B - Prawo dla mniejsz. wyznañ w Polsce s -73
Transkrypt
B - Prawo dla mniejsz. wyznañ w Polsce s -73
ZARYS POŁOŻENIA PRAWNEGO MNIEJSZOŚCI WYZNANIOWYCH W POLSCE OPRACOWAŁ JULIAN GRZESIK LUBLIN 2014 1 2 SPIS TREŚCI ZARYS POŁOŻENIA PRAWNEGO NIEKATOLCKICH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH 1. 1 Wolność sumienia i wyznania w przeszłości 1. 2 Wyznaniowe prawo pruskie 1. 3 Austro-Węgry - Galicja (1772-1915 1. 4 Księstwo Warszawskie (1807-1815). 1. 5 Królestwo Polskie zwane ż Kongresowym (!815-1915) UKAZ TOLERANCYJNY z 17. VI. 1905 2. POŁOŻENIE PRAWNE ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH 5 5 7 9 10 10 12 13 2. 1 Podstawy konstytucyjne 14 2. 2 Podmiotowość 15 2. 3 Związki wyznaniowe prawnie uznane. 16 2. 4 Pozytywne uprawnienia 19 2. 5 Sytuacja prawnie nieuznanych zw wyznaniowych w II RP. 10 3. SYTUACJA PRAWNA ZW. WYZNANIOWYCH. W P R L 26 Anna Chabasińska - Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych w Polsce w latach 1945-1956 27 3. 1 Położenie prawne nie rzymskokatolickich związków w świetle konstytucji z 1952 r. 49 3. 2 Podmiotowość obywateli i związków wyznaniowych. 50 3. 3 Osobowość prawna 53 3. 4 Ograniczenia uprawnień 54 3. 5 Działalność propagandowa 55 3. 6 Opodatkowanie 55 3. 7 Autonomia i samorząd 56 3. 8 Nadzór państwa nad działalnością 57 4. SYTUACJA PRAWNA Z .WIĄZKÓW WYZNANIOWYCH W III RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ1 61 5. AKTYPRAWNE67 5. 1. Prawo o Stowarzyszeniach - z dnia 27 X 1932 r. 67 5. 1 Dekret z 5 VIII 1949 r. O zmianie niektórych przepisów Prawa o Stowarzyszeniach 79 5. 2 Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej w sprawie wykonania Dekretu z 5 VIII 1949 r. 80 5. 3 U S T A W Y W Y Z N A N I O W E z dn. 17 V 1989 r. 81 5. 4. O gwarancjach Wolności Sumienia i Wyznania 81 5. 5 Prawo o Stowarzyszeniach z dnia 7 IV 1989 r. 91 W II RZECZYPOSPOLITEJ 3 LITERATURA 1 Stefan Gralewski - Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej Sandomierz 1935 2. Tomasz Langer - Państwo a nie rzymskokatolickie 3. Henryk Świątkowski - Wyznaniowe prawo państwowe Warszawa 1950 4. Związki Wyznaniowe w Polsce Lud. Poznań 1967 5. Henryk Misztal - Polskie Prawo Wyznaniowe KUL Lublin 1997 6. Henryk Misztal Prawo Wyznaniowe KUL Lublin 2003 7. Marian Frąk - Państwowe Prawo Wyznaniowe Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ATK Warszawa 1978 8. Michał Pietrzak - Prawo Wyznaniowe Warszawa1995 9. Wiktor Wysoczański - Prawo wewnętrzne kościołów i wyznań nie rzymskokatol. w PRL Warszawa 1971 10. Edmund Bursche - Historia Konkordatów Kraków 1996 11. Stanisław Łukomski – Konkordat zawarty 10 lutego 1525 roku z Stolicą Ap. Łomża 1934 12. „Biblioteka Prądu" - Rewizja konstytucji marcowej i postulaty katolickie Lublin 1930 13. Jan Wiślicki - Umowy Laterańskie Lublin 1930 14. Komisja Rządowej Sprawiedliwości – Ułożenie o Nakazaniach - Kodeks Kar Warszawa 1847 15. Wojciech Jakubowski Podstawowe Akty Ustrojowe Państwa Miasta Watykańskiego Pułtusk –Warszawa 2004 4 1. ZARYS POŁOŻENIA PRAWNEGO MNIEJSZOŚCI WYZNANIOWYCH W POLSCE 1. 1 Wolność sumienia i wyznania w przeszłości W starożytności kult religijny był uważany za instytucję publiczną. W Rzymie na poddanych ciążył obowiązek wyznawania religii państwowej oraz oddawanie czci bogom, do których z czasem jeszcze za ich życia, zaliczano cesarzy. Edykt mediolański z 313 r. przyniósł chrześcijanom tolerancję. Jednak już w 380 r. państwo rzymskie poprzez środki przymusu, przy aprobacie chrześcijan, na podstawie edyktu wydanego w 381 r. w Konstantynopolu, rozpoczęło zwalczać pogan, a w szczególności schizmatyków. Po tej linii szły następne akty prawne, jak Kodeksy Teodozjusza i Justyniana, które odmawiały takowym budowy kościołów, nauczania religii, dziedziczenia majątku itp. Karol Wielki po spacyfikowaniu i