Niezbędna jest w tym względzie interwencja państwa ograniczająca znaczenie mechanizmu rynkowego. Polegać powinna ona na działaniach, umożliwiających 143 : − wypracowanie w multidysycplinarnym środowisku łączącym przedstawicieli nauki, biznesu, administracji, polityki i sektora społecznego stanowiska w sprawie paradygmatu rozwoju kraju; − budowę systemu prognozowania i diagnozowania rynku pracy na poziomie kraju i regionów, który umożliwi monitorowanie trendów rynku pracy i lepsze dostosowanie potrzeb rynku i przedsiębiorstw do polityki edukacji i zatrudnienia (spójność liczby kształconych potencjalnych pracowników z rzeczywistym zapotrzebowaniem gospodarki, aktywizacja zawodowa kobiet i przeciwdziałanie praktykom dyskryminacyjnym, ekonomiczna aktywność społeczeństwa i wzrost mobilności kadr); − zmiany w systemie edukacji, programach i organizacji nauczania (wzrost zdolności adaptacyjnych do dynamicznie zmieniających się warunków na rynkach pracy __________ 142 143 124 Tamże, s. 162. Tamże s. 163 i nast. poprzez multidyscyplinarność kształcenia, zwiększenie udziału zajęć praktycznych, wykorzystanie innowacyjnych form nauczania – e-learning, blended learning, mentoring itp., współpracę z przedsiębiorstwami w trakcie realizacji procesu kształcenia, edukację ustawiczną oraz łączenie wiedzy i umiejętności nauczycieli akademickich z wiedzą i doświadczeniem zawodowym praktyków z gospodarki); − zwiększenie nacisku w ramach kształcenia kadr na kompetencje kluczowe i umiejętności o charakterze przekrojowym (kreatywność, innowacyjność, gotowość do podejmowania samodzielnej działalności gospodarczej i związanego z nią ryzyka, przygotowanie do pracy projektowej realizowanej zespołowo i samodzielnie w trakcie edukacji i szkoleń, formy i procedury ochrony własności intelektualnej i przemysłowej, umiejętności informatyczne, znajomość technologii mobilnych, świadomość ekologiczna, znajomość języków obcych i uczenie się przez całe życie); − rozwój przedsiębiorczości akademickiej i systemu współpracy uczelni z gospodarką i przedsiębiorstwami (wzmocnienie oferty programowej uczelni, w szczególności na kierunkach nieekonomicznych o moduły dotyczące przedsiębiorczości, innowacji i komercjalizacji technologii, ochrony własności intelektualnej, projekty „inkubatorów przedsiębiorczości” w ramach instytucji naukowych, wspólne prowadzenie badań naukowych, udział pracowników naukowych w realizacji zadań operacyjnych przedsiębiorstw oraz w szkoleniach, organizowanie klubów przedsiębiorców, konkursów, seminariów, konferencji, powołanie na uczelniach wyższych ciał doradczych (konwentów), w skład których wchodziliby przedstawiciele: pracodawców, absolwentów, regionalnej administracji i sektora społecznego); − zwiększenie znaczenia i zainteresowania przedmiotami ścisłymi (wzrost liczby godzin nauczania matematyki, fizyki, chemii na poziomie szkoły podstawowej i średniej, popularyzacja przedmiotów ścisłych w ramach programów edukacyjnych w radiu i telewizji, prowadzenie części zajęć dydaktycznych w uczelniach przez czynnych zawodowo inżynierów); − poprawę chłonności i przejrzystości gospodarki na wysoko wyspecjalizowanych absolwentów (efektywne wykorzystanie funduszy europejskich w ramach POIG i pozostałych programów operacyjnych przez przedsiębiorstwa, rozwój innowacyjnych firm odpryskowych w otoczeniu instytucji naukowych, poprawa efektywności systemu pośrednictwa pracy dla wysoko wykwalifikowanej kadry, w tym dla powracających z zagranicy, wzrost uczestnictwa konsumentów w procesie kreowania i rozwoju nowych produktów i usług, wzrost mobilności kadr wewnątrz kraju, organizowanie giełd i targów pracy). Tak szeroko zakrojone rekomendacje wynikające z przeprowadzonych badań w sposób niewątpliwie kompleksowy uzupełniają prezentowane wcześniej wnioski wysnute z badań nad tworzeniem systemu prognozowania popytu na pracę. Ich bezsprzecznym walorem jest wskazanie niezbędnych przemian związanych z kształtowaniem umiejętności przedstawicieli strony podażowej rynku pracy. Niektóre propozycje odnoszą się również do popytu na pracę. Szczególnie mamy tu na myśli działania związane z określeniem determinant przekształceń struktury go- 125 spodarczej będącej konsekwencją procesów globalizacji i wynikających z nich kierunków rozwoju ekonomicznego kraju (postęp technologiczny i techniczny). W prognozach popytu na pracę, oprócz rekomendacji wypracowanych w badaniach realizowanych przez PARP, ważne wydają się również te, które zamieszczono w raporcie, opublikowanym przez Ministerstwo Gospodarki 144 . Mają one charakter strategiczny, albowiem uwzględniają priorytety Strategii „Europa 2020”, które znalazły odzwierciedlenie w Krajowym Programie Reform na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej na lata 2005–2008, a następnie w obecnie obowiązującym Krajowym Programie Reform na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej na lata 2008–2011. Podstawy tych reform polegają na lepszym stanowieniu prawa, wsparciu dla przedsiębiorczości i tworzeniu przyjaznego otoczenia dla jej rozwoju, rozwoju innowacyjności, a także uwzględnieniu we wszystkich politykach ich oddziaływania na sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Jednym z fundamentalnych celów tych reform jest również wzrost zatrudnienia, który w głównej mierze zależny jest od skłonności do tworzenia miejsc pracy w małych i średnich przedsiębiorstwach. Aby utrzymać pozytywne tendencje w tej dziedzinie, eksperci Ministerstwa Gospodarki proponowali 145 : • działania horyzontalne na rzecz zapewnienia przyjaznego otoczenia prawnego i instytucjonalnego dla przedsiębiorczości (m. in. ograniczenie barier administracyjnych, uproszczenie i likwidacja niektórych procedur reglamentacyjnych, wystandaryzowanie procesu tworzenia prawa, uproszczenie i zapewnienie przejrzystości systemu podatkowego, rozwijanie zasobów wykwalifikowanej siły roboczej odpowiadającej potrzebom rynku pracy, rozwiązania systemowe na rzecz rozwoju podmiotów ekonomii społecznej); • działania sprzyjające wzrostowi inwestycji przedsiębiorstw, ekspansji rynkowej oraz poprawie efektywności ich funkcjonowania (m. in. poprawa dostępu do funduszy pożyczkowych i doręczeniowych, uproszczenie procedur związanych z pozyskiwaniem środków z funduszy europejskich, promocja partnerstwa publicznoprywatnego, system promocji polskiej gospodarki, wzrost efektywności energetycznej, stabilizacja warunków działania w Specjalnych Strefach Ekonomicznych); • wzmocnienie postaw innowacyjnych wśród przedsiębiorców (m. in. wzmocnienie bazy technologicznej i naukowej, system zachęt do wdrażania prac badawczo-rozwojowych, upowszechnienie kultury własności intelektualnej i przemysłowej, rozwój kadr i potencjału dydaktycznego uczelni, współpraca sektora nauki i gospodarki, upowszechnienie stosowania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych); • pozostałe działania sprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości (m. in. rozwój instytucji otoczenia biznesu, konsultacje projektów aktów prawnych, usprawnienie funkcjonowania administracji, ograniczenie uznaniowości, promowanie za__________ 144 145 126 Przedsiębiorczość w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010. Tamże, s. 12 i nast. rządzania strategicznego i społecznej odpowiedzialności biznesu, wzmocnienie postaw proekologicznych, współpraca między przedsiębiorcami). Przedłożone propozycje z reguły są długookresowe, ale ich kompleksowa realizacja może wpłynąć na zwiększenie znaczenia przedsiębiorczości w kształtowaniu sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. 3.1.2. Prognozowanie podaży zasobów pracy Podstawowe znaczenie dla określania wielkości zasobów pracy w kolejnych latach mają badania prowadzone w tej dziedzinie przez Główny Urząd Statystyczny 146 . Są one podstawą, wykorzystywaną zarówno w szacunkach makroekonomicznych, jak też regionalnych i lokalnych. Wyniki najnowszej długookresowej prognozy ludności Polski na lata 2008−2035 Głównego Urzędy Statystycznego wskazują, że w perspektywie najbliższych 28 lat, tzw. horyzontu prognozy, liczba ludności Polski będzie się systematycznie zmniejszać, przy czym tempo tego spadku będzie przyspieszać wraz z upływem czasu. Przewiduje się, że w 2010 r. ludność Polski osiągnie prawie 38 092 tys. osób, w 2020 – ok. 37 830 tys., a w 2035 r. – ok. 35 993 tys. przy założeniu scenariusza prognozy określanego jako najbardziej realistyczny 147 (tab. 1). Tabela 1 Prognoza liczby ludności w latach 2010–2035 (w tys.) Lata Liczba ludności ogółem w końcu okresu Liczba ludności w wieku 18 – 59/64 lat 2010 2015 2020 2025 2030 2035 38 092,0 38 016,1 37 830,0 37 438,0 36 796,0 35 993,0 24 570,5 23 717,7 22 502,6 21 624,9 21 254,3 20 739,3 Dynamika zmian w porównaniu do okresu poprzedniego (w %) osób w wieku ludności produkcyjnym 99,8 96,5 99,5 94,9 99,0 96,1 98,3 98,3 97,8 97,6 Źródło: Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010, http://www.egospodarka.pl/32746, Prognoza-ludnosci-Polski-2008-2035,3,39,1.html. Jak wynika z danych zawartych w tabeli, tempo zmniejszania się ogólnej populacji mieszkańców będzie zdecydowanie mniejsze w porównaniu do tempa zmniejszania się liczby ludności w wieku produkcyjnym, co skutkować może __________ 146 Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010. Por. http://www.egospodarka.pl/32746,Prognoza-ludnosci-Polski-2008-2035,3,39,1.html, jak również: J. Jóźwiak, I. E. Kotowska, Przewidywane zmiany liczby i struktury wieku ludności w Polsce do 2035 r. i ich skutki ekonomiczne, Narodowa Rada Rozwoju, (dostęp 4.10.2011). 147 127 poszerzaniem się niedopasowań strukturalnych, jak również brakiem zaspokojenia potrzeb pracodawców, chcących zatrudnić pracowników. Równocześnie różny przebieg będą miały wspomniane procesy w miastach i na obszarach wiejskich. O ile w miastach do 2035 r. będziemy obserwować nieustanny ubytek ludności, to na terenach wiejskich do 2022 r. liczebność zamieszkującej tam populacji będzie wzrastała, zaś przez kilkanaście następnych lat przewidywany jest niewielki spadek, co w ogólnym rachunku spowoduje zwiększenie liczby mieszkańców wsi. Determinantą tej sytuacji będzie w głównej mierze zróżnicowanie zachowań demograficznych mieszkańców miast i wsi, jak również obserwowane od kilku lat przemieszczenia ludności z miast na obszary podmiejskie. Zróżnicowana będzie zatem również sytuacja na rynku pracy obszarów wiejskich i miast, w której szczególnie ważne będą procesy aktywizacji zawodowej zasobów pracy. Przewidywane zmiany w intensywności urodzeń i zgonów mogą spowodować utrzymywanie i nasilanie procesu starzenia się społeczeństwa, który zintensyfikuje się po 2013 r. Przewidywane po tym roku zmniejszanie się liczebności kobiet w wieku rozrodczym skutkować będzie ponadto coraz wyższym ujemnym przyrostem naturalnym. Tego rodzaju zmiany, oddziałując na poważne przekształcenia struktury według wieku, spowodują gwałtowne zmniejszanie się i starzenie zasobów pracy. Będą miały również wpływ na relacje w strukturze wieku produkcyjnego, tj. pomiędzy wiekiem mobilnym (18−44 lat) oraz niemobilnym (45−60/65 i więcej lat). Dodatkowymi czynnikami będą: utrzymujące się na stosunkowo wysokim poziome od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku definitywne migracje zagraniczne (na pobyt stały), a także korzystne zmiany w procesie umieralności oraz dalszym trwaniu życia. Konsekwencją prognozowanych zmian będzie pogarszanie się podaży siły roboczej na polskim rynku pracy, co skutkować będzie koniecznością uruchamiania stosownych instrumentów, wynikających z wdrażania określonej polityki migracyjnej czy polityki zatrudnienia. Do 2035 r. pogorszeniu ulegnie także współczynnik obciążenia demograficznego ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku nieprodukcyjnym, który zwiększy się z 56 osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, obserwowany w 2007 r., do 73 osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w 2035 r. Poza tym według przewidywań w grupie osób powyżej 45. roku życia dominować będą kobiety. Ich przewaga kształtować się będzie na poziomie od 63,5% w 2010 r. do 54,2% w 2035 r. Będzie to konsekwencją znacznie wyższych wskaźników przyrostu liczby mężczyzn w porównaniu do kobiet (odpowiednio 27,9% i 21,7%), co szczególnie widoczne będzie w grupie wieku powyżej 65. roku życia (odpowiednio 76,2% i 53,7%). Analizując dane statystyczne, można ponadto zauważyć, że w Polsce wyrównanie struktury według płci może przede wszystkim wystąpić w najmłodszych rocznikach wieku niemobilnego, być może za przyczyną dostrzeganego już obecnie zjawiska ograniczania „nadumieralności” mężczyzn. Natomiast mimo bardzo wysokiego tempa zwiększania populacji mężczyzn w kategorii wieku 65 i więcej lat, zjawisko to właśnie w tej grupie wieku będzie odgry- 128 wało zdecydowanie większą rolę, ponieważ w tym przedziale wieku największa będzie przewaga kobiet 148 . Na strukturę osób w wieku 45+ według płci będzie również wpływało tempo zwiększania się populacji kobiet i mężczyzn. O ile w latach 2010–2015 większe przyrosty liczby osób obserwowane będą w grupie kobiet, o tyle w pozostałych przedziałach czasowych większe będą przyrosty liczby mężczyzn (wykres 5). Wykres 5 Liczba kobiet i mężczyzn w wieku 45+ w latach 2010–2035 (w tys.) 12000 10000 8697 8907 9257 9749 6993 10 590 8946 8000 6000 10 301 7185 8049 7542 8620 4000 2000 0 2010 2015 2020 2025 mężczyźni 2030 2035 kobiety Źródło: Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010. Szczególnie istotne różnice zaobserwowano w latach 2030–2035, kiedy liczba mężczyzn powinna wzrosnąć o 326 tys. osób, zaś liczba kobiet – o 279 tys. osób. Z uwagi na to, że od 2015 r. różnice cały czas ulegać będą powiększeniu, można z dużą pewnością twierdzić, że procesy starzenia w coraz większym stopniu generowane będą przez mężczyzn, przy czym wynikać to będzie z systematycznie wydłużającego się czasu trwania ich życia i stopniowego ograniczania ich „nadumieralności”. Zjawiska te będą miały istotne konsekwencje dla aktywności zawodowej obu kategorii, ze względu na możliwość przejścia w stan bierności zawodowej i uczestnictwo w procesach gospodarowania. Inne są bowiem determinanty pozycji konkurencyjnej na rynku pracy obu grup. Oceniając wskazane procesy występujące w skali całego kraju oraz w biorąc pod uwagę stosunkowo wczesną dezaktywizację zawodową zasobów pracy w Polsce, konieczne wydaje się podejmowanie działań mających na celu zwiększenie lub __________ 148 Por. H. Sobocka-Szczapa, red., I. Poliwczak, Diagnoza sytuacji osób w wieku 45+ na rynku pracy w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej, IPiSS, Warszawa 2011 (maszynopis). 129 podtrzymanie aktywności zawodowej osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego. Jest to istotne tym bardziej, że osoby te charakteryzują się wieloma pozytywnymi cechami, które mogą wpływać na jakość procesów gospodarowania, między innymi doświadczeniem zawodowym, koncentracją na pracy, dokładnością, zdyscyplinowaniem, sprawnością działania w wielopokoleniowych zespołach pracowniczych, w których aktualna wiedza i doświadczenie, przeplatając się, wspomagają procesy stabilizacji zatrudnienia 149 . Wykorzystanie tych zalet zasobów pracy w starszych rocznikach wieku produkcyjnego powinno znaleźć odzwierciedlenie w ograniczaniu tak obiektywnych determinant wpływających na ich dotychczasową małą aktywność ekonomicznej (przepisy emerytalne, celowa dezaktywizacja zawodowa), jak i subiektywnych uwarunkowań wczesnej dezaktywizacji zawodowej. Eliminowanie wskazanych ograniczeń aktywności zawodowej osób w tej kategorii wieku może w bardzo dużym stopniu warunkować sytuację na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. Jej poprawa jest szczególnie trudna w przypadku ograniczonej dostępności zasobów pracy, z którą w przyszłości niewątpliwie będziemy mieli do czynienia. Dlatego też konieczna jest przede wszystkim lepsza skuteczność działań. W szczególności odnosi się to aktywnej polityki rynku pracy stanowiącej zasadniczy element funkcjonującego w Polsce modelu rynku pracy. Prognozowanie podaży pracy wystąpiło także w opracowaniach, które charakteryzują rynek pracy w Polsce i poszczególne zjawiska na nim występujące. Przede wszystkim jednak są to próby określania determinant, mogących wpływać na liczebność populacji mieszkańców, w tym zasobów pracy. Prognozowanie podaży pracy odnajdujemy w badaniach uwzględniających w kształtowaniu tej wielkości procesy postępu technicznego i technologicznego 150 . W pierwszym rozdziale trzeciej części publikacji pod redakcją M. Bukowskiego i J. Zawistowskiego (autorzy) zajęli się właśnie takim problemem, wyposażając modele DSGE (ang. dynamic stochastic general equilibrium) w strukturę nakładających się pokoleń (OLG − ang. overlapping generations), która – ich zdaniem – pozwala nie tylko na analizę oddziaływania szoków makroekonomicznych, w tym zmiany technologicznej na podaż pracy w cyklu życia, lecz także na uwzględnienie w modelu realistycznej reprezentacji systemu emerytalno-rentowego. Przeprowadzone badania wskazały, że dla złagodzenia wpływu postępu technologicznego faworyzującego wykwalifikowaną siłę roboczą kluczowe znaczenie mają zmiany jej struktury. Można oczekiwać w związku z tym zwiększonego zainteresowania podnoszeniem jakości kwalifikacji osób, które zakończyły już proces kształcenia formalnego. Będzie to wymagało rozpowszechnienia kształcenia ustawicznego wśród wszystkich grup wieku, ponieważ postęp technologiczny __________ 149 Por. Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004. W trosce o pracę, CASE – UNDP, Warszawa 2004, s. 204–205. 150 M. Bukowski, S. Dyrda, P. Kowal, D. Pelle, Zmiany technologiczne a podaż i popyt na pracę w cyklu życia, w: M. Bukowski, J. Zawistowski, red., Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy…, op. cit. 130 oddziałuje w podobny sposób na intensywną podaż pracy wszystkich aktywnych uczestników rynku pracy niezależnie od grupy wieku, do której należą. Ponadto dodatni szok technologiczny, implikując wzrost wynagrodzeń, przyczynia się do wzrostu podaży pracy przede wszystkim w odniesieniu do tych gospodarstw domowych, które nie dysponują alternatywnym wobec pracy źródłem dochodu. Podaż pracy zatem nie rośnie tylko w przypadku tych gospodarstw, które opierają swoją konsumpcję na permanentnych transferach społecznych w postaci np. emerytur bądź rent. 3.2. Badania prognostyczne o zasięgu regionalnym Prognozowanie popytu na pracę odnaleziono w wielu opracowaniach poświęconych analizie sytuacji na regionalnych rynkach pracy. Dlatego też dokonano wyboru, ograniczając analizę wyłącznie do kilku pozycji. Prognozowania podaży pracy natomiast dokonywano wyłącznie na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, stąd też dość wąska charakterystyka opracowań uwzględniających ten problem. Takie postępowanie wydaje się jednak słuszne, szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę możliwość dokonywania porównań, jak również kosztochłonność tego rodzaju badań. Jako pierwsze chcielibyśmy zaprezentować badania prognostyczne prowadzone przez Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie 151 w ramach projektu Podkarpacki Monitoring Rynku Pracy i Edukacji współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. W ramach projektu opracowanych zostało sześć raportów uwzględniających różnorodne zjawiska związane z rynkiem pracy, w których zaprezentowano prognozy zmian sytuacji na regionalnym rynku pracy oraz trzy raporty z przeprowadzonych badań ilościowych. Sformułowane prognozy obejmowały okres do 2010 r., zatem mają wyłącznie charakter poznawczy. Wyniki badań dotyczą całego rynku pracy, a nie tylko strony podażowej czy popytowej tego rynku. Jak wynika z przeprowadzonych badań, sytuacja na rynku pracy Podkarpacia będzie głównie kształtowała się pod wpływem oczekiwanego tempa wzrostu PKB. Wzrost gospodarczy – jak uznali eksperci – będzie jednak zbyt niski, aby odwrócić dotychczasowe negatywne tendencje na rynku pracy wyrażające się w zmniejszaniu zapotrzebowania na pracowników. Pracodawcy będą nadal dążyć do zwiększenia wydajności pracy, co będzie skutkowało utrzymaniem relatywnie wysokiego tempa zwolnień, a zatem zwiększenia stopy bezrobocia. Słaba sytuacja gospodarcza zarówno w kraju, jak i w województwie podkarpackim wpłynie ponadto na odwrócenie wzrostowej tendencja liczby aktywnych zawodowo. Powodem tego będzie prowadzące do dezaktywizacji zawodowej zniechęcenie bezskutecznym poszukiwaniem __________ 151 E. Wojnicka, red., Podkarpacki Monitoring Rynku Pracy, Studia o Gospodarce nr 6/2009. 131 zatrudnienia i poprawa koniunktury w krajach docelowych emigracji Polaków przyczyniająca się do dalszego odpływu osób aktywnych zawodowo. W kolejnych latach podwyższenie tempa wzrostu PKB może spowodować obniżenie stopy bezrobocia, jednak zmiany te będą powolne przede wszystkim ze względu na nadal relatywnie niskie tempo wzrostu gospodarczego i wysoki odsetek długotrwale bezrobotnych 152 . Spośród podregionów województwa podkarpackiego najwyższa stopa bezrobocia będzie obserwowana w podregionie przemyskim, krośnieńskim i tarnobrzeskim, a najniższa utrzyma się w podregionie rzeszowskim. Stosunkowo duże tempo wzrostu stopy bezrobocia wystąpi w nadchodzących latach w podregionie tarnobrzeskim, czego powodem będą znaczne zwolnienia w sektorze przemysłowym, natomiast niższe niż przeciętnie w województwie tempo wzrostu stopy bezrobocia będzie najprawdopodobniej w podregionie rzeszowskim. Przyjrzyjmy się zatem opracowanym w ramach różnych badań prognozom dotyczącym kształtowania się oddzielnie sytuacji podażowej i popytowej na regionalnych rynkach pracy. 3.2.1. Badania strony podażowej rynku pracy Wśród opracowanych raportów z przeprowadzonych badań znaleziono jedno kompleksowe badanie odnoszące się do regionu Mazowsza, w którym posłużono się prognozą zasobów pracy dla województwa mazowieckiego, opracowaną przez GUS 153 . Jak wynika z tej prognozy, przewidzianej na lata 2007–2035, w badanym województwie będziemy mieli do czynienia z 154 : − silnym wzrostem liczebności osób w wieku powyżej 45 lat, przy czym szczególnie istotny w końcowych latach prognozy będzie wzrost liczby osób w wieku 46−59/64 lat; będzie to efekt procesów starzenia się społeczeństwa, które dotyczą zarówno całej Polski, jak i krajów Unii Europejskiej; − systematycznym zmniejszaniem się liczby osób w wieku do 44. roku życia, jak również niewielkim spadkiem liczby osób w wieku produkcyjnym. Tendencje te skutkować będą stałym wzrostem udziału populacji osób w wieku niemobilnym oraz poprodukcyjnym, a także zmniejszającym się odsetkiem tych, którzy nie przekroczyli 45. roku życia. Szczególnie istotne zmniejszenie udziału dotyczyć będzie osób w przedziale wieku 18–44 lat, ponieważ zmniejszy się on o ok. 10 pkt. proc. Proces ten będzie przede wszystkim obserwowany wśród mężczyzn, których odsetek w 2035 r. w porównaniu do 2007 r. zmniejszy się o ponad __________ 152 W końcu czerwca 2011 r. udział bezrobotnych, pozostających bez pracy dłużej niż 12 miesięcy w województwie podkarpackim wyniósł 40,1%. Por. Bezrobocie rejestrowane…, op. cit. 153 Por. S. Roszkowska, Przyszłość rynku pracy województwa mazowieckiego, w: E. Kryńska, red. nauk., Rozwój zasobów pracy i miejsc pracy na Mazowszu. Warunkowania społeczno-gospodarcze, IPiSS, Warszawa 2011, s. 67 i nast. 154 Tamże. 132 10 pkt. proc. Starzenie się społeczeństwa w głównej mierze dotyczyć będą kobiet, ponieważ ich udział w wieku powyżej 45 lat zwiększy się również o ok. 10 pkt. proc. Zmiany te skutkować będą podwyższeniem współczynników obciążenia demograficznego, głównie obciążenia osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym. W 2007 r. na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 27 osób w wieku poprodukcyjnym (30 osób w wieku przedprodukcyjnym), a w 2035 r. odpowiednio 44 osoby w wieku poprodukcyjnym (28 osób w wieku przedprodukcyjnym). Zmiany te będą miały istotne konsekwencje dla sytuacji na regionalnym rynku pracy − trzeba będzie wzmocnić pozycję konkurencyjną osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego na tym rynku. W porównaniu do analiz strony podażowej rynku pracy w przekrojach regionalnych, badania strony popytowej przeprowadzano znacznie częściej. 3.2.2. Badania strony popytowej rynku pracy Badania prognostyczne popytu na pracę w dotychczasowej praktyce badawczej prowadzone były dwutorowo. Z jednej strony prognozy dotyczyły skali makroekonomicznej w układzie województw, a z drugiej – opracowywane były dość często na potrzeby realizacji projektów opisujących sytuację na regionalnych rynkach pracy i wytyczających kierunki jej zmiany. Do pierwszego rodzaju badań należ prezentacja prognozy regionalnego popytu na pracę w Polsce na lata 2001–2005 opracowana na podstawie analiz regionalnych w latach dziewięćdziesiątych 155 . Mimo że czas prognozy objął lata dawno minione, warto jednak zwrócić uwagę na pewne elementy prognozy, które mogą mieć również znaczenie dla tego typu analiz opracowywanych w przyszłości. W prognozie wykorzystane zostało podejście oparte na analizie współczynników pracochłonności w poszczególnych województwach, z której wynika, że najbardziej intensywne zmiany tych współczynników miały nastąpić w badanych latach w województwach Polski południowo-zachodniej i północno-zachodniej oraz w województwie warmińsko-mazurskim, najmniejsze zaś – w województwach Polski południowo-wschodniej i w województwie łódzkim. Można zatem uznać, że przekształcenia struktury gospodarczej w poszczególnych regionach będą znikome, ponieważ tam gdzie dotychczas były na wysokim poziomie, tam również zmieniały się w najmniejszym stopniu. W przypadku regionów charakteryzujących się niskim poziomem współczynników produktywności, ich wartość na przestrzeni badanych lat w dalszym ciągu ulegała znacznemu obniżeniu. Skutkować to może pogłębianiem się dysproporcji międzyregionalnych, odnoszących się do absorpcji nowoczesnych rozwiązań technicznych i technologicznych, a tym samym __________ 155 E. Kwiatkowski, T. Tokarski, A. Rogut, Możliwości wykorzystania badań regionalnych w prognozowaniu popytu na pracę w Polsce, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Przesłanki konstrukcji systemu…, op. cit., s. 64 i nast. 133 wpływać na kształtowanie popytu na pracę na zróżnicowanym, choć w zasadzie pozostającym bez zmian poziomie, zależnym od struktury ekonomicznej obszaru. Zaprezentowane rozważania poszerzone zostały w kolejnej publikacji RCSS wydanej w tym samym roku 156 . Pogłębiona analiza sprawiła, że zidentyfikowane zostały takie determinanty popytu na pracę w przekrojach regionalnych, jak produktywność pracy oraz poziom płac realnych (ekonomia neoklasyczna) oraz zagregowany popyt na rynku produktów i usług (ekonomia keynesistowska i keynesowska). Równocześnie zwrócono uwagę na silne zróżnicowanie regionalne popytu na pracę i jego dynamiki, czego powodem w głównej mierze jest zaobserwowany związek pomiędzy udziałem poszczególnych województw w wytworzonym PKB a udziałem w zatrudnieniu. Generalnie z zaprezentowanych w opracowaniu prognoz wynika, że wzrost gospodarczy w przedziale od 2% do 5% w skali całej gospodarki przekłada się raczej na spadek popytu na pracę. Dopiero wzrost na poziomie ok. 6% rocznie pozwala na utrzymanie dotychczasowego poziomu zatrudnienia, a przekroczenie tej dynamiki o 1 pkt. proc. powinno powodować – zgodnie z prognozą – wzrost zatrudnienia w większości województw. Tego rodzaju wnioskowanie zawarte w analizowanym artykule może stanowić również wyznacznik kształtowania się popytu na pracę w okresach późniejszych, ponieważ prognozowanie w tym zakresie zawsze powinno mieć związek z makroproporcjami charakteryzującymi aktywność ekonomiczną całej gospodarki. Procesy prognozowania popytu na pracę zostały również zaobserwowane w województwie śląskim. Podstawowe wyniki tych prognoz zawarte zostały w publikacji z 2009 r. i obejmowały okres do 2014 r. 157 Publikacja ma głównie charakter przewodnika metodologicznego. Zawiera przede wszystkim diagnozę regionalnego rynku pracy, tym niemniej z uwagi na uwzględnienie w prezentacji metody „krok po kroku” ma dużą wartość poznawczą dla procesów prognozowania w skali regionalnej. Szczegółowe analizy poszczególnych elementów prognozowania znalazły się również w innych opracowaniach wynikających z realizowanego programu 158 . Elementy prognozowania popytu na pracę w województwie małopolskim zostały zawarte w publikacji Instytutu Badań Regionalnych wydanej w 2010 r. 159 . __________ 156 E. Kwiatkowski, T. Tokarski, L. Kucharski, A. Rogut, P. Kaczorowski, Determinanty popytu na prace w ujęciu regionalnym, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Uwarunkowania popytu na pracę…, op. cit., s. 78 i nast. 157 Analiza regionalnego rynku pracy. Podręcznik prognozowania, Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach, Katowice 2009. 158 Opracowanie metodologii prognozowania wybranych istotnych parametrów rynku pracy. Raport, WUP w Katowicach, Katowice 2009; Opracowanie systemu zbierania, przetwarzania i udostępniania danych opisujących rynek pracy i zachodzące na nim zmiany, WUP w Katowicach, Katowice 2009; Identyfikacja potrzeb, co do zakresu informacji o rynku pracy oczekiwanej przez różne podmioty aktywne na rynku pracy. Raport końcowy, WUP w Katowicach, Katowice 2009; Inwentaryzacja dostępnej informacji na temat parametrów rynku pracy oraz identyfikacja braków w tym zakresie. Raport końcowy, WUP w Katowicach, Katowice 2009; Identyfikacja podmiotów aktywnych na śląskim rynku pracy oraz zakresu ich działań. Raport końcowy, WUP w Katowicach, Katowice 2009. 159 Małopolska dobre miejsce do życia i inwestowania?, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2010. 134 W opracowaniu tym na podstawie przeprowadzonej diagnozy pozycji konkurencyjnej województwa małopolskiego dokonano doprecyzowania trzech scenariuszy rozwoju tego obszaru do 2020 r. (scenariusz bazowy, „Nowa industrializacja”, „Zrównoważony rozwój”). Analiza ścieżki rozwoju województwa małopolskiego wskazała na stopniowo zwiększający się dystans w poziomie rozwoju gospodarczego między Małopolską a lepiej rozwiniętymi regionami Polski. Ponadto prognozy wzrostu wskazują na względną stagnację województwa w porównaniu do pozostałych obszarów kraju w latach 2010−2020. Dotychczasowe przeobrażenia struktury gospodarki, a przede wszystkim realokacja zatrudnienia z rolnictwa do sektora usług i (w znacznie mniejszym stopniu) przemysłu pozytywnie wpływają na rozwój gospodarczy i sytuację na rynku pracy. Determinantą jest również względnie silne powiązanie gospodarki Małopolski z zagranicą, co przekłada się na jej większą podatność na transmisję negatywnych szoków pochodzących spoza granic kraju. W odniesieniu do rynku pracy powoduje to – pomimo korzystnej sytuacji pod względem wskaźnika zatrudnienia oraz stopy bezrobocia, mniejszej luki w zatrudnieniu między kobietami i mężczyznami oraz wyższej niż w innych regionach mobilności przestrzennej – konieczność zwrócenia uwagi na niską aktywność zawodową zasobów pracy systematycznie ulegającą pogorszeniu, bardzo wysoką skalę bezrobocia nierejestrowanego, duży odsetek osób z wykształceniem wyższym wśród bezrobotnych, co może oznaczać większą skalę niedopasowania kierunków kształcenia do oczekiwań pracodawców (nauki społeczne). Dlatego też, w celu poprawy relacji występujących na regionalnym rynku pracy, za niezbędne kierunki działań uznano konieczność aktywizacji osób biernych zawodowo oraz promowanie kształcenia ustawicznego. Wzrost zasobów pracy będzie bowiem jednym z najistotniejszych czynników sprzyjających poprawie konkurencyjności Małopolski i jej sytuacji społecznogospodarczej. Działania służące wspieraniu aktywności zawodowej powinny być prowadzone co najmniej dwutorowo 160 : 1) obejmować polityki kierowane do osób młodych, wspierające łączenie pracy zawodowej z nauką (np. elastyczne formy pracy, działalność akademickich biur pracy i inkubatorów przedsiębiorczości przy uczelniach), 2) obejmować działania sprzyjające utrzymaniu w zatrudnieniu osób w wieku niemobilnym, zniechęcając ich do wczesnego przechodzenia na emeryturę i promując ich zatrudnienie wśród pracodawców. Niezbędne jest także uwzględnienie w ramach polityki rynku pracy wsparcia w poszukiwaniu zatrudnienia dla osób, które formalnie nie mogą być zarejestrowane jako bezrobotne. Ponadto z punktu widzenia przewidywanych scenariuszy rozwoju województwa małopolskiego ważne byłoby modyfikowanie kierunków kształcenia, podporządkowując je w większym stopniu oferowanym przez praco__________ 160 Tamże, s. 121−122. 