Akta personalne oficerów i pracowników Biura Szyfrów Oddziału II

Waldemar Wójcik
AKTA PERSONALNE OFICERÓW I PRACOWNIKÓW BIURA SZYFRÓW
ODDZIAŁU II SZTABU GŁÓWNEGO WP W ZASOBIE CAW
W zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego znajdują się liczne materiały
źródłowe, dotyczące różnych aspektów działań Oddziału II Sztabu Głównego WP, m.in. w
okresie zmagań polskiego wywiadu z niemiecką maszyną szyfrującą „Enigmą”. Mimo, że
akta Oddziału II SGWP znajdujące się obecnie w CAW, dostały się po przegranej kampanii
wrześniowej 1939 r., w ręce niemieckiej Abwehry, zagadka prac nad złamaniem „Enigmy”
nie została wyjaśniona, ani pozyskane informacje wykorzystane w wojnie z Aliantami. Na
podstawie akt Oddziału II SGWP zidentyfikowano ponad 100 agentów wywiadu polskiego,
nie było jednak wśród nich informatorów mogących naprowadzić na trop pracowników
Ośrodka „Wicher” w Pyrach. Istnieje pogląd, że niemieckie służby były bardziej
zainteresowane aktami dotyczącymi uczestników powstań śląskich i wielkopolskiego, co
mogło wyznaczać priorytety w badaniach zasobu CAW.
Wbrew twierdzeniom W. Kozaczuka1, czy też sformułowanym wiele lat później T.
Chińcińskiego2, część akt Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego WP wraz z
1
Władysław Kozaczuk: Złamany szyfr. Warszawa 1976, s. 168-169.
Tomasz Chińciński: Kryptonim „Targowica” – aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec
oficerów wywiadu II Rzeczypospolitej [w:] Marian Rejewski 1905-1980. Życie Enigmą pisane (pr. zbiorowa).
Bydgoszcz 2005, s. 93.
2
52
pozostałym zasobem Centralnego Archiwum Wojskowego, jak wspomniano wcześniej,
dostała się w ręce niemieckie i trafiła do Gdańska-Oliwy. Wśród tych materiałów były także
akta personalne głównych bohaterów zmagań z „Enigmą”, zawierające informacje
jednoznacznie wskazujące na zatrudnienie w Biurze Szyfrów i udział w wojnie
radiowywiadów przed 1939 r.
W trakcie kampanii wrześniowej 1939 r. część pracowników Biura Szyfrów otrzymała
rozkaz opuszczenia kraju i udała się do Rumunii, następnie przedostała do Francji.
Oficerowie wydobyci z obozów internowania przedarli się także do Francji, część personelu
na Wyspy Brytyjskie.
Po aresztowaniu 13 marca 1943 r., na granicy z Hiszpanią ppłk. G. Langera, mjr. M.
Ciężkiego, A. Pallutha i E. Fokczyńskiego, służby niemieckie, do końca wojny, nie zdawały
sobie sprawy, że posiadają tak cennych jeńców. Schwytani oficerowie i pracownicy Biura
Szyfrów zostali skierowani do stalagu nr 122 w Compiègne, później zaś do zamku Eisenberg
w Sudetach.
Przez wiele powojennych lat prace Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego WP
osłonięte były największą tajemnicą. Tym bardziej nie znani byli pracownicy cywilni i
oficerowie zaangażowani w rozwiązanie tajemnic kodów „Enigmy”. Dopiero w 1967 r.,
pierwszą publikacją wyłaniającą na światło dzienne rozszyfrowywanie przez polski
przedwojenny wywiad kryptogramów „Enigmy”, była książka Władysława Kozaczuka, Bitwa
o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Rzeszy Niemieckiej 1922-19393. Publikacja ta
została częściowo oparta o materiały proweniencji wojskowej. Autor, zapewne ze względu na
ograniczenia cenzury, nie zamieścił pełnych źródeł informacji oraz przypisów. Jednakże na
łamach tej publikacji pojawiają się pierwszy raz w kraju nazwiska polskich kryptologów i
oficerów wywiadu, którzy pokonali Enigmę.
Akta te, prawdopodobnie nie zwróciły uwagi niemieckich służb i szczęśliwie
przetrwały zawieruchę wojenną oraz późniejsze poczynania w tej materii służb PRL. Do
najważniejszych należy zaliczyć personalia głównych bohaterów zmagań z Enigmą: Mariana
Rejewskiego4, Jerzego Różyckiego5 i Henryka Zygalskiego6 (szczątkowe), Antoniego
3
Władysław Kozaczuk: Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Rzeszy Niemieckiej 19221939. Warszawa 1967.
4
CAW, Akta Personalne, Marian Rejewski, sygn. Ap.1769/89/4265; Oddział II Sztabu Głównego WP,
sygn. I.3003.4.485; I.303.4.558.
5
CAW, Akta Personalne, Jerzy Władysław Różycki, sygn. Ap.4422; Oddział II Sztabu Głównego WP,
sygn. I.3003.4.485; I.303.4.558.
6
Szczątkowe akta personalne Henryka Zygalskiego znajdują się w zespole: Oddział II Sztabu
Głównego WP, sygn. I.3003.4.485.
53
Pallutha7, ich wojskowych przełożonych mjr. Maksymiliana Ciężkiego8, płk. Gwido
Langera9, jak również ppłk. Franciszka Pokornego10 oraz ppłk. Jana Kowalewskiego11.
Amerykański historyk i znawca kryptologii David Kahn podkreślając znaczenie
złamania „Enigmy” stwierdził, że była to „największa tajemnica wojenna po bombie
atomowej”. Polacy potrafili jej dochować.
Niektóre z ocalałych akt personalnych oficerów oraz kryptologów Biura Szyfrów
Oddziału II SGWP, zamieszczono w specjalnym numerze „Przeglądu WojskowoHistorycznego”, większość z nich jest po raz pierwszy publikowana w niniejszym numerze
„Biuletynu”.
7
CAW, Akta Personalne, Antoni Palluth, sygn. Ap.17659/89/3856.
CAW, Akta Personalne, Maksymilian Ciężki, sygn. Ap.1769/89/827.
9
CAW, Akta Personalne, Gwido Langer, sygn. Ap.1769/89/2897.
10
CAW, Akta Personalne, Franciszek Pokorny, sygn. Ap.1769/89/4072.
11
CAW, Akta Personalne, Jan Kowalewski, sygn. Ap.1769/89/2546.
8
54