wymordowaniu saksońskich pogan nakazał, by „Odtąd każdy nieochrzczony Saksończyk, który będzie szukał schronienia między współziomkami i unikał w ten sposób przyjęcia chrztu, chcąc pozostać poganinem, podlegać będzie karze śmierci". W średniowieczu cesarz Fryderyk II w edykcie z 1231 r. orzekł, że „ktokolwiek odrzuci wiarę chrześcijańską lub choćby jeden jej artykuł, padnie pod ciosem prawa", co czynem potwierdził w łatach 1224-1238. Papież Grzegorz IX (1227-1241) z inkwizycji uczynił podległą bezpośrednio papiestwu instytucję powszechną, powierzając ją dominikanom i franciszkanom. Innocenty IV włączył 31.X. 1252 r. edykt Fryderyka II z 1231 r. do swojej bulli, nakazując by z heretykami postępować tak, jak z najgorszymi zbrodniarzami. O ich winie orzekały trybunały inkwizycji, a wykonanie wyroków powierzono władzom świeckim. Marsyliusz z Padwy (1275-1343) przyjaciel Jana z Jandun w swoim dziele Defensor Paci - „Obrońca Pokoju" (1324) domagał się uniezależnienia władzy świeckiej od duchownej, a nawet zwierzchnictwa państwa nad klerem, postulując przyznanie ogółowi obywateli suwerennej władzy w zakresie ustawodawczym, obierania i sprawowania kontroli nad rządem. Na polskim gruncie, koncepcje tolerancji religijnej prezentował na soborze w Konstancji w 1415 r. 5 Paweł Włodkowic. W XVI w. propagował ją w swoich księgach (napisanych przed !559 r.) Andrzej Frycz Modrzewski oraz inni przedstawiciele polskiej reformacji. Szczytowym osiągnięciem o wymiarze europejskim polskiej myśli polityczno - wyznaniowej były idee Braci Polskich zwanych Arianami. Postulowali tolerancję powszechną, utożsamianą z wolnością religijną, swobodą wszelkich praktyk i obrzędów religijnych oraz propagowanie swoich poglądów słowem i pismem. Zostały one zmaterializowane w literaturze, w Katechizmie Rakowskim Braci Polskich „Niech każdy swobodnie wypowiada swoje zdanie w sprawie religii (...) Tolerancja wyznaniowa w Polsce znalazła prawny wyraz w Konfederacji Warszawskiej z 28.I.1573 r. Gwarantowała ona bezwarunkowy i wieczny pokój między różniącymi się wiarą, zapewniając dysydenckiej szlachcie równouprawnienie z katolikami i opiekę państwa. Tekst Konfederacji włączono do tzw. artykułów henrykowskich, zaprzysięganych przez kolejnych królów polskich w brzmieniu: „Obiecuję i przysięgam Bogu Wszechmocnemu, (że) mir i spokojność pomiędzy dysydentami religii chrześcijańskie) utrzymam i zachowam, a nie pozwolę żadnym sposobem, aby ktokolwiek (...) dokuczał lub uciskał kogokolwiek z powodu religii". Nie zapobiegło to wzrostowi nietolerancji pod wpływem kontrreformacyjnej działalności kościoła rzymskiego. W 1658 r. sejm nakazał wypędzenie Arian z kraju, a w 1668 r. pod karą wygnania z kraju i konfiskaty majątku, zabroniono zmiany wyznania rzymskokatolickiego Na sytuację w kraju duży wpływ wywierały wydarzenia w świecie. Ochronę mniejszości wyznaniowych zapoczątkował 24.X. 1648 r. traktat westfalski, który położył kres wojnie trzydziestoletniej w Niemczech. Ograniczając zasadę „cuius regio, eius religio", potwierdził ponownie augsburgski pokój religijny z 1555 r. rozciągając go na kalwinów, dawał szeroką tolerancję dysydentom w poszczególnych księstwach. Wolność religijną zapewniały konstytucje niepodległych stanów Ameryki z lat 1776-1787, chociaż konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 r. wprost nie deklarowała wolności religijnej. Pierwszy Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił w 1791 r. pierwszą poprawkę do konstytucji nazwaną Kartą Praw. Dopiero czternasta poprawka z 1868 r. otworzyła drogę do 6 pełnego włączenia pierwszej poprawki do ustawodawstwa wszystkich stanów Ameryki. Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela art. 10 (z 1789 r.) gwarantowała prawo do wolności religii, a konstytucja z września 1791 r. (po polskiej konstytucji z 3. V. 1791 r.) była drugą w Europie a trzecią po Stanach Zjednoczonych w świecie; utwierdzała zasadę wolności, równości i tolerancji. Dekret z 1795 r. o rozdziale kościoła i państwa wprowadził ograniczenia wyznania i kultu. W Polsce, począwszy od trzykrotnych rozbiorów I Rzeczypospolitej przez trzy ościenne państwa (1772-1795), tak naród, jak i kościół rzymski oraz dysydenci zostali objęci obcym prawodawstwem. 1. 2 Wyznaniowe prawo pruskie Protestanckie państwo pruskie propagowało zasadę równouprawnienia obywateli i wolności wyznań, a ponadto bez względu na wyznanie, wykonywanie przez nie wewnętrznej administracji i sądownictwa. Po ukończeniu 14 lat, każdy mógł sam decydować o przynależności do któregokolwiek wyznania, co normowało Ogólne Pruskie Prawo Krajowe (par. 40-42) oraz ustawa z 14 maja 1873 r. Przepisy te obowiązywały również na ziemiach polskich włączonych do Prus. Równość wszystkich wyznań wobec prawa, poddała je jednakowej kontroli państwa. Sprawy wyznaniowe normowały w Prusach: przepisy Landrechtu tzw. edyktu religijnego z 1788 r. i na jego podstawie wydanego w 1847 r. patentu z przepisami Landrechtu, w którym „kościoły ewangelickie i katolickie miały specjalne prawa". Wolność sumienia i zupełną niezależność wszelkich praw obywatelskich i politycznych w kwestii wyznania gwarantowały obie konstytucje (1848, !850) z zastrzeżeniem, że nie mogą naruszać obowiązku obywateli wobec państwa i współobywateli. Na tych założeniach utworzona w 1869 r. ustawa Związku Północno - Niemieckiego zniosła ograniczenia praw obywateli (jak w samorządach) ze względu na wyznanie. Ustawa pruska z 1874 r. w oparciu o konstytucję z 1848 roku wprowadziła obowiązek ślubów cywilnych, a w 1875 r. została zastąpiona ustawą Rzeszy. Zawarcie i rozwiązanie cywilnego związku małżeńskiego regulowały przepisy Kodeksu cywilnego z 1836 r. 7 Po proklamowaniu 18.I.1871 r. cesarstwa niemieckiego, powyższe zasady pozostały w kompetencji 22 państw związkowych, trzech wolnych miast i „w kraju Rzeszy", - Alzacja i Lotaryngia jako II Rzesza Niemiecka. Powyższe ustalenia prawne obowiązywały również w Wielkim Księstwie Poznańskim (1815-1915) i Prusach Zachodnich (1807-1915). W Prusach (Niemczech) uprawnienia korporacji publiczno prawnych przynależne były wyłącznie kościołom ewangelickim i rzymsko-katolickiemu jako wyznaniom „uprzywilejowanym". Wszystkim innym, nawet uznanym, nie przysługiwała z prawa nazwa kościołów, a nawet parafii, a ich duchowieństwo nie miało uprawnień zwierzchności kościołów „uprzywilejowanych" (Tyt. 11 cz. par. 18,237 0gól.Prus. Pr. Kraj.). Konstytucja 11 marca 1850 r. tworzyła zasady tolerancji wyznaniowej dla stowarzyszeń religijnych według norm prawa prywatnego. Stowarzyszenia religijne „prywatne" mogły otrzymać prawa korporacji wyznaniowych dopiero w drodze specjalnej ustawy i zaliczały się wówczas, jak Baptyści i Mennonici do wyznań uznanych. Zachowywały one jednak nadal prawny charakter wyznań tolerowanych o rozszerzonych uprawnieniach, w drodze ustawowo nadanych koncesji. Pozostałe związki, które jeszcze nie uzyskały koncesji, były tolerowane z mocy samej konstytucji z 1850 r. W obu przypadkach normy prawne dla tego pokroju „prywatnych" stowarzyszeń wyznaniowych nie dopuszczały tworzenia związkowych korporacji wyznaniowych, czy też wykonywania przez zarządy stowarzyszeń religijnych funkcji zwierzchniczych przełożeństwa religijnego. Jak z powyższej prezentacji stanu prawnego stowarzyszeń tolerowanych mniejszości wyznaniowych w Prusach wynika, że sytuacja była korzystniejsza aniżeli pod zaborem austriackim, gdzie nie były dopuszczalne takie rozwiązania prawne, a także miały one szerszy zakres działania od ukazu z 1906 r. 8 1. 