135 dawców miejscom pracy. Podobne znaczenie ma promocja kształcenia ustawicznego, jak również wspieranie mobilności przestrzennej zasobów pracy. W województwie mazowieckim prognoza popytu na pracę opracowana została w ramach projektu „Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego Praca – Zatrudnienie – Szkolenie”, realizowanego w latach 2005–2007. Prognoza dotyczyła okresu do 2010 r., a jej autorem był B. Suchecki 161 . Na podstawie wielorównaniowego modelu rynku pracy województwa mazowieckiego opracowane zostały prognozy liczby pracujących w trzech przekrojach, według wielkich, dużych i średnich grup zawodowych. W wielkich grupach zawodowych w badanym okresie wystąpił wzrost przede wszystkim w grupach specjalistów oraz techników i innego średniego personelu, spadek zaś – w grupie pracowników biurowych oraz rolników, ogrodników, leśników i rybaków. Po części te wyniki odzwierciedlały tendencje występujące w całym kraju (zwiększenie liczby pracujących specjalistów), po części zaś wskazywały na kierunki strategicznego rozwoju województwa, w którym dominować powinien rozwój przemysłu i budownictwa bardziej intensywny niż w innych regionach. Tendencje te znalazły również potwierdzenie w analizie dotyczącej dużych grup zawodowych, w których zwiększenie popytu na pracę dotyczyło przede wszystkim specjalistów nauk fizycznych, matematycznych i technicznych, szkolnictwa oraz pozostałych specjalistów, natomiast spadek zapotrzebowania pracodawców dotyczył głównie pracowników obsługi biurowej, obrotu pieniężnego i obsługi klientów. Podobny charakter miały wyniki analiz przeprowadzonych w odniesieniu do średnich grup zawodowych, w których najwyższe było zapotrzebowanie na kierowników pozostałych wewnętrznych jednostek organizacyjnych, kierowników małych przedsiębiorstw oraz informatyków. Prezentowane kierunki zmian popytu na pracę w województwie mazowieckim potwierdzały występowanie w nim określonych determinant typowych tylko dla tego regionu 162 . Mazowsze cechuje bowiem wysoka absorpcja siły roboczej, jak również wysoka wartość wytworzonych dóbr i usług. Ponadto płace realne zazwyczaj rosną tu znacznie szybciej niż wydajność pracy, co jednak jest zjawiskiem bardzo zróżnicowanym przestrzennie. Liczba pracujących jest konsekwencją rozmieszczenia produkcji, dlatego silnie reaguje na zmiany sytuacji gospodarczej. Wnioski takie potwierdziła prognoza opracowana dla województwa mazowieckiego w ramach projektu „Badanie trendów społeczno-gospodarczych oraz opraco__________ 161 B. Suchecki, Prognozy na pracę w województwie mazowieckim, w: E. Kryńska, red. nauk., Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego Praca – Zatrudnienie – Szkolenie, Studia i Materiały, t. I., Syntezy ekspertyz, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ” – IPiSS, Warszawa 2007, s. 79 i nast. 162 Por. E. Kwiatkowski, Czynniki determinujące popyt na prace w województwie mazowieckim – ujęcie modelowe, w: E. Kryńska, red. nauk., Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego..., op. cit., 74 i nast. 136 wanie prognozy zmian zasobów pracy Mazowsza do 2013 r.” 163 . Opracowanie zawierało prezentację metod prognozowania popytu na pracę, dane statystyczne wykorzystane do opracowania prognoz, modele będące podstawą prognoz oraz prognozy popytu na pracę w województwie mazowieckim. Na uwagę zasługuje fakt, że w tej samej publikacji, na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych szczegółowo zidentyfikowane zostały czynniki warunkujące tworzenie miejsc pracy, a mianowicie 164 : − kondycja ekonomiczna podmiotów z terenu województwa mazowieckiego (H. Sobocka-Szczapa), − determinanty rozwoju podmiotów z terenu Mazowsza (E. Kryńska), − determinanty instytucjonalne (H. Sobocka-Szczapa) oraz − współpraca między podmiotami gospodarczymi z innymi aktorami rynku pracy (I. Kukulak-Dolata). Na tej podstawie sformułowane zostały rekomendacje mające charakter wszechstronny, obejmowały bowiem zarówno gospodarcze, jak i społeczne aspekty wykorzystania zasobów pracy i tworzenia miejsc pracy na Mazowszu 165 . Wśród aspektów ekonomicznych wyróżnione zostały m.in. otoczenie podmiotów gospodarczych oraz ich konkurencyjność na rynku produktów, system edukacji zawodowej, infrastruktura techniczna, a wśród społecznych – współpraca publicznych służb zatrudnienia z pracodawcami, aktywna polityka rynku pracy oraz problemy aktywności zawodowej niektórych grup zasobów pracy, zwłaszcza zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy. Niewątpliwie wartością dodaną prezentowanego projektu było także opracowanie dla powiatów o szczególnie dużym zagrożeniu wysokim bezrobociem lokalnych programów promocji zatrudnienia (powiaty: makowski, szydłowiecki i żuromiński). Programy te umożliwiły identyfikację najbardziej istotnych czynników wpływających na nierównowagę na tych właśnie lokalnych rynkach pracy, jak również wskazały kierunki podstawowych działań umożliwiających ograniczenie występujących niedopasowań. W przeprowadzonej kwerendzie napotkano również na zwarte opracowanie dotyczące prognozowania popytu na pracę w województwie dolnośląskim 166 . Przeprowadzone badanie było jednak wyłącznie nastawione na zidentyfikowanie głównych determinant przewidywanych zmian, czyli: __________ 163 Por. S. Roszkowska, Prognozy popytu na pracę w województwie mazowieckim do 2013 r., w: E. Kryńska, red. nauk., Rozwój zasobów i miejsc pracy…, op. cit., s. 87 i nast. 164 E. Kryńska, red. nauk., Rozwój zasobów i miejsc pracy…, op. cit. 165 Por. E. Kryńska, Uwarunkowania poprawy wykorzystania zasobów pracy i tworzenia miejsc pracy na Mazowszu – wskazówki i rekomendacje, w: Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego…, op. cit., s. 281 i nast. 166 Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy, Ageron, Warszawa 2010. 137 − ustalenia szczególnych cech aktywności zawodowej według wielkich grup zawodów oraz − określenia najbardziej pożądanych przez pracodawców kwalifikacji i umiejętności pracowników. Uwzględnione zostały również analizy odnoszące się do systemu edukacji i jego przekształceń w przyszłości. Wyniki prognozy zaprezentowane zostały w sposób opisowy. Dotyczyły perspektywy obejmującej lata do 2020 r., ale też wykraczały poza ten rok. Na podstawie przeprowadzonej kompleksowo diagnozy sytuacji na regionalnym rynku pracy, ujmującej tendencje zmian w strukturze demograficznej, kierunki rozwoju gospodarki regionu oraz potencjał rozwojowy poszczególnych branż zauważono, że w badanym województwie należy w przyszłości oczekiwać dalszego wzrostu popytu na pracę (w perspektywie średniookresowej). Jedynym czynnikiem wpływającym na okresowe spowolnienie tej tendencji może być kryzys gospodarczy, dobra obecnie sytuacja gospodarcza – zdaniem autorów raportu – wskazuje na to, że w kolejnych latach popyt powinien się odbudować. Świadczy o tym także analiza poszczególnych branż, z których większość powinna w kolejnych latach utrzymywać trend wzrostowy. Tym niemniej zwrócono uwagę na to, że tendencje zmian będą miały zróżnicowany charakter w odniesieniu do tych branż. W przedsiębiorstwach przemysłowych zapotrzebowanie na pracowników będzie wzrastało w początkowym okresie, a po 2020 r. rosnąć będzie przede wszystkim w tych, które charakteryzować będzie wyższy poziom techniki. Korzystniejsze są natomiast długoterminowe perspektywy branż usługowych, które w większości mogą liczyć na stały wzrost, a w konsekwencji będą generowały rosnące zapotrzebowanie na pracę. Stąd istnieje potrzeba silnego wsparcia dla branż usługowych, które mają szansę stać się kluczowe w regionie w kolejnych latach, aby rozwinęły się w takim stopniu, by mogły zrekompensować ewentualny odpływ inwestycji przemysłowych w dłuższej perspektywie. Analiza zapotrzebowania na pracę zgłaszanego przez pracodawców umożliwiła także wypracowanie profilu „idealnego kandydata”. W procesie rekrutacji pracodawcy za coraz bardziej istotne uważają cechy osobowościowe, w szczególności wymienia się: odpowiedzialność, systematyczność, samodzielność i umiejętność pracy w zespole. Cechy te są określane jako bardzo pożądane niezależnie od rodzaju branży i grupy zawodowej. W obszarze kwalifikacji twardych największą istotność przypisuje się umiejętnościom praktycznym, czyli kwalifikacjom, których generalnie brakuje absolwentom polskiego systemu kształcenia. Jako bardzo ważne wskazuje się również doświadczenie w zawodzie, a przynajmniej odbycie stażu lub praktyki zawodowej. Trzeba podkreślić, że już obecnie wśród umiejętności zawodowych dominujące znaczenie ma posługiwanie się komputerem, co w świetle oczekiwanych tendencji rozwoju ICT w gospodarce polskiej stanowić będzie zapewne główny wyznacznik najbardziej pożądanych przez pracodawców kwalifikacji pracowników. 138 Generalnie rosnący popyt na pracę napotkać może na stopniowo malejącą podaż, wynikającą z głównej tendencji, jaką zaobserwowano w obszarze podaży, czyli z malejącej liczby ludności w wieku produkcyjnym i zmniejszającej się liczby absolwentów wchodzących na rynek pracy. W perspektywie kilku lat mogą wystąpić zatem istotne niedopasowania strukturalne na dolnośląskim rynku pracy, mające zarówno charakter deficytowy, jak i nadwyżkowy. Od strony ilościowej prognozowano w najbliższym czasie deficyt specjalistów szczególnie o profilu inżynieryjno-technicznym oraz nadmiar osób z wykształceniem administracyjno-ekonomicznym i humanistycznym. Pod względem jakościowym wskazano na braki w umiejętnościach praktycznych i na konieczność poprawy kwalifikacji pracowników w zakresie znajomości języków obcych zwłaszcza tam, gdzie mogą oni mieć bezpośredni kontakt z klientem. W wyniku przeprowadzonych badań sformułowane zostały rekomendacje ukierunkowane na poszczególnych aktorów rynku pracy, mianowicie władze regionalne i lokalne oraz urzędy pracy, instytucje edukacyjne, pracodawców oraz pracowników. W pierwszym obszarze – władz regionalnych i lokalnych oraz urzędów pracy – proponowano stworzenie w regionie systemu sprawnego monitoringu rynku pracy, pozwalającego uczestnikom rynku na dostęp do istotnych dla nich informacji. Stanowi to bowiem – w opinii autorów – podstawowy warunek większego dopasowania oferty szkół i uczelni do zapotrzebowania zgłaszanego przez pracodawców. Jednocześnie beneficjentami monitoringu powinni być sami pracobiorcy, czyli uczniowie i studenci podejmujący decyzje o przyszłej karierze zawodowej, pracownicy świadomi swoich możliwości na rynku pracy oraz bezrobotni świadomi oczekiwań rynku pracy. Zwiększeniu wówczas mogłaby ulec ich zdolność do podjęcia właściwych decyzji co do niezbędnych im kursów i szkoleń tak, by zwiększyć swoje szanse na rynku pracy. Informacja płynąca z systemu monitoringu przyniosłaby także korzyści pracodawcom, wpływając na politykę zatrudnienia i upraszczając proces rekrutacji pracowników. Jednym z rezultatów wdrożenia systemu monitoringu rynku pracy mogłoby być również uzyskanie informacji dotyczącej zapotrzebowania rynku pracy na określone zawody i kwalifikacje, pozwalającej na podejmowanie działań mających na celu przekwalifikowanie bezrobotnych, co gwarantowałoby niezbędną elastyczność w reagowaniu na zmiany sytuacji gospodarczej. Niemałe znaczenie w tym kontekście ma promowanie idei kształcenia ustawicznego. W tym samym obszarze wskazano również na konieczność aktywizowania zawodowego ludności, szczególnie grup o niskim poziomie aktywności zawodowej – kobiet i osób po 50. roku życia, co pozwoliłoby na wprowadzenie na rynek pracy dodatkowych pracowników niezbędnych w kolejnych latach do zminimalizowania efektów niżu demograficznego i malejącego dopływu absolwentów na rynek pracy. Władze lokalne i regionalne mają także do odegrania istotną rolę w kształtowaniu spójności między systemem edukacyjnym a potrzebami pracodawców, pobudzając i wspierając tworzenie platform współpracy pomiędzy tymi podmiotami rynku pracy. Szczególne znaczenie ma w tym przypadku wspieranie rozwoju systemu poradnictwa zawodowego na różnych szczeblach edukacji, rozpoczynając już od 139 poziomu gimnazjum, jak również nadawanie priorytetu tym przedsięwzięciom inwestycyjnym w systemie edukacyjnym, które są pożądane z punktu widzenia dopasowywania kształcenia do zapotrzebowania rynku pracy. Ważną rolę mógłby odgrywać system oceny jakości kształcenia. Z uwagi na obserwowane dysproporcje w rozwoju poszczególnych powiatów, działania władz regionu powinny zostać ukierunkowane na uatrakcyjnianie gospodarcze obszarów o najwyższej stopie bezrobocia i zachęcanie inwestorów do lokowania w nich swoich inwestycji. Duże znaczenie może mieć w tym przypadku lokalizacja specjalnych stref ekonomicznych, jak również wspieranie tworzenia podstref w powiatach o trudniejszej sytuacji na rynku pracy, przy uwzględnieniu struktury zawodowej zasobów pracy na nich występujących oraz poprawy infrastruktury. Istotną rolę może odgrywać tu opracowanie i upowszechnianie strategicznych kierunków rozwoju województwa identyfikujące branże wiodące, co pozwoliłoby całemu regionowi na osiągnięcie w przyszłości przewagi konkurencyjnej na rynku globalnym, a w dłuższej perspektywie zapewnienie utrzymania poziomu zatrudnienia i ograniczenie skutków wycofywania się w przyszłości z inwestycji bazujących przede wszystkim na kosztowej przewadze konkurencyjnej wynikającej z niskich kosztów pracy na terenie województwa. W obszarze drugim – instytucji edukacyjnych – rekomendowane były działania umożliwiające kształcenie uczniów i studentów w taki sposób, by zapewniać im w przyszłości silną pozycję na rynku pracy. Powinny one w jak największym stopniu, w miarę możliwości i uprawnień, dostosowywać ofertę kształcenia pod względem ilościowym i jakościowym do potrzeb pracodawców. Głównie powinno to dotyczyć zwiększenia umiejętności praktycznych przyszłych absolwentów, co w szczególności odnosi się do szkół zawodowych. W celu poprawy jakości kształcenia praktycznego szkoły zawodowe muszą inwestować w zaplecze, tak aby móc zaoferować uczniom możliwość zapoznania się z najnowszymi narzędziami i rozwiązaniami stosowanymi w kształconych zawodach. W odniesieniu do uczelni wyższych, w procesie dopasowania oferty do potrzeb rynku pracy pod względem ilościowym powinno być dostosowanie oferty miejsc na poszczególnych kierunkach studiów do tendencji, jakie wynikają z rozwoju gospodarczego regionu i prognoz realizowanych w tym zakresie. Niemałą rolę w tej dziedzinie mogłoby odgrywać śledzenie losów absolwentów. Z punktu widzenia jakości kształcenia rolą szkół wyższych w procesie poprawy sytuacji na rynku pracy powinno być zwiększenie poziomu nauczania umiejętności praktycznych, języków obcych oraz rozwoju kwalifikacji miękkich, co związane jest z koniecznością inwestowania w zaplecze technologiczne. Niezbędna jest w tym celu integracja środowiska edukacyjnego ze środowiskiem pracodawców. Ważną kwestią byłoby także zwiększenie nacisku na przekazywanie studentom wiedzy o narzędziach i metodach dalszego samodzielnego zdobywania informacji i jej aktualizowania, mające wiodące znaczenie w promowaniu kształcenia ustawicznego i tworzeniu społeczeństwa opartego na wiedzy. Działania takie, niezależnie od poziomu kształcenia, powinny być związane z rozwojem poradnictwa zawodowego oraz aktywnym uczestnictwem sektora edukacyjnego w planowaniu strategicznym zarówno na poziomie regionu, jak i lokalnym. Równocześnie pewna nieprzewidywalność 140 zjawisk gospodarczych i szybkie zmiany następujące na rynku pracy, powinny obligować podmioty systemu edukacyjnego do takiego dostosowywania programów nauczania, aby odpowiadały one kryterium uniwersalności i pozwalały absolwentom w przyszłości na dużą elastyczność w wyborze miejsca pracy, jak również przygotowywały ich do możliwości szybkiego dostosowywania swoich kwalifikacji do zmieniających się w przyszłości wymagań rynku pracy. W obszarze trzecim – pracodawców – z uwagi na powszechnie obecnie zgłaszany przez nich problem trudności z pozyskaniem odpowiednich do ich oczekiwań pracowników, mogący w przyszłości ulec zdecydowanemu nasileniu, niezbędne byłoby zachęcaniu pracowników w wieku przedemerytalnym do pozostawania w firmie, tak aby nie rezygnowali z aktywności zawodowej i nie przechodzili na wcześniejsze emerytury, ale korzystali z możliwości dłuższej pracy. Również w gestii przedsiębiorstw leży nawiązywanie kontaktu ze środowiskiem edukacyjnym na rynku lokalnym i na poziomie regionalnym przede wszystkim w ramach branży, w której funkcjonuje dane przedsiębiorstwo. Dzięki współpracy ze szkołami i uczelniami pracodawcy mogliby zwiększyć szanse na uzyskanie realnego wpływu na decyzje szkół i uczelni o otwieraniu nowych kierunków kształcenia, przyjmowaniu większej liczby chętnych na konkretne kierunki czy też wprowadzaniu zmian w programach nauczania niezbędnych do lepszego przygotowania przyszłych kandydatów do pracy. W szczególności w tym ostatnim przypadku współpraca może wpłynąć na poprawę jakości kształcenia, którego niski poziom wskazują pracodawcy jako jeden z głównych problemów ograniczających możliwości zatrudnienia. Ponadto niezwykle istotnym elementem jest pogłębianie współpracy z sektorem edukacyjnym w zakresie umożliwiania uczniom i studentom odbywania praktyk i staży. Działania takie przyniosłyby pracodawcom wymierne korzyści w postaci wyszkolonych absolwentów, zdolnych do podjęcia pracy w przedsiębiorstwie zaraz po zakończeniu nauki i tym samym ograniczyłyby koszty rekrutacji i wdrażania pracowników. Jednocześnie odpowiadałyby na postulaty pracodawców dotyczące poprawy jakości kształcenia w zakresie praktycznej nauki zawodu i zaznajamiania uczniów i studentów z najnowszymi rozwiązaniami technologicznymi stosowanymi w przedsiębiorstwach. Istotną rolę w tym procesie odegrać powinny zrzeszenia pracodawców i organizacje branżowe. Bardzo ważne jest również zaangażowanie pracodawców w proces budowy systemu monitoringu rynku pracy (udział w badaniach ankietowych, konferencjach i spotkaniach branżowych, współdziałanie w ramach proponowanych do wdrożenia platform współpracy ze środowiskiem edukacyjnym). W przypadku aktualnych pracowników i ich doskonalenia zawodowego, należałoby zachęcić przedsiębiorców do bardziej aktywnego korzystania z funduszy unijnych przeznaczonych na rozwój kapitału ludzkiego. Jak wynika bowiem z dotychczasowych doświadczeń, jedynie co trzecie przedsiębiorstwo korzysta z dofinansowania szkoleń ze środków unijnych. W obszarze czwartym – pracowników zarówno obecnych, jak i potencjalnych – należałoby przede wszystkim podjąć starania w celu zwiększenia spójności 141 decyzji o wyborze kierunku kształcenia z oczekiwaniami pracodawców, co dotyczy w takim samy stopniu ludzi młodych wybierających określony kierunek edukacji, jak bezrobotnych, którzy często bezskutecznie w długim okresie poszukują zatrudnienia w zawodach przez siebie posiadanych. Osoby takie powinny być świadome zmian, jakie następują na rynku pracy i tendencji jego rozwoju. W województwie dolnośląskim jako branże strategiczne, które powinny w najbliższych latach kreować zapotrzebowanie na pracę, autorzy prognozy wymieniali: produkcję wyrobów chemicznych, sektor elektroniczny, hotele i restauracje, informatykę i działalność gospodarczą pozostałą, w skład której wchodzą m.in. takie usługi, jak: usługi prawne, księgowe, doradcze, usługi badania rynku, reklamowe, rekrutacji pracowników oraz usługi sprzątające i ochroniarskie. Za branże schyłkowe uznali na tym rynku pracy produkcję odzieży i wyrobów futrzarskich oraz włókiennictwo. Wskazane działania powinny przyczynić się do zmiany postaw przede wszystkim ludzi młodych, którzy często odkładają decyzje o wyborze ścieżki kariery zawodowej na czas po zakończeniu nauki. Poza tym zarówno uczniowie i studenci, jak i osoby, które już weszły na rynek pracy powinny zwrócić szczególną uwagę na poszerzanie własnych kwalifikacji i umiejętności, zwłaszcza w tych obszarach, które zidentyfikowane zostały jako najważniejsze dla pracodawców. Na koniec tych rozważań przyjrzyjmy się prognozie zapotrzebowania na pracę kobiet i mężczyzn, opracowanej przez Instytut Nauk Ekonomiczno-Społecznych w ramach projektu „Aktywna polityka zatrudnienia – analizy, prognozy i rekomendacje dotyczące rynku pracy województwa lubelskiego” 167 . Pokazanie, choć dość skrótowe, tego opracowania wydawało się konieczne, ponieważ stanowi ono prezentację fragmentu kompleksowych badań prognostycznych przeprowadzonych w trakcie realizacji wspomnianego projektu. Prognoza została opracowana do 2025 r. dla całego regionu i w podziale na poszczególne powiaty. Przy jej opracowaniu wykorzystano zaawansowane narzędzia statystyczno-ekonometryczne oraz profesjonalne oprogramowanie ekonometryczne STATA. Opracowana metodologia opierała się na Systemie Badań i Prognoz Regionalnych Region-Stat, zaś prognozy zmiennych kluczowych dla rynku pracy w województwie lubelskim wykorzystywały techniki modelowania i prognozowania szeregów czasowych (m.in. VAR, VEqCM, ARIMA, ARIMAX). Podobnie, jak w pozostałych przypadkach, podstawą opracowanych prognoz były modele wielorównaniowe. Wyniki przeprowadzonych prognoz wskazały, że w województwie lubelskim należy w przyszłości oczekiwać zmniejszenia łącznego zapotrzebowania na pracę, będącego następstwem redukcji zasobu osób w wieku produkcyjnym. Ubytek ten dotyczyć będzie zarówno sektora przemysłowego, jak i usługowego, ale w usługowym będzie zdecydowanie mniejszy. Przeciwną tendencję wykazywać będzie __________ 167 M. Mackiewicz, J. Stopolska, A. Szkudlarek, Prognoza popytu na pracę kobiet i mężczyzn w województwie lubelskim, 4P Research Mix Sp. z o.o., Warszawa 2011. 142 natomiast liczba wolnych miejsc pracy, stanowiąc tzw. popyt niezrealizowany. Największe szanse na zatrudnienie będą mieli mieszkańcy Lublina oraz powiatów: lubelskiego, biłgorajskiego i zamojskiego. Prognozowana sektorowa struktura popytu wskazuje, że w części jednostek podziału terytorialnego będzie dominować zapotrzebowanie zgłaszane przez sektor rolniczy (np. powiat zamojski), a w innych – sektor przemysłowy (np. powiat świdnicki). Popyt na pracę w sektorze usługowym będzie przede wszystkim występował w powiatach grodzkich. *** Jak wynika z przeprowadzonych analiz, badania dotyczące prognozowania popytu na pracę w układach regionalnych znajdują się w wielu zróżnicowanych pod względem zakresu merytorycznego projektach. Także sama prezentacja wyników prognoz jest bardzo różnorodna. Ma ona zarówno charakter kompleksowy, ukazujący zależności ogólne odnoszące się do zasobów pracy, jak i szczegółowy, uwzględniający kierunki zmian zapotrzebowania na pracę według różnych grup zawodów, sektorów itp. Trzeba jednak podkreślić, że liczba publikacji zawierających wyniki takich badań jest bardziej ograniczona w porównaniu do tych opracowań, które opisują wyniki diagnostyczne charakteryzujące rynki pracy w przekrojach regionalnych. 3.3. Stosowane procedury diagnozowania popytu na pracę z elementami prognozowania W tym fragmencie opracowania chcielibyśmy pokazać dopracowane już procedury diagnozowania popytu na pracę z uwzględnieniem przekroju zawodów. Pierwszą z nich jest zaproponowana i opracowana przez ekspertów z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych procedura diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. Jak się wydaje, może ona stanowić istotne źródło wspomagania poprawy sytuacji na tych rynkach. Jej założenia uwzględnione zostały w dokumentach prawnych. Podobne znaczenie ma monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych, będący obligatoryjnym sposobem analizy sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. Jego zasady pokrótce zaprezentowane zostały przez autorów kwerendy. 3.3.1. Diagnozowanie potrzeb zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnych i regionalnych rynkach pracy Problemem związanym z prognozowaniem popytu na pracę według zawodów pozostaje właściwe zdiagnozowanie potrzeb szkoleniowych przez publiczne służby zatrudnienia. Ma to zasadnicze znaczenie z punktu widzenia kształtowania umiejęt- 143 ności odpowiednich do zapotrzebowania zgłaszanego przez pracodawców. Może również wpływać na efektywność zatrudnieniową stosowanego instrumentu ALMP. Brakuje w tym przypadku zarówno metod, narzędzi, jak i procedur diagnozowania zapotrzebowania na pracę według kwalifikacji i zawodów na lokalnym rynku pracy. Urzędy pracy we własnym zakresie prowadzą badania ankietowe pracodawców, nie wykraczając jednak poza grono przedsiębiorstw systematycznie korzystających z usług publicznych służb zatrudnienia. Ponadto – jak podkreślają urzędnicy – najlepsze efekty dają bezpośrednie wizyty u pracodawców. Nie są one jednak systematyczne, gdyż zarówno pracodawcom, jak i urzędnikom brakuje czasu. Mając to na uwadze, eksperci z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych na potrzeby projektu „Diagnozowanie zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy — współpraca urzędów pracy z pracodawcami i innymi partnerami rynku pracy” opracowali projekt metodologii badania zapotrzebowania pracodawców i bezrobotnych na kwalifikacje i umiejętności. Projekt ten współfinansowany był ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet I: Zatrudnienie i integracja społeczna, Działanie 1.1 − Wsparcie systemowe instytucji rynku pracy. Jego realizacja trwała od października 2008 r. do listopada 2009 r. Za cel główny działań badawczo-rozwojowych realizowanych przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w ramach tego projektu przyjęto utworzenie nowego narzędzia diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy, wspierającego instytucje rynku pracy w tym obszarze ich działań. Autorami nowego narzędzia byli pracownicy Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, dr Łukasz Arendt, dr Iwona Kukulak-Dolata, dr Iwona Poliwczak i dr Halina Sobocka-Szczapa, a podstawowe procedury z nim związane zawarte zostały w publikacji zatytułowanej Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy 168 . Założenia uwzględnione zostały w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług rynku pracy. W fazie przygotowawczej projektowania nowego narzędzia bardzo obawiano się braku znajomości wybranych przez autorów metod diagnozowania. Obawy te zostały wyeliminowane w procesie testowania narzędzia. Tym niemniej dokonano pewnych modyfikacji mających na celu wybór metod jak najprostszych, niezmieniających jednak istoty nowego narzędzia. Zaproponowana metodologia ma charakter innowacyjny, a jej wdrożenie umożliwiło poprawę dotychczasowej spójności między strukturą kwalifikacyjno-zawodową strony podażowej rynku pracy __________ 168 Ł. Arendt, I. Kukulak-Dolata, I. Poliwczak, H. Sobocka-Szczapa, E. Kryńska, red., Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej – Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2010. 144 i oczekiwaniami pracodawców. Uwzględniony przy tym został czynnik indywidualnych preferencji popytowej i podażowej strony rynku pracy. Proponowana procedura miała na celu konstrukcję nowego systemu diagnozowania potrzeb rynku pracy umożliwiającego zmniejszenie niedopasowań. Musiała być również zgodna z obowiązującymi przepisami prawnymi 169 . Składa się z dwóch komplementarnych podsystemów: − diagnozowania na poziomie powiatowych urzędów pracy; − diagnozowania na poziomie wojewódzkich urzędów pracy. W każdym z nich wydzielone były etapy, w których występują różne działania. Diagnozowaniem zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnym rynku pracy w myśl założeń zajmują się pracownicy powiatowych urzędów pracy, którzy są odpowiedzialni za organizację szkoleń. Zgodnie ze standardem organizacji szkoleń 170 działania ich zapewnią: − pozyskanie informacji o zapotrzebowaniu na zawody i specjalności na lokalnym rynku pracy; − analizę pozyskanych informacji oraz sporządzenie listy zawodów i specjalności, na które istnieje zapotrzebowanie na lokalnym rynku pracy, zgodnie z klasyfikacją zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy; − pozyskanie informacji o potrzebach szkoleniowych osób uprawnionych do szkolenia; − analizę pozyskanych informacji i sporządzenie wykazu potrzeb szkoleniowych osób uprawnionych do szkolenia. Uwzględniając wstępne uwagi przyjęto, że zadanie to będzie wykonywane przez specjalistów do spraw rozwoju zawodowego. Procedura diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnym rynku pracy powinna zostać zakończona do dnia 15 marca każdego roku, następnie raport syntetyczny powinien być przekazany do wojewódzkiego urzędu pracy. Realizacja tak zdefiniowanych zadań wymaga systematycznej współpracy tej grupy z pozostałymi pracownikami urzędu pracy, np. z pośrednikami, doradcami zawodowymi, liderami klubów pracy oraz innymi aktorami rynku pracy, tj. z pracodawcami, instytucjami szkoleniowymi i instytucjami dialogu społecznego. Z zestawienia zadań mieszczących się w standardzie organizacji szkoleń wynika, że diagnozowanie prowadzone jest w dwóch obszarach. Jeden obejmuje potrzeby pracodawców zlokalizowanych na terenie badanego powiatu, a drugi – potrzeby osób uprawnionych do szkoleń inicjowanych przez PUP. __________ 169 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług rynku pracy (DzU z dnia 28 września 2010 r. nr 117, poz. 1193). 170 Tamże. 145 Diagnozowanie każdego z obszarów odbywać się będzie według następujących etapów (schemat 1): 1. Wskazanie danych wejściowych dla każdego obszaru badań. 2. Przetwarzanie danych. 3. Zdefiniowanie kierunków szkoleń, staży, przygotowania zawodowego dorosłych na podstawie badań ilościowych. 4. Otrzymanie wstępnej diagnozy w postaci syntetycznego raportu zbiorczego. 5. Ocena i weryfikacja wstępnej diagnozy. 6. Diagnoza ostateczna. Do diagnozowania zapotrzebowania pracodawców na kwalifikacje i umiejętności niezbędne są informacje wtórne i pierwotne (etap 1), pochodzące z: − systemu informatycznego SYRIUSZ, − badań ankietowych. Z systemu informatycznego wykorzystywane są informacje o ofertach pracy zgłaszanych przez pracodawców do PUP. Istotne jest uporządkowanie ich według kryterium zawodu (kody sześciocyfrowe) i poszukiwanych umiejętności. W tym celu pomocna jest klasyfikacja zawodów i umiejętności na potrzeby rynku pracy. Dane zawarte w systemie SYRIUSZ powinny być generowane nie tylko na podstawie indywidualnych zgłoszeń pracodawców, ale także informacji zebranych przez pośredników w ramach prowadzonej przez nich penetracji rynku pracy pod kątem rozpoznawania ich jakościowego popytu na pracę. Wydaje się, że ten drugi sposób pozyskiwania informacji o potrzebach pracodawców w najbliższym okresie będzie dość istotną metodą gromadzenia i uzupełniania danych z powodu zniesienia od 1 lutego 2009 r. obowiązku zgłaszania do urzędu pracy każdego wolnego miejsca pracy i miejsca przygotowania zawodowego dla dorosłych. Przeprowadzenie badań ankietowych jest konieczne ze względu na lukę w danych ilustrujących poziom i strukturę popytu na pracę. Warto pamiętać, iż do urzędów pracy trafia ok. 30% ofert pracy pojawiających się na rynku pracy. Badania ankietowe stanowią zatem ważne źródło danych pierwotnych o potrzebach kwalifikacyjnych pracodawców. Wykorzystane w tym etapie narzędzie w postaci ankiety kierowane jest do pracodawców zlokalizowanych na terenie powiatu. Badanie to nie ma charakteru pełnego tylko reprezentatywny. Dobór próby powinien być zlecony instytucji zewnętrznej (np. urzędowi statystycznemu) według warstw: sektora własności, sekcji PKD, wielkości podmiotu gospodarczego, lokalizacji przedsiębiorstwa. 146 Schemat 1 System diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnym (powiatowym) rynku pracy – część diagnostyczna Osoby uprawnione do szkoleń Dane wejściowe: Dane wejściowe: •ankiety •SYRIUSZ •MZDiN ETAP II •SYRIUSZ •ankiety Przetwarzanie ETAP III ETAP I Przedsiębiorstwa •szkolenia •staże •przygotowanie Dane wyjściowe: ETAP IV Syntetyczny raport zbiorczy ETAP V Panel ekspertów – identyfikacja wybranych potrzeb rynku pracy ETAP VI zawodowe dorosłych Przetwarzanie Dane o gospodarce powiatu Raport syntetyczny z diagnozy regionalnego rynku pracy z poprzedniego roku − WUP Ostateczna diagnoza potrzeb lokalnego rynku pracy w zakresie kwalifikacji i umiejętności Dane wyjściowe: •szkolenia •staże •przygotowanie zawodowe dorosłych Źródło: Ł. Arendt, I. Kukulak-Dolata, I. Poliwczak, H. Sobocka-Szczapa, E. Kryńska, red., Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej – Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2010, s. 17. 147 Informacje pochodzące z badań ankietowych przedsiębiorstw powinny pozwolić na identyfikację sytuacji w obszarze zatrudnienia i edukacji w ciągu najbliższych dwunastu miesięcy, w szczególności w zakresie: − przyjęć do pracy według zawodów, − redukcji zatrudnienia według zawodów, − skłonności do organizacji staży pracy według zawodów, − skłonności do organizacji przygotowania zawodowego dorosłych według zawodów, − potrzeb szkoleniowych ze szczególnym uwzględnieniem nabywanych umiejętności. Prezentowany system diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnym rynku pracy przewiduje przeprowadzenie badania ankietowego opartego na wywiadzie kwestionariuszowym. Ankieter wykorzystuje do tego celu kwestionariusz zawierający odpowiednie pytania. Docelowo należy zakładać utworzenie systemu informatycznego na potrzeby diagnozowania zapotrzebowania na umiejętności i kwalifikacje. Rozwiązanie to uzasadnione jest analizą doświadczeń innych krajów, które takie systemy utworzyły. Ponadto konieczność wypracowania systemu dostępnego on-line jest również zauważana przez polskich pracodawców. Wskazują oni na potrzebę skonstruowania systemu komputerowego, do którego przez Internet mogliby wprowadzać dane, które byłyby następnie agregowane i tworzyły „mapę” potrzeb szkoleniowych dla danego lokalnego rynku pracy. Odpowiednio zaprojektowany system informatyczny pełniłby funkcję narzędzia do kontaktu z pracodawcami i pozwalał na pominięcie takich kanałów łączności, jak np. rozmowa telefoniczna, wymiana poczty elektronicznej czy wypełnianie przez podmioty gospodarcze papierowych ankiet dotyczących zapotrzebowania na szkolenia. W badaniu ankietowym przeprowadzonym w formie on-line wymagany jest wysoki stopień standaryzacji odpowiedzi udzielanych przez pracodawców. W związku z tym niezbędne będzie skonstruowanie ankiety tak, aby osoba wypełniająca ją miała jedynie możliwość wyboru odpowiedzi z rozwijanej listy skategoryzowanych odpowiedzi. Przykładowo, po wybraniu nazwy zawodu w części ankiety dotyczącej informacji o poszukiwanych pracownikach, pracodawca zaznaczałby liczbę poszukiwanych pracowników w tym zawodzie, a następnie wybierał (również z rozwijanej listy) umiejętności, które powinien posiadać poszukiwany pracownik. Tym samym zapewniona będzie porównywalność danych zgromadzonych w systemie, co pozwoli na tworzenie zbiorczych zestawień i analizę w różnych przekrojach danych. Aplikacja do wypełniania ankiety on-line wraz z bazą danych utworzoną w związku z wypełnianiem ankiet powinna znajdować się na serwerze Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Linki do strony www, gdzie pracodawca wypełniałby ankietę, zlokalizowane byłyby na stronach powiatowych urzędów pracy – pracodawca wypełniający ankietę byłby przekierowywany ze strony PUP na stronę znajdującą się na serwerze Ministerstwa. 