3 Austro-Węgry - Gałicja (1772 - ł915) Stosunek państwa do wyznań kształtowany był według zasad józefińskich. W 1781 r. Józef II ogłosił tzw. „patent tolerancyjny" obowiązujący również w Galicji. Oprócz wyznań oficjalnych, patent dopuszczał wolność kultu „prywatnie". Tam, gdzie było osiadłych 100 rodzin, zezwalał na budowę świątyń, tworzenie własnych szkół, obieranie duchownych, sądownictwo w sprawach wiary z apelacją do rządu. Po rewolucji w 1848 r. władca zawarł przymierze z klerem rzymskim, nadając katolicyzmowi prawa religii państwowej i uznał władzę biskupów nad wiernymi, co zalegalizowano zawartym w 1855 r. konkordatem. Było to urzędowe zerwanie z józefinizmem. Art. 17 opiewał, że: „religia katolicka apostolska i rzymska, będzie korzystała w całym cesarstwie z praw i przywilejów, z jakich korzystać winna według prawa kanonicznego, jako instytucja boska". W ten sposób biskupi uzyskali władzę nadzorowania szkół, cenzurowania książek, rozstrzygania w procesach małżeńskich oraz używania władz świeckich do egzekwowania kar kościelnych. Ustawa cywilna z 1811 r. dla ważności związku małżeńskiego jako instytucji religijnej, stwarzała tylko religijną formę jego zawarcia. Uznając za miarodajne w tych sprawach prawo kanoniczne, nie dopuszczała możliwości rozwiązania małżeństwa katolików na drodze rozwodu. Orzeczeniom sądów wyznaniowych w sprawie rozwodów nadawano skutki prawne na forum publicznym. Od 1855 r. wzmogło się dążenie do obalenia konkordatu, a konstytucja z 1867 r. poręczała wolność wyznania. Pomimo, że konkordat nadal formalnie obowiązywał, to przez ustawy zasadnicze, w tym z 21.XII.1867 r. „O ogólnych prawach obywatelskich" podporządkowano kościół państwu na równi z innymi stowarzyszeniami, stąd też podlegał ustawom państwowym (art. 15). Trzy ustawy z 1868 r. wprowadziły dalsze ograniczenia w prawie małżeńskim, w szkołach i w międzywyznaniowych stosunkach. Ogłoszenie przez I sobór Watykański w 1870 r. dogmatu o nieomylności papieży, zarazem rozszerzającym zakres ich kompetencji, dało cesarzowi pretekst do wypowiedzenia (30.VII.1870) konkordatu i wydania w 1874 r. stosownych ustaw 9 świeckich, w ten sposób powracając do zasad Józefa II, bez wznawiania dawnych form opieki państwa. 1. 4 Księstwo Warszawskie (1807 - 1815) Napoleon I utworzył Księstwo Warszawskie na mocy traktatu w Tylży (7-9.VII.1807) między Francją, Rosją i Prusami. Ustrój Księstwa (KW) określała Konstytucja nadana i podpisana w Dreźnie (22.VII.1807) przez Napoleona. Znosiła poddaństwo chłopów i od l. V. 1908 wprowadziła kodeks cywilny Napoleona, który na obszarze województw centralnych, w zakresie niektórych działów prawa cywilnego obowiązywał do końca 1946 r. Prawodawstwo Księstwa głosiło wolność osobistą jednostki, zrównanie stanów, ugruntowywało prywatną własność, nienaruszalność dobrowolnych umów (art. 169, 194, 229), utrwalało świecki charakter prawa małżeńskiego, dopuszczało rozwody i rozstrzygnięcia spraw małżeńskich przez sądy. Okres istnienia Księstwa Warszawskiego wytyczając drogi rozwoju późniejszemu Królestwu Polskiemu, stanowił niejako wstęp do nowożytnych dziejów Polski. 1. 5 Królestwo Polskie zwane Kongresowym (1815 - 1915) Na skutek klęski Napoleona w 1812 r. polityczny byt Księstwa został przekreślony. W styczniu 1813 r. wojska rosyjskie wkroczyły do Księstwa Warszawskiego. W marcu 1813 car Aleksander I powołał Tymczasową Radę Najwyższą Księstwa. Z woli Kongresu w Wiedniu, zwycięzcy ustalili, by pod patronatem Moskwy utworzyć Królestwo Polskie, którego powstanie car ogłosił 20. IV.1815 r., zaś „Zasady Konstytucyjne" 25. V. 1815 r., a „Ustawę Konstytucyjną" 27.IX.1815 roku. Art. II stanowił, że religia rzymskokatolicka „ będzie przedmiotem szczególnej opieki rządu, nie uwłaczając przez to wolności innych wyznań, które wszystkie bez wyłączenia obrządki swe całkowicie i publicznie pod protekcją rządu odbywać mogą. Różność wyznań chrześcijańskich nie będzie stanowić żadnej różnicy w używaniu praw cywilnych i politycznych" Jak na owe czasy była to najbardziej liberalna konstytucja w całej Europie. Prawa i swobody gwarantowane przez konstytucję były przez carat stopniowo ograniczane. Po upadku powstania listopadowego 10 (29.XI.1830) ogłoszono w 1833 r. stan wojenny, a na podstawie Statutu Organicznego (1832 r.) Królestwo straciło charakter odrębnego państwa, stając się integralną częścią imperium rosyjskiego. W 1851 r. zniesiono granicę celną, wprowadzono rosyjski system taryfowy i monetarny. W czasie powstania styczniowego (1863 r.) carat przeprowadził dalej posunięte jak w Rosji uwłaszczenie chłopów (2.III.1864), a w połowie lat sześćdziesiątych ostatecznie zlikwidowano odrębność Królestwa Polskiego, wprowadzając nieurzędową nazwę „Kraj Przywiślański". Początkowo Królestwo było odrębnym tworem, następnie do 1915 r. stało się główną częścią zaboru rosyjskiego. W Królestwie Polskim prawie bez przerwy obowiązywał stan wyjątkowy. Kodeks karzący Królestwa Polskiego, uchwalony przez Sejm w 1818 r. chociaż wprowadzał postęp w realizowaniu zasady równości jednostek wobec prawa, to jednak zachował wiele dawnych, surowych kar, jak noszenie kajdan, przykucie do taczki, posty itp. Obowiązywał do 1847 r. skutecznie służąc carskim autokratom. W Królestwie Polskim obowiązywał Kodeks Kar Głównych i Poprawczych będący przeróbką kodeksu rosyjskiego z 1845 r. Car Mikołaj zatwierdził go 12 marca 1847 r. z mocą obowiązująca od l stycznia 1848 r. Dział II art. 182 - 252 zawierają wykaz przestępstw przeciw religii: Rozdz. I o bluźnierstwie i obrazie religii 82-189 II o odstąpieniu od wiary i przepisów kościoła 90-212 Od 1 - O odwiedzeniu i odstąpieniu od wiary 90-201 2 - O kacerstwie i odszczepieństwie 02-20910 3 - O niezachowywaniu przepisów kościoła 10-212 4 Rozdz. III O znieważaniu Świątyni Pańskiej i uchybieniu przeciw porządkowi i przyzwoitości kościelnej 13-230 5 Od. 1-30 O znieważeniu Świątyni Pańskiej i osób duchownych w czasie nabożeństwa 13-220 w kościele 21-226 i poza obrębem kościoła 27-230 Rozdz. IV i V O świętokradztwie, profanacji grobów 31-247) O krzywoprzysięstwie 48-252 Tylko jedna, prawosławna cerkiew miała prawo prowadzenia misji i nawracania na prawosławie członków innych wyznań, lecz na 11 szczęście bez stosowania przymusu w sprawach wiary, jaki przez wieki stosował kościół rzymski. Członkowie i duchowni innych chrześcijańskich wyznań mieli powstrzymywać się od działalności misyjnej poza swoim wyznaniem. Dział drugi, rozdziały pierwszy i drugi, art. 182-209 przewidywały cały zestaw przeróżnych kar za naruszenie tej zasady, jak i pozbawienie wszelkich praw z wieloletnim zesłaniem do ciężkich robót w kopalniach, na osiedlenie w odległych miejscach Syberii, za Kaukazem, zesłaniem do robót ciężkich w zakładach fabrycznych, okresowe osadzenia w wieży, twierdzy itp. Oto przykład: art. 193: „Kto osobę prawosławnego wyznania skłoni na inne chrześcijańskie wyznanie, ukaranym zostanie: zesłaniem na mieszkanie do guberni Tomskiej lub Tobolskiej, a jeżeli nie jest od kar cielesnych wyłączony, oddaniem do poprawczych aresztanckich rot, na czas od roku jednego do dwóch lat". Na marginesie dodać należy, że w czasie wojny światowej okupanci austriaccy nie orientując się w istnieniu Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych obowiązującego w Królestwie Polskim od 1848 r., wprowadzili na obszar Kongresówki carski Kodeks Karny z 1903 r. prawomocny na obszarze rosyjskiego imperium. Poprzez to przeoczenie, w II Rzeczypospolitej od 1918 r. w b. zaborze rosyjskim miał moc prawną kodeks rosyjski aż do unifikacji polskiego Kodeksu Karnego z 11 VII. 1932 r. (Dz. U.RP Nr 60 poz. 571). UKAZ TOLERANCYJNY z 17. VI. 1905 „znosił zakaz i represje za opuszczenie kościoła prawosławnego, dając