148 Wyniki z przeprowadzonych badań i analiz informacji wtórnych, które byłyby podstawą do dalszych szczegółowych analiz statystycznych, powinny być opracowane w formie tabelarycznej (etap 2). Powinny one umożliwić uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania: 1. W jakich zawodach pracodawcy poszukują pracowników? 2. Jakich umiejętności oczekują od pracowników w ramach poszukiwanych zawodów? 3. W jakich zawodach pożądane są szkolenia? 4. Jakie umiejętności powinny nabyć osoby objęte szkoleniem? 5. W jakich zawodach dokonywane są redukcje zatrudnienia? 6. Jakie są przyczyny redukcji zatrudnienia? Dane z wymienionych źródeł muszą stanowić podstawę utworzenia bazy danych, która będzie w kolejnych okresach uzupełniana w wyniku zmieniającej się sytuacji na lokalnych rynkach pracy. Najprostszym narzędziem umożliwiającym tego rodzaju postępowanie jest arkusz kalkulacyjny EXCEL 171 , w którym można zarówno dokonywać zmian danych wejściowych, jak i wykonywać stosowne obliczenia. Niezbędne wydaje się uwzględnienie w tym przypadku statystyk zawodów według kodów sześciocyfrowych, które w sposób szczegółowy mogą wskazywać na występujące na lokalnych rynkach zapotrzebowanie na kwalifikacje i umiejętności. W celu ukazania struktury i dynamiki zapotrzebowania konieczne jest wykorzystanie metod statystycznych (wskaźników dynamiki i struktury), które pozwolą na identyfikację szczególnie istotnych dla danego rynku obszarów poszukiwanych kwalifikacji i umiejętności. Efektem przeprowadzonych w sposób szczegółowy analiz będzie opracowanie projekcji potrzeb szkoleniowych, wskazanie kierunków najbardziej korzystnych z punktu widzenia kształtowania równowagi na lokalnym rynku pracy staży oraz kierunków przygotowania zawodowego (etap 3). W procesie identyfikowania potrzeb osób uprawnionych do szkoleń wyróżnić należy analogiczne etapy diagnozowania, jak w przypadku badania potrzeb pracodawców. Do grupy uprawnionych do korzystania ze szkoleń organizowanych przez PSZ należą osoby bezrobotne zarejestrowane w powiatowym urzędzie pracy, osoby poszukujące pracy, które: − pobierają rentę szkoleniową, − są w okresie wypowiedzenia stosunku pracy lub stosunku służbowego z przyczyn dotyczących zakładu pracy, − pobierają świadczenia socjalne przysługujące osobom przebywającym na urlopie górniczym, − pobierają górniczy zasiłek socjalny, __________ 171 W zinformatyzowanym systemie docelowym narzędzia analizy powinny być zintegrowane w ramach jednej platformy analitycznej, przygotowanej specjalnie na potrzeby systemu diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności. 149 − uczestniczą w indywidualnym programie integracji, − podlegają ubezpieczeniu społecznemu rolników w pełnym zakresie na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników jako małżonek rolnika, jeśli zamierza podjąć zatrudnienie, inną pracę zarobkową lub działalność gospodarczą poza rolnictwem, a także żołnierze rezerwy i pracownicy przedsiębiorstw, które ogłosiły upadłość. W celu rozpoznania potrzeb osób upoważnionych do szkoleń należy wykorzystać źródła informacji pierwotnej i wtórnej (etap 1), czyli: − informacje pochodzące z badań ankietowych, − informacje pochodzące z badania zawodów deficytowych i nadwyżkowych, − informacje z systemu SYRIUSZ o efektywności szkoleń, staży, przygotowania zawodowego dorosłych. Statystyka publiczna z zakresu rynku pracy szeroko charakteryzuje przede wszystkim populację bezrobotnych. Daje ona możliwość przeanalizowania informacji opisujących dotychczasową aktywność bezrobotnych w procesie poszukiwania pracy. Informacje te są zakodowane w odpowiednich aplikacjach sytemu informatycznego SYRIUSZ. Na podstawie danych zawartych w aplikacjach tego systemu będą tworzone zbiory informacji dotyczące ostatniego roku kalendarzowego na temat: liczby zarejestrowanych w urzędzie pracy bezrobotnych według zawodów (kody sześciocyfrowe), liczby bezrobotnych według zawodów objętych szkoleniami, stażami, przygotowaniem zawodowym dorosłych, efektywności zatrudnieniowej osób bezrobotnych objętych wymienionymi formami wsparcia. Ze względu na fakt, że statystyki urzędów pracy nie odzwierciedlają rzeczywistej skali i struktury dezaktywizacji zawodowej bezrobotnych, istnieje konieczność przeprowadzenia badań ankietowych, które pozwoliłyby zidentyfikować potrzeby szkoleniowe analizowanej grupy beneficjentów powiatowych urzędów pracy. Będzie to badanie o charakterze reprezentatywnym, a dobór próby zostanie zlecony instytucji (np. urzędowi statystycznemu) według ustalonych warstw (płeć, wiek, zawód, status na rynku pracy, poziom wykształcenia). Przeprowadzenie badania również może być zlecone zewnętrznej instytucji badawczej. Badanie ankietowe powinno udzielić odpowiedzi na następujące pytania: 1. Jaka jest skłonność badanych do szkoleń? 2. Jakie umiejętności osoby badane chciałyby nabyć w ramach szkoleń? 3. W jakich zawodach osoby badane chciałyby się szkolić? 4. Jaka jest skłonność badanej grupy respondentów do korzystania ze staży i przygotowania zawodowego dorosłych? 5. Jaka jest w ich przypadku skuteczność szkoleń, staży, przygotowania zawodowego? Istotnym uzupełnieniem bazy danych umożliwiającej zdiagnozowanie potrzeb osób upoważnionych do szkoleń są informacje o zawodach nadwyżkowych i deficytowych. Dane te posłużą do konfrontacji informacji uzyskanych z wcześniejszych źródeł. Konfrontacja ta ma na celu optymalizację decyzji dotyczących planowanych kierunków szkoleń na lokalnym rynku pracy i wyeliminowanie przypadkowych. 150 Przetwarzanie danych pierwotnych i wtórnych powinno odbywać się przede wszystkim za pomocą powszechnie znanych metod statystycznych. W analizach trzeba uwzględnić wskaźniki struktury i dynamiki (etap 2). Efektem przeprowadzonych w sposób szczegółowy analiz materiałów źródłowych będzie opracowanie projekcji oferty szkoleniowej, wskazanie kierunków najbardziej korzystnych z punktu widzenia kształtowania równowagi na lokalnym rynku pracy staży oraz przygotowania zawodowego dorosłych (etap 3). Propozycje w ramach tego etapu będą odzwierciedleniem potrzeb osób uprawnionych do szkoleń. Opisane dotąd etapy procedury diagnozowania potrzeb popytowej i podażowej strony rynku pracy prowadzone będą oddzielnie dla każdej z wymienionych stron. Od etapu czwartego potrzeby pracodawców i osób uprawnionych do szkoleń byłyby rozpatrywane łącznie na tle sytuacji społeczno-gospodarczej powiatu i przyjętej strategii rozwoju. Istotnym źródłem informacji na tym etapie będzie raport syntetyczny z diagnozy regionalnego rynku pracy przygotowany przez WUP. Szczególnie istotne są te dane, które pozwolą zidentyfikować dalsze kierunki rozwoju regionalnego rynku pracy, w tym branże o charakterze strategicznym. Takie podejście zapewnia holistyczne ujęcie problemu diagnozowania potrzeb lokalnego rynku pracy. Jego rezultatem będzie przygotowanie syntetycznego raportu zbiorczego (etap 4), który będzie zawierał syntezę opracowanych wyników dla poszczególnych jego części, tj.: − analizę sytuacji społeczno-gospodarczej powiatu, − diagnozę zapotrzebowania na umiejętności i kwalifikacje na powiatowym rynku pracy (liczbę poszukiwanych pracowników i ich strukturę kwalifikacyjno-zawodową), − analizę sposobu zaspokojenia potrzeb poprzez organizację szkoleń, staży oraz przygotowania zawodowego dorosłych. Synteza opracowanych wyników badań powinna uwzględniać zdefiniowane wcześniej w ramach trzeciego etapu diagnozowania oczekiwania pracodawców oraz potrzeby strony podażowej badanego lokalnego rynku pracy. W zaproponowanych sugestiach powinna się pojawić struktura szkoleń według ich celów (przekwalifikowanie, nabycie nowych umiejętności, podwyższenie kwalifikacji), a także struktura doskonalenia zawodowego umożliwiającego dostosowanie kwalifikacji i umiejętności do oczekiwań pracodawców (szkolenia, staże, przygotowanie zawodowe). Synteza powinna również zawierać rekomendacje odnoszące się do systemu kształcenia szkolnego funkcjonującego na badanym obszarze w celu ograniczenia kształcenia młodych ludzi, którzy bezpośrednio zasilaliby zasób bezrobocia. W kolejnym etapie (etap 5) następuje ocena i weryfikacja przygotowanego wcześniej raportu syntetycznego. Do tego celu należy wykorzystać panel ekspertów, w skład którego powinni wchodzić przedstawiciele: − organizacji pracodawców (np. izb rzemieślniczych, regionalnych związków pracodawców, izby rolniczej), 151 − władzy samorządowej i rządowej, − władz oświatowych i instytucji szkoleniowych, − OHP, − agencji zatrudnienia, klubów pracy, − ośrodków pomocy społecznej, centrów integracji zawodowej, − środowiska eksperckiego ds. rynku pracy (np. przedstawicieli nauki, organizacji pozarządowych zajmujących się statutowo problematyką rynku pracy). Panel ekspertów pełnić powinien dwie zasadnicze funkcje. Po pierwsze, będzie narzędziem weryfikacji wcześniej zdefiniowanych potrzeb lokalnego rynku pracy, po drugie, będzie podstawą do nawiązania między różnymi aktorami rynku pracy współpracy opartej na dialogu społecznym. Dialog społeczny to szczególna forma debaty o interesach społecznych. Uczestniczą w nim różni partnerzy i żaden nie dominuje statusem. Interesy żadnego z nich nie mogą z mocy prawa być ważniejsze od innych. Różnice, jakie się uwypuklają podczas debaty, niwelowane są w wyniku wzajemnych ustępstw 172 . W przypadku panelu eksperckiego, dotyczącego wypracowania ostatecznego kształtu oferty edukacyjnej na danym terenie, chodzi przede wszystkim o to, aby w większym stopniu mogły w tej dziedzinie wypowiedzieć się te podmioty rynku pracy bądź organizacje, których wpływ dotychczas z różnych względów był ograniczony. Celem nadrzędnym jest w tym przypadku zmniejszenie niedopasowań występujących na lokalnych rynkach pracy między kwalifikacjami, które posiadają poszukujący pracy, a tym, czego oczekują w tej dziedzinie pracodawcy. Reguły dialogu obowiązujące podczas panelu eksperckiego powinny być dostosowane do indywidualnych cech społeczno-gospodarczych obszarów, na których zostały zorganizowane. Powinny one jednak uwzględniać tworzenie sieci współpracy i komunikacji z otoczeniem, a więc przyczyniać się poprzez dyskusję do upowszechniania informacji o sytuacji na lokalnych rynkach pracy, trudnościach pojawiających się w realizacji zadań z zakresu polityki rynku pracy. Panel zapewniałby również koordynację działań w obszarze zatrudnienia i edukacji podejmowanych na lokalnym rynku pracy, zdefiniowanych w dokumentach o charakterze krajowym i regionalnym (np. Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia, Regionalny Plan Działań na rzecz Zatrudnienia). Panel ekspertów poprzez promowanie usług oferowanych przez urzędy pracy może wpływać na poszerzanie współpracy między instytucjami rynku pracy a pracodawcami. Pogląd taki znajduje potwierdzenie wśród specjalistów zajmujących się problematyką pracy i dialogu społecznego, którzy uważają, że dla pomyślnego __________ 172 Od 1997 r. dialog społeczny jest − podobnie jak w części krajów Europy Zachodniej − zasadą ustrojową, dwukrotnie zapisaną w Konstytucji. W Preambule Konstytucji czytamy: „W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny (...) my, Naród Polski − wszyscy obywatele Rzeczypospolitej (...) ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot”. W Rozdziale I „Rzeczpospolita”, w art. 20 czytamy: „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej”. 152 rozwoju dialogu nie wystarczy rozbudowana infrastruktura, ale niezbędna jest kultura dialogu, na którą składa się m.in. tworzenie klimatu zaufania, dotrzymywanie umów i danego słowa. Uwagi i informacje uzyskane od ekspertów podczas panelu będą podstawą do zweryfikowania założeń dotyczących potencjalnych kierunków szkoleń, jakie zostały zdefiniowane w syntetycznym raporcie zbiorczym. Pozwolą one zatem na opracowanie ostatecznej diagnozy potrzeb rynku pracy w zakresie kwalifikacji i umiejętności (etap 6), która będzie przekazywana między innymi do wojewódzkiego urzędu pracy. Zidentyfikowanie zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności podstawowych podmiotów rynku pracy będzie implikować podejmowanie przez urzędy pracy działań mających na celu dostosowanie jakościowej struktury podaży pracy do popytu na nią (schemat 2). Nastąpi wdrażanie założeń edukacji dorosłych w praktyce. Towarzyszyć temu musi promocja inicjowanych i organizowanych działań powiatowych urzędów pracy. Klienci tej instytucji rynku pracy powinni być wszechstronnie informowani o dostępnych usługach i zachęcani do korzystania z nich. Uruchamiane kierunki i formy szkoleń, staży, przygotowania zawodowego dorosłych jako rezultaty procedur diagnozowania powinny podlegać ocenie ze względu na ich efektywność. Do tego celu należy wykorzystać standardowe wskaźniki efektywności obliczane pod kątem kosztów uruchamianych działań i powrotu do zasobu pracujących. Rzetelna ocena działań pozwoli eliminować w przyszłości najmniej efektywne, które mogą negatywnie wpływać na wizerunek powiatowych urzędów pracy jako instytucji obsługującej rynek pracy. W części dotyczącej diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnym rynku pracy w ramach prezentowanej „dobrej praktyki” występuje cały szereg działań, które dotychczas nie znajdowały odzwierciedlenia w podejmowanych postępowaniach. Do zasadniczych zalet tej procedury należy uwzględnienie oczekiwań odnoszących się do kształcenia zarówno strony popytowej rynku pracy, jak i reprezentantów strony podażowej. Uwzględniony jest ponadto czynnik relatywności zapotrzebowania na szkolenia, staże i przygotowanie zawodowe dorosłych w odniesieniu do strategicznych kierunków rozwoju obszaru, jak również możliwość skonsultowania przewidywanych kierunków kształcenia z kręgiem osób zainteresowanych sytuacją na lokalnym rynku pracy. Procedura zakłada również konieczność szerokiego upowszechnienia wyników analiz, co ma istotne znaczenie z punktu widzenia akceptacji przyjętych kierunków działań przez wszystkich aktorów rynku pracy. Przyjrzyjmy się zatem drugiemu elementowi prezentowanej procedury − diagnozowaniu potrzeb edukacyjnych na poziomie wojewódzkich urzędów pracy. Należy równocześnie podkreślić, że zaproponowana dla tych urzędów procedura zawiera elementy prognozowania realizowane za pomocą metod szeregów czasowych. Możliwe jest również wykorzystywanie innych opracowań mających wartość merytoryczną z punktu widzenia danego regionu. 153 Schemat 2 System diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnym (powiatowym) rynku pracy – część aplikacyjna Ostateczna diagnoza potrzeb lokalnego rynku pracy w zakresie kwalifikacji i umiejętności • • • Organizacja działań: szkolenia staże przygotowanie zawodowe dorosłych Promocja działań Ocena efektywności działań Wizerunek PUP / PSZ Źródło: Ł. Arendt, I. Kukulak-Dolata, I. Poliwczak, H. Sobocka-Szczapa, E. Kryńska, red., Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej – Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2010, s. 17. Podsystem diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym rynku pracy również składa się z części diagnostycznej i aplikacyjnej (schemat 3). Opracowanie diagnozy należy do zadań specjalistów do spraw rozwoju zawodowego WUP. Procedura diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym rynku pracy powinna być zakończona do dnia 31 marca każdego roku. Następnie raport syntetyczny powinien zostać upowszechniony, w szczególności przekazany wszystkim powiatowym urzędom pracy. Pierwszym etapem części diagnostycznej systemu diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na poziomie wojewódzkiego urzędu pracy jest przeprowadzenie foresightu 173 regionalnego rynku pracy. Foresight stanowi punkt wyjścia do opracowania wizji kierunków rozwoju województwa, które mają kluczowe znaczenia dla zgłaszanego przez popytową stronę rynku pracy zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności siły roboczej. __________ 173 Foresight − z ang. przewidywanie, przezorność, zapobiegliwość. Rozumiany jest jako spojrzenie, sięgnięcie w przyszłość dające możliwość wpływania na bieg przyszłych wydarzeń. 154 Schemat 3 ETAP I ETAP II Przetwarzanie danych Wstępna diagnoza potrzeb regionalnego rynku pracy Panel ekspertów – identyfikacja wybranych potrzeb rynku pracy ETAP VI ETAP IV Dane wejściowe Badanie firm z sektorów ETAP V Foresight rynku pracy danego województwa ETAP III System diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym (wojewódzkim) rynku pracy Część diagnostyczna Ostateczna diagnoza potrzeb regionalnego rynku pracy w zakresie kwalifikacji i umiejętności Upowszechnianie informacji wśród aktorów rynku pracy Zasilanie bazy danych Część aplikacyjna Źródło: Ł. Arendt, I. Kukulak-Dolata, I. Poliwczak, H. Sobocka-Szczapa, E. Kryńska, red., Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej – Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2010, s. 17. Do opracowania foresightu regionalnego rynku pracy zastosowane zostały następujące metody: − analiza SWOT, − metoda delficka, − dyskusje panelowe, − analiza PEST (Polityczno-Ekonomiczno-Społeczno-Technologiczna) – fakultatywnie do decyzji WUP-u. 155 Jednym z kluczowych elementów foresightu będzie określenie strategicznych sektorów danego województwa. Kolejnym etapem w systemie diagnozowania na poziomie regionalnego rynku pracy jest zgromadzenie danych wejściowych do analizy ilościowej (etap 2). Analiza ilościowa przeprowadzona na podstawie tych danych musi pozwolić na opracowanie prognozy popytu na pracę w układzie kwalifikacyjno-zawodowym. Możliwe są więc dwa podejścia do tego problemu. Po pierwsze, można skorzystać z gotowych prognoz opracowywanych przez inne instytucje rynku pracy bądź instytucje badawcze. Po drugie, prognozę można opracować we własnym zakresie. Niestety, obecnie nie istnieje ogólnopolski system prognozowania popytu na pracę, który generowałby niezbędne dane i zaspokajał w ten sposób potrzeby informacyjne WUP. Stworzony w ramach Międzyresortowego Zespołu do Prognozowania Popytu na Pracę System Prognozowania Popytu na Pracę (SPPP) w związku z likwidacją RCSS w marcu 2006 r. został przeniesiony do MPiSS. System był dostępny na stronie www.sppp.gov.pl administrowanej przez Ministerstwo i umożliwiał użytkownikowi zdalne generowanie wielowariantowych prognoz. Obecnie nie jest aktualizowany, nie jest udostępniony (strona www została wyłączona w czerwcu 2006 r.) i nie są wykonywane na nim przewidziane działania. Ze względu na brak dostępnych prognoz niezbędne jest sięgnięcie do danych, które umożliwiłyby podjęcie działań prognostycznych, czyli zastosowanie podejścia drugiego, chyba że SPPP zostanie przywrócony bądź w jego miejsce powstanie nowy. Obecnie w systemie statystyki publicznej w ramach BAEL gromadzone są dane, na podstawie których możliwe jest opracowanie prognoz w układzie zawodów na poziomie wielkich i dużych grup zawodowych dla poszczególnych województw. Dane te nie są ogólnodostępne, niemniej GUS udostępnia je na zasadach komercyjnych. Ponadto, aby dane te mogły zostać wykorzystane do prognozowania, niezbędne jest ich odpowiednie przetworzenie przez specjalistów (najlepszym rozwiązaniem jest zlecenie tego zadania ekspertom, którzy brali udział w tworzeniu SPPP, gdyż dysponują oni odpowiednią wiedzą w tym zakresie). Pozyskaniem i przetworzeniem danych powinno zarządzać Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych, a wojewódzkie urzędy pracy powinny otrzymywać dane już przetworzone. Do prognozowania zastosowane zostaną, jak już wspomniano, metody szeregów czasowych. Po pierwsze, wymagają one stosunkowo niewielu danych wejściowych w porównaniu do kompleksowych ekonometrycznych modeli gospodarki, po drugie, są to proste metody niewymagające skomplikowanych programów statystycznych do ich przygotowania. Zastosowanie różnych modeli prognostycznych (modelu Browna, Holta, Wintersa) pozwoli stworzyć prognozy wariantowe, a decyzja, którą prognozę wybrać jako obowiązującą, będzie należała do pracowników WUP i panelu ekspertów. Drugim źródłem ilościowych danych wejściowych są informacje zebrane w ramach wywiadów swobodnych z przedstawicielami przedsiębiorstw (badanie pierwotne). Badaniem tym zostaną objęte wyłącznie te przedsiębiorstwa, które ze 156 względu na rodzaj prowadzonej działalności zaliczają się do sektorów strategicznych wskazanych na etapie foresightu. Narzędzie badawcze – dyspozycje do wywiadu – będzie obejmowało podobne zagadnienia jak kwestionariusz opracowany do badania podmiotów gospodarczych na poziomie powiatowych urzędów pracy. Na podstawie zebranych danych zostanie przygotowana projekcja tendencji rozwojowych sektorów strategicznych dla danego województwa, koncentrująca się przede wszystkim na zagadnieniach dotyczących zatrudnienia w wymiarze kwalifikacyjno-zawodowym. Dobór próby, jak i samo badanie można zlecić instytucji badawczej dysponującej odpowiednim do tego potencjałem. Kolejnym etapem części diagnostycznej jest przetworzenie zgromadzonych danych ilościowych (etap 3). Na tym etapie następuje techniczna obróbka danych oraz ich analiza, a następnie opracowanie prognoz. WUP będzie się posiłkował raportami syntetycznymi opracowanymi przez poszczególne PUP-y dotyczącymi zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na lokalnych rynkach pracy. Produktem końcowym jest opracowanie zawierające diagnozę zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym rynku pracy (raport roboczy) (etap 4). Dokument ten stanowi podstawę do działań w kolejnym etapie części diagnostycznej – panelu ekspertów (etap 5). Rolą panelu ekspertów jest ocena merytoryczna opracowanych prognoz i ich ewentualna modyfikacja według wiedzy ekspertów na temat rynku pracy (lokalnego, regionalnego, krajowego czy europejskiego). Korekta taka jest niezbędna, gdyż ilościowe metody prognostyczne wykorzystywane w systemie diagnozowania okazują się bezsilne w przypadku wystąpienia zmian jakościowych, których nie daje się uchwycić w danych ilościowych. Istotną funkcją panelu ekspertów jest również nawiązanie i wdrożenie dialogu społecznego w obszarze edukacji i zatrudnienia. Rolę panelu ekspertów będzie pełnić Wojewódzka Rada Zatrudnienia poszerzona o zaproszonych ekspertów zewnętrznych z: − ośrodków naukowo-badawczych, − organizacji pozarządowych zajmujących się problemami rynku pracy, − instytucji oświatowych i edukacyjnych. Wprowadzone przez panel ekspertów korekty i uzupełnienia do raportu roboczego będą podstawą do opracowania raportu na temat diagnozy zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na rynku pracy województwa XYZ. Wydanie raportu (etap 6) kończy część diagnostyczną i równocześnie rozpoczyna działania w części aplikacyjnej. W części dotyczącej badań regionalnych prezentowana „dobra praktyka” uwzględnia przede wszystkim możliwość skorelowania działań edukacyjnych z charakterem zapotrzebowania na pracowników, w szczególności umożliwiając zapełnienie miejsc pracy w branżach strategicznych. Może to również wpływać na formułowanie propozycji co do kierunków kształcenia w zawodach przyszłościowych oraz identyfikację zawodów schyłkowych. Niemałe znaczenie ma także problem upowszechnienia wygenerowanych informacji, ponieważ może oddziaływać na ograniczenie niedopasowań między podażą i popytem na pracę na regionalnych rynkach pracy. 157 Opisana procedura umożliwia w skali regionalnych i lokalnych rynków pracy bardziej skutecznie zarządzać wiedzą, postulowaną od dawna większą spójność między potrzebami kwalifikacyjno-zawodowymi pracodawców i ofertą edukacyjną realizowaną przez publiczne służby zatrudnienia. Tego rodzaju działania powinny by systematyczne. Istotne znaczenie ma też szybkość ich podejmowania, wówczas gdy występują zmiany gospodarcze. Cechą zaproponowanej procedury jest jej wyprzedzający charakter, który umożliwia przewidywanie na rynku pracy zmian wynikających ze strategicznych kierunków rozwoju powiatów i województw. Równocześnie już obecnie prowadzone działania regulacyjne (wspomniane rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej) stwarzają przesłanki do upowszechnienia stosowania przedstawionych procedur w praktyce polityki rynku pracy. Należy podkreślić, że wdrożenie procedury nie jest kosztochłonne i nie wymaga przeznaczenia dodatkowych środków finansowych w celu jej przeprowadzenia. Nie jest zatem konieczne wprowadzanie dodatkowego zarządzania budżetem. Wszystkie prace (poza doborem prób badawczych) mogą być przeprowadzone przez tych samych pracowników powiatowych i wojewódzkich urzędów pracy. Jest to ważne tym bardziej, że w zasadzie w tych instytucjach są już komórki funkcjonalne, które powinny realizować tego rodzaju zadania. Jedynym niebezpieczeństwem jest nadmierne obciążenie pracowników obowiązkami statutowymi, co może wpływać na ograniczoną możliwość analizy wygenerowanych informacji. Taki problem pojawił się podczas testowania opracowanego narzędzia. Opracowany sposób diagnozowania potrzeb edukacyjnych na lokalnym i regionalnym rynku pracy wymaga współpracy między wojewódzkim i powiatowymi urzędami pracy. Może zatem wpłynąć na poprawę przepływu informacji chociażby między tymi dwoma instytucjami. Wydaje się, że aspekt ten ma istotne znaczenie dla ogólnej poprawy sytuacji w tej dziedzinie, szczególnie że właśnie te podmioty tworzą podstawowe informacje o problemach lokalnego i regionalnego rynku pracy, z których korzystają pozostali aktorzy rynku pracy. Nie możemy wprawdzie w tym przypadku mówić o wpływie tego rodzaju działań na możliwość tworzenia partnerstw, tym niemniej przykład prawidłowego współdziałania może w konsekwencji być czynnikiem sprzyjającym ich powstaniu. Zakładana konieczność stałych kontaktów z pracodawcami oraz konsultowanie wypracowanych założeń w ramach panelu ekspertów może stanowić przyczynek do pozytywnej oceny tego rodzaju działań, a co za tym idzie, przyczynić się do upowszechniania sposobu postępowania wśród innych podmiotów rynku pracy. Użyteczność zaprezentowanej procedury diagnozowania nie budzi wątpliwości. Wobec braku strategicznego spojrzenia na przyszłość rynku pracy, braku informacji pozwalających na przewidywanie tej przyszłości oraz braku współpracy w tym zakresie między poszczególnymi podmiotami rynku pracy, umożliwia reagowanie na zmianę gospodarczą i pełniejsze, kompleksowe rozpoznanie występujących na lokalnych i regionalnych rynkach pracy potrzeb zatrudnieniowych uwzględniające indywidualne oczekiwania strony podażowej i popytowej. Zwiększa zatem skuteczność zarządzania wiedzą w skali powiatu czy województwa. Sporadycznie występujące „dobre praktyki” w tej dziedzinie w podmiotach go- 158 spodarczych, gdzie działania mają raczej charakter doraźny, nie mogą przyczyniać się do systematycznej poprawy niedopasowań występujących na rynkach pracy. Opisane działanie, mające dodatkowo cechy innowacyjności, ze względu na kompleksowe wykorzystanie różnorodnych metod oceny zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na tych rynkach stwarza również przesłankę do trwałości zmian w podejściu do tworzenia i realizowania oferty edukacyjnej przez publiczne służby zatrudnienia jako skutecznego narzędzia kształtowania równowagi między popytem na pracę i jej podażą. 3.3.2. Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych Prowadzenie prawidłowej polityki rynku pracy wymaga sprawnego systemu informacyjnego w tej dziedzinie. W związku z tym do praktyki działania powiatowych i wojewódzkich urzędów pracy oraz szkół ponadgimnazjalnych wprowadzona została jednolita metoda służąca bieżącej koordynacji szkolenia bezrobotnych oraz kierunków kształcenia zawodowego z potrzebami rynku pracy 174 . W działaniach związanych z opracowaniem monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych (MZDiN) na lokalnych rynkach pracy przygotowywano prognozy krótkookresowe, w których analizowano relacje między liczbą absolwentów kończących szkoły ponadgimnazjalne z zapotrzebowaniem pracodawców na określone zawody, przy uwzględnieniu określonych wcześniej zawodów deficytowych i nadwyżkowych. Zaproponowana metoda wykorzystywała dotychczasowe doświadczenia Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Poznaniu, Międzygminnego Ośrodka Doradztwa i Orientacji Zawodowej z Gliwic, Zabrza, Knurowa i Pyskowic (eksperyment gliwicki), twórca projektu prof. M. Kabaj 175 , Krajowego Urzędu Pracy w zakresie pilotażowego wdrożenia monitoringu zawodów w wybranych województwach oraz Międzyresortowego Zespołu do Prognozowania Popytu na Pracę działającego przy Rządowym Centrum Studiów Strategicznych w zakresie analizy dorobku metodologicznego oraz efektywności praktycznej monitoringu rynku pracy według zawodów stosowanego w różnych ośrodkach w kraju. Jednocześnie przy opracowaniu zasad organizacji i funkcjonowania systemu monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych założono maksymalne wykorzystanie informacji zbieranych w ramach obowiązującej sprawozdawczości o rynku pracy. Ponadto, określając zakres monitoringu, wzięto pod uwagę niezbędne kwalifikacje kadr urzędów pracy w tej dziedzinie. Aby ułatwić prace związane z prowadzeniem monitoringu, opracowano i wprowadzono jednolity w skali kraju system informatyczny. __________ 174 Zalecenia metodyczne do prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2003. 175 M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1997. 159 Przez monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych należy rozumieć proces systematycznego obserwowania zjawisk zachodzących na rynku pracy dotyczących kształtowania popytu na pracę i podaży zasobów pracy w przekroju terytorialno-zawodowym oraz formułowania na tej podstawie ocen, wniosków i krótkotrwałych prognoz niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania systemów: szkolenia bezrobotnych oraz kształcenia zawodowego 176 . Podstawowymi źródłami informacji do prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych są dane zgromadzone w powiatowych urzędach pracy dotyczące osób bezrobotnych oraz zgłoszonych ofert pracy według zawodów i specjalności według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), informacje dotyczące obecnego stanu zatrudnienia oraz przewidywanych przyjęć i zwolnień pracowników według zawodów w ciągu najbliższego roku oparte na badaniach sondażowych w zakładach pracy oraz informacje o przewidywanej liczbie absolwentów według zawodów w danym roku szkolnym oparte na badaniach sondażowych w szkołach ponadgimnazjalnych. Założeniem monitoringu było również gromadzenie informacji prasowych o ofertach zatrudnienia według zawodów i wiedzy wynikającej z badania losów absolwentów szkół. Monitoring dotyczy 30 dużych grup zawodowych (kod 2-cyfrowy), 387 grup elementarnych (kod 4-cyfrowy) oraz 1636 zawodów i specjalności określonych w „Klasyfikacji zawodów i specjalności”. Ponadto w monitoringu uwzględnia się również poziom i strukturę bezrobotnych oraz oferty pracy zgłaszane według Polskiej Klasyfikacji Działalności, która obowiązuje na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 października 1997 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). Wyniki monitoringu prezentowane w układzie trójszczeblowym obejmującym powiat, województwo i kraj mają postać raportów, których integralną częścią jest część diagnostyczna, w tym analiza zawodów nadwyżkowych i deficytowych za miniony rok kalendarzowyoraz część prognostyczna, uwzględniająca na poziomie powiatów analizę tych samych kategorii zawodów na podstawie badania sondażowego przeprowadzonego w szkołach ponadgimnazjalnych i zakładach pracy. Na poziomie województw oraz całego kraju analiza prognostyczna obejmuje prognozowane zawody deficytowe i nadwyżkowe w danym województwie do końca danego roku kalendarzowego. Głównymi użytkownikami informacji wynikowych monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych są: powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy, ministerstwo właściwe do spraw pracy, władze oświatowe wszystkich szczebli (MENiS, kuratoria oświaty), dyrekcje szkół ponadgimnazjalnych oraz placówki naukowobadawcze, instytucje szkoleniowe oraz inne zainteresowane organy rządowe, samo__________ 176 Szerzej na ten temat pisali: M. Kabaj, Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych (MZDiN), zeszyt nr 1/96, IPiSS, Warszawa 1996; B. Łukaszewicz, Przegląd dorobku w dziedzinie monitorowania rynku pracy oraz nowych metod koordynacji kształcenia i zatrudnienia wobec restrukturyzacji gospodarki – na przykładzie gmin województwa śląskiego, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Przesłanki konstrukcji systemu…, op. cit., s. 289 i nast. 160 rządowe i organizacje społeczno-polityczne. W przeszłości jednym z odbiorców wyników analiz było również Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, w tym Międzyresortowy Zespół do Prognozowania Popytu na Pracę − wykorzystano je do celów prognostycznych. Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych był pierwszą formalnie zalecaną metodą służącą kompleksowemu rozpoznaniu sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy, a także na rynku pracy w skali makroekonomicznej. Na większości tych rynków występowało bezrobocie strukturalne, więc można było dokładnie zaobserwować, które zawody szczególnie przyczyniają się do tego rodzaju niedopasowań. Powiązanie takich informacji z działaniami na rzecz ograniczenia niekorzystnych zjawisk, a przede wszystkim stosownych zmian w systemie edukacji na danym obszarze, mogło wpłynąć na zwiększenie skuteczności realizowanej polityki rynku pracy. Wdrożenie monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych pozwoliło w szczególności na 177 : − określenie kierunków i natężenia zmian zachodzących w strukturze zawodowo-kwalifikacyjnej na lokalnych, regionalnych i krajowym rynku pracy; − stworzenie bazy informacyjnej do opracowania w przyszłości struktur zawodowo-kwalifikacyjnych w układzie lokalnym, regionalnym i krajowym; − określenie odpowiednich kierunków szkolenia bezrobotnych, zapewniając większą ich efektywność; − bieżącą korektę poziomu, struktury i treści kształcenia zawodowego (dotyczy władz oświatowych oraz dyrekcji szkół); − usprawnienie poradnictwa zawodowego poprzez wskazanie zawodów deficytowych i nadwyżkowych; − usprawnienie pośrednictwa pracy poprzez uzyskanie informacji o planowanych ofertach pracy na rok przyszły oraz przewidywanej liczbie absolwentów według zawodów; − ułatwienie realizacji programów specjalnych aktywizacji osób długotrwale bezrobotnych w celu promowania ich ponownego zatrudnienia. Jak wykazały badania przeprowadzone na terenie gmin województwa śląskiego 178 , zastosowanie monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych umożliwia systematyczne śledzenie zmian i ewolucji rynku pracy w przekroju struktury kwalifikacyjno-zawodowej, z uwzględnieniem sekcji gospodarczych PKD, jak również na poziomie zawodów i specjalności. Stwarza też możliwość wyodrębnienia tych zawodów, które mają istotne znaczenie dla gospodarki oraz tych, które powodują jej destabilizację. Za pomocą monitoringu możliwe jest również zidentyfikowanie odrębnych rynków zawodów deficytowych i nadwyżkowych. Niemałe znaczenie ma jego przydatność do stymulowania działań poprawiających niedopasowania występujące na lokalnych rynkach pracy, a głównie ograniczania __________ 177 Zalecenia metodyczne…, op. cit. Por. B. Łukaszewicz, Przegląd dorobku w dziedzinie monitorowania rynku pracy…, op. cit., s. 312 i nast. 178 161 liczby zawodów nadwyżkowych. W celu kompleksowej poprawy sytuacji na tych rynkach niezbędna wydaje się jednak systematyczna współpraca między instytucjami publicznych służb zatrudnienia i organizacjami samorządowymi oraz placówkami edukacyjnymi, ponieważ brak zainteresowania, wiedzy i doświadczenia może w znaczącym stopniu ograniczać pozytywne efekty wdrożonego instrumentu, który w założeniu ma koordynować zatrudnienie i kształcenie z rozwojem gospodarczym. Analiza działania monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych znalazła również odzwierciedlenie w innym opracowaniu B. Łukaszewicza, zawartym w publikacji RCSS, wydanej również w 2002 r. 179 . Ponownie podkreślona została przydatność monitoringu, szczególnie w warunkach narastającego bezrobocia. Utrzymująca się tendencja wymaga dokładnej identyfikacji pojęcia zawodu oraz powiązanej z nim struktury zawodowo-kwalifikacyjnej jako podstawowej determinanty procesów dostosowywania zatrudnienia do potrzeb gospodarczych. Takie podejście jest stosowane w większości regionów, w których przeprowadzono badanie (województwa: łódzkie, opolskie, śląskie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie). Opracowywane rankingi zawodów nadwyżkowych i deficytowych mają bowiem znaczenie dla oceny wpływu poszczególnych zawodów na poziom bezrobocia. Ważne jest zatem wyeliminowanie błędów pojawiających się przede wszystkim w działaniach powiatowych urzędów pracy, a związanych z kodowaniem zawodów oraz przypisywaniem ich konkretnym osobom. *** W przeprowadzonych analizach wyraźnie widać, że prognozowanie popytu na pracę i podaży pracy jest znacznie ograniczone w porównaniu z analizami sytuacji na rynkach pracy. Ta dysproporcja w szczególności dotyczy regionalnych rynków pracy, na których procesy prognozowania znacznie rzadziej wykorzystywane są do oceny obecnych i przyszłych kierunków rozwoju sytuacji na rynku pracy. Może to stanowić istotne ograniczenie w podejmowaniu działań zmniejszających zakres niedopasowań występujących na tych rynkach. W zasadzie nie zaobserwowano przeszkód w podejmowaniu badań o charakterze prognostycznym, ponieważ diagnozowanie rynku pracy jest bardzo dobrze rozbudowane. Trzeba zachęcać realizatorów badań do działania w tym kierunku. Wyniki prognoz mogą być przyczynkiem do decyzji o zmianie systemu edukacji i osiągnięcia szerszej spójności z oczekiwaniami przedstawicieli strony popytowej rynku pracy. Tego rodzaju dopasowania są zazwyczaj długookresowe, dlatego powinny być podejmowane ze znacznym wyprzedzeniem, a temu służą prognozy. Analizując przyszłość, łatwiej będzie władzom lokalnym i regionalnym realizować założenia strategiczne Unii Europejskiej i wpływać na bardziej nowoczesny rozwój regionów. __________ 179 B. Łukaszewicz, Analiza dorobku metodologicznego oraz efektywności praktycznej monitoringu rynku pracy według zawodów, stosowanego w różnych ośrodkach kraju, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę…, op. cit., s. 122 i nast. 162 ZAKOŃCZENIE – PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE DLA PROGNOZOWANIA POPYTU NA PRACĘ Niedopasowania między popytem na pracę i jej podażą, występujące na rynku pracy w skali makroekonomicznej, jak również lokalnej i regionalnej, stanowiły dotychczas podstawę prowadzenia wielu badań, których realizacja związana była w głównej mierze z projektami współfinansowanymi ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego i z funduszy rządowych (granty KBN i NCN). Znacznie rzadziej tego rodzaju badania były przeprowadzane na zamówienie niektórych instytucji samorządu terytorialnego lub publicznych służb zatrudnienia, które przeznaczały na ten cel swoje środki publiczne. Wyjątkiem było coroczne wykonywanie analiz w ramach monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych, ponieważ obowiązek ten jest sankcjonowany prawem. Należało jednak podkreślić, że opracowań charakteryzujących poszczególne zjawiska występujące na rynku pracy jest tak dużo, iż niemożliwe było zaprezentowanie wszystkich. Dokonany zatem wybór może być jedynie propozycją uwzględniającą eksperckie podejście do problematyki rynku pracy. Nieco inaczej należałoby odnieść się do przedstawionego w opracowaniu zbioru publikacji związanych z prognozowaniem popytu na pracę, ponieważ zakres prowadzonych w ramach projektów badań był w tym przypadku znacznie węższy i obejmował w zasadzie wszystkie wskazane w analizie problemy. Charakterystyka kwerendy i część wniosków szczegółowych znajduje się w treści opracowania, dlatego tutaj chcielibyśmy zwrócić jednie uwagę na te zagadnienia, które mogą mieć znaczenie dla prognozowania popytu na pracę z uwzględnieniem struktury zawodów. Po pierwsze – ważne dla prognozowania popytu na pracę jest stwierdzenie, że w przyszłości sytuację na rynku pracy w Polsce kształtować będą dwa nakładające się na siebie zjawiska demograficzne: starzenie się społeczeństwa oraz zmniejszająca się liczebność populacji młodych ludzi wkraczających na rynek pracy. Spowoduje to zapewne ograniczenie występowania zastępowalności pokoleń, co może skutkować – w krańcowym przypadku – brakiem możliwości zapełnienia wolnych miejsc pracy oferowanych przez pracodawców. Jest to prawdopodobne, bo jak wynika z badań przeprowadzonych przez Instytut Ekonomiczny 163 Narodowego Banku Polskiego w 2011 r. 180 już tylko ok. 10% pracodawców zgłasza wolne miejsca pracy do urzędów pracy, a równocześnie większość bezrobotnych samodzielnie poszukuje zatrudnienia. Takie zachowania zarówno przedstawicieli strony popytowej, jak i podażowej rynku pracy mogą wydłużać okres poszukiwania pracy i znalezienia odpowiedniego pracownika, a w następstwie powiększać liczbę wolnych miejsc pracy. Upowszechnienie działań o charakterze prognostycznym może zatem wpłynąć na zmniejszenie tego rodzaju uciążliwości, pod warunkiem jednak, że wyniki takich badań będą znane wszystkim aktorom rynku pracy. Po drugie – w procesach prognozowania należałoby uwzględnić dość ważny czynnik ograniczania niedopasowań występujących na rynku pracy, takich jak wysokość płac powiązana z produktywnością pracy, z uwzględnieniem różnic w poszczególnych kategoriach zasobów pracy. Generalnie oczekiwania płacowe bezrobotnych nie są oceniane jako bariera wyjścia z bezrobocia. Jednak właśnie wśród tej kategorii zasobów pracy oczekiwania płacowe stanowią podstawowy wyznacznik przyjęcia oferty pracy i nie różnicuje tych oczekiwań ani czas pozostawania bez pracy, ani sposób poszukiwania zatrudnienia. Istotne znaczenie ma natomiast poziom wykształcenia oraz przekonanie o wysokim zapotrzebowaniu na posiadane przez bezrobotnego kwalifikacje, jak również dotychczasowa kariera zawodowa. Preferencje co do wysokości płac są bardziej elastyczne wśród osób z wyższym wykształceniem, aniżeli wśród wykształconych najniżej. Osoby posiadające kwalifikacje i umiejętności poszukiwane na rynku pracy zazwyczaj miały oczekiwania płacowe wyższe od proponowanych. Także większość bezrobotnych deklarowała poziom wcześniej uzyskiwanego wynagrodzenia jako najbardziej pożądany w przyjmowanej ofercie pracy 181 . Trzeba podkreślić, że oczekiwania te dostosowują się do zmian na rynku pracy, choć tempo tych zmian jest dość wolne i występują one z opóźnieniem. Równocześnie nie jest obserwowana presja płacowa wywoływana przez czynniki instytucjonalne, takie jak waloryzacja płac, stabilizująca rola samorządów pracowniczych w kształtowaniu zarobków, rzadkie wykorzystywanie płacy jako narzędzia motywującego pracowników do podejmowania działań prowydajnościowych, jak również stopniowe uelastycznianie wynagrodzeń poprzez szersze stosowanie zmiennych elementów płac. Dużą rolę w tym przypadku odgrywają koszty pracy, które stanowią istotny kanał dostosowań przedsiębiorstw do sytuacji na rynku towarów i usług, przy czym nie stanowią one podstawowej determinanty poziomu cen 182 . Po trzecie – prognozowanie popytu na pracę powinno uwzględniać także intensywność procesów wdrażania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Zapotrzebowanie na pracowników posiadających tego rodzaju umiejętności __________ 180 Badanie Ankietowe Rynku Pracy. Raport 2011, Narodowy Bank Polski, Instytut Ekonomiczny, Biuro Przedsiębiorstw, Gospodarstw Domowych i Rynków, Zespół ds. Rynku Pracy, Warszawa 2011. 181 Tamże. 182 Tamże. 164 – tak wynika ze wszystkich przeanalizowanych badań prognostycznych – będzie dość intensywnie wzrastać. Przy wdrażaniu rozwiązań służących rozwojowi społeczeństwa informacyjnego warto zwrócić uwagę na pobudzanie oddolnej aktywności w tym zakresie, co jest niezwykle istotne zwłaszcza na terenach o niskim wskaźniku e-rozwoju. Brak tej aktywności stanowi jedną z najważniejszych przyczyn pogłębiania się wykluczenia cyfrowego. W przeciwdziałaniu rozwarstwieniu teleinformatycznemu niektórych obszarów szczególnie pomocne mogą być doświadczenia i dobre praktyki krajów Unii Europejskiej w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz nawiązywanie na tym polu współpracy z partnerami zagranicznymi. Kluczowe znaczenie ma jednak rozpięcie sieci współpracy oraz partnerstw, w tym o charakterze publiczno-prywatnym, skupiających szerokie grono partnerów: przedsiębiorców, władze samorządowe, uniwersytety, ośrodki naukowobadawcze, organizacje pozarządowe. Konsolidacja sił sektora publicznego i prywatnego m. in. poprzez udział w procesie planowania i wdrażania przedsięwzięć przedstawicieli różnorodnych środowisk może odegrać ważną rolę w stymulowaniu rozwoju teleinformatycznego regionu. Po czwarte – prognozowanie popytu na pracę według zawodów powinno również uwzględniać działania związane z modyfikowaniem funkcjonowania publicznych służb zatrudnienia, a zwłaszcza instrumentów i programów aktywnej polityki rynku pracy. Zwiększenie ich skuteczności i efektywności powinno stanowić podstawową przesłankę prac dotyczących tworzenia założeń nowego systemu ewaluacji działania publicznych służb zatrudnienia. Niemałe znaczenie może mieć również w tej dziedzinie wykorzystanie doświadczeń międzynarodowych, które w efekcie mogłyby wpłynąć na zmianę modelu rynku pracy występującego w Polsce. Jest to szczególnie ważne dla ewentualnych w przyszłości zmian struktury zapotrzebowania na pracę, ponieważ od efektów działań prowadzonych przez publiczne służby zatrudnienia w głównej mierze powinno zależeć spełnienie oczekiwań pracodawców co do zatrudnianych pracowników. Zwłaszcza w świetle wspomnianych już oczekiwanych zmian sytuacji na rynku pracy sprawa ta nabierze wyjątkowego znaczenia. Po piąte – wzmocnienie efektywności i skuteczności działania publicznych służb zatrudnienia, jak również innych instytucji zajmujących się kształceniem powinno stanowić niezbędny warunek aktywizacji zawodowej osób w wieku niemobilnym oraz w wieku poprodukcyjnym, jak również zostać uwzględnione w opracowywanych prognozach. Z uwagi na podkreślane już zjawisko starzenia się społeczeństwa oraz coraz bardziej zmniejszającą się populację osób młodych wkraczających na rynek pracy niezbędne wydają się działania umożliwiające powrót do aktywności zawodowej osób, które ze względu na posiadane kwalifikacje zawodowe, a przede wszystkim doświadczenie mogą stanowić ważny zasób warunkujący aktywność ekonomiczną podmiotów gospodarczych. Konieczne byłoby w tym celu skoordynowanie działań wielu instytucji i podmiotów, których zadaniem byłoby podtrzymywanie obecności tych osób na rynku pracy. Głównymi kierunkami działań powinno być: 165 − aktywizowanie poprzez pomoc w powrocie do zatrudnienia w wyniku prawidłowo skonstruowanych zestawów szkoleń, zwiększanie wiedzy pracodawców na temat korzyści związanych z zatrudnianiem osób powyżej 45. roku życia, a także położenie nacisku na aktywizację zawodową długotrwale bezrobotnych; − skonstruowanie systemu zachęt poprzez rozwój doradztwa zawodowego, aktywną rehabilitację zawodową, rozszerzenie dostępu do specjalistycznych programów zatrudnienia oraz system zachęt finansowych; − umożliwienie wprowadzenia elastycznego wieku emerytalnego poprzez stopniowe ograniczanie pracy na pełnym etacie, umożliwienie rozwoju nietypowych form zatrudnienia, szczególnie w odniesieniu do tych, którzy mogą pracować, pobierając świadczenia emerytalne. Niezwykle ważne jest również oddziaływanie na wzrost poziomu wykształcenia (umiejętności i kwalifikacji zawodowych) osiąganego w drodze rozwoju i zwiększania dostępności edukacji tak szkolnej, jak i ustawicznej. Istotną rolę odgrywa przy tym identyfikacja kierunków przekształceń sytuacji na regionalnych i lokalnych rynkach pracy. Procesy kształcenia i doskonalenia zawodowego powinny bowiem zostać ukierunkowane na zaspokojenie potrzeb pracodawców. Należy przy tym zwrócić uwagę na tendencje zmian struktury zawodowej wynikające z przemian strukturalnych zachodzących w gospodarce. Tylko wysoki poziom dopasowania struktury podaży pracy do popytu na nią może zagwarantować ograniczanie strat ekonomicznych powstających z tytułu pozostawania bez pracy osób, które jej poszukują. Jednocześnie tego rodzaju postępowanie może wpływać na zwiększenie skuteczności działań podejmowanych w celu podwyższenia aktywności zawodowej osób w wieku powyżej 50 lat. Jako sprawę szczególnego rodzaju należy potraktować zwiększenie atrakcyjności pracy jako źródła dochodu wobec źródeł alternatywnych mające na celu wzrost motywacji do poszukiwania pracy. Z jednej strony chodzi w tym przypadku o utrudnienie dostępu do różnego typu świadczeń systemów zabezpieczenia społecznego, a z drugiej – zwiększenie motywacyjnej funkcji wynagrodzenia pracowników najniżej opłacanych (czyli na ogół nisko kwalifikowanych) poprzez zmniejszenie obciążeń podatkowych i parapodatkowych ich płac. W odniesieniu do badanej kategorii zasobów pracy znaczenia tych procedur nie można nie docenić z uwagi na relacje występujące między poziomem płac i emerytur. Ważnym kierunkiem jest też przeciwdziałanie dyskryminacji ograniczającej dostęp do zatrudnienia niektórych osób i całych grup społecznych. Procesy prognozowania popytu na pracę według zawodów powinny umożliwić wyprzedzające informowanie o podejmowanych działaniach, w szczególności określając strukturę zapotrzebowania na kierunki kształcenia, które powinny gwarantować większą spójność między kwalifikacjami strony podażowej i potrzebami strony popytowej rynku pracy. Jednocześnie skuteczność stymulacji aktywności zawodowej osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego oraz w wieku poprodukcyjnym za pomocą poszczególnych instrumentów powinna stanowić jedną z przesłanek zapełnienia miejsc pracy, których oszacowana w wyniku prognozowania liczba 166 może wpływać na skalę niedopasowań występujących na regionalnych i lokalnych rynkach pracy, jak również na rynku pracy w Polsce. Po szóste – ważnym zadaniem w prognozowaniu popytu na pracę jest również zwrócenie uwagi na sytuację ludzi młodych na rynku pracy. Jest to grupa zasobów pracy, która w przyszłości stanowić może istotny czynnik wpływający na intensywność procesów gospodarowania, a ze względu na ograniczony napływ młodych ludzi na rynek pracy polityka rynku pracy i polityka edukacyjna powinny stwarzać przesłanki do pełnego wykorzystania kwalifikacji i umiejętności tej kategorii mieszkańców Polski. Jest to bardzo ważny problem zwłaszcza w kontekście wyników dotychczasowych badań, które świadczą o występowaniu w aktywności zawodowej ludzi młodych istotnych barier wynikających przede wszystkim z braku doświadczenia zawodowego oraz niespójności wyuczonych kwalifikacji przez nich posiadanych z oczekiwaniami pracodawców. Jest to jedną z przyczyn permanentnie na rynku pracy obserwowanej ponad dwukrotnie wyższej stopy bezrobocia wśród tej kategorii bezrobotnych aniżeli wśród całej populacji osób nieposiadających zatrudnienia 183 . Dlatego też szczególnego rodzaju odpowiedzialność i skuteczność w działaniach polityki rynku pracy powinna dotyczyć ludzi młodych. Konieczne jest w tym zakresie podwyższanie jakości kształcenia pod kątem tych umiejętności, które mogłyby determinować ich pozycję na rynku pracy. Zadaniem zatem badań o charakterze prognostycznym powinno być wyprzedzające informowanie o przewidywanych kierunkach zmian struktury popytu na pracę, umożliwiające młodym ludziom prawidłowy wybór kierunków kształcenia zwiększających ich szanse na podjęcie zatrudnienia po ukończeniu określonego poziomu nauki. Ponadto w celu ułatwienia młodym ludziom startu w życie zawodowe należałoby postulować: − zmianę programów nauczania, szczególnie w kierunku zwiększenia zakresu wiedzy praktycznej przekazywanej młodzieży; − zrekonstruowanie systemu praktyk zawodowych zarówno na poziomie szkoły średniej, jak i wyższej; − wprowadzenie przedmiotów umożliwiających zapoznanie się młodych ludzi z funkcjonowaniem rynku pracy i jego specyfiką, − informowanie młodych ludzi o szansach wynikających z prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Jako szczegółowe rozwiązanie należy potraktować również promowanie kształcenia ustawicznego, umożliwiającego dostosowanie posiadanych przez młodzież kwalifikacji do oczekiwań pracodawców. Niezbędne byłyby również rozwiązania systemowe, ułatwiające szybsze dostosowywanie struktury edukacyjnej poszczególnych regionów do zmieniających się warunków gospodarowania, co jest pro__________ 183 W II kwartale 2011 r. stopa bezrobocia osób w wieku 15–24 lat ukształtowała się na poziomie 24,6%, przy ogólnej stopie bezrobocia na poziomie 9,5% (Kwartalna informacja o rynku pracy w II kwartale 2011 r., GUS, Warszawa 2011). 167 blemem dostrzeganym już od wielu lat 184 . Istotne znaczenie ma w tym przypadku kwestia wzmocnienia roli kształcenia na poziomie szkoły zasadniczej zawodowej w określaniu pozycji konkurencyjnej młodych ludzi na rynku pracy. Nie tylko zatem usprawnienie funkcjonowania rynku pracy, ale także przemiany w systemie kształcenia mogą przyczynić się do zmniejszenia problemu aktywizacji zawodowej ludzi młodych w Polsce. Zagadnienie to należy traktować jako jedno z podstawowych wyzwań, stanowiących przedmiot programów dostosowań sektorowych polityki gospodarczej w naszym kraju. Po siódme – w procesach prognozowania popytu na pracę należałoby uwzględnić także problematykę przedsiębiorczości polskiego społeczeństwa, rozumianą w tym przypadku jako skłonność do tworzenia indywidualnych miejsc pracy. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Narodowy Bank Polski, tylko 2−3% bezrobotnych jest zainteresowanych samozatrudnieniem, co i tak mniej więcej 10krotnie przekracza obecną skalę wsparcia tego typu aktywności zawodowej zarówno z Funduszu Pracy, jak również ze środków unijnych 185 , zatem to skalę samozatrudnienia będącego przejawem przedsiębiorczości należałoby ocenić jako dalece niewystarczającą. Wśród powodów takiego stanu jest występowanie barier, takich jak: brak kapitału, brak przygotowania merytorycznego, brak umiejętności przygotowania i prowadzenia własnej działalności oraz brak informacji o pomocy i zobowiązaniach z tego wynikających 186 . Skłonność do tworzenia własnych miejsc pracy, mogąca stanowić jeden z warunków ograniczania niedopasowań występujących na lokalnych i regionalnych rynkach pracy, powinna ulec znacznemu wzmocnieniu. Samozatrudnienie wzbogaca rynek pracy, dając możliwość aktywizacji zawodowej poza tradycyjną umową o pracę. Wpływa w ten sposób na uelastycznienie rynku pracy postrzeganego poprzez sprawność reakcji tego rynku na wahania produkcji 187 . Podstawowym warunkiem rozwoju przedsiębiorczości w Polsce jest zatem stworzenie odpowiedniego otoczenia makroekonomicznego, prawnego i instytucjonalnego ułatwiającego jednostkom prowadzenie i rozwijanie indywidualnej działalności gospodarczej. Zasadniczą jednak rolę odgrywają w tym przypadku postawy ludzi, których sytuacja zawodowa uległa gwałtownej zmianie. Jak wynika bowiem z badań, głównym motywem podejmowania działalności na własny rachunek jest konieczność podtrzymania aktywności ekono__________ 184 O tym, że system kształcenia w Polsce jest od wielu lat wadliwy, pisze się w wielu opracowaniach. Bardzo często też zwraca się uwagę na problem bardzo wczesnego wyboru drogi życiowej przez młodzież w Polsce (M. Szylko-Skoczny, red., Sytuacja młodzieży na rynku pracy w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Raport z badań dla Międzynarodowej Organizacji Pracy, Warszawa 1998, s. 103; Losy zawodowe absolwentów w latach 1994−1997. Raport z badania modułowego przeprowadzonego w listopadzie 1997 r. w ramach Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, GUS, Warszawa, 1998, s. 31. 185 Badanie Ankietowe Rynku Pracy…, op. cit. 186 E. Kryńska, Stymulacja ruchliwości pracowniczej. Metody i instrumenty, IPiSS, Warszawa 2001, s. 46. 187 R. Drozdowski, P. Mączka, red., Samozatrudnienie. Analiza wyników badań, PARP, Warszawa 2004, s. 5. 168 micznej ze względów rodzinnych (konieczność zapewnienia środków utrzymania rodzinie). Promowanie postaw przedsiębiorczych powinno dotyczyć wszystkich osób poszukujących pracy, ale szczególne znaczenie może mieć w odniesieniu do młodzieży. Konieczne jest zatem dążenie do tego, aby jak najwięcej młodych ludzi uznawało prowadzenie własnej firmy za realną alternatywę przy wyborze kariery zawodowej. Dlatego też, mając na uwadze wszechstronne doskonalenie przesłanek dla tworzenia warunków rozwoju przedsiębiorczości na rynku pracy oraz powstawania społeczeństwa postindustrialnego 188 , konieczne jest maksymalne wykorzystanie funduszy strukturalnych przeznaczonych na kształcenie ustawiczne osób poszukujących pracy oraz tworzenie miejsc pracy. Działania w tej dziedzinie powinny mieć charakter co najmniej dwukierunkowy. Po pierwsze, powinny być nastawione na promowanie korzyści podejmowania pracy na własny rachunek, takich jak: wyższe dochody, większa samodzielność, możliwość samorealizacji i wdrażania w życie własnych pomysłów na biznes. Po drugie, powinny preferować ograniczenie ryzyka związanego z prowadzeniem własnej działalności gospodarczej (niepewności dochodów, niestabilności, większego zaangażowania w wykonywaną pracę oraz sprostania wszelkim barierom formalnoprawnym). Upowszechnienie zalet samodzielnego tworzenia stanowiska pracy powinno zatem wpływać na ograniczenie słabych stron tego typu aktywności ekonomicznej 189 . Istotne znaczenie ma w tym przypadku odpowiednie skonstruowanie systemu edukacji oraz instrumentów finansowych umożliwiających podejmowanie decyzji o utworzeniu własnego stanowiska pracy. Może to stanowić przesłankę do poprawy sytuacji na rynku pracy wspomagającej procesy związane ze swobodą przepływu pracowników. Otworzenie rynków pracy przez inne kraje może odegrać pewną rolę wzmniejszaniu bezrobocia i mieć kluczowe znaczenie dla optymalizacji efektów integracji. Tym niemniej, jak wskazują dotychczasowe doświadczenia, swoboda przepływu osób przyczynia się głównie do „drenażu” często wysoko kwalifikowanych kadr, w którym zasadniczą rolę odgrywają warunki ekonomiczne oferowane na tych rynkach pracy 190 . Zjawiska te nie powodują natomiast ograniczenia bezrobocia strukturalnego, a więc nie mogą przynieść trwałej poprawy na polskim rynku pracy. Wydaje się zatem, że promowanie samozatrudnienia jako sposobu na aktywność zawodową osób poszukujących pracy może przyczynić się właśnie do zmiany tej sytuacji. Niejednoznaczna jest ocena możliwości wpływu samozatrudnienia na ograniczanie zatrudnienia w „szarej strefie”. Jak wynika z przeprowadzo__________ 188 Warunki te zostały zawarte już w Narodowym Planie Rozwoju na lata 2004–2006 (http:// archiwum-ukie.polskawue.gov.pl/HLP/files.nsf/0/490F561E1A83A3CBC1256F4F0042DADE/$file /npr.pdf) – dostęp 19.10.2011 r. Ich znaczenie podkreślono również w Narodowym Planie Rozwoju na lata 2007–2013 (www.npr.gov.pl) – dostęp 19.10.2011 r. 189 R. Drozdowski, P. Mączka, red., Samozatrudnienie…, op. cit., 49. 190 Badania w tej dziedzinie przeprowadzone zostały przez Oddział w Łodzi Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych w ramach zamówienia Unii Europejskiej (E. Kryńska, H. Sobocka-Szczapa, Labour emigration In the period of trassition – a comparative analysis of Poland, Spain and Porugal (summary report), w: M. Bednarski, E. Kryńska, P. Kubiak, L. Kucharski, E. Kwiatkowski, H. Sobocka-Szczapa, B. Suchecki, Labour market flexibility In the wake of EU accesion, IPiSS, Warszawa 2002). 169 nych badań, z uwagi na kosztochłonność tworzenia nowych miejsc pracy, niejednokrotnie osoby pracujące na własny rachunek generują takie działania. Popularyzacja tej formy aktywności zawodowej oraz zwiększenie dostępu do informacji z tym związanych może w znacznym stopniu je ograniczyć. Jednocześnie konieczne wydaje się upowszechnianie „dobrych praktyk”, które mogłyby wskazywać na możliwość osiągania „sukcesu” w ramach podejmowania własnej działalności gospodarczej. Po ósme – w działaniach związanych z prognozowaniem popytu na pracę olbrzymią rolę może odegrać promocja nietypowych form zatrudnienia. Dotychczasowe korzystanie z takich form aktywności zawodowej zasobów pracy jest – podobnie, jak w przypadku samozatrudnienia – raczej niewielkie. Podstawową barierą w tym przypadku jest tradycyjne przekonanie o braku poczucia bezpieczeństwa, głównie związanego z zabezpieczeniem społecznym i świadczeniami pracowniczymi. Jak wykazują jednak obserwacje wynikające z badań realizowanych w innych krajach i dotychczas przeprowadzanych w Polsce, tego rodzaju zagrożenia mają bardzo ograniczony charakter, a w zasadzie w ogóle nie występują, dotyczą bowiem nielicznych elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy, a przede wszystkim pracy tymczasowej oraz zatrudnienia na czas określony 191 . Dlatego też w przyszłości niekonwencjonalne formy aktywności zawodowej zasobów pracy mogą okazać się – w związku ze zmianami sytuacji na rynku pracy – podstawowym elementem kształtowania popytu na pracę. Przyczynić się do tego mogą również procesy postępu naukowo-technicznego, globalizacja i wzrost konkurencyjności, co oznacza, że istotne jest zidentyfikowanie barier wpływających na niewielką skłonność pracodawców do stosowania tego rodzaju form zatrudnienia, jak również ich promowanie i upowszechnianie wiedzy na ich temat. Jest to tym ważniejsze, że tradycyjna forma zatrudnienia, jaką jest praca na czas nieokreślony w pełnym wymiarze, przede wszystkim w opiniach pracodawców nie ma szans na dalszy rozwój. W przeszłości korzystali z nich przede wszystkim ci spośród nich, którzy reprezentowali firmy średnie i małe, w tym także mikropodmioty, które stanowią większość wszystkich podmiotów działających w gospodarce 192 , i generują największą liczbę miejsc pracy. Niemałe znaczenie może mieć w tym przypadku ograniczenie barier prawnych związanych ze stosowaniem nietypowych form zatrudnienia. Pracodawcy mogliby wówczas dyskontować __________ 191 Jak podkreśliła Z. Czepulis-Rutkowska, najczęściej obserwowanymi zjawiskami w przypadku stosowania w elastycznych formach zatrudnienia i organizacji pracy, niekorzystnymi z punktu widzenia zatrudnionych, są niższe niż w przypadku pozostałych pracowników świadczenia emerytalne oraz traktowanie ich jako kadry zmiennej, niezwiązanej z zakładem pracy. Por. Z. Czepulis-Rutkowska, Nietypowe formy zatrudnienia i ich skutki dla systemu emerytalnego, referat na konferencję nt. Deregulacja polskiego rynku pracy, 27–28 listopada 2002 r., IPiSS, MPiPS, Warszawa 2002 (maszynopis). 192 W końcu czerwca 2011 r. podmioty te stanowiły łącznie 99,9% wszystkich podmiotów w rejestrze REGON, przy czym największy był udział mikropodmiotów zatrudniających do 9 osób, które stanowiły 95% wszystkich podmiotów gospodarczych w rejestrze REGON. Por. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON, I półrocze 2011 r., GUS, Warszawa 2011. 170 w znacznie większym stopniu korzyści z nimi związane, głównie brak konieczności wypłacania odpraw pracownikom, możliwość stosowania zatrudnienia akordeonowego 193 oraz zmniejszać koszty pracy. Po dziewiąte – w prognozowaniu popytu na pracę należałoby również uwzględnić wdrażanie modelu flexicurity, zwłaszcza w kontekście zwiększania bezpieczeństwa i elastyczności zatrudnienia osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Obecnie aktywność zawodowa tych kategorii jest bardzo niewielka. Świadczy o tym na przykład liczba i udział osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w urzędach pracy 194 . Dużą rolę w kształtowaniu pozycji konkurencyjnej takich osób mogą mieć natomiast działania ekonomii społecznej, stanowiącej potencjał uzupełniający i wzmacniający zatrudnienie socjalne, jak również stanowiącej integralny element analizowanego modelu. Niezależnie od tego, że działania podmiotów ekonomii społecznej, ukierunkowane na pomoc i reintegrację zawodową i społeczną tych, którzy pochodzą z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym napotykają w polskiej rzeczywistości gospodarczej na wiele barier, głównie administracyjnych, mentalnych i finansowych, ich działanie jest dostrzegane i uwzględniane w wielu dokumentach o charakterze strategicznym tak o zasięgu krajowym, jak i regionalnym 195 . Istotne jest przy tym oddziaływanie ekonomii społecznej na modernizację systemu pomocy społecznej, będącego elementem polityki społecznej. Realizowanie jej założeń wpływa bowiem na kształtowanie modelu aktywnej polityki społecznej i wyraża się w postulacie „praca zamiast zasiłku”. Mimo że kapitał społeczny jest dziś nadal w Polsce dobrem deficytowym, wdrażanie zasad działania ekonomii społecznej powinno zmienić tę sytuację. Niewątpliwie będzie miało to znaczenie dla wielkości prognozowanego popytu na pracę, także z uwzględnieniem struktury zawodowej. Proponowane w tej dziedzinie rozwiązania 196 mogłyby bowiem znacząco wpłynąć na zwiększenie stopnia realizacji działań zawartych w Narodowym Planie Rozwoju na lata 2007–2013 i na osiągnięcie założonych w Krajowym Programie Reform Europa 2020 parametrów wynikających z priorytetów Strategii Europa 2020. Działania ekonomii społecznej są głównie nastawione na wspieranie wyrównywania szans w dostępie do zatrudnienia, integrację społeczną oraz ograniczanie ubóstwa, co wynika z zapisów Konstytucji (art. 20) i innych aktów prawnych, które podkreślają celowość działań __________ 193 E. Kryńska, Dylematy polskiego rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2001. W końcu czerwca 2011 r. liczba niepełnosprawnych bezrobotnych wyniosła 98,2 tys. osób, z czego ponad 82% nie posiadało prawa do zasiłku, czyli okres poszukiwania pracy w ich przypadku był znacznie dłuższy od ustawowego okresu, w którym ten zasiłek przysługuje. Stanowili oni 6,2% wszystkich bezrobotnych. Por. Bezrobocie rejestrowane I−II kwartał 2011 r., GUS, Warszawa 2011. 