wolność pełnoletnim (21 - letnim) osobom wstępowania do dowolnego chrześcijańskiego wyznania". Dyspozycja b. senatu rządzącego (2.VI 1906, Nr 5982) autorytatywnie wyjaśniła, że pkt 3 ukazu „usuwa wszystkie ograniczenia w zakresie wyznaniowym, a że w państwie rosyjskim prawosławna religia jest panującą, przeto prawodawca usuwając wolność krępujące normy nawiązał do prawosławia". Że chodzi tu nie tylko o „sekciarzy, którzy porzucili prawosławie". wyjaśnił Reskrypt MWRiOP (30. VI. 1925. Nr3559VIC.II) 12 UKAZ z 17. X. 1906 „O prawach i obowiązkach sekciarzy, którzy porzucili prawosławie" zawierał dwie części: 1. z mocą ustawy uznał gminy kościołów Staroobrzędowych, 2. dotyczył zrzeszeń „sekciarzy nie uznających hierarchii duchowych" Obejmował zatem grupy wyznań nie uznawanych pochodzenia protestanckiego odrzucające hierarchie, jak baptystów, badaczy Pisma Św., adwentystów itp. Druga część ukazu (pkt. 37-51) „O prowadzeniu ksiąg stanu cywilnego sekciarzy nie uznających hierarchii duchowej" legalizowała ich byt prawny jako autonomiczne wyznaniowe gminy. Władze II i I stopnia uprawnione ukazem, rejestrowały gminy wg swojego swobodnego uznania, tj. wydawały stosowne zezwolenia (pkt 9) i zajmowały stanowisko w stosunku do personalnego składu zarządu gminy (pkt 22 i 29 ukazu). Z momentem zarejestrowania gminy stawały się osobami prawnymi (pkt 13) a ich członkowie nabywali uprawnienia do korzystania z aktów instytucji stanu cywilnego (art. 37-51 ukazu). Wymienione uprawnienia łącznie z dopuszczeniem do religijnej działalności gminy (pkt l i 2 ukazu) nadawały gminom charakter wyznaniowy i umożliwiały korzystanie z prawno - publicznych urządzeń przynależnych wyznaniom (Rozp. Min. Spr. Wew. 23.1.1926 Nr z. H. 9766/25). W myśl przepisów ukazu, urzędowa rejestracja gminy nie oznaczała jednak prawnego uznania danego nurtu religijnego, ani nie przesądzała o dalszej rejestracji gmin o tej samej orientacji (system koncesyjny). Zatem ukaz ograniczał się tylko do tolerancji i dotyczył wyłącznie tych społeczności w Kongresówce, które nie miały hierarchii. 2. POŁOŻENIE PRAWNE MNIEJSZOŚCI WYZNANIOWYCH W II RZECZYPOSPOLITEJ (1918-1939) Po zakończeniu I wojny światowej, zagwarantowanie wolności sumienia i wyznania, podjęły się mocarstwa zwycięskiej koalicji. Pod ich auspicjami w Wersalu został przygotowany traktat o ochronie praw mniejszości. Od przyjęcia jego postanowień i włączenia ich do ustawodawstwa krajowego, uzależnione zostało uznanie międzynarodowe oraz przyjęcie do Ligi Narodów ł4 państw. Układ 13 podpisała również Polska. Na straży postanowień traktatowych postawiony został Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Wolność sumienia dotyczy praw jednostki do swobodnego wyboru, kształtowania i zmiany poglądów i przekonań w sprawie religii i światopoglądu. Wolność wyznania polega na uprawnieniach jednostki do uzewnętrzniania i manifestowania swoich poglądów i przekonań religijnych indywidualnie i zbiorowo, prywatnie lub publicznie oraz do postępowania zgodnego ze swoimi przekonaniami. Wolność sumienia i wyznania jest integralną częścią innych praw człowieka, jak wolności myśli, słowa, prasy, zgromadzeń, stowarzyszeń. Podmiotem uprawnionym do korzystania z wolności sumienia i wyznania jest każdy człowiek działający indywidualnie lub kolektywnie, niezależnie od miejsca pobytu, zamieszkania i przynależności państwowej. Głównym uprawnieniem wolności wyznania jest prawo do manifestowania przekonań religijnych, które przejawia się tak prywatnie jak i publicznie w ich propagowaniu, udziale w obrzędach kultowych wspólnie z innymi wyznawcami, poprzez nabożeństwa, procesje, pielgrzymki wynikające z zasad wiary, aktów obrzędowych i rytuałów, np. pogrzebu, świętowania w określonym dniu itp. 2. 1 Podstawy konstytucyjne Przed odrodzonym po 123-letniej niewoli państwem polskim stanęła kwestia uregulowania stosunku ze związkami wyznaniowymi. Po trzech zaborach, Polska przejęła ich prawodawstwo przeniknięte systemem powiązania państwa ze związkami wyznaniowymi. Ustawodawstwo rosyjskie cechowała supremacja państwa nad kościołami o silnych pozostałościach cezaropapizmu, natomiast austriackie i pruskie miało tendencje właściwe dla zwierzchnictwa państwa nad kościołami i związkami wyznaniowymi. Do czasu przygotowania nowego prawodawstwa, władze polskie traktowały zaborcze ustawodawstwo o antydemokratycznych, jak również antypolskich tendencjach jako tymczasowo obowiązujące. 14 Ustawa pozytywna - konstytucja z 17 marca 1921 r. art. 110-120 poręczała każdemu mieszkańcowi kraju wolność wyznania, „zarówno publicznie jak i prywatnie swojej wiary i wykonywania przepisów swojej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi publicznemu ani obyczajowości publicznej (art. .111), każdy związek religijny uznany przez państwo ma prawo urządzać zbiorowe i publiczne nabożeństwa, może samodzielnie prowadzić swe sprawy wewnętrzne, może posiadać i nabywać majątek ruchomy i nieruchomy, zarządzać nim i rozporządzać, pozostaje w posiadaniu i używaniu swoich funduszów, tudzież zakładów dla celów wyznaniowych, naukowych i dobroczynnych. Żaden związek religijny jednak nie może stawać w sprzeczności z ustawami państwa" (art. 113). Art. 111-112 konstytucji dotyczyły sfery wolności przekonań religijnych obywateli (mieszkańców) - osób fizycznych. Art. 113-116 określały gwarancje państwa dla zrzeszeń (koalicji) i urządzeń wyznaniowych, korporacji - kościołów i związków wyznaniowych. 2. 2 Podmiotowość Uzupełnieniem uprawnień jednostki do manifestowania poglądów religijnych jest prawo tworzenia, wstępowania i występowania oraz prowadzenia działalności w ramach zrzeszenia wyznaniowego jako odrębnego podmiotu wyposażonego w prerogatywy do korzystania z wolności wyznania, zabezpieczających indywidualne przywileje swoich członków. Osoba fizyczna znaczną część swoich potrzeb religijnych realizuje za pośrednictwem bądź przy udziale struktur związków wyznaniowych. W zasadzie mają one zaspokajać całokształt potrzeb religijnych członków. Nie jest bowiem związkiem wyznaniowym zrzeszenie osób fizycznych, które pokrywa tylko niektóre potrzeby religijne członków, jak to ma miejsce w odniesieniu do bractw, zakonów i innych, np. interesowych agend kościołów lub związków. Związki spełniają trzy funkcje: religijne, organizacyjno samorządowe i majątkowe. Są bowiem powoływane do organizowania publicznych obrzędów i uroczystości religijnych, określają ich treści, świadczą posługi na rzecz członków, propagują i 15 krzewią wiarę -nauczanie religii za pomocą różnych środków przekazu, a także prowadzą działalność charytatywną. Z reguły mają one prawo samodzielnego ustalania swojej organizacyjnej struktury - określania praw i obowiązków, warunków naboru i usuwania członków, trybu powoływania organów zwierzchnictwa religijnego wewnątrz wspólnoty, jak i reprezentowania jej na zewnątrz oraz, np. przed władzami, utrzymywania kontaktów z analogicznymi organizacjami w kraju i za granicą. Dla prowadzenia działalności kultowej i organizacyjnej służy związkom baza materialna, jak finanse, ruchomości i nieruchomości z prawem posiadania, nabywania i zbywania, pobierania składek od członków, przyjmowanie darowizn itp. W systemie rozdziału religii od państwa, jeżeli związki chcą uczestniczyć w obrocie cywilno prawnym, muszą przybrać formy organizacyjno - prawne przewidziane przez państwo dla stowarzyszeń, korporacji, fundacji, dzięki czemu uzyskując osobowość mogą prowadzić skuteczną działalność prawną. Korzystanie z wolności sumienia i wyznania nie może naruszać uprawnień innych podmiotów ani szkodzić interesom społeczeństwa, którego