195 Między innymi w Strategii Rozwoju Kraju 2007–2015, Krajowym Programie Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna 2006–2008, Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, Rządowym Programie – Fundusz Inicjatyw Obywatelskich i różnego rodzaju programach lokalnych. 196 Por. H. Sobocka-Szczapa, Ekonomia społeczna w Polsce, SWSPiZ, Łódź 2010. 194 171 ukierunkowanych na harmonizację sfery społecznej i gospodarczej oraz tworzenie warunków zrównoważonego rozwoju społeczeństwa 197 . Zaprezentowane zagadnienia stanowiące, zdaniem ekspertów, najważniejsze determinanty procesu prognozowania popytu na pracę powinny również uwzględniać przekroje regionalne. Jak wykazały badania, bardzo często obserwowane jest zróżnicowane natężenie poszczególnych zjawisk występujących na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. Wpływa na to przede wszystkim potencjał ekonomiczny na nich zlokalizowany, urbanizacja, skuteczność i efektywność dotychczasowych działań w dziedzinie aktywizacji zawodowej zasobów pracy. Ponadto należy zwrócić uwagę na 198 : − zależność między wielkością popytu na pracę i rotacją pracowników; w badaniach przeprowadzonych w 2011 r. wskazano, że główną przyczyną ruchu kadrowego na rynku pracy jest rotacja pracowników wiążąca się z zastępowaniem pracowników przechodzących w stan bierności zawodowej, a jedynie niewielką rolę odgrywa kreacja miejsc pracy netto; nikłe znaczenie mają w tym przypadku inwestycje, które zmierzają zwłaszcza do poprawy wyposażenia pracy kapitałem, co skutkuje bez mała wyłącznie realokacją zasobów pracy; − możliwość amortyzowania niewielkich szoków rynkowych; zmniejszenie zapotrzebowania na produkty i usługi jest wówczas rekompensowane przez uelastycznienie kosztów pracy, które ma chronić zatrudnienie oraz dochody pracowników, przy czym postępowanie takie jest w wysokim stopniu zależne od kondycji ekonomicznej podmiotów. Różnorodność czynników mogących wpływać na wielkość popytu na pracę, jak również strukturę zawodów poszukiwanych w przyszłości przez pracodawców sprawia, że formułowanie prognoz jest zadaniem niezwykle trudnym. Zmienne wpływające na ten popyt nie mają charakteru stałego i mogą w zróżnicowany sposób wpływać na sytuację na rynkach pracy w przekroju terytorialnym, jak i w skali całego kraju, co znakomicie utrudnia prognozowanie. Jednak pewne jest, że podstawowym czynnikiem warunkującym zwiększenie zapotrzebowania na pracę jest zazwyczaj dodatni szok popytowy, chociaż badanie przeprowadzone w 2011 r. potwierdziło możliwość spadku reaktywności zatrudnienia na zmiany PKB 199 . __________ 197 Por. M. Baron-Wiaterek, Instytucjonalno-prawne aspekty rynku pracy i promocji zatrudnienia, IPiSS, Warszawa 2008, s. 139. 198 Badanie Ankietowe Rynku Pracy…, op. cit. 199 Tamże. 172 LITERATURA CYTOWANA Książki i artykuły Analiza regionalnego rynku pracy. Podręcznik prognozowania (2009), Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach, Katowice. Arendt Ł. (2010), Wykluczenie cyfrowe na polskim rynku pracy – podsumowanie, wnioski, rekomendacje, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk, Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Arendt Ł. (2010), Dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Poliwczak I. (2009), Perspektywy implementacji modelu flexicurity na poziomie przedsiębiorstw, w: E. Kryńska, red., Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Poliwczak I., Sobocka-Szczapa H., Kryńska E. red. (2010), Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej – Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa. Arendt Ł. (2010), Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno-empiryczne, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk, Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Arendt Ł. (2010), Wykluczenie cyfrowe na polskim rynku pracy. Wnioski i rekomendacje, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Badanie Ankietowe Rynku Pracy. Raport 2011 (2011), Narodowy Bank Polski, Instytut Ekonomiczny, Biuro Przedsiębiorstw, Gospodarstw Domowych i Rynków, Zespół ds. rynku pracy, Warszawa. Baron-Wiaterek M. (2008), Instytucjonalno-prawne aspekty rynku pracy i promocji zatrudnienia, IPiSS, Warszawa 2008. Bieliński J., Bober M., Sarzalska M., Zawistowski J. (2007), Aktywne polityki na elastycznym rynku pracy, w: M. Bukowski, red., Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Warszawa. Borkowska S. (1999), Wpływ płac na zatrudnienie, w: Prognozowanie popytu na pracę. Elementy metodologii, Studia i Materiały, t. II, RCSS, Warszawa. Bukowski M., red. (2005), Zatrudnienie w Polsce 2005, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych, Warszawa. 173 Bukowski M., red. (2006), Zatrudnienie w Polsce 2006. Produktywność dla pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Warszawa. Bukowski M., red. (2007), Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Warszawa. Bukowski M., red. (2010), Zatrudnienie w Polsce 2008. Praca w cyklu życia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. Bukowski M., red. (2010), Zatrudnienie w Polsce 2009. Przedsiębiorczość dla pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. Czapiński J., Panek T., red. (2009), Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. Czepulis-Rutkowska Z. (2002), Nietypowe formy zatrudnienia i ich skutki dla systemu emerytalnego, referat na konferencję nt. Deregulacja polskiego rynku pracy, 27–28 listopada 2002 r., IPiSS, MPiPS, Warszawa (maszynopis). Dolny E., Maksim M. (2010), Ocena zmian wprowadzonych nowelizacją ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r., w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń. Dolny E., Maksim M. (2010), Podażowo zorientowane instrumenty polityki rynku pracy, w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń. Dolny E. (2010), Pomoc w poszukiwaniu pracy, w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń. Drozdowski R., Mączka P., red. (2004), Samozatrudnienie. Analiza wyników badań, PARP, Warszawa. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu (2010), KOM(2010) 2020 wersja ostateczna, Bruksela. Gajdos A.(2006), Prognoza liczby pracujących w Polsce według wielkich i średnich grup zawodowych na lata 2006 −2010, w: Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006–2010, t. XV, RCSS, Warszawa. Grabowski M., Piasecki B., Rogut A., Sybilska A. (2003), Usługi wspierające mikroprzedsiębiorstwa, małe przedsiębiorstwa i samozatrudnionych. Raport końcowy, PARP, Warszawa. Identyfikacja podmiotów aktywnych na śląskim rynku pracy oraz zakresu ich działań. Raport końcowy (2009), WUP w Katowicach, Katowice. Identyfikacja potrzeb co do zakresu informacji o rynku pracy oczekiwanej przez różne podmioty aktywne na rynku pracy. Raport końcowy (2009), WUP w Katowicach, Katowice. Inwentaryzacja dostępnej informacji na temat parametrów rynku pracy oraz identyfikacja braków w tym zakresie. Raport końcowy (2009), WUP w Katowicach, Katowice. Jacobi L., Kluve J. (2006), Before and After the Hartz Reforms: The Performance of Active Labour Market Policy in Germany, Bonn. Jak skutecznie przeciwdziałać wykluczeniu cyfrowemu na Mazowszu? Rekomendacje kluczowych działań i zasad postępowania dla władz samorządowych regionu na lata 2008−2010 (2008), SiRMA, e-Inclusion, Warszawa−Kraków. Kabaj M. (1996), Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych (MZDiN), z. nr 1/96, IPiSS, Warszawa. 174 Kabaj M. (1997), Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Kacprzak T. (2007), Edukacja informatyczna w Polsce, w: E. Kryńska red. nauk., Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – determinanty wykorzystania kompetencji ICT, Studia i Materiały, t.I, IPiSS, Warszawa. Krajowy Program Reform Europa 2020 (2011), Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. Kryńska E. (1999), Propozycje dotyczące wykorzystania analizy polityki gospodarczej, w tym polityki rynku pracy do prognozowania popytu na pracę, w: Prognozowanie popytu na pracę. Elementy metodologii, Studia i Materiały, t. II, RCSS, Warszawa. Kryńska E. (2001), Dylematy polskiego rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Kryńska E. (2001), Stymulacja ruchliwości pracowniczej. Metody i instrumenty, IPiSS, Warszawa. Kryńska E. (2007), Samozatrudnienie w krajach wysoko rozwiniętych, w: E. Kryńska, red. nauk., Praca na własny rachunek – determinanty i implikacje, IPiSS, Warszawa. Kryńska E. (2007), Uwarunkowania poprawy wykorzystania zasobów pracy i tworzenia miejsc pracy na Mazowszu – wskazówki i rekomendacje, w: Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego. Praca – Zatrudnienie – Szkolenie, Studia i Materiały, t. I., Syntezy ekspertyz, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ” – IPiSS, Warszawa. Kryńska E., red. nauk. (2003), Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, IPiSS, Warszawa. Kryńska E. (2007), Wprowadzenie, w: E. Kryńska, red. nauk., Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – determinanty wykorzystania kompetencji ICT, Studia i Materiały, t. I, IPiSS, Warszawa. Kryńska E. (2007), Zmiany wielkości i struktury podaży pracy – starzenie się zasobów pracy w Polsce, E. Kryńska, red. nauk., Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – determinanty wykorzystania kompetencji ICT, Studia i Materiały, t. I, IPiSS, Warszawa. Kryńska E., red. nauk. (2007), Praca na własny rachunek – determinanty i implikacje, IPiSS, Warszawa. Kryńska E. red. nauk. (2008), Kształcenie ustawiczne pracowników. Wyniki badań w Polskich podmiotach gospodarczych, MPiPS, Departament Rynku Pracy, Warszawa. Kryńska E. oprac. (2009), Dalsze wdrażanie koncepcji flexicurity w Polsce – wnioski i rekomendacje, w: E. Kryńska, red., Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa. Kryńska E., red. nauk. (2009), Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa. Kryńska E., red. nauk. (2009), Wstęp, w:, Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje. Raport końcowy z badań, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku pracy, Warszawa. Kryńska E., red. nauk. (2010), Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – determinanty wykorzystania kompetencji ICT, Studia i Materiały, t. I, IPiSS, Warszawa. Kryńska E., red. nauk. (2011), Rozwój zasobów i miejsc pracy na Mazowszu. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze, IPiSS, Warszawa. Kryńska E., Arendt Ł., red. nauk. (2010), Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa. 175 Kryńska E., Sobocka-Szczapa H. (2002), Labour emigration In the period of trassition – a comparative analysis of Poland, Spain and Porugal (summary report), w: Bednarski M., Kryńska E., Kubiak P., Kucharski L., Kwiatkowski E., Sobocka-Szczapa H., Suchecki B., Labour market flexibility In the wake of EU accesion, IPiSS, Warszawa. Kukulak-Dolata I., Pichla J. (2007), Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji zatrudnienia na rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Kukulak-Dolata I., Pichla J. (2007), Wstęp, w: I. Kukulak-Dolata, J. Pichla, Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji zatrudnienia na rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Kukulak-Dolata I., Sobocka-Szczapa H. (2007), Praca na własny rachunek w Polsce – wyniki badań jakościowych, w: E. Kryńska red. nauk., Praca na własny rachunek – determinanty i implikacje, IPiSS, Warszawa. Kukulak-Dolata I. (2010), Rola ICT w procesie poszukiwania pracy, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Kwiatkowski E. (2007), Czynniki determinujące popyt na prace w województwie mazowieckim – ujęcie modelowe, w: E. Kryńska, red. nauk., Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego. Praca – Zatrudnienie – Szkolenie, Studia i Materiały, t. I., Syntezy ekspertyz, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ” – IPiSS, Warszawa. Kwiatkowski E., Tokarski T., Kucharski L., Rogut A., Kaczorowski P. (2002), Determinanty popytu na prace w ujęciu regionalnym, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa. Kwiatkowski E., Tokarski T., Rogut A. (2002), Możliwości wykorzystania badań regionalnych w prognozowaniu popytu na pracę w Polsce, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa. Kwiatkowski S.M. (2002), Dostosowanie struktury i treści kształcenia zawodowego do potrzeb rynku pracy w kontekście zmian w systemie edukacji, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa. Kwiatkowski S.M. (2006), Standardy kwalifikacji zawodowych – oczekiwania pracodawców, Bezpieczeństwo Pracy nr 3/2006. Laskowska I. (2007), Czynniki determinujące pracę na własny rachunek – wyniki badań światowych, w: E. Kryńska, red. nauk., Praca na własny rachunek – determinanty i implikacje, IPiSS, Warszawa. Live Longer, Work Longer: A synthesis report (2006), OECD, Paryż. Losy zawodowe absolwentów w latach 1994−1997. Raport z badania modułowego przeprowadzonego w listopadzie 1997 r. w ramach Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (1998), GUS, Warszawa. Łukaszewicz B. (2002), Analiza dorobku metodologicznego oraz efektywności praktycznej monitoringu rynku pracy według zawodów, stosowanego w różnych ośrodkach kraju, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa. Łukaszewicz B. (2002), Przegląd dorobku w dziedzinie monitorowania rynku pracy oraz nowych metod koordynacji kształcenia i zatrudnienia wobec restrukturyzacji gospodarki – na przykładzie gmin województwa śląskiego, w: Z. Strzelecki, red. nauk., Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa. 176 Mackiewicz M., Stopolska J., Szkudlarek A. (2011), Prognoza popytu na pracę kobiet i mężczyzn w województwie lubelskim, 4P Research Mix Sp. z o.o., Warszawa. Małopolska dobre miejsce do życia i inwestowania? (2010), Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa. Matusiak K.B., Kuciński J., Gryzik A., red. (2009), Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, PARP, Warszawa. Oczki J. (2005), Integracja Polski z Unią Europejską a zachodnie rynki pracy, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Opracowanie metodologii prognozowania wybranych istotnych parametrów rynku pracy. Raport (2009), WUP w Katowicach, Katowice. Opracowanie systemu zbierania, przetwarzania i udostępniania danych opisujących rynek pracy i zachodzące na nim zmiany (2009), WUP w Katowicach, Katowice. Pichla J. (2007), Instytucje rynku pracy – podstawy teoretyczne, w: I. Kukulak-Dolata, J. Pichla, Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji zatrudnienia na rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Polska 2010. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym (2010), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. Praca. Polska 2010 (2010), NSZZ Solidarność, Warszawa. Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy (2010), Ageron, Warszawa. Prognozowanie popytu na pracę według kwalifikacji a potrzeby w zakresie kierunków kształcenia i szkolenia (2000), Studia i Materiały, RCSS, Warszawa. Prognozowanie popytu na pracę. Elementy metodologii (1999), Studia i Materiały, t. II, RCSS, Warszawa. Przedsiębiorczość w Polsce (2010), Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. Pyciński S., Żołnierski A., red. (2007), Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005–2006, PARP, Warszawa. Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004. W trosce o pracę (2004), CASE – UNDP, Warszawa. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, PARP, Warszawa 2010. Roszkowska S. (2011), Prognozy popytu na pracę w województwie mazowieckim do 2013 r., w: E. Kryńska, red. nauk., Rozwój zasobów i miejsc pracy na Mazowszu. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze, IPiSS, Warszawa. Roszkowska S. (2011), Przyszłość rynku pracy województwa mazowieckiego, w: E. Kryńska red. nauk., Rozwój zasobów pracy i miejsc pracy na Mazowszu. Warunkowania społeczno-gospodarcze, IPiSS, Warszawa. Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej (1999), Studia i Materiały, t. I, RCSS, Warszawa. Sobocka-Szczapa H., red. nauk. (2007), Bezrobotni z grup zwiększonego ryzyka. Studium przypadku województwa mazowieckiego, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ – IPiSS, Warszawa. Sobocka-Szczapa H., red. nauk. (2011), Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu. Wyniki badań, IPiSS, Warszawa. Sobocka-Szczapa H., red., I. Poliwczak (2011), Diagnoza sytuacji osób w wieku 45+ na rynku pracy w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej, IPiSS, Warszawa (maszynopis). 177 Sobocka-Szczapa H., red. nauk. (2006), Czas na pracę – praca na czas. Wyniki badań i analiz w województwie podkarpackim, IPiSS, Warszawa. Sobocka-Szczapa H. (2010), Ekonomia społeczna w Polsce, SWSPiZ, Łódź. Sobocka-Szczapa H. (2011), Wybrane problemy zarządzania wiedzą wśród aktorów rynku pracy, w: I. Kania, red., Dobre praktyki zarządzania wiedzą przez instytucje rynku pracy w perspektywie zmiany gospodarczej, Ekorys-SWSPiZ, Warszawa. Stan i prognoza koniunktury gospodarczej (2011), IBnGR, Warszawa. Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015 (2006), MRR, Warszawa. Strzelecki Z., red. nauk. (2002), Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę, Studia i Materiały RCSS, Warszawa. Strzelecki Z., red. nauk. (2002), Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa. Suchecki B. red. nauk. (2006), System prognozowania popytu na pracę w Polsce. Część II. Projekt systemu, baza danych, model makroekonometryczny, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa. Suchecki B. red. (2003), System prognozowania popytu na pracę w Polsce. Część I. Podstawowa metodologia, Studia i Materiały, RCSS, Warszawa. Suchecki B., Gajdos A. (2007), Prognoza liczby pracujących w zawodach informatycznych na lata 2006–2010, w: E. Kryńska, red. nauk., Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – determinanty wykorzystania kompetencji ICT, Studia i Materiały, t. I, IPiSS, Warszawa. Suchecki B. (2007), Prognozy na pracę w województwie mazowieckim, w: E. Kryńska, red. nauk., Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego. Praca – Zatrudnienie – Szkolenie, Studia i Materiały, t. I., Syntezy ekspertyz, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ” – IPiSS, Warszawa. Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2010 (1999), Studia i Materiały, t. III, RCSS, Warszawa. Sztanderska U. (1999), Metoda przepływów – zastosowanie w prognozowaniu popytu na pracę w przekroju zawodowym, w: Prognozowanie popytu na pracę. Elementy metodologii, Studia i Materiały, t. II, RCSS, Warszawa. Szylko-Skoczny M., red. (1998), Sytuacja młodzieży na rynku pracy w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, Raport z badań dla Międzynarodowej Organizacji Pracy, Warszawa. Ustrzycki P. (2007), Oczekiwania pracodawców wobec kwalifikacji pracowników, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole. Wierzbicki A.P., Kabaj M., Karpiński A., Paradysz S., Penconek B., Swoboda E. (2003), Struktura zapotrzebowania na główne grupy zawodów niezbędne dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) w perspektywie 2010 i 2020 roku, ekspertyza dla RCSS, Warszawa. Wierzbicki A. P., Kabaj M., Karpiński A., Paradysz S. (2002), Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę, ekspertyza dla RCSS, Warszawa. Wiśniewski Z. (2010), Wprowadzenie, w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń. Wiśniewski Z., Zawadzki K., red. (2010), Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń. 178 Wojdyło-Preisner M., Zawadzki K. (2010), Zatrudnienie subwencjonowane, w: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, red., Aktywna polityka rynku pracy, WUP − Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń. Wojnicka E., red. (2009), Podkarpacki Monitoring Rynku Pracy, Studia o Gospodarce nr 6/2009. Zaktualizowana koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju (2005), RCSS, Warszawa. Zalecenia metodyczne do prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych (2003), Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa. Zwarte publikacje dostępne w Internecie Błędowski P., Efektywność usług i instrumentów rynku pracy służących podnoszeniu kwalifikacji bezrobotnych – rekomendacje na podstawie doświadczeń wybranych krajów Unii Europejskiej, w: P. Błędowski, B. Błaszczyk, M. Fedorczuk, Cz. Kliszko, P. Kubicki, Kierunki modyfikacji rozwiązań prawno-organizacyjnych w celu zwiększania efektywności usług i instrumentów rynku pracy służących podnoszeniu kwalifikacji. Raport z badań, http://www.mpips.gov.pl. Bukowski M., Dyrda S., Kowal P., Pelle D., Zmiany technologiczne a podaż i popyt na pracę w cyklu życia, w: M. Bukowski, J. Zawistowski red., Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej http://ibs.org.pl/site/upload/publikacje/Zmiana _technologiczna. pdf. Bukowski M., Zawistowski J., red., Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej http://ibs.org.pl/site/upload/publikacje/Zmiana_technologiczna.pdf. Jóźwiak J., Kotowska I.E., Przewidywane zmiany liczby i struktury wieku ludności w Polsce do 2035 r. i ich skutki ekonomiczne, Narodowa Rada Rozwoju. Krajowy Program Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna 2006–2008, MPiPS, Warszawa 2006, http://ec.europa.eu/employment_social/social_inclusion/docs/2006/ nap/poland_pl.pdf. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004–2006 (http://archiwum-ukie.polskawue.gov.pl/ HLP/files.nsf/0/490F561E1A83A3CBC1256F4F0042DADE/$file/npr.pdf). Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007–2013 (www.npr.gov.pl). Rogut A., Determinanty popytu na pracę w ujęciu regionalnym, http://mikro.univ.szczecin. pl/bp/pdf/16/11.pdf. Rządowy Program – Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, załącznik do uchwały nr 193/2004 Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 2004 r. Strategia Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, http://www.mpips.gov. pl/userfiles/File/pozytek/SWRSO%202009-2015.pdf. Zatrudnienie w Polsce 2010. Integracja i globalizacja, http://translate.google.pl/translate? hl=pl&langpair=en%7Cpl&u=http://ibs.org.pl/ang/1. 179 Strony internetowe http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,2669885.html. http://pl.shvoong.com/law-and-politics/administrative-law/1740634-rz%C4%85dowecentrum-studi%C3%B3w-strategicznych/#ixzz1XLlBxfAW. http://www.egospodarka.pl/32746,Prognoza-ludnosci-Polski-2008-2035,3,39,1.html. http://www.exporter.pl/forum/agencje_plus/10_NCSS.html. wnp.pl/praca. Materiały i opracowania statystyczne Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2010 r., GUS, Warszawa 2011. Bezrobocie rejestrowane I−II kwartał 2011 r., GUS, Warszawa 2011. Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ramach programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2010 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Funduszy, Warszawa 2011. Informacja o stanie i strukturze zatrudnienia w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2010. Informacja o stanie i strukturze zatrudnienia w wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy w 2010 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2011. Kwartalna informacja o rynku pracy w II kwartale 2011 r., GUS, Warszawa 2011. Rocznik demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON, I półrocze 2011 r., GUS, Warszawa 2011. Akty prawne Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 stycznia 2009 r. w sprawie organizowania prac interwencyjnych i robót publicznych oraz jednorazowej refundacji kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne (DzU 2009, nr 5, poz. 25). Rozporządzenie Komisji (WE) nr 800/200846, art. 2, ust. 1, pkt. 32 (DzU UE L 214 z 09.08.2008). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług rynku pracy (DzU z dnia 28 września 2010 r. nr 117, poz. 1193). Ustawa z dnia 17 lutego 2006 r. o likwidacji Rządowego Centrum Studiów Strategicznych (DzU z dnia 17 marca 2006 r., nr 45, poz. 319). Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (DzU 2008, nr 69, poz. 415). Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Rządowym Centrum Studiów Strategicznych (DzU z 1996 r. nr 106, poz. 495) Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o utworzeniu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (DzU z dnia 13 grudnia 2000 r. nr 109, poz. 1158). 180 ANEKS Wybrane publikacje z zakresu badań rynku pracy i prognozowania popytu na pracę według zawodów Lp. 1 2 Biblioteka/ Adres internetowy CRZL Biblioteka Narodowa Autor/Autorzy Z. Wiśniewski E. Dolny M. Maksim M. Wojdyło-Preisner K. Zawadzki M. Bukowski, red. E. Kryńska, red. nauk. Ł. Arendt I. Kukulak-Dolata I. Poliwczak H. Sobocka-Szczapa M. Bukowski, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Raport z pierwszego etapu projektu Monitorowanie efektywności polityki rynku pracy – opracowanie metodologii badania efektywności podstawowych aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu Miejsce i rok wydania Toruń 2010 Zatrudnienie w Polsce 2008 – praca w cyklu życia Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Wersja książkowa Warszawa 2010 Zatrudnienie w Polsce 2008 – praca w cyklu życia Migracje szansą województwa pomorskiego − wspieranie pozytywnych trendów adaptacyjnych na regionalnym rynku pracy. Raport z badania zrealizowanego przez PBS DGA Sp. z o.o. Migracje zarobkowe międzywojewódzkie mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Migracje zarobkowe wewnątrzwojewódzkie i międzypowiatowe mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Warszawa 2010 Warszawa 2010 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 cd. tabeli na następnej stronie 181 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy A. Leszczyńska 2 cd. Biblioteka Narodowa A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak M. Górski T. Duchnowski M. Kononowicz J. Michałowska M. Baron-Puda I. Kłóska R. Marszowski, red. J. Zdański, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Migracje zarobkowe zagraniczne mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Trendy gospodarcze istotne dla migracji w województwie pomorskim − prognoza do 2020 roku Rekomendacje dotyczące efektywnego kreowania kapitału ludzkiego Gospodarka Powiatu Malborskiego − jutro. Wczoraj−dziś−jutro. Badanie zmian gospodarczych w Powiecie Malborskim Miejsce i rok wydania Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Malbork 2010 Gospodarka Powiatu Malborskiego. Wnioski i rekomendacje Malbork 2010 Strategia rozwoju edukacji zawodowej powiatu malborskiego na lata 2010−2015 Badanie trendów rozwojowych na rynku pracy w podregionie bielskim Rynek pracy Bytomia szanse i zagrożenia u progu XXI wieku Diagnoza potrzeb edukacji zawodowej w subregionie częstochowskim. Publikacja z badań Malbork 2010 Bielsko Biała 2010 Katowice 2010 Częstochowa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 182 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy A. Piotrowska-Piątek, red. 2 cd. Biblioteka Narodowa J. Matuszek, red. M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek K. Markowski, red. I. Świeczewska A. Gajdos M. Walczak A. Urbaniak D. Walczak K. Okupska Tytuł Zasoby biblioteczne Analiza kierunków rozwoju wiedzy w regionie świętokrzyskim – raport z realizacji zadania Gospodarka Polski − prognozy i opinie. Raport nr 14 Analiza i prognozowanie rozwoju rynku pracy w regionie bielskim Prognozy bezrobocia wśród kobiet i mężczyzn w poszczególnych powiatach województwa lubelskiego Miejsce i rok wydania Kielce 2009 Warszawa 2009 Bielsko-Biała 2006 Warszawa 2011 Prognoza popytu na pracę wśród kobiet i mężczyzn w województwie lubelskim Warszawa 2011 Prognozy ogólnych trendów gospodarczych w województwie lubelskim Warszawa 2011 Perspektywy rozwoju przedsiębiorstw z Lubelszczyzny. Studium empiryczne Analiza aktualnej sytuacji trendów rozwojowych i prognoza zmian społeczno-gospodarczych w województwie lubelskim. Katalog mechanizmów prorozwojowych – koncepcja procesu zarządzania zmianą gospodarczą w regionie Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa lubelskiego Lublin 2011 Lublin 2009 Kutno 2010 cd. tabeli na następnej stronie 183 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Filipek, red. M. Dąbrowska D. Łazarz M. Wargacki W. Wagner, red. 2 cd. Biblioteka Narodowa B. Plawgo A. Grabska M. Klimczuk M. Citkowski M. Juchnicka A. Sosnowicz J. Żynel-Etel K. Leszko E. Kryńska, red. J. Suchecka, B. Suchecki B. Suchecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Tytuł Zasoby biblioteczne Kompleksowa i prognostyczna informacja o warszawskim rynku pracy Badanie sektora edukacji Miejsce i rok wydania Warszawa 2009 Rzeszów 2009 Analiza trendów rozwojowych zachodzących na rynku pracy w województwie podkarpackim Analiza kluczowych sektorów województwa podlaskiego. Sektor budownictwa Rzeszów 2010 Białystok 2010 Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006−2010 Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej Prognozowanie popytu na pracę: elementy metodologii Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę Warszawa 2006 Warszawa 1999 Warszawa 1999 Warszawa 2000 Warszawa 2002 Warszawa 2002 cd. tabeli na następnej stronie 184 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy A. Zagórowska 2 cd. Biblioteka Narodowa T. Sołdra-Gwiżdż K. Szczygielski B. Mazurek C. Sadowska-Snarska Z.J. Szczakowski, red. T. Kupczyk, red. T. Kupczyk, red. M. Mackiewicz i inni M. Mackiewicz i inni M. Mackiewicz i inni Tytuł Zasoby biblioteczne System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 3, Prognozy popytu na pracę w Polsce System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 4, SPPP − podręcznik użytkownika Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę Rynek pracy a zmiany demograficzne dawnych województw makroregionu południowego: dynamika, struktura, aspekty przestrzenne, prognoza Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży województwa opolskiego: stan i prognoza Prognoza inicjatyw klastrowych w regionie łódzkim Popyt na pracę na lokalnym rynku pracy w Suwałkach Zarządzanie organizacjami w świetle wyzwań XXI wieku: od teorii do praktyki − t. 2 Audyt ofert pracy, zapotrzebowania na kwalifikacje i szkolenia na Dolnym Śląsku Uwarunkowania rozwoju Dolnego Śląska w perspektywie roku 2020 Prognoza ogólnych trendów gospodarczych w województwie mazowieckim Zapotrzebowanie przemysłu na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Zapotrzebowanie rolnictwa na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Miejsce i rok wydania Warszawa 2004 Warszawa 2005 Warszawa 2003 Katowice 2001 Opole 2007 Łódź 2008 Białystok 2005 Łódź 2005 Wrocław 2006 Wrocław 2010 Warszawa 2011 Łódź 2011 Łódź 2011 cd. tabeli na następnej stronie 185 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Mackiewicz i inni P. Krajewski M. Mackiewicz M. Mazurek J. Żurawska R. Drozdowski 2 cd. Biblioteka Narodowa S. Borkowska P. Bohdziewicz S. Golinowska B. Plawgo C. Sadowska-Snarska P. Dittmann L. Cybulski Z.M. Nowak R. Rauziński E. Kwiatkowski A. Rogut J. Socha Tytuł Zasoby biblioteczne Zapotrzebowanie sektora usług rynkowych na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w województwie łódzkim Rozmiary i kierunki zapotrzebowania na kwalifikowane kadry pracownicze w województwie opolskim: (analiza stanu z elementami prognozy): raport podsumowujący wyniki I etapu projektu Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Rynek pracy w makroregionie łódzkim: stan i perspektywy Lokalny rynek pracy w Łomży i powiecie łomżyńskim: stan obecny i perspektywy rozwoju Rynek pracy w regionie podlaskim – stan i perspektywy Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Śląsk 2020: czynniki i strategie rozwoju Popyt na pracę w województwie mazowieckim: analizy na podstawie opinii pracodawców i danych agregatowych Miejsce i rok wydania Łódź 2011 Łódź 2009 Opole 2001 Poznań 2002 Łódź 1994 Warszawa 2003 Białystok 2004 Warszawa 2005 Wrocław 2006 Opole 2007 Warszawa 2007 cd. tabeli na następnej stronie 186 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Kryńska, red. M. Duczmal D. Potwora W. Potwora A. Skowronek A. Skowronek 2 cd. Biblioteka Narodowa J. Różański D. Stawasz P. Baranowski A. Śliz M.S. Szczepański M. Kowalewski J. Chodorski S. Jarosz-Żukowska K. Safin R. Horodyński C. Sadowska-Snarska Tytuł Zasoby biblioteczne Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego. „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie”, Studia i Materiały, t 1, Syntezy ekspertyz Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb: (raport końcowy) Lokalna strategia zatrudnienia i promocji przedsiębiorczości w Rudzie Śląskiej na lata 2008−2015. Część ogólna Lokalna strategia zatrudnienia i promocji przedsiębiorczości w Rudzie Śląskiej na lata 2008−2015. Część szczegółowa Ocena profili i kierunków kształcenia na poziomie średnim i wyższym w kontekście zapotrzebowania rynku pracy w Łodzi i regionie Trendy na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa łódzkiego Analiza procesów i determinant wpływających na zmianę struktury gospodarczej Powiatu Wodzisławskiego oraz prognoza zmian Działalność publicznych szkół wyższych w Trójmieście w latach 2005−2009 a prognozowane zmiany demograficzne i potrzeby rynku pracy Trendy gospodarcze a zmienność mazowieckiego rynku pracy: raport końcowy Prognozowanie zmian i trendów wśród pracodawców dolnośląskiego sektora ochrony zdrowia Rynek pracy w powiecie złotoryjskim − stan i perspektywy rozwoju Poziom i struktura popytu na pracę w świetle badań podlaskich pracodawców Miejsce i rok wydania Warszawa 2007 Opole 2008 Ruda Śląska 2008 Ruda Śląska 2008 Łódź 2009 Łódź 2009 Opole 2010 Gdańsk 2010 Warszawa 2010 Wrocław 2010 Legnica 2010 Białystok – Warszawa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 187 Lp. 2 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Narodowa Autor/Autorzy R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz K. Dziugieł P. Wójcik J. Witkowski, red. E. Kryńska, red. A. Zagórowska, red. K. Dziugieł C. Dziugieł Tytuł Zasoby biblioteczne Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy na obszarach wiejskich Miejsce i rok wydania Białystok – Warszawa 2003 Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w miastach liczących powyżej 50 tys. mieszkańców Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy we Wrocławiu Warszawa 2010 Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego Rynek pracy w województwie łódzkim: specyfika i uwarunkowania: raport końcowy z realizacji projektu „Analiza lokalnego rynku pracy – Diagnoza zawodów” Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie", Studia i Materiały, t. 2, Synteza wyników badań i rekomendacje Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa wielkopolskiego Analiza popytu na pracę w poszczególnych zawodach Warszawa 2010 Kutno 2007 Warszawa 2007 Opole 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 188 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Bukowski, red. E. Kryńska, red., J. Suchecka, B. Suchecki Z. Strzelecki 3 4 Biblioteka Uniwersytetu Szczecińskiego Biblioteka Uniwersytetu Opolskiego Z.. Strzelecki M. Maciejewska H. Mizerek J. H. Górniewicz J. Kurkiewicz R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska Red. M. Bukowski E. Kryńska, red. nauk. Ł. Arendt I. Kukulak-Dolata I. Poliwczak H. Sobocka-Szczapa Tytuł Zasoby biblioteczne Zatrudnienie w Polsce 2008 – praca w cyklu życia Gospodarka polski prognozy i opinie. Raport nr 14 Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Miejsce i rok wydania Warszawa 2010 Warszawa 2009 Warszawa 1998 Prognozowanie popytu na pracę według kwalifikacji a potrzeby w zakresie kierunków kształcenia i szkolenia Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Prace z zakresu prognozowania Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Zatrudnienie w Polsce 2008 – praca w cyklu życia Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Wersja książkowa Gospodarka polski prognozy i opinie. Raport nr 14 Warszawa 2000 Warszawa 2000 Warszawa 2002 Olsztyn 2006 Kraków 2008 Białystok – Warszawa 2003 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2009 cd. tabeli na następnej stronie 189 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Kryńska, red. J. Suchecka, B. Suchecki E. Kryńska, red. J. Suchecka, B. Suchecki B. Suchecki Z. Strzelecki 4 cd. Biblioteka Uniwersytetu Opolskiego A. Zagórowska T. Sołdra-Gwiżdż K. Szczygielski C. Sadowska-Snarska Z.J. Szczakowski, red. J. Żurawska Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006−2010 Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę Rynek pracy a zmiany demograficzne dawnych województw makroregionu południowego: dynamika, struktura, aspekt przestrzenne, prognoza Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę. Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży województwa opolskiego: stan i prognoza Popyt na pracę na lokalnym rynku pracy w Suwałkach Zarządzanie organizacjami w świetle wyzwań XXI wieku: od teorii do praktyki, t. 2 Rozmiary i kierunki zapotrzebowania na kwalifikowane kadry pracownicze w województwie opolskim (analiza stanu z elementami prognozy): raport podsumowujący wyniki I etapu projektu Warszawa 2006 Warszawa 2000 Warszawa 2002 Katowice 2001 Warszawa 2003 Opole 2007 Białystok 2005 Łódź 2005 Opole 2001 cd. tabeli na następnej stronie 190 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy T. Kupczyk, red. T. Kupczyk, red. R. Drozdowski P. Dittmann L. Cybulski Z.M. Nowak R. Rauziński E. Kryńska, red. 4 cd. Biblioteka Uniwersytetu Opolskiego M. Duczmal D. Potwora W. Potwora J. Różański D. Stawasz I. Mąkolska R. Jończy D. Rokita A. Śliz M.S. Szczepański Tytuł Zasoby biblioteczne Audyt ofert pracy, zapotrzebowania na kwalifikacje i szkolenia na Dolnym Śląsku Uwarunkowania rozwoju Dolnego Śląska w perspektywie roku 2020 Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Śląsk 2020: czynniki i strategie rozwoju Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 1, Syntezy ekspertyz Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb: (raport końcowy) Ocena profili i kierunków kształcenia na poziomie średnim i wyższym w kontekście zapotrzebowania rynku pracy w Łodzi i regionie Diagnoza i prognozy makroekonomiczne dla województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego: stan i tendencje: raport z badań Analiza procesów i determinant wpływających na zmianę struktury gospodarczej Powiatu Wodzisławskiego oraz prognoza zmian Miejsce i rok wydania Wrocław 2006 Wrocław 2010 Poznań 2002 Wrocław 2006 Opole 2007 Warszawa 2007 Opole 2008 Łódź 2009 Opole 2009 Opole 2009 Opole 2010 cd. tabeli na następnej stronie 191 Lp. 4 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Opolskiego Autor/Autorzy R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska E. Kryńska, red. A. Zagórowska, red. 5 Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego M. Bukowski, red. A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak M. Górski T. Duchnowski M. Kononowicz J. Michałowska J. Zdański, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie−- Szkolenie" Studia i Materiały, t. 2, Synteza wyników badań i rekomendacje Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Zatrudnienie w Polsce 2008 – praca w cyklu życia Gospodarka Powiatu Malborskiego − jutro. Wczoraj−dziś−jutro. Badanie zmian gospodarczych w Powiecie Malborskim Miejsce i rok wydania Białystok – Warszawa 2003 Warszawa 2007 Opole 2010 Warszawa 2010 Malbork 2010 Gospodarka Powiatu Malborskiego. Wnioski i rekomendacje Malbork 2010 Strategia rozwoju edukacji zawodowej powiatu malborskiego na lata 2010−2015 Diagnoza potrzeb edukacji zawodowej w subregionie częstochowskim. Publikacja z badań Malbork 2010 Częstochowa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 192 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy A. Piotrowska-Piątek, red. E. Kryńska, red. nauk. Ł. Arendt I. Kukulak-Dolata I. Poliwczak H. Sobocka-Szczapa M. Nowicki, red. M. Filipek, red. 5 cd. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego M. Dąbrowska D. Łazarz M. Wargacki E. Kryńska, red. E. Kwiatkowski E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki B. Suchecki, red. B. Suchecki Tytuł Zasoby biblioteczne Analiza kierunków rozwoju wiedzy w regionie świętokrzyskim – raport z realizacji zadania Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Wersja książkowa Gospodarka polski prognozy i opinie. Raport nr 14 Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy. Pomorska mapa zawodów i umiejętności przyszłości Kompleksowa i prognostyczna informacja o warszawskim rynku pracy Badanie sektora edukacji Miejsce i rok wydania Kielce 2009 Warszawa 2010 Warszawa 2009 Gdańsk 2008 Warszawa 2009 Rzeszów 2009 Prognoza podaży i popytu na pracę w województwie podlaskim Białystok – Warszawa 2010 Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 System prognozowania popytu na pracę w Polsce. Cz. 2, Projekt systemu, baza danych, model makroekonometryczny Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006−2010 Wielowariantowa, średniookresowa prognoza popytu na pracę najemną w Polsce w przekroju 369 grup zawodowych Warszawa 2004 Warszawa 2006 Warszawa 2000 cd. tabeli na następnej stronie 193 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z.. Strzelecki Z. Strzelecki 5 cd. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego A. Zagórowska T. Sołdra-Gwiżdż K. Szczygielski B. Mazurek Tytuł Zasoby biblioteczne Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej Prognozowanie popytu na pracę: elementy metodologii Prognozowanie popytu na pracę według kwalifikacji a potrzeby w zakresie kierunków kształcenia i szkolenia Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 3, Prognozy popytu na pracę w Polsce System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 4, SPPP − podręcznik użytkownika Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę Rynek pracy a zmiany demograficzne dawnych województw makroregionu południowego: dynamika, struktura, aspekty przestrzenne, prognoza Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży województwa opolskiego: stan i prognoza Prognoza inicjatyw klastrowych w regionie łódzkim Miejsce i rok wydania Warszawa 1999 Warszawa 1999 Warszawa 2000 Warszawa 2000 Warszawa 2002 Warszawa 2002 Warszawa 2004 Warszawa 2005 Warszawa 2003 Katowice 2001 Opole 2007 Łódź 2008 cd. tabeli na następnej stronie 194 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy R. Drozdowski C. Sadowska-Snarska 5 cd. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego M. Witkowski T. Klimanek B. Guzik D. Appenzeller W. Jurek P. Miłobędzki, red. M. Szreder K. Barteczko A.F. Bocian B. Rogut K. Barteczko A.F. Bocian M. Cieślak, red. E. Perycz K. Barteczko A.F. Bocian T. Kupczyk, red. T. Kupczyk, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Raport końcowy, prognoza: potrzeby kadrowe przedsiębiorców aglomeracji poznańskiej na tle kierunków społeczno-gospodarczego rozwoju regionu − diagnoza, prognoza, monitoring Popyt na pracę na lokalnym rynku pracy w Suwałkach Prognozowanie gospodarcze i symulacje w przykładach i zadaniach Miejsce i rok wydania Poznań 2010. Białystok 2005 Poznań 2006 Prognozowanie i symulacje: wybrane zagadnienia Poznań 2007 Modelowanie i prognozowanie gospodarki narodowej Prognozowanie i symulacje gospodarcze: metody, modele, zastosowania Determinanty popytu na pracę w Polsce w okresie transformacji Prognozowanie i symulacje makroekonomiczne Prognozowanie gospodarcze: metody i zastosowania Strategiczne prognozowanie, modelowanie i symulacja Prognozowanie i symulacje gospodarcze: metody, modele, zastosowania Audyt ofert pracy, zapotrzebowania na kwalifikacje i szkolenia na Dolnym Śląsku Uwarunkowania rozwoju Dolnego Śląska w perspektywie roku 2020 Sopot 2007 Białystok 2008 Łódź 2008 Białystok 2004 Warszawa 2005 Warszawa 2009 Białystok 2008 Wrocław 2006 Wrocław 2010 cd. tabeli na następnej stronie 195 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy P. Krajewski M. Mackiewicz M. Mazurek M. Mackiewicz J. Żurawska R. Drozdowski 5 cd. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego S. Borkowska P. Bohdziewicz S. Golinowska B. Plawgo C. Sadowska-Snarska P. Dittmann L. Cybulski M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz E. Ciepucha Tytuł Zasoby biblioteczne Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w województwie łódzkim Osoby po 45. roku życia na rynku pracy Lubelszczyzny: prognozy opracowane w ramach projektu: praca zbiorowa Rozmiary i kierunki zapotrzebowania na kwalifikowane kadry pracownicze w województwie opolskim: (analiza stanu z elementami prognozy): raport podsumowujący wyniki I etapu projektu Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Rynek pracy w makroregionie łódzkim: stan i perspektywy Lokalny rynek pracy w Łomży i powiecie łomżyńskim: stan obecny i perspektywy rozwoju Rynek pracy w regionie podlaskim – stan i perspektywy Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Potrzeby kadrowe regionalnego rynku pracy: na podstawie badań ankietowych pracodawców: raport z badań Miejsce i rok wydania Łódź 2009 Warszawa 2011 Opole 2001 Poznań 2002 Łódź 1994 Warszawa 2003 Białystok 2004. Warszawa 2005 Wrocław 2006 Olsztyn 2006 Łódź 2006 cd. tabeli na następnej stronie 196 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy Z.M. Nowak R. Rauziński E. Kryńska, red. 5 cd. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego M. Duczmal D. Potwora W. Potwora J. Kurkiewicz J. Różański D. Stawasz I. Mąkolska R. Jończy D. Rokita P. Baranowski M. Kowalewski J. Chodorski S. Jarosz-Żukowska K. Safin R. Horodyński C. Sadowska-Snarska Tytuł Zasoby biblioteczne Śląsk 2020: czynniki i strategie rozwoju Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego. „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t 1, Syntezy ekspertyz Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb (raport końcowy) Prace z zakresu prognozowania Ocena profili i kierunków kształcenia na poziomie średnim i wyższym w kontekście zapotrzebowania rynku pracy w Łodzi i regionie Diagnoza i prognozy makroekonomiczne dla województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego: stan i tendencje: raport z badań Trendy na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa łódzkiego Trendy gospodarcze a zmienność mazowieckiego rynku pracy: raport końcowy Prognozowanie zmian i trendów wśród pracodawców dolnośląskiego sektora ochrony zdrowia Rynek pracy w powiecie złotoryjskim − stan i perspektywy rozwoju Poziom i struktura popytu na pracę w świetle badań podlaskich pracodawców Miejsce i rok wydania Opole 2007 Warszawa 2007 Opole 2008 Kraków 2008 Łódź 2009 Opole 2009 Opole 2009 Łódź 2009 Warszawa 2010 Wrocław 2010 Legnica 2010 Białystok – Warszawa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 197 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Mackiewicz A. Karpiński B. Urbaniak 5 cd. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz K. Dziugieł P. Wójcik J. Witkowski, red. E. Kryńska, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Migracje a rynek pracy w województwie lubelskim: prognozy opracowane w ramach projektu Przyszłość rynku pracy w Polsce Zatrudnienie i instytucje rynku pracy w warunkach starzejących się zasobów pracy: badania dla Polski Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy na obszarach wiejskich Miejsce i rok wydania Warszawa 2010 Warszawa 2006 Łódź 2011 Białystok – Warszawa 2003 Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w miastach liczących powyżej 50 tys. mieszkańców Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy we Wrocławiu Warszawa 2010 Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego Rynek pracy w województwie łódzkim: specyfika i uwarunkowania: raport końcowy z realizacji projektu „Analiza lokalnego rynku pracy – Diagnoza zawodów” Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 2, Synteza wyników badań i rekomendacje Warszawa 2010 Kutno 2007 Warszawa 2007 cd. tabeli na następnej stronie 198 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy A. Zagórowska, red. 5 cd. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego K. Dziugieł C. Dziugieł P. Bartkiewicz i inni 6 Instytut Badań Strukturalnych M. Bukowski, red. 7 Biblioteka Jagiellońska Tytuł Zasoby biblioteczne Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa wielkopolskiego Analiza popytu na pracę w poszczególnych zawodach Małopolska − dobre miejsce do życia i inwestowania Warmia i Mazury 2020. Jaka droga do rozwoju? Analiza zmian w otoczeniu makroekonomicznym województwa warmińsko-mazurskiego w latach 1995−2008 Analiza kondycji oraz kierunków rozwoju sektora MSP w województwie warmińsko-mazurskim Małopolska − dobre miejsce do życia i inwestowania Zatrudnienie w Polsce 2008 – praca w cyklu życia Migracje szansą województwa pomorskiego − wspieranie pozytywnych trendów adaptacyjnych na regionalnym rynku pracy. Raport z badania zrealizowanego przez PBS DGA Sp. z o.o. Migracje zarobkowe międzywojewódzkie mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Trendy gospodarcze istotne dla migracji w województwie pomorskim − prognoza do 2020 roku Rekomendacje dotyczące efektywnego kreowania kapitału ludzkiego Miejsce i rok wydania Opole 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Olsztyn 2010 Olsztyn 2009 Olsztyn 2009 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 cd. tabeli na następnej stronie 199 Lp. 7 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Jagiellońska Autor/Autorzy A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak M. Baron-Puda I. Kłóska R. Marszowski, red. J. Zdański, red. E. Kryńska, red. nauk. Ł. Arendt I. Kukulak-Dolata I. Poliwczak H. Sobocka-Szczapa M. Nowicki, red. J. Matuszek, red. Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Gospodarka Powiatu Malborskiego − jutro. Wczoraj−dziś−jutro. Badanie zmian gospodarczych w Powiecie Malborskim Malbork 2010 Gospodarka Powiatu Malborskiego. Wnioski i rekomendacje Malbork 2010 Badanie trendów rozwojowych na rynku pracy w podregionie bielskim Rynek pracy Bytomia szanse i zagrożenia u progu XXI wieku Diagnoza potrzeb edukacji zawodowej w subregionie częstochowskim. Publikacja z badań Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Wersja książkowa Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy. Pomorska mapa zawodów i umiejętności przyszłości Analiza i prognozowanie rozwoju rynku pracy w regionie bielskim Bielsko Biała 2010 Katowice 2010 Częstochowa 2010 Warszawa 2010 Gdańsk 2008 Bielsko-Biała 2006 cd. tabeli na następnej stronie 200 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek K. Markowski, red. 7 cd. Biblioteka Jagiellońska I. Świeczewska A. Gajdos M. Walczak A. Urbaniak D. Walczak K. Okupska M. Filipek, red. E. Wojnicka, red. M. Dąbrowska D. Łazarz M. Wargacki Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Prognozy bezrobocia wśród kobiet i mężczyzn w poszczególnych powiatach województwa lubelskiego Warszawa 2011 Prognoza popytu na pracę wśród kobiet i mężczyzn w województwie lubelskim Warszawa 2011 Prognozy ogólnych trendów gospodarczych w województwie lubelskim Warszawa 2011 Perspektywy rozwoju przedsiębiorstw z Lubelszczyzny. Studium empiryczne Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa lubelskiego Lublin 2011 Kutno 2010 Kompleksowa i prognostyczna informacja o warszawskim rynku pracy Podkarpacki monitoring rynku pracy. Raport I Badanie sektora edukacji Warszawa 2009 Rzeszów 2008 Rzeszów 2009 cd. tabeli na następnej stronie 201 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy W. Wagner, red. 7 cd. Biblioteka Jagiellońska E. Kryńska, red. E. Kwiatkowski B. Plawgo A. Grabska M. Klimczuk M. Citkowski M. Juchnicka A. Sosnowicz J. Żynel-Etel K. Leszko J. Konieczna-Sałamatin A. Gendźwiłł A. Stasik B. Plawgo A. Grabska M. Klimczuk M. Citkowski M. Juchnicka A. Sosnowicz J. Żynel-Etel K. Leszko Tytuł Zasoby biblioteczne Analiza trendów rozwojowych zachodzących na rynku pracy w województwie podkarpackim Prognoza podaży i popytu na pracę w województwie podlaskim Miejsce i rok wydania Rzeszów 2010 Białystok – Warszawa 2010 Analiza kluczowych sektorów województwa podlaskiego. Sektor budownictwa Białystok 2010 Podlaska Mapa Zawodów i Kwalifikacji. Analiza popytu i podaży pracy w województwie podlaskim w ujęciu regionalnym i lokalnym Białystok 2010 Startery podlaskiej gospodarki. Analiza gospodarczych obszarów wzrostu i innowacji województwa podlaskiego. Sektor Call Center Białystok 2010 cd. tabeli na następnej stronie 202 Lp. 7 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Jagiellońska Autor/Autorzy B. Plawgo A. Grabska M. Klimczuk M. Citkowski M. Juchnicka A. Sosnowicz J. Żynel-Etel K. Leszko E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki B. Suchecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Startery podlaskiej gospodarki. Analiza gospodarczych obszarów wzrostu i innowacji województwa podlaskiego. Sektor produkcji żywności leczniczej Białystok 2010 Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006−2010 Wielowariantowa, średniookresowa prognoza popytu na pracę najemną w Polsce w przekroju 369 grup zawodowych Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej Prognozowanie popytu na pracę: elementy metodologii Prognozowanie popytu na pracę według kwalifikacji a potrzeby w zakresie kierunków kształcenia i szkolenia Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę Warszawa 2006 Warszawa 2000 Warszawa 1999 Warszawa 1999 Warszawa 2000 Warszawa 2000 Warszawa 2002 Warszawa 2003 cd. tabeli na następnej stronie 203 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy Tytuł Zasoby biblioteczne, jak również dostępne w Internecie Rynek pracy a zmiany demograficzne dawnych województw makroregionu południowego: dynamika, struktura, aspekty przestrzenne, prognoza T. Sołdra-Gwiżdż Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży K. Szczygielski województwa opolskiego: stan i prognoza B. Mazurek Prognoza inicjatyw klastrowych w regionie łódzkim R. Drozdowski Raport końcowy, prognoza: potrzeby kadrowe przedsiębiorców aglomeracji poznańskiej na tle kierunków społeczno-gospodarczego rozwoju regionu − diagnoza, prognoza, monitoring C. Sadowska-Snarska Popyt na pracę na lokalnym rynku pracy w Suwałkach Popyt na pracę w województwie mazowieckim: analizy na podstawie E. Kwiatkowski opinii pracodawców i danych agregatowych A. Rogut J. Socha T. Kupczyk, red. Audyt ofert pracy, zapotrzebowania na kwalifikacje i szkolenia na Dolnym Śląsku T. Kupczyk, red. Uwarunkowania rozwoju Dolnego Śląska w perspektywie roku 2020 M. Mackiewicz i inni Prognoza ogólnych trendów gospodarczych w województwie mazowieckim M. Mackiewicz i inni Zapotrzebowanie przemysłu na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim M. Mackiewicz i inni Zapotrzebowanie rolnictwa na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim M. Mackiewicz i inni Zapotrzebowanie sektora usług nierynkowych na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Miejsce i rok wydania A. Zagórowska 7 cd. Biblioteka Jagiellońska Katowice 2001 Opole 2007 Łódź 2008 Poznań 2010. Białystok 2005 Warszawa 2007 Wrocław 2006 Wrocław 2010 Warszawa 2011 Łódź 2011 Łódź 2011 Łódź 2011 cd. tabeli na następnej stronie 204 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Mackiewicz i inni P. Krajewski M. Mackiewicz M. Mazurek M. Mackiewicz J. Żurawska 7 cd. Biblioteka Jagiellońska R. Drozdowski S. Borkowska P. Bohdziewicz S. Golinowska B. Plawgo C. Sadowska-Snarska Tytuł Zasoby biblioteczne Zapotrzebowanie sektora usług rynkowych na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w województwie łódzkim Osoby po 45. roku życia na rynku pracy Lubelszczyzny: prognozy opracowane w ramach projektu: praca zbiorowa Rozmiary i kierunki zapotrzebowania na kwalifikowane kadry pracownicze w województwie opolskim (analiza stanu z elementami prognozy): raport podsumowujący wyniki I etapu projektu Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Rynek pracy w makroregionie łódzkim: stan i perspektywy Lokalny rynek pracy w Łomży i powiecie łomżyńskim: stan obecny i perspektywy rozwoju Rynek pracy w regionie podlaskim – stan i perspektywy Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy P. Dittmann L. Cybulski Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Miejsce i rok wydania Łódź 2011 Łódź 2009 Warszawa 2011 Opole 2001 Poznań 2002 Łódź 1994 Warszawa 2003 Białystok 2004 Warszawa 2005 Wrocław 2006 cd. tabeli na następnej stronie 205 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz E. Ciepucha E. Kwiatkowski A. Rogut J. Socha E. Kryńska, red. 7 cd. Biblioteka Jagiellońska M. Duczmal D. Potwora W. Potwora R. Jończy D. Rokita P. Baranowski M. Leńczuk A. Michalska M. Węgrzyn A. Śliz M.S. Szczepański M. Kowalewski Tytuł Zasoby biblioteczne Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Potrzeby kadrowe regionalnego rynku pracy na podstawie badań ankietowych pracodawców: raport z badań Popyt na pracę w województwie mazowieckim: analizy na podstawie opinii pracodawców i danych agregatowych Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 1, Syntezy ekspertyz Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb (raport końcowy) Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego: stan i tendencje: raport z badań Trendy na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa łódzkiego Pracodawca − rynek − pracownik: raport z badania zapotrzebowania na pracowników wśród małopolskich pracodawców 2009, Kraków, kwiecień 2010 Analiza procesów i determinant wpływających na zmianę struktury gospodarczej Powiatu Wodzisławskiego oraz prognoza zmian Trendy gospodarcze a zmienność mazowieckiego rynku pracy: raport końcowy Miejsce i rok wydania Olsztyn 2006 Łódź 2006 Warszawa 2007 Warszawa 2007 Opole 2008 Opole 2009 Łódź 2009 Kraków 2010 Opole 2010 Warszawa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 206 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy J. Chodorski S. Jarosz-Żukowska K. Safin R. Horodyński C. Sadowska-Snarska B. Urbaniak 7 cd. Biblioteka Jagiellońska R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz K. Dziugieł P. Wójcik J. Witkowski, red. E. Kryńska, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Prognozowanie zmian i trendów wśród pracodawców dolnośląskiego sektora ochrony zdrowia Rynek pracy w powiecie złotoryjskim− stan i perspektywy rozwoju Poziom i struktura popytu na pracę w świetle badań podlaskich pracodawców Zatrudnienie i instytucje rynku pracy w warunkach starzejących się zasobów pracy: badania dla Polski Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy na obszarach wiejskich Miejsce i rok wydania Wrocław 2010 Legnica 2010 Białystok – Warszawa 2010 Łódź 2011 Białystok – Warszawa 2003 Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w miastach liczących powyżej 50 tys. mieszkańców Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy we Wrocławiu Warszawa 2010 Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego Rynek pracy w województwie łódzkim: specyfika i uwarunkowania: raport końcowy z realizacji projektu „Analiza lokalnego rynku pracy – Diagnoza zawodów” Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca− Zatrudnienie − Szkolenie", Studia i Materiały, t. 2, Synteza wyników badań i rekomendacje Warszawa 2010 Kutno 2007 Warszawa 2007 cd. tabeli na następnej stronie 207 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy A. Zagórowska, red. 7 cd. Biblioteka Jagiellońska K. Dziugieł C. Dziugieł 8 Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Red. M. Bukowski P. Bartkiewicz i inni A. Mazu M. Skrzek-Lubasińska I. Kołodziejczyk I. Anuszewska A. Ślusarczyk K. Podlejska M. Filipek A. Leszczyńska Tytuł Zasoby biblioteczne Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa wielkopolskiego Analiza popytu na pracę w poszczególnych zawodach Małopolska − dobre miejsce do życia i inwestowania Zatrudnienie w Polsce 2008 – praca w cyklu życia Warmia i Mazury 2020. Jaka droga do rozwoju? Szanse i bariery zatrudniania w województwie pomorskim osób w wieku 45+ − raport końcowy Miejsce i rok wydania Opole 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Olsztyn 2010 Gdańsk 2009 Migracje szansą województwa pomorskiego − wspieranie pozytywnych trendów adaptacyjnych na regionalnym rynku pracy. Raport z badania zrealizowanego przez PBS DGA Sp. z o.o. Migracje zarobkowe międzywojewódzkie mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Migracje zarobkowe wewnątrzwojewódzkie i międzypowiatowe mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Migracje zarobkowe zagraniczne mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Trendy gospodarcze istotne dla migracji w województwie pomorskim − prognoza do 2020 roku Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 cd. tabeli na następnej stronie 208 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy Tytuł Zasoby biblioteczne, jak również dostępne w Internecie Rekomendacje dotyczące efektywnego kreowania kapitału ludzkiego Gospodarka Powiatu Malborskiego − jutro. Wczoraj−dziś−jutro. Badanie zmian gospodarczych w Powiecie Malborskim 8 cd. Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak M. Górski T. Duchnowski M. Kononowicz J. Michałowska M. Baron-Puda I. Kłóska R. Marszowski, red. T. Burzyński A. Jankowski J. Soboń T. Wołowiec D. Dryglas A. Hadzik G. Jankowski Miejsce i rok wydania Sopot 2009 Malbork 2010 Gospodarka Powiatu Malborskiego. Wnioski i rekomendacje Malbork 2010 Strategia rozwoju edukacji zawodowej powiatu malborskiego na lata 2010−2015 Badanie trendów rozwojowych na rynku pracy w podregionie bielskim Rynek pracy Bytomia szanse i zagrożenia u progu XXI wieku Prognozy rozwoju oraz oddziaływania turystyki na rynek pracy oraz modernizację przedsiębiorstw w województwie śląskim Malbork 2010 Bielsko Biała 2010 Katowice 2010 Kraków 2010 cd. tabeli na następnej stronie 209 Lp. 8 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Autor/Autorzy A. NitkiewiczJankowska S. Marczyk W. Marczyk J. Pyka A, Ziomek M. Żemła A. Maciejowska K. Burzyńska W. Burzyński H. Handszuh A. Staszewska M. Romek M. Wyrwicz P. Krawczyk J. Zdański, red. M. Anacka A. Doktorska A. Gołoś A. Grobelna K. Kowalczyk J. Malczyk A. Maliszewska K. Szczerbacz J. Żaczkiewicz Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Prognozy rozwoju oraz oddziaływania turystyki na rynek pracy oraz modernizację przedsiębiorstw w województwie śląskim Kraków 2010 Diagnoza potrzeb edukacji zawodowej w subregionie częstochowskim. Publikacja z badań Od diagnozy do prognozy – potrzeby gospodarki a jakość kapitału ludzkiego w województwie świętokrzyskim. Raport końcowy Częstochowa 2010 Kielce 2010 cd. tabeli na następnej stronie 210 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy A. Piotrowska-Piątek, red. E. Kryńska, red. nauk. Ł. Arendt I. Kukulak-Dolata I. Poliwczak H. Sobocka-Szczapa M. Nowicki, red. 8 cd. Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu J. Matuszek, red. M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek K. Markowski, red. Z. Pastuszak, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Analiza kierunków rozwoju wiedzy w regionie świętokrzyskim – raport z realizacji zadania Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Wersja książkowa Gospodarka polski prognozy i opinie. Raport nr 14 Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy. Pomorska mapa zawodów i umiejętności przyszłości Analiza i prognozowanie rozwoju rynku pracy w regionie bielskim Prognozy bezrobocia wśród kobiet i mężczyzn w poszczególnych powiatach województwa lubelskiego Miejsce i rok wydania Kielce 2009 Warszawa 2010 Warszawa 2009 Gdańsk 2008 Bielsko-Biała 2006 Warszawa 2011 Prognozy zatrudnienia wśród kobiet i mężczyzn w poszczególnych powiatach województwa lubelskiego w podziale na wiek Warszawa 2011 Prognoza popytu na pracę wśród kobiet i mężczyzn w województwie lubelskim Warszawa 2011 Prognozy ogólnych trendów gospodarczych w województwie lubelskim Warszawa 2011 Perspektywy rozwoju przedsiębiorstw z Lubelszczyzny. Studium empiryczne Nasze problemy naszą szansą Lublin 2011 Lublin 2010 cd. tabeli na następnej stronie 211 Lp. 8 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Autor/Autorzy R. Mącik B. Romejko K. Konefał I. Świeczewska A. Gajdos M. Walczak A. Urbaniak D. Walczak K. Okupska M. Filipek, red. E. Wojnicka, red. M. Dąbrowska D. Łazarz M. Wargacki W. Wagner, red. E. Kryńska, red. E. Kwiatkowski B. Plawgo A. Grabska M. Klimczuk M. Citkowski M. Juchnicka A. Sosnowicz J. Żynel-Etel K. Leszko Tytuł Zasoby biblioteczne Lubelskie Obserwatorium Gospodarcze. Aktualne trendy i prognozowane zmiany Miejsce i rok wydania Lublin 2010 Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa lubelskiego Kutno 2010 Kompleksowa i prognostyczna informacja o warszawskim rynku pracy Podkarpacki monitoring rynku pracy. Raport I Badanie sektora edukacji Analiza trendów rozwojowych zachodzących na rynku pracy w województwie podkarpackim Prognoza podaży i popytu na pracę w województwie podlaskim Analiza kluczowych sektorów województwa podlaskiego. Sektor budownictwa Warszawa 2009 Rzeszów 2008 Rzeszów 2009 Rzeszów 2010 Białystok – Warszawa 2010 Białystok 2010 cd. tabeli na następnej stronie 212 Lp. 8 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Autor/Autorzy J. Konieczna-Sałamatin A. Gendźwiłł A. Stasik B. Plawgo A. Grabska M. Klimczuk M. Citkowski M. Juchnicka A. Sosnowicz J. Żynel-Etel K. Leszko B. Plawgo A. Grabska M. Klimczuk M. Citkowski M. Juchnicka A. Sosnowicz J. Żynel-Etel K. Leszko E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki B. Suchecki, red. B. Suchecki Tytuł Zasoby biblioteczne Podlaska Mapa Zawodów i Kwalifikacji. Analiza popytu i podaży pracy w województwie podlaskim w ujęciu regionalnym i lokalnym Miejsce i rok wydania Białystok 2010 Startery podlaskiej gospodarki. Analiza gospodarczych obszarów wzrostu i innowacji województwa podlaskiego. Sektor Call Center Białystok 2010 Startery podlaskiej gospodarki. Analiza gospodarczych obszarów wzrostu i innowacji województwa podlaskiego. Sektor produkcji żywności leczniczej Białystok 2010 Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 2, Projekt systemu, baza danych, model makroekonometryczny Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006−2010 Warszawa 2004 Warszawa 2006 cd. tabeli na następnej stronie 213 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki 8 cd. Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu A. Zagórowska T. Sołdra-Gwiżdż K. Szczygielski B. Mazurek C. Sadowska-Snarska E. Kwiatkowski A. Rogut J. Socha T. Kupczyk, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Wielowariantowa, średniookresowa prognoza popytu na pracę najemną w Polsce w przekroju 369 grup zawodowych Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej Prognozowanie popytu na pracę: elementy metodologii Prognozowanie popytu na pracę według kwalifikacji a potrzeby w zakresie kierunków kształcenia i szkolenia Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę Rynek pracy a zmiany demograficzne dawnych województw makroregionu południowego: dynamika, struktura, aspekty przestrzenne, prognoza Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży województwa opolskiego: stan i prognoza Prognoza inicjatyw klastrowych w regionie łódzkim Popyt na pracę na lokalnym rynku pracy w Suwałkach Popyt na pracę w województwie mazowieckim: analizy na podstawie opinii pracodawców i danych agregatowych Audyt ofert pracy, zapotrzebowania na kwalifikacje i szkolenia na Dolnym Śląsku Miejsce i rok wydania Warszawa 2000 Warszawa 1999 Warszawa 1999 Warszawa 2000 Warszawa 2000 Warszawa 2002 Warszawa 2002 Warszawa 2003 Katowice 2001 Opole 2007 Łódź 2008 Białystok 2005 Warszawa 2007 Wrocław 2006 cd. tabeli na następnej stronie 214 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy T. Kupczyk, red. T. Kupczyk, red. M. Mackiewicz i inni M. Mackiewicz i inni M. Mackiewicz i inni M. Mackiewicz i inni 8 cd. Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu M. Mackiewicz i inni P. Krajewski M. Mackiewicz M. Mazurek J. Żurawska R. Drozdowski S. Borkowska P. Bohdziewicz S. Golinowska Tytuł Zasoby biblioteczne Uwarunkowania rozwoju Dolnego Śląska w perspektywie roku 2020 Zapotrzebowanie na kwalifikacje i szkolenia pracowników przedsiębiorstw z Dolnego Śląska Prognoza ogólnych trendów gospodarczych w województwie mazowieckim Zapotrzebowanie przemysłu na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Zapotrzebowanie rolnictwa na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Zapotrzebowanie sektora usług nierynkowych na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Zapotrzebowanie sektora usług rynkowych na absolwentów szkolnictwa zawodowego w województwie łódzkim Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w województwie łódzkim Rozmiary i kierunki zapotrzebowania na kwalifikowane kadry pracownicze w województwie opolskim (analiza stanu z elementami prognozy): raport podsumowujący wyniki I etapu projektu Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Rynek pracy w makroregionie łódzkim: stan i perspektywy Lokalny rynek pracy w Łomży i powiecie łomżyńskim: stan obecny i perspektywy rozwoju Miejsce i rok wydania Wrocław 2010 Wrocław 2011 Warszawa 2011 Łódź 2011 Łódź 2011 Łódź 2011 Łódź 2011 Łódź 2009 Opole 2001 Poznań 2002 Łódź 1994 Warszawa 2003 cd. tabeli na następnej stronie 215 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy B. Plawgo C. Sadowska-Snarska 8 cd. Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu P. Dittmann L. Cybulski M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz Z.M. Nowak R. Rauziński E. Kwiatkowski A. Rogut J. Socha E. Kryńska, red. M. Duczmal D. Potwora W. Potwora A. Skowronek A. Skowronek J. Różański D. Stawasz Tytuł Zasoby biblioteczne Rynek pracy w regionie podlaskim – stan i perspektywy Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Śląsk 2020: czynniki i strategie rozwoju Popyt na pracę w województwie mazowieckim: analizy na podstawie opinii pracodawców i danych agregatowych Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 1, Syntezy ekspertyz Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb (raport końcowy) Lokalna strategia zatrudnienia i promocji przedsiębiorczości w Rudzie Śląskiej na lata 2008−2015. Część ogólna Lokalna strategia zatrudnienia i promocji przedsiębiorczości w Rudzie Śląskiej na lata 2008−2015. Część szczegółowa Ocena profili i kierunków kształcenia na poziomie średnim i wyższym w kontekście zapotrzebowania rynku pracy w Łodzi i regionie Miejsce i rok wydania Białystok 2004. Warszawa 2005 Wrocław 2006 Olsztyn 2006 Opole 2007 Warszawa 2007 Warszawa 2007 Opole 2008 Ruda Śląska 2008 Ruda Śląska 2008 Łódź 2009 cd. tabeli na następnej stronie 216 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy I. Mąkolska R. Jończy D. Rokita P. Baranowski A. Śliz M.S. Szczepański 8 cd. Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu M. Kowalewski J. Chodorski S. Jarosz-Żukowska K. Safin R. Horodyński C. Sadowska-Snarska M. Mackiewicz B. Urbaniak E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz Tytuł Zasoby biblioteczne Diagnoza i prognozy makroekonomiczne dla województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego: stan i tendencje: raport z badań Trendy na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa łódzkiego Analiza procesów i determinant wpływających na zmianę struktury gospodarczej Powiatu Wodzisławskiego oraz prognoza zmian Działalność publicznych szkół wyższych w Trójmieście w latach 2005−2009 a prognozowane zmiany demograficzne i potrzeby rynku pracy Trendy gospodarcze a zmienność mazowieckiego rynku pracy: raport końcowy Prognozowanie zmian i trendów wśród pracodawców dolnośląskiego sektora ochrony zdrowia Rynek pracy w powiecie złotoryjskim − stan i perspektywy rozwoju Poziom i struktura popytu na pracę w świetle badań podlaskich pracodawców Migracje a rynek pracy w województwie lubelskim: prognozy opracowane w ramach projektu Zatrudnienie i instytucje rynku pracy w warunkach starzejących się zasobów pracy: badania dla Polski Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy na obszarach wiejskich Miejsce i rok wydania Opole 2009 Opole 2009 Łódź 2009 Opole 2010 Gdańsk 2010 Warszawa 2010 Wrocław 2010 Legnica 2010 Białystok – Warszawa 2010 Warszawa 2010 Łódź 2011 Warszawa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 217 Lp. 8 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Autor/Autorzy E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz K. Dziugieł P. Wójcik J. Witkowski, red. E. Kryńska, red. A. Zagórowska, red. K. Dziugieł 9 Biblioteka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie C. Dziugieł P. Bartkiewicz i inni R. Drozdowski M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w miastach liczących powyżej 50 tys. mieszkańców Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy we Wrocławiu Warszawa 2010 Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego Rynek pracy w województwie łódzkim: specyfika i uwarunkowania: raport końcowy z realizacji projektu „Analiza lokalnego rynku pracy – Diagnoza zawodów” Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 2, Synteza wyników badań i rekomendacje Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa wielkopolskiego Analiza popytu na pracę w poszczególnych zawodach Warmia i Mazury 2020. Jaka droga do rozwoju? Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Warszawa 2010 Kutno 2007 Warszawa 2007 Opole 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Olsztyn 2010 Poznań 2002 Olsztyn 2006 cd. tabeli na następnej stronie 218 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Kryńska, red. 9 cd. Biblioteka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie J. Kurkiewicz I. Mąkolska R. Jończy D. Rokita A. Zagórowska, red. 10 11 WUP Rzeszów WUP w Gdańsku A. Mazur M. Skrzek-Lubasińska I. Kołodziejczyk I. Anuszewska A. Ślusarczyk K. Podlejska M. Filipek Tytuł Zasoby biblioteczne Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie−- Szkolenie" Studia i Materiały, t. 1, Syntezy ekspertyz Prace z zakresu prognozowania Diagnoza i prognozy makroekonomiczne dla województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego: stan i tendencje: raport z badań Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Prognoza popytu na określone kwalifikacje na regionalnym rynku pracy dla 5-letniej perspektywy w województwie podkarpackim Szanse i bariery zatrudniania w województwie pomorskim osób w wieku 45+ − raport końcowy Miejsce i rok wydania Warszawa 2007 Kraków 2008 Opole 2009 Opole 2009 Opole 2010 Kraków 2007 Gdańsk 2009 Migracje szansą województwa pomorskiego − wspieranie pozytywnych trendów adaptacyjnych na regionalnym rynku pracy. Raport z badania zrealizowanego przez PBS DGA Sp. z o.o. Sopot 2009 cd. tabeli na następnej stronie 219 Lp. 12 Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu Autor/Autorzy M. Górski T. Duchnowski M. Kononowicz J. Michałowska K. Markowski, red. I. Świeczewska A. Gajdos M. Walczak A. Urbaniak D. Walczak K. Okupska E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki Tytuł Zasoby biblioteczne Migracje szansą województwa pomorskiego − wspieranie pozytywnych trendów adaptacyjnych na regionalnym rynku pracy. Raport z badania zrealizowanego przez PBS DGA Sp. z o.o. Migracje zarobkowe międzywojewódzkie mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Migracje zarobkowe wewnątrzwojewódzkie i międzypowiatowe mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Trendy gospodarcze istotne dla migracji w województwie pomorskim − prognoza do 2020 roku Rekomendacje dotyczące efektywnego kreowania kapitału ludzkiego Strategia rozwoju edukacji zawodowej powiatu malborskiego na lata 2010−2015 Gospodarka polski prognozy i opinie. Raport nr 14 Perspektywy rozwoju przedsiębiorstw z Lubelszczyzny. Studium empiryczne Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa lubelskiego Miejsce i rok wydania Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Malbork 2010 Warszawa 2009 Lublin 2011 Kutno 2010 Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 cd. tabeli na następnej stronie 220 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki 12 cd. Biblioteka Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu R. Drozdowski C. Sadowska-Snarska T. Kupczyk, red. P. Krajewski M. Mackiewicz M. Mazurek M. Mackiewicz R. Drozdowski Tytuł Zasoby biblioteczne Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej Prognozowanie popytu na pracę: elementy metodologii Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 3, Prognozy popytu na pracę w Polsce System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 4, SPPP − podręcznik użytkownika Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę. Raport końcowy, prognoza: potrzeby kadrowe przedsiębiorców aglomeracji poznańskiej na tle kierunków społeczno-gospodarczego rozwoju regionu − diagnoza, prognoza, monitoring Popyt na pracę na lokalnym rynku pracy w Suwałkach Uwarunkowania rozwoju Dolnego Śląska w perspektywie roku 2020 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w województwie łódzkim Osoby po 45. roku życia na rynku pracy Lubelszczyzny: prognozy opracowane w ramach projektu: praca zbiorowa Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Miejsce i rok wydania Warszawa 1999 Warszawa 1999 Warszawa 2002 Warszawa 2002 Warszawa 2004 Warszawa 2005 Warszawa 2003 Poznań 2010. Białystok 2005 Wrocław 2010 Łódź 2009 Warszawa 2011 Poznań 2002 Warszawa 2005 cd. tabeli na następnej stronie 221 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy P. Dittmann L. Cybulski M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz Z.M. Nowak R. Rauziński E. Kryńska, red. 12 cd. Biblioteka Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu J. Różański D. Stawasz M. Mackiewicz A. Karpiński B. Urbaniak R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz Tytuł Zasoby biblioteczne Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Śląsk 2020: czynniki i strategie rozwoju Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 1, Syntezy ekspertyz Ocena profili i kierunków kształcenia na poziomie średnim i wyższym w kontekście zapotrzebowania rynku pracy w Łodzi i regionie Migracje a rynek pracy w województwie lubelskim: prognozy opracowane w ramach projektu Przyszłość rynku pracy w Polsce Zatrudnienie i instytucje rynku pracy w warunkach starzejących się zasobów pracy: badania dla Polski Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy na obszarach wiejskich Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w miastach liczących powyżej 50 tys. mieszkańców Miejsce i rok wydania Wrocław 2006 Olsztyn 2006 Opole 2007 Warszawa 2007 Łódź 2009 Warszawa 2010 Warszawa 2006 Łódź 2011 Białystok – Warszawa 2003 Warszawa 2010 Warszawa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 222 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Kryńska, red. 12 cd. Biblioteka Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu A. Zagórowska, red. K. Dziugieł C. Dziugieł 13 Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak Tytuł Zasoby biblioteczne Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 2, Synteza wyników badań i rekomendacje Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa wielkopolskiego Analiza popytu na pracę w poszczególnych zawodach Migracje szansą województwa pomorskiego − wspieranie pozytywnych trendów adaptacyjnych na regionalnym rynku pracy. Raport z badania zrealizowanego przez PBS DGA Sp. z o.o. Migracje zarobkowe międzywojewódzkie mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Migracje zarobkowe wewnątrzwojewódzkie i międzypowiatowe mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Trendy gospodarcze istotne dla migracji w województwie pomorskim − prognoza do 2020 roku Rekomendacje dotyczące efektywnego kreowania kapitału ludzkiego Gospodarka Powiatu Malborskiego − jutro. Wczoraj−dziś−jutro. Badanie zmian gospodarczych w Powiecie Malborskim Miejsce i rok wydania Warszawa 2007 Opole 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Malbork 2010 cd. tabeli na następnej stronie 223 Lp. 13 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego Autor/Autorzy A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak M. Górski T. Duchnowski M. Kononowicz J. Michałowska M. Baron-Puda I. Kłóska J. Zdański, red. Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne, jak również dostępne w Internecie Gospodarka Powiatu Malborskiego. Wnioski i rekomendacje A. Piotrowska-Piątek, red. E. Kryńska, red. nauk. Ł. Arendt I. Kukulak-Dolata I. Poliwczak H. Sobocka-Szczapa K. Markowski, red. E. Kryńska, red. E. Kwiatkowski Tytuł Malbork 2010 Strategia rozwoju edukacji zawodowej powiatu malborskiego na lata 2010−2015 Badanie trendów rozwojowych na rynku pracy w podregionie bielskim Diagnoza potrzeb edukacji zawodowej w subregionie częstochowskim. Publikacja z badań Analiza kierunków rozwoju wiedzy w regionie świętokrzyskim – raport z realizacji zadania Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Wersja książkowa. Perspektywy rozwoju przedsiębiorstw z Lubelszczyzny. Studium empiryczne Prognoza podaży i popytu na pracę w województwie podlaskim Malbork 2010 Bielsko Biała 2010 Częstochowa 2010 Kielce 2009 Warszawa 2010 Lublin 2011 Białystok – Warszawa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 224 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki B. Suchecki A. Zagórowska 13 cd. Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego T. Sołdra-Gwiżdż K. Szczygielski C. Sadowska-Snarska E. Kwiatkowski A. Rogut J. Socha T. Kupczyk, red. T. Kupczyk, red. T. Kupczyk, red. T. Kupczyk, red. P. Krajewski M. Mackiewicz M. Mazurek M. Mackiewicz Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006−2010 Rynek pracy a zmiany demograficzne dawnych województw makroregionu południowego: dynamika, struktura, aspekty przestrzenne, prognoza Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży województwa opolskiego: stan i prognoza Popyt na pracę na lokalnym rynku pracy w Suwałkach Popyt na pracę w województwie mazowieckim: analizy na podstawie opinii pracodawców i danych agregatowych Prognoza rynku pracy i zapotrzebowania na kwalifikacje Audyt ofert pracy, zapotrzebowania na kwalifikacje i szkolenia na Dolnym Śląsku Uwarunkowania rozwoju Dolnego Śląska w perspektywie roku 2020 Zapotrzebowanie na kwalifikacje i szkolenia pracowników przedsiębiorstw z Dolnego Śląska Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w województwie łódzkim Osoby po 45. roku życia na rynku pracy Lubelszczyzny: prognozy opracowane w ramach projektu: praca zbiorowa Warszawa 2006 Katowice 2001 Opole 2007 Białystok 2005 Warszawa 2007 Wrocław 2005 Wrocław 2006 Wrocław 2010 Wrocław 2011 Łódź 2009 Warszawa 2011 cd. tabeli na następnej stronie 225 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy J. Żurawska S. Borkowska P. Bohdziewicz S. Golinowska Zasoby biblioteczne, jak również dostępne w Internecie Rozmiary i kierunki zapotrzebowania na kwalifikowane kadry pracownicze w województwie opolskim (analiza stanu z elementami prognozy): raport podsumowujący wyniki I etapu projektu Rynek pracy w makroregionie łódzkim: stan i perspektywy B. Plawgo C. Sadowska-Snarska 13 cd. Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego Tytuł P. Dittmann L. Cybulski M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz R. Jończy D. Rokita A. Śliz M. S. Szczepański M. Kowalewski J. Chodorski S. Jarosz-Żukowska K. Safin Lokalny rynek pracy w Łomży i powiecie łomżyńskim: stan obecny i perspektywy rozwoju Rynek pracy w regionie podlaskim – stan i perspektywy Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego: stan i tendencje: raport z badań Analiza procesów i determinant wpływających na zmianę struktury gospodarczej Powiatu Wodzisławskiego oraz prognoza zmian Trendy gospodarcze a zmienność mazowieckiego rynku pracy: raport końcowy Prognozowanie zmian i trendów wśród pracodawców dolnośląskiego sektora ochrony zdrowia Rynek pracy w powiecie złotoryjskim − stan i perspektywy rozwoju Miejsce i rok wydania Opole 2001 Łódź 1994 Warszawa 2003 Białystok 2004 Warszawa 2005 Wrocław 2006 Olsztyn 2006 Opole 2009 Opole 2010 Warszawa 2010 Wrocław 2010 Legnica 2010 cd. tabeli na następnej stronie 226 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy R. Horodyński C. Sadowska-Snarska M. Mackiewicz B. Urbaniak 13 cd. Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz K. Dziugieł P. Wójcik J. Witkowski, red. E. Kryńska, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Poziom i struktura popytu na pracę w świetle badań podlaskich pracodawców Migracje a rynek pracy w województwie lubelskim: prognozy opracowane w ramach projektu Zatrudnienie i instytucje rynku pracy w warunkach starzejących się zasobów pracy: badania dla Polski Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy na obszarach wiejskich Miejsce i rok wydania Białystok – Warszawa 2010 Warszawa 2010 Łódź 2011 Białystok – Warszawa 2003 Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w miastach liczących powyżej 50 tys. mieszkańców Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy we Wrocławiu Warszawa 2010 Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego Rynek pracy w województwie łódzkim: specyfika i uwarunkowania: raport końcowy z realizacji projektu „Analiza lokalnego rynku pracy – Diagnoza zawodów” Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 2, Synteza wyników badań i rekomendacje Warszawa 2010 Kutno 2007 Warszawa 2007 cd. tabeli na następnej stronie 227 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy A. Zagórowska, red. 13 cd. Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego K. Dziugieł C. Dziugieł A. Leszczyńska 14 Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak A. Antonowicz P. Antonowicz M. Czerwińska B. Kamrowska M. Wojtysiak M. Górski T. Duchnowski M. Kononowicz J. Michałowska Tytuł Zasoby biblioteczne Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa wielkopolskiego Analiza popytu na pracę w poszczególnych zawodach Migracje szansą województwa pomorskiego − wspieranie pozytywnych trendów adaptacyjnych na regionalnym rynku pracy. Raport z badania zrealizowanego przez PBS DGA Sp. z o.o. Migracje zarobkowe zagraniczne mieszkańców województwa pomorskiego − prognoza do 2020 roku Rekomendacje dotyczące efektywnego kreowania kapitału ludzkiego Gospodarka Powiatu Malborskiego− jutro. Wczoraj−dziś−jutro. Badanie zmian gospodarczych w Powiecie Malborskim Miejsce i rok wydania Opole 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Sopot 2009 Sopot 2009 Sopot 2009 Malbork 2010 Gospodarka Powiatu Malborskiego. Wnioski i rekomendacje Malbork 2010 Strategia rozwoju edukacji zawodowej powiatu malborskiego na lata 2010−2015 Malbork 2010 cd. tabeli na następnej stronie 228 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Baron-Puda I. Kłóska J. Zdański 14 cd. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego A. Piotrowska-Piątek, red. E. Kryńska, red. nauk. Ł. Arendt I. Kukulak-Dolata I. Poliwczak H. Sobocka-Szczapa M. Nowicki, red. J. Matuszek, red. I. Świeczewska A. Gajdos M. Walczak A. Urbaniak D. Walczak K. Okupska E. Wojnicka, red. E. Kryńska, red. E. Kwiatkowski Tytuł Zasoby biblioteczne Badanie trendów rozwojowych na rynku pracy w podregionie bielskim Diagnoza potrzeb edukacji zawodowej w subregionie częstochowskim. Publikacja z badań Analiza kierunków rozwoju wiedzy w regionie świętokrzyskim – raport z realizacji zadania Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Wersja książkowa. Gospodarka polski prognozy i opinie. Raport nr 14 Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy. Pomorska mapa zawodów i umiejętności przyszłości Analiza i prognozowanie rozwoju rynku pracy w regionie bielskim Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa lubelskiego Miejsce i rok wydania Bielsko Biała 2010 Częstochowa 2010 Kielce 2009 Warszawa 2010 Warszawa 2009 Gdańsk 2008 Bielsko-Biała 2006 Kutno 2010 Podkarpacki monitoring rynku pracy. Raport I Prognoza podaży i popytu na pracę w województwie podlaskim Rzeszów 2008 Białystok – Warszawa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 229 Lp. 14 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego Autor/Autorzy A. Busłowski G. Klamecka-Roszkowska C. Sadowska-Snarska M. Muczyński M. Kowerski D. Długosz A. Busłowski G. Klamecka-Roszkowska C. Sadowsk-Snarska M. Muczyński M. Kowerski D. Długosz A. Busłowski G. Klamecka-Roszkowska C. Sadowska-Snarska M. Muczyński M. Kowerski D. Długosz A. Busłowski G. Klamecka-Roszkowska C. Sadowska-Snarska M. Muczyński M. Kowerski D. Długosz Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Podlaski Barometr Nastrojów Gospodarczych. Diagnoza IV kwartał 2010, prognoza I kwartał 2011 Białystok 2011 Podlaski Barometr Nastrojów Gospodarczych. Diagnoza III kwartał 2010, prognoza IV kwartał 2010 Białystok 2010 Podlaski Barometr Nastrojów Gospodarczych. Diagnoza II kwartał 2010, prognoza III kwartał 2010 Białystok 2010 Podlaski Barometr Nastrojów Gospodarczych. Diagnoza I kwartał 2010, prognoza II kwartał 2010 Białystok 2010 cd. tabeli na następnej stronie 230 Lp. 14 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego Autor/Autorzy A. Busłowski Z. Ejsmont C. Sadowska-Snarska M. Muczyński M. E. Kapica M. Kowerski D. Długosz A. Busłowski Z. Ejsmont C. Sadowska-Snarska M. Muczyński M. E. Kapica M. Kowerski D. Długosz A. Busłowski Z. Ejsmont C. Sadowska-Snarska M. Muczyński M. E. Kapica M. Kowerski D. Długosz A. Busłowski Z. Ejsmont C. Sadowska-Snarska M. Muczyński Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Podlaski Barometr Nastrojów Gospodarczych. Diagnoza IV kwartał 2009, prognoza I kwartał 2010 Białystok 2010 Podlaski Barometr Nastrojów Gospodarczych. Diagnoza III kwartał 2009, prognoza IV kwartał 2009 Białystok 2009 Podlaski Barometr Nastrojów Gospodarczych. Diagnoza II kwartał 2009, prognoza III kwartał 2009 Białystok 2009 Podlaski Barometr Nastrojów Gospodarczych. Diagnoza I kwartał 2009, prognoza II kwartał 2009 Białystok 2009 cd. tabeli na następnej stronie 231 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M.E. Kapica M. Kowerski D. Długosz E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki B. Suchecki, red. B. Suchecki, red. B. Suchecki 14 cd. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego Z. Strzelecki Z. Strzelecki A. Karpiński S. Paradysz B. Penconek Z. Strzelecki Z. Strzelecki Tytuł Zasoby biblioteczne Podlaski Barometr Nastrojów Gospodarczych. Diagnoza I kwartał 2009, prognoza II kwartał 2009 Miejsce i rok wydania Białystok 2009 Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 2, Projekt systemu, baza danych, model makroekonometryczny System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 1, Podstawowa metodologia Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006−2010 Wielowariantowa, średniookresowa prognoza popytu na pracę najemną w Polsce w przekroju 369 grup zawodowych Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej Prognozowanie popytu na pracę: elementy metodologii Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2010 (na podstawie projekcji zatrudnienia na ten rok opracowanej w Zakładzie Ekspertyz i Obsługi Komitetu Prognoz „Polska w XXI wieku" PAN: „Zmiany w makrostrukturze gospodarki w Polsce do roku 2010") Prognozowanie popytu na pracę według kwalifikacji a potrzeby w zakresie kierunków kształcenia i szkolenia Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje Warszawa 2004 Warszawa 2003 Warszawa 2006 Warszawa 2000 Warszawa 1999 Warszawa 1999 Warszawa 1999 Warszawa 2000 Warszawa 2000 Warszawa 2002 cd. tabeli na następnej stronie 232 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy Z. Strzelecki A. Zagórowska 14 cd. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego T. Sołdra-Gwiżdż K. Szczygielski B. Mazurek R. Drozdowski C. Sadowska-Snarska E. Kwiatkowski A. Rogut J. Socha Z.J. Szczakowski, red. T. Kupczyk, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 3, Prognozy popytu na pracę w Polsce System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 4, SPPP − podręcznik użytkownika Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę Rynek pracy a zmiany demograficzne dawnych województw makroregionu południowego: dynamika, struktura, aspekty przestrzenne, prognoza Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży województwa opolskiego: stan i prognoza Prognoza inicjatyw klastrowych w regionie łódzkim Raport końcowy, prognoza: potrzeby kadrowe przedsiębiorców aglomeracji poznańskiej na tle kierunków społeczno-gospodarczego rozwoju regionu − diagnoza, prognoza, monitoring Popyt na pracę na lokalnym rynku pracy w Suwałkach Popyt na pracę w województwie mazowieckim: analizy na podstawie opinii pracodawców i danych agregatowych Zarządzanie organizacjami w świetle wyzwań XXI wieku: od teorii do praktyki − t. 2 Audyt ofert pracy, zapotrzebowania na kwalifikacje i szkolenia na Dolnym Śląsku Miejsce i rok wydania Warszawa 2002 Warszawa 2004 Warszawa 2005 Warszawa 2003 Katowice 2001 Opole 2007 Łódź 2008 Poznań 2010. Białystok 2005 Warszawa 2007 Łódź 2005 Wrocław 2006 cd. tabeli na następnej stronie 233 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy T. Kupczyk, red. P. Krajewski M. Mackiewicz M. Mazurek M. Mackiewicz J. Żurawska R. Drozdowski 14 cd. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego S. Borkowska P. Bohdziewicz S. Golinowska E. Ciepucha B. Plawgo C. Sadowska-Snarska P. Dittmann L. Cybulski Tytuł Zasoby biblioteczne Uwarunkowania rozwoju Dolnego Śląska w perspektywie roku 2020 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w województwie łódzkim Osoby po 45. roku życia na rynku pracy Lubelszczyzny: prognozy opracowane w ramach projektu: praca zbiorowa Rozmiary i kierunki zapotrzebowania na kwalifikowane kadry pracownicze w województwie opolskim (analiza stanu z elementami prognozy): raport podsumowujący wyniki I etapu projektu Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Rynek pracy w makroregionie łódzkim: stan i perspektywy Lokalny rynek pracy w Łomży i powiecie łomżyńskim: stan obecny i perspektywy rozwoju Popyt na pracę w dużych i średnich przedsiębiorstwach województwa łódzkiego w 1998 roku oraz prognozy na rok 1999: na podstawie wyników badań ankietowych przeprowadzonych przez Urząd Statystyczny w Łodzi Rynek pracy w regionie podlaskim – stan i perspektywy Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Miejsce i rok wydania Wrocław 2010 Łódź 2009 Warszawa 2011 Opole 2001 Poznań 2002 Łódź 1994 Warszawa 2003 Łódź 1999 Białystok 2004 Warszawa 2005 Wrocław 2006 cd. tabeli na następnej stronie 234 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz E. Ciepucha Z.M. Nowak R. Rauziński E. Kwiatkowski A. Rogut J. Socha E. Kryńska, red. 14 cd. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego M. Duczmal D. Potwora W. Potwora J. Kurkiewicz A. Skowronek A. Skowronek J. Różański D. Stawasz I. Mąkolska Tytuł Zasoby biblioteczne Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Potrzeby kadrowe regionalnego rynku pracy na podstawie badań ankietowych pracodawców: raport z badań Śląsk 2020: czynniki i strategie rozwoju Popyt na pracę w województwie mazowieckim: analizy na podstawie opinii pracodawców i danych agregatowych Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 1, Syntezy ekspertyz Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb (raport końcowy) Prace z zakresu prognozowania Lokalna strategia zatrudnienia i promocji przedsiębiorczości w Rudzie Śląskiej na lata 2008−2015. Część ogólna Lokalna strategia zatrudnienia i promocji przedsiębiorczości w Rudzie Śląskiej na lata 2008−2015. Część szczegółowa Ocena profili i kierunków kształcenia na poziomie średnim i wyższym w kontekście zapotrzebowania rynku pracy w Łodzi i regionie Diagnoza i prognozy makroekonomiczne dla województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy Miejsce i rok wydania Olsztyn 2006 Łódź 2006 Opole 2007 Warszawa 2007 Warszawa 2007 Opole 2008 Kraków 2008 Ruda Śląska 2008 Ruda Śląska 2008 Łódź 2009 Opole 2009 cd. tabeli na następnej stronie 235 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy R. Jończy D. Rokita P. Baranowski M. Leńczuk A. Michalska M. Węgrzyn A. Śliz M.S. Szczepański 14 cd. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego M. Kowalewski J. Chodorski S. Jarosz-Żukowska K. Safin R. Horodyński C. Sadowska-Snarska M. Mackiewicz A. Karpiński B. Urbaniak R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska Tytuł Zasoby biblioteczne Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego: stan i tendencje: raport z badań Trendy na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa łódzkiego Pracodawca − rynek − pracownik: raport z badania zapotrzebowania na pracowników wśród małopolskich pracodawców 2009 Analiza procesów i determinant wpływających na zmianę struktury gospodarczej Powiatu Wodzisławskiego oraz prognoza zmian Działalność publicznych szkół wyższych w Trójmieście w latach 2005− 2009 a prognozowane zmiany demograficzne i potrzeby rynku pracy Trendy gospodarcze a zmienność mazowieckiego rynku pracy: raport końcowy Prognozowanie zmian i trendów wśród pracodawców dolnośląskiego sektora ochrony zdrowia Rynek pracy w powiecie złotoryjskim − stan i perspektywy rozwoju Poziom i struktura popytu na pracę w świetle badań podlaskich pracodawców Migracje a rynek pracy w województwie lubelskim: prognozy opracowane w ramach projektu Przyszłość rynku pracy w Polsce Zatrudnienie i instytucje rynku pracy w warunkach starzejących się zasobów pracy: badania dla Polski Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Miejsce i rok wydania Opole 2009 Łódź 2009 Kraków 2010 Opole 2010 Gdańsk 2010 Warszawa 2010 Wrocław 2010 Legnica 2010 Białystok – Warszawa 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2006 Łódź 2011 Białystok – Warszawa 2003 cd. tabeli na następnej stronie 236 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy J. Witkowski, red 14 cd. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego E. K ryńska, red. M. Nowicki, red 15 Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek M. Mackiewicz J. Stopolska A. Szkudlarek E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki B. Suchecki, red. B. Suchecki, red. B. Suchecki Tytuł Zasoby biblioteczne Rynek pracy w województwie łódzkim: specyfika i uwarunkowania: raport końcowy z realizacji projektu „Analiza lokalnego rynku pracy – Diagnoza zawodów” Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 2, Synteza wyników badań i rekomendacje Trendy gospodarcze istotne dla migracji w województwie pomorskim - prognoza do 2020 roku Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy. Pomorska mapa zawodów i umiejętności przyszłości Prognozy bezrobocia wśród kobiet i mężczyzn w poszczególnych powiatach województwa lubelskiego Prognoza popytu na pracę wśród kobiet i mężczyzn w województwie lubelskim Miejsce i rok wydania Kutno 2007 Warszawa 2007 Sopot 2009 Gdańsk 2008 Warszawa 2011 Warszawa 2011 Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Warszawa 1998 System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 2, Projekt systemu, baza danych, model makroekonometryczny System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 1, Podstawowa metodologia Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006−2010 Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia Warszawa 2004 Warszawa 2003 Warszawa 2006 Warszawa 2000 cd. tabeli na następnej stronie 237 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy Z. Strzelecki Z. Strzelecki R. Drozdowski 15 cd. Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego C. Sadowska-Snarska M. Mackiewicz R. Drozdowski S. Borkowska P. Bohdziewicz B. Plawgo C. Sadowska-Snarska Z.M. Nowak R. Rauziński Tytuł Zasoby biblioteczne Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 3, Prognozy popytu na pracę w Polsce System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 4, SPPP − podręcznik użytkownika Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę Raport końcowy, prognoza: potrzeby kadrowe przedsiębiorców aglomeracji poznańskiej na tle kierunków społeczno-gospodarczego rozwoju regionu − diagnoza, prognoza, monitoring Popyt na pracę na lokalnym rynku pracy w Suwałkach Osoby po 45. roku życia na rynku pracy Lubelszczyzny: prognozy opracowane w ramach projektu, praca zbiorowa Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Rynek pracy w makroregionie łódzkim: stan i perspektywy Rynek pracy w regionie podlaskim – stan i perspektywy Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Śląsk 2020: czynniki i strategie rozwoju Miejsce i rok wydania Warszawa 2002 Warszawa 2002 Warszawa 2004 Warszawa 2005 Warszawa 2003 Poznań 2010 Białystok 2005 Warszawa 2011 Poznań 2002 Łódź 1994 Białystok 2004. Warszawa 2005 Opole 2007 cd. tabeli na następnej stronie 238 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Kryńska, red. M. Duczmal D. Potwora W. Potwora J. Kurkiewicz I. Mąkolska R. Jończy D. Rokita 15 cd. Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego A. Śliz M.S. Szczepański M. Kowalewski M. Mackiewicz W. Milo, red. B. Urbaniak R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska Tytuł Zasoby biblioteczne Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 1, Syntezy ekspertyz Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb (raport końcowy) Prace z zakresu prognozowania Diagnoza i prognozy makroekonomiczne dla województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego: stan i tendencje: raport z badań Analiza procesów i determinant wpływających na zmianę struktury gospodarczej Powiatu Wodzisławskiego oraz prognoza zmian Działalność publicznych szkół wyższych w Trójmieście w latach 2005−2009 a prognozowane zmiany demograficzne i potrzeby rynku pracy Trendy gospodarcze a zmienność mazowieckiego rynku pracy: raport końcowy Migracje a rynek pracy w województwie lubelskim: prognozy opracowane w ramach projektu Prognozowanie i symulacje Zatrudnienie i instytucje rynku pracy w warunkach starzejących się zasobów pracy: badania dla Polski Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Miejsce i rok wydania Warszawa 2007 Opole 2008 Kraków 2008 Opole 2009 Opole 2009 Opole 2010 Gdańsk 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Łódź 2002 Łódź 2011 Białystok – Warszawa 2003 cd. tabeli na następnej stronie 239 Lp. 15 cd. Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego Autor/Autorzy E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz J. Stopolska M. Mackiewicz K. Dziugieł P. Wójcik J. Witkowski, red. E. Kryńska, red. A. Zagórowska, red. K. Dziugieł C. Dziugieł Tytuł Miejsce i rok wydania Zasoby biblioteczne Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy na obszarach wiejskich Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w miastach liczących powyżej 50 tys. mieszkańców Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy we Wrocławiu Warszawa 2010 Prognozy sytuacji na rynku edukacyjnym i rynku pracy w miastach liczących poniżej 50 tys. mieszkańców Warszawa 2010 Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego Rynek pracy w województwie łódzkim: specyfika i uwarunkowania: raport końcowy z realizacji projektu „Analiza lokalnego rynku pracy – Diagnoza zawodów” Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie" Studia i Materiały, t. 2, Synteza wyników badań i rekomendacje Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa wielkopolskiego Analiza popytu na pracę w poszczególnych zawodach Warszawa 2010 Kutno 2007 Warszawa 2007 Opole 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 cd. tabeli na następnej stronie 240 Lp. 16 17 Biblioteka/ Adres internetowy Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Badań na Gospodarką Rynkową Autor/Autorzy E. Rydz, red. M. Bildziukiewicz A. Hildebrandt M. Nowicki P. Susmarski J. Szomburg, Jr M. Tarkowski D. Trawicki A. Hildebrandt M. Nowicki M. Peterlik P. Susmarski J. Szomburg, Jr. M. Tarkowski D. Trawicki A. Hildebrandt M. Nowicki P. Susmarski J. Szomburg, Jr. M. Tarkowski P. Zbieranek M. Nowicki, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Analiza sytuacji długotrwale bezrobotnych na terenie powiatu słupskiego i miasta Słupska Miejsce i rok wydania Słupsk 2009 Czynniki i mechanizmy zmian gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego do roku 2020 Gdańsk 2010 Prognozy i scenariusze do roku 2020 Gdańsk 2010 Systemy inteligencji regionalnej jako odpowiedź na wyzwania przyszłości Gdańsk 2011 Wyzwania dla systemu edukacji wynikające z uwarunkowań kształtujących strukturę gospodarki i rynek pracy powiatu starogardzkiego do roku 2020 Gdańsk 2010 cd. tabeli na następnej stronie 241 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Baron-Puda I. Kłóska J. Matuszek, red. E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki B. Suchecki, red. 18 Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego A. Karpiński S. Paradysz B. Penconek Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Z. Strzelecki Tytuł Zasoby biblioteczne Badanie trendów rozwojowych na rynku pracy w podregionie bielskim Analiza i prognozowanie rozwoju rynku pracy w regionie bielskim Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Miejsce i rok wydania Bielsko Biała 2010 Bielsko-Biała 2006 Warszawa 1998 System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 2, Projekt systemu, baza danych, model makroekonometryczny Wielowariantowa, średniookresowa prognoza popytu na pracę najemną w Polsce w przekroju 369 grup zawodowych Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2010: (na podstawie projekcji zatrudnienia na ten rok opracowanej w Zakładzie Ekspertyz i Obsługi Komitetu Prognoz „Polska w XXI wieku" PAN: „Zmiany w makrostrukturze gospodarki w Polsce do roku 2010") Rynek pracy i popyt na pracę w modelach gospodarki narodowej Prognozowanie popytu na pracę: elementy metodologii Prognozowanie popytu na pracę według kwalifikacji a potrzeby w zakresie kierunków kształcenia i szkolenia Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia Uwarunkowania prognozowania popytu na pracę oraz jego edukacyjne implikacje Przesłanki konstrukcji systemu długookresowego prognozowania popytu na pracę Warszawa 2004 Warszawa 2000 Warszawa 1999 Warszawa 1999 Warszawa 1999 Warszawa 2000 Warszawa 2000 Warszawa 2002 Warszawa 2002 cd. tabeli na następnej stronie 242 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy B. Suchecki T. Sołdra-Gwiżdż K. Szczygielski W. Wasilewski R. Woskowicz R. Drozdowski 18 cd. Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz Z.M. Nowak R. Rauziński J. Kurkiewicz A. Skowronek W. Milo, red. A. Karpiński B. Urbaniak R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska Tytuł Zasoby biblioteczne System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 3, Prognozy popytu na pracę w Polsce System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 4, SPPP − podręcznik użytkownika Przekrojowe prognozy popytu na pracę w Polsce na lata 2006−2010 Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży województwa opolskiego: stan i prognoza Analiza i ocena stopnia dopasowania modelu kształcenia do potrzeb rynku pracy w podregionie centralnym województwa śląskiego Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Śląsk 2020: czynniki i strategie rozwoju Prace z zakresu prognozowania Lokalna strategia zatrudnienia i promocji przedsiębiorczości w Rudzie Śląskiej na lata 2008−2015. Część ogólna Prognozowanie i symulacje Przyszłość rynku pracy w Polsce Zatrudnienie i instytucje rynku pracy w warunkach starzejących się zasobów pracy: badania dla Polski Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Miejsce i rok wydania Warszawa 2004 Warszawa 2005 Warszawa 2006 Opole 2007 Katowice 2006 Poznań 2002 Olsztyn 2006 Opole 2007 Kraków 2008 Ruda Śląska 2008 Łódź 2002 Warszawa 2006 Łódź 2011 Białystok – Warszawa 2003 cd. tabeli na następnej stronie 243 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Kryńska, red. E. Kwiatkowski 19 20 Biblioteka Uniwersytetu Białostockiego Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego P. Dittmann L. Cybulski M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki R. Drozdowski S. Borkowska P. Bohdziewicz P. Dittmann L. Cybulski M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz Tytuł Zasoby biblioteczne Gospodarka polski prognozy i opinie. Raport nr 14 Prognoza podaży i popytu na pracę w województwie podlaskim Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Katalog Zmian Gospodarczych i Mechanizmów Zaradczych oraz analiza makroekonomiczna obecnych i przyszłych potrzeb rozwojowych Województwa Lubuskiego Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Miejsce i rok wydania Warszawa 2009 Białystok–Warszawa 2010 Warszawa 2005 Wrocław 2006 Olsztyn 2006 Zielona Góra 2009 Warszawa 1998 Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Rynek pracy w makroregionie łódzkim: stan i perspektywy Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej: stan i perspektywy Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Poznań 2002 Łódź 1994 Warszawa 2005 Wrocław 2006 Olsztyn 2006 cd. tabeli na następnej stronie 244 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy 20 cd. Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego Autor/Autorzy R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska A. Zagórowska, red. W. Wagner, red. 21 22 23 Biblioteka Uniwersytetu Rzeszowskiego Biblioteka Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Łodzi E. Kryńska, red. J. Suchecka B. Suchecki Z.J. Szczakowski, red. M. Maciejewska H. Mizerek J.H. Górniewicz P. Baranowski M. Kowalewski L. Kuras J. Stempień J. Tokarski Tytuł Zasoby biblioteczne Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne Kapitał ludzki na Śląsku Opolskim: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Analiza trendów rozwojowych zachodzących na rynku pracy w województwie podkarpackim Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010 Miejsce i rok wydania Białystok – Warszawa 2003 Opole 2010 Rzeszów 2010 Warszawa 1998 Zarządzanie organizacjami w świetle wyzwań XXI wieku: od teorii do praktyki, t. 2 Przechodzenie Polski do gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Oferta edukacyjna studiów doktoranckich a zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę w różnych sektorach gospodarki: raport z badań Trendy na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa łódzkiego Trendy gospodarcze a zmienność mazowieckiego rynku pracy: raport końcowy Prognoza zatrudnienia w województwie łódzkim na lata 2010−2014 Łódź 2005 Warszawa 2003 Warszawa 2005 Olsztyn 2006 Łódź 2009 Warszawa 2010 Łódź 2010 cd. tabeli na następnej stronie 245 Lp. 24 Biblioteka/ Adres internetowy Biblioteka Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Autor/Autorzy R. Drozdowski B. Plawgo C.Sadowska-Snarska R. Horodeński, red. C. Sadowska-Snarska E. Kryńska, red. 25 Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego E. Kryńska, red. I. Mąkolska A. Ustrzycki T. Kupczyk, red. A. Krasnodębska E. Kwiatkowski, red. E. Kryńska, red. Tytuł Zasoby biblioteczne Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Rynek pracy w regionie podlaskim – stan i perspektywy Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007−2013: prognozy Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku: aspekty makroekonomiczne i regionalne System prognozowania popytu na pracę w Polsce, cz. 2, Projekt systemu, baza danych, model makroekonometryczny /Rządowe Centrum Studiów Strategicznych. Międzyresortowy Zespół do Prognozowania Popytu na Pracę Podręcznik użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy Prognoza podaży i popytu na pracę w województwie podlaskim Diagnoza i prognozy makroekonomiczne dla województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy Oczekiwania pracodawców wobec kwalifikacji pracowników Prognozy rynku pracy i zapotrzebowania na kwalifikacje Badanie oczekiwań pracodawców wobec potencjalnych pracowników, ich umiejętności i kwalifikacji w kontekście zjawiska migracji Popyt na pracę w województwie mazowieckim: analiza na podstawie opinii pracodawców i danych agregatowych Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie” Studia i Materiały, t. 1, Syntezy ekspertyz Miejsce i rok wydania Poznań 2002 Białystok 2004 Warszawa 2005 Białystok – Warszawa 2003 Warszawa 2004 Warszawa 2010 Białystok 2010 Opole 2009 Opole 2007 Wrocław 2005 Opole 2009 Warszawa 2007 Warszawa 2007 cd. tabeli na następnej stronie 246 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy 25 cd. Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego Autor/Autorzy E. Kryńska, red. M. Duczmal, red. D. Kopycińska, red. E. Kusideł, A. Gajdos 1 http://www.efs.gov. pl/AnalizyRaporty Podsumowania/ baza_projektow _badawczych_efs E. Kusideł, A. Gajdos E. Kusideł, A. Gajdos M. Walczak I. Świeczewska U. Patelak M. Centkowski M. Otworowska-Kubiak E. Gołaś J. Redzimski I. Świeczewska Tytuł Zasoby biblioteczne Regionalny system koordynacji rynku pracy województwa mazowieckiego „Praca − Zatrudnienie − Szkolenie” Studia i Materiały, t. 2, Syntezy wyników badań i rekomendacje Rynek pracy województwa opolskiego do roku 2013 na tle prognozy rozwoju gospodarki Konkurencyjność rynku pracy i jego podmiotów Publikacje na stronach internetowych Raport: Identyfikacja wewnętrznych i zewnętrznych zjawisk wpływających na gospodarkę i rynek pracy powiatu starogardzkiego do roku 2020 Powiat starogardzki 2020 – trendy rozwojowe i projekcja zmian gospodarczych Strategia przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą w powiecie starogardzkim Miejsce i rok wydania Warszawa 2007 Opole 2007 Szczecin 2005 Starogard Gdański 2009 Starogard Gdański 2010 Starogard Gdański 2010 Charakterystyka przedsiębiorstw w województwie pomorskim korzystających z Funduszy Europejskich na inwestycje w latach 2004–2009 Analiza aktualnego profilu technologicznego województwa pomorskiego oraz zmiany w perspektywie do 2013 roku Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa pomorskiego Analiza wyników badań ilościowych Gdańsk 2010 Kutno 2009 Kutno 2009 cd. tabeli na następnej stronie 247 Lp. 1 cd. Biblioteka/ Adres internetowy http://www.efs.gov . pl/Analizy Raporty Podsumowania/ baza_projektow _badawczych_efs Autor/Autorzy A. Gajdos I. Świeczewska A. Gajdos P. Dębowski A. Grzegorzewska Ł. Kutyło K, Okupska M. Skrzyński J. Syrda M. Walczak P. Wójcik Tytuł Publikacje na stronach internetowych Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa pomorskiego Analiza wyników badań jakościowych Poziom i struktura innowacji w województwie pomorskim i ich wpływ na zmiany profilu specjalizacyjnego regionu. Raport z badań Prognozy profilu gospodarczego województwa pomorskiego Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa pomorskiego Miejsce i rok wydania Kutno 2009 Kutno 2009 Kutno 2009 Kutno 2010 Kształcenie zawodowe w powiecie bytowskim. Raport z badań przeprowadzonych w ramach projektu „Zawodowo kształcimy z głową” Sytuacja na śląskim rynku pracy. Analiza dotychczasowych tendencji oraz prognoza (Wyniki badań diagnostyczno-prognostycznych) Raport z badania lokalnego rynku pracy w podmiotach z sektora MŚP „Badanie świętochłowickiego rynku pracy w latach 2010−2015” − badanie wśród przedstawicieli ponadgimnazjalnych szkół „Badanie świętochłowickiego rynku pracy w latach 2010−2015” − badanie wśród uczniów/uczennic ostatnich/przedostatnich klas świętochłowickich szkół ponadgimnazjalnych Sopot 2009 Katowice 2010 Kraków 2009 Olsztyn 2010 Olsztyn 2010 cd. tabeli na następnej stronie 248 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy H. Mizerek P. Kamiński M. Kamiński 1 cd. http://www.efs.gov . pl/Analizy Raporty Podsumowania/ baza_projektow _badawczych_efs P. Błędowski P. Kubicki K. Bojadżijewa-Wesołowska M. Fedorczuk Tytuł Publikacje na stronach internetowych „Badanie świętochłowickiego rynku pracy w latach 2010−2015” − badanie wśród pracodawców Raport ostrowiecki rynek pracy okiem przedsiębiorców Ostrowiecki rynek pracy okiem przedsiębiorców. Raport z realizacji I fazy badania Diagnoza potrzeb edukacyjnych szkolnictwa zawodowego a kierunki rozwoju regionalnego rynku pracy. Podsumowanie wyników badań Publikacja podsumowująca wyniki badań ilościowych zrealizowanych w ramach projektu kształcenie ustawiczne przepustką do kariery monitoring popytu na pracę w podregionie ełckim na potrzeby instytucji kształcenia ustawicznego Sytuacja społeczno-zawodowa pracowników ze szczególnym uwzględnieniem pracowników MSP Plany zatrudnieniowe i potencjał pracowniczy zachodniopomorskich pracodawców Sytuacja przedsiębiorców w powiatach województwa zachodniopomorskiego Sytuacja przedsiębiorców w powiatach województwa zachodniopomorskiego Stan i prognoza rozwoju województwa zachodniopomorskiego Miejsce i rok wydania Olsztyn 2010 Warszawa 2009 Warszawa 2008 Olsztyn 2010 Kraków 2010 Szczecin 2010 Szczecin 2010 Olsztyn 2009 Szczecin 2008 Szczecin 2009 Stan i prognoza rozwoju gospodarczego województwa zachodniopomorskiego Szczecin 2008 cd. tabeli na następnej stronie 249 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Kryńska, red. K. Konefał, red. D. Śledź, red. 1 cd. http://www.efs.gov . pl/Analizy Raporty Podsumowania/ baza_projektow _badawczych_efs M. Sokołowski, red. J. Tomczyk A. Sieklicka E. Wojnicka, red. E. Wojnicka, red. E. Wojnicka, red. E. Wojnicka, red. Tytuł Publikacje na stronach internetowych Rozwój zasobów i miejsc pracy na Mazowszu. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze Obserwatorium lubelskiego rynku pracy Raport końcowy z realizacji projektu badawczego „Przedsiębiorczość w perspektywie zmian gospodarczych – Diagnoza dla Miasta Mława” Diagnoza dostosowania popytu i podaży na tomaszowskim rynku pracy oraz prognoza tego zjawiska Raport końcowy z realizacji badania lokalnego rynku pracy w Powiecie Piotrkowskim i Powiecie m. Piotrków Trybunalski Wzmocnienie publicznych służb zatrudnienia oraz analiza i prognozowanie rozwoju rynku pracy w powiecie pajęczańskim Perspektywy Opoczyńskiego Rynku Pracy Wyniki badań terenowych przeprowadzonych wśród przedsiębiorców i dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych z terenu Powiatu Opoczyńskiego Badanie rynku pracy powiatu łaskiego Raport z badania Sytuacja gospodarcza regionu łódzkiego w opinii ekspertów Strategiczna mapa regionu. Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa łódzkiego Podkarpacki monitoring rynku pracy. Raport II Podkarpacki monitoring rynku pracy. Raport III Podkarpacki monitoring rynku pracy. Raport IV Podkarpacki monitoring rynku pracy. Raport V Miejsce i rok wydania Warszawa 2010 Lublin 2010 Mława 2010 Tomaszów Mazowiecki 2010 Piotrków Trybunalski 2008 Pajęczno 2009 Opoczno 2009 Kraków 2008 Łódź 2010 Łódź 2010 Rzeszów 2009 Rzeszów 2009 Rzeszów 2009 Rzeszów 2009 cd. tabeli na następnej stronie 250 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Wojnicka, red. T. Pomianek, red. 1 cd. 2 http://www.efs.gov .pl/Analizy Raporty Podsumowania/ baza_projektow _badawczych_efs www.asmpoland.com.pl B. Plawgo A. Grabska M. Klimczuk M. Citkowski M. Juchnicka A. Sosnowicz J. Żynel-Etel K. Leszko B. Plawgo M. Klimczuk M. Citkowski M. Juchnicka A. Klimczuk B. Plawgo M. Klimczuk K. Krot M. Juchnicka E. Kusideł A. Gajdos Tytuł Publikacje na stronach internetowych Podkarpacki monitoring rynku pracy. Raport VI Rynek pracy w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej. Poradnik dla bezrobotnych wydanie IX, poszerzone i uaktualnione Analiza kluczowych sektorów województwa podlaskiego. Sektor budownictwa Miejsce i rok wydania Rzeszów 2009 Rzeszów 2010 Białystok 2010 Startery podlaskiej gospodarki. Analiza gospodarczych obszarów wzrostu i innowacji województwa podlaskiego. Sektor rehabilitacji geriatrycznej Startery podlaskiej gospodarki. Analiza gospodarczych obszarów wzrostu i innowacji województwa podlaskiego. Sektor producentów artykułów i sprzętu medycznego Powiat starogardzki 2020 – trendy rozwojowe i projekcja zmian gospodarczych Białystok 2009 Białystok 2009 Starogard Gdański 2010 cd. tabeli na następnej stronie 251 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy E. Kusideł A. Gajdos M. Walczak I. Świeczewska U. Patelak M. Centkowski I. Świeczewska 2 cd. www.asmpoland.com.pl A. Gajdos I. Świeczewska A. Gajdos P. Dębowski A. Grzegorzewska Ł. Kutyło K, Okupska M. Skrzyński J. Syrda M. Walczak P. Wójcik Tytuł Miejsce i rok wydania Publikacje na stronach internetowych Strategia przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą w powiecie starogardzkim Starogard Gdański 2010 Analiza aktualnego profilu technologicznego województwa pomorskiego oraz zmiany w perspektywie do 2013 roku Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa pomorskiego Analiza wyników badań ilościowych Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa pomorskiego. Analiza wyników badań jakościowych Poziom i struktura innowacji w województwie pomorskim i ich wpływ na zmiany profilu specjalizacyjnego regionu. Raport z badań Prognozy profilu gospodarczego województwa pomorskiego Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa pomorskiego Kutno 2009 Kutno 2009 Kutno 2009 Kutno 2009 Kutno 2009 Kutno 2010 cd. tabeli na następnej stronie 252 Lp. 3 4 5 6 7 Biblioteka/ Adres internetowy http://www.pup. ostrowiec.pl/pliki/ Porednictwo_ pracy/efs/raport pdf. http://www.advance -cg.com/pdf/ RAPORT.pdf http://www.wupp oznan.pl/att/ polityka/ opracowania/ Perspektywiczne _zapotrzebowanie _na_kadry_2007 2010.pdf www.badaniarynku.pl http://www.crzl. gov.pl/projektymainmenu-5/rynek -pracy-mainmenu52/projekt-14mainmenu-56 Autor/Autorzy Tytuł Miejsce i rok wydania Publikacje na stronach internetowych Raport ostrowiecki rynek pracy okiem przedsiębiorców Warszawa 2009 Dopasowanie zasobów ludzkich do rozwoju turystyki – trendy rozwojowe i zmiany na rynku pracy woj. Wielkopolskiego. Raport z przebiegu badań wraz z wnioskami pobadawczymi Perspektywiczne zapotrzebowanie na kadry kwalifikowane w Wielkopolsce wykształcone na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej, technikum, szkoły policealnej, kolegium Poznań 2010 Poznań 2007 Sytuacja przedsiębiorców w powiatach województwa zachodniopomorskiego II Raport. Wnioski z analizy dotychczasowych doświadczeń urzędów pracy Olsztyn 2009 Warszawa 2009 cd. tabeli na następnej stronie 253 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy M. Nowicki, red. M. Nowicki, red. 8 9 www.midwig. pomorskie.eu http://www. wup-katowice. pl/badania_i_ analizy/wyniki_badan_i_ analiz /badania http://www.wup. kielce.pl M. Nowicki, red. P. Krajewski M. Mackiewicz E. Łaszkiewicz A. Stefaniak J. Stopolska P. Gołębiowski Tytuł Publikacje na stronach internetowych Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy. Raport sektorowy − Turystyka Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy. Raport sektorowy − Budownictwo Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy. Raport sektorowy − przemysł stoczniowy Raport metodologiczny i analityczny: Mapa potencjału społeczno-ekonomicznego gmin województwa pomorskiego Miejsce i rok wydania Gdańsk 2007 Gdańsk 2007 Gdańsk 2007 Gdańsk 2010 Popyt na pracę oraz potrzeby szkoleniowe w województwie śląskim w świetle ofert zatrudnienia portali internetowych Katowice 2008 Raport z badania świętokrzyskich pracodawców w mieście Kielce oraz powiecie pińczowskim i skarżyskim. Planowane zmiany w strukturze zatrudnienia w IV kwartale 2010 roku oraz potrzeby informacyjne pracodawców Kielce 2010 cd. tabeli na następnej stronie 254 Lp. 10 11 Biblioteka/ Adres internetowy Autor/Autorzy www.cds.krakow www.wup.poznan .pl D. Śledź, red. 12 http://www.up. gov.pl/index.php? id=183 A. Czesla Tytuł Publikacje na stronach internetowych Adekwatność kształcenia do potrzeb rynku pracy w ponadgimnazjalnych szkołach zawodowych województwa świętokrzyskiego Poziom przygotowania absolwentów do poruszania się na rynku pracy − wyniki porównawcze dla ponadgimnazjalnych szkół zawodowych województwa świętokrzyskiego Oczekiwania względem pracowników i prognoza przyjęć do pracy − postawy pracodawców z terenu województwa świętokrzyskiego wobec problemów zatrudnienia absolwentów szkół o profilu zawodowym Perspektywiczne zapotrzebowanie na kadry kwalifikowane w Wielkopolsce wykształcone na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej, technikum, szkoły policealnej, kolegium „Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy” ,,Inwestycja w kwalifikacje”. Badania rynku pracy w Powiecie Braniewskim „Rynek pracy w powiecie szczycieńskim. Badanie potrzeb i oczekiwań pracodawców” Popyt na pracę w opinii pracodawców Warmii i Mazur (Badania sondażowe) Miejsce i rok wydania Kraków 2007 Kraków 2007 Kraków 2006 Poznań 2007 Poznań 2009 Braniewo 2007 Poznań 2009 Olsztyn 2006 cd. tabeli na następnej stronie 255 Lp. 12 cd. 13 14 15 16 17 Biblioteka/ Adres internetowy http://www.up.gov. pl/index.php?id=1 83 http:// obserwatorium. wup.poznan.pl http://www.zog. wup.pl Autor/Autorzy Publikacje na stronach internetowych Prognoza zatrudnienia w wybranych sektorach oraz branżach w województwie warmińsko-mazurskim W. Dąbrowska A. Górna-Kubacka I. Kalemba-Fludra http://www.wup. pl/index.php?id=1 040 www.mpips.gov. pl http://www. rynek-pracy.darr.pl/ UserFiles/ File/ aktualizacja% 2007_07_2006/ Prognoza_popytu _na_prace_w_ wojewodztwie_ slaskim.pdf Tytuł B. Suchecki, red. Bezrobocie absolwentów wybranych zasadniczych szkół zawodowych w województwie wielkopolskim. Uwarunkowania i możliwości poprawy sytuacji Raport z badania − procesy zmiany w kluczowych branżach regionu Bieżący monitoring kluczowych procesów regionalnej gospodarki. Celem badania jest diagnoza stanu regionalnej gospodarki umożliwiająca podjęcie szybkich działań w przypadku wystąpienia procesów dekoniunktury. Profile demograficzno-zawodowe pracowników w województwie zachodniopomorskim Informacja rządu na temat sytuacji i prognozowanych tendencji na rynku pracy w 2006 r. Prognoza zatrudnienia w województwie śląskim Miejsce i rok wydania Olsztyn 2005 Poznań 2011 WUP w Szczecinie 2011 Szczecin 2010 Warszawa 2006 Katowice 2005 cd. tabeli na następnej stronie 256 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy 18 http://www.innowacje. dolnyslask. pl/index. php? option =com_ content&view= article &id=250:prognoza zapotrzebowania gospodarki-regionu-nasi-robocza-w-ukadziesektorowo-branowymi-kwalifikacyjnozawodowym-wwojewodztwiedolnolskim &catid =64:raporty& Itemid=89 19 20 http://www.innow acje.dolnyslask.pl http://www.obser watorium.dwup.pl Autor/Autorzy Tytuł Publikacje na stronach internetowych Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy Analiza zapotrzebowania na kadry w branżach uznanych za strategiczne dla dolnośląskiego rynku pracy Struktura zawodowa mieszkańców Dolnego Śląska a kierunki rozwoju dolnośląskiego rynku pracy Miejsce i rok wydania Warszawa 2010 Warszawa 2010 Warszawa 2010 Prognoza w zakresie finansowych instrumentów wspierania rozwoju regionalnego – analiza dotycząca trendów rozwojowych w zakresie instrumentów finansowych. Raport końcowy Przyszłość rynku pracy MSP w aglomeracji wrocławskiej − prognozy i rekomendacje Skrócone wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu „Prognoza trendów zmian gospodarczych w powiecie wałbrzyskim na lata 2010−2020 – projekt badawczy” „Badania i analizy trendów rozwojowych oraz zmian na rynku pracy województwa dolnośląskiego zachodzących w kontekście handlu zagranicznego. Raport z przebiegu badań” Warszawa/Wrocław 2009 Wrocław 2009 Wałbrzych 2009 Wrocław 2010 cd. tabeli na następnej stronie 257 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy 21 http://www. walbrzych. obserwatorrynku. pl/ 22 23 24 http://www.efs. gov.pl/Analizy Raporty Podsumowania http://www.wcentr umuwagi.pl http://wszins. tychy.pl Autor/Autorzy J. Krupowicz R. Marszowski D. Kwiatkowska E. Ciotucha U. Załuska A. Czesla, red. A. Czesla, red. B. Pactwa, red. P. Rojek-Adamek Tytuł Miejsce i rok wydania Publikacje na stronach internetowych Analiza rynku pracy w przekroju powiatowym i regionalnym Szczawno-Zdrój 2010 Sondaż pracodawców województwa kujawsko–pomorskiego. Diagnoza zapotrzebowania na pracowników w wymiarze kwalifikacyjno-zawodowym Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku – część prognostyczna Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie kujawsko-pomorskim w 2007 roku – część II Raport z badania: „Zawody deficytowe i nadwyżkowe w województwie lubelskim − analiza i prognoza na lata 2011−2012” Potrzeby i oczekiwania pracodawców odnośnie pożądanych kwalifikacji i usług szkoleniowych w województwie lubelskim Zapotrzebowanie kadrowe w województwie lubelskim − analiza wyników badań ankietowych Badanie lokalnego rynku pracy w powiecie ryckim pod kątem potrzeb szkoleniowych osób bezrobotnych oraz przedsiębiorców zainteresowanych zatrudnieniem osób posiadających określone kwalifikacje zawodowe Strategiczna mapa regionu. Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa łódzkiego Edukacja całożyciowa − kompetencje cywilizacyjne a regionalny rynek pracy Toruń 2010 Toruń 2010 Toruń 2008 Biskupiec 2011 Olsztyn 2011 Lublin 2009 Ryki 2009 Łódź 2010 Gliwice 2006 cd. tabeli na następnej stronie 258 Lp. Biblioteka/ Adres internetowy 25 www.pomorskiew unii.pl 1 2 3 4 5 6 7 Autor/Autorzy Tytuł Publikacje na stronach internetowych Stan i prognoza popytu na pracę w województwie pomorskim w ujęciu krótko- i średniookresowym Inne publikacje nie znalezione w zbiorach bibliotecznych i internetowych T. Kusideł Prognoza popytu na pracę (liczby pracujących) A. Gajdos w województwie warmińsko-mazurskim do roku 2009 B. Suchecki T. Kusideł Prognoza popytu na pracę (liczby pracujących) A. Gajdos w województwie śląskim do roku 2009 B. Suchecki T. Kusideł Prognoza popytu na pracę (liczby pracujących) A. Gajdos w województwie wielkopolskim do roku 2009 B. Suchecki T. Kusideł Prognoza popytu na pracę (liczby pracujących) A. Gajdos w województwie dolnośląskim do roku 2009 B. Suchecki T. Kusideł Prognoza popytu na pracę (liczby pracujących) A. Gajdos w województwie opolskim do roku 2009 B. Suchecki T. Kusideł Przekrojowe prognozy liczby pracujących w województwie lubuskim A. Gajdos na lata 2006−2010 Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy – badanie zapotrzebowania na zawody, kwalifikacje i umiejętności w ramach projektu pt. „Obserwatorium dolnośląskiego rynku pracy i edukacji” realizowanego w ramach poddziałania 6.1.2 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki współfinansowanego Przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Raport końcowy E. Kusideł Miejsce i rok wydania Gdańsk 2004 Warszawa 2011 259 ISBN 978-83-61125-81-5 RYNEK PRACY I PROGNOZOWANIE POPYTU NA PRACĘ. ŚWIAT I POLSKA „Podstawowym celem prowadzonych analiz było ukazanie zarówno prac badawczych, poświęconych badaniom rynku pracy, jak i tych, które dotyczyły tworzenia systemu prognozowania popytu na pracę, przy równoczesnym określeniu dostępności publikacji, poświęconych tego rodzaju badaniom w bibliotekach urzędów publicznych, szkół wyższych oraz instytucji. Celem dodatkowym było natomiast zidentyfikowanie tych zjawisk, które mogą w przyszłości oddziaływać na popyt na pracę w podziale na zawody. Jednocześnie, co należałoby podkreślić, dokonany został wybór publikacji, które zostały omówione w sposób bardziej szczegółowy, ponieważ jak wynika z przeprowadzonej kwerendy, zasoby bibliotek pod tym względem są bardzo duże. Podstawowym kryterium doboru było wyznaczenie roku, który stanowił granicę poszukiwań w bazach danych (2004 r.). Dodatkowymi kryteriami, mającymi na celu skoncentrowanie się wyłącznie na najważniejszych z punktu widzenia dostępności i wagi podejmowanych problemów, związanych z rynkiem pracy były: – po pierwsze – wybór wyłącznie pozycji zwartych, stanowiących opracowania w formie książkowej, – po drugie – eksperckie podejście do problematyki badawczej, które umożliwiło dokonanie wyboru i zdiagnozowanie zjawisk występujących na rynku pracy, co stanowić może istotny czynnik, wpływający na wartość merytoryczną uzasadnień w opracowywanych w ramach projektu diagnozach determinant oczekiwanego w przyszłości popytu na pracę, – wreszcie po trzecie – uwzględnienie w opracowaniu przede wszystkim tych wcześniejszych publikacji, które wydawały się ważne, ze względu na ich wartość poznawczą dla działań projektu, związanych z prognozowaniem. Pomimo tego, że opracowanie kwerendy nie było efektem działań empirycznych podjętych w ramach realizowanego projektu, stanowiły one istotne ogniwo w całym procesie analitycznym. Mają bowiem dużą wartość poznawczą dla prawidłowego zdiagnozowania stosowanych do tej pory metod prognozowania zatrudnienia według zawodów i pozwalają na pogłębienie posiadanej wiedzy na ten temat. Informacje uzyskane w ten sposób mają charakter jakościowy. Dlatego też podczas ich analizy i doboru posługiwano się metodą badania dokumentów.” Ze wstępu RYNEK PRACY I PROGNOZOWANIE POPYTU NA PRACĘ ŚWIAT I POLSKA SUPLEMENT PIERWSZY RAPORT I Redakcja naukowa Halina Sobocka-Szczapa Iwona Kukulak-Dolata Iwona Poliwczak Agnieszka Smoder
Podobne dokumenty
Pobierz pełną wersję Raportu I
zachodzących na polskim rynku pracy i w obszarze integracji społecznej w kontekście prowadzonej polityki gospodarczej.
Celem nadrzędnym projektu jest wsparcie instytucji rynku pracy poprzez dostarc...