reprezentantem i strażnikiem jest państwo. Ma ono zabezpieczać uprawnienia innych jednostek i zbiorowości wyznaniowych poprzez organizowanie harmonijnego współżycia ludzi o różnych przekonaniach, a także ochraniać moralność publiczną, zdrowie i życie ludzkie, porządek, spokój i bezpieczeństwo publiczne. Ograniczenia wolności sumienia i wyznania państwo winno ustalać w formie ustawodawczej, przy wykluczaniu rozporządzeń i zarządzeń organów wykonawczych czy administracyjnych zgodnych z międzynarodowymi zobowiązaniami państwa. W jednakowym stopniu tego rodzaju ograniczenia powinny się odnosić do wszystkich mieszkańców, jak również do organizacji publicznych. 2. 3 Związki wyznaniowe prawnie uznane Konstytucja wyznaniu rzymskokatolickiemu przyznała „naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań. Kościół rzymskokatolicki rządzi się własnymi prawami. Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same 16 własnymi ustawami, których uznania państwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowień sprzecznych z prawem. Stosunek państwa do tych kościołów i wyznań będzie ustalony w drodze ustawowej po porozumieniu się z ich prawnymi reprezentacjami. Uznanie nowego lub dotychczas prawnie nie uznanego wyznania nie będzie odmówione związkom religijnym, których urządzenia, nauka i ustrój nie są przeciwne porządkowi publicznemu ani obyczajowości publicznej". (art 113-116) Chociaż w powyższych artykułach konstytucja deklarowała równouprawnienie wyznań, to faktycznie w ten sposób wprowadziła podział na związki prawnie uznane i nie uznane. Z chwilą wejścia w życie ustawy zasadniczej na terenie kraju istniały związki wyznaniowe z uregulowanymi stosunkami prawnymi państw zaborczych. W Kongresówce z mocy ukazu z 1906 r. także były lokalne gminy wyznaniowe, osoby prawne z nie zatwierdzonymi przez władze polskie statutami, stąd traktowano je jako związki o nie ustalonym statusie prawnym. Uregulowaniu podlegało określenie stanowiska i stosunku prawnego z państwem, wewnętrznej organizacji związku, sprawy majątkowe, finansowa itp. Do czasu wydania stosownych aktów, dla państwa forum prawnego, tego rodzaju luźne związki gmin wyznaniowych nie stanowiły związku wyznaniowego, lecz związkową formę prywatną - prawnych stowarzyszeń, którym de iure nie przysługiwały żadne publicznoprawne uprawnienia uznanych związków wyznaniowych w rozumieniu art. 113, 115-116 konstytucji. Władze państwowe pozostawały pod silną presją kościoła rzymskiego, który w obawie o swoją uprzywilejowaną pozycję przeciwdziałał uznaniu nowych, jak i regulowaniu na podstawie konstytucji sytuacji prawnej związków wyznaniowych uprzednio uznanych przez władze zaborcze. Administracja państwa również wywierała ujemny wpływ na brak równości uprawnień wyznań. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) utrzymywało, że związki wyznaniowe prawnie uznane o nieokreślonym ustawowo stosunku do państwa, w trybie art. 115 konstytucji „mogą korzystać z uprawnień uznanego związku religijnego tylko w jednej byłej dzielnicy zaborczej". Natomiast Min. Sprawiedliwości zajmowało w tej sprawie odmienne 17 stanowisko. Pomimo to, tego rodzaju rozbieżności nie zapobiegały ograniczaniu misyjnej działalności związków w innych b. dzielnicach zaborczych, co ograniczało terytorialny zasięg ich wpływów. Precedens z prawnym uznaniem w II Rzeczpospolitej Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego istniejącego wraz z Baptystami i Mennonitami z mocy ukazu z 1906 r. wskazał, że do uznania związku potrzebne są dwa akty prawne. Rozporządzenie Prezydenta RP z 22 maja 1928 r. (art. 1 Dz. U.RP Nr 38 poz. 363) stanowiło, że „ Wschodni Kościół Staroobrzędowy korzysta na całym obszarze Rzeczpospolitej Polskiej w swym życiu wewnętrznym z pełnej wolności rządzenia się w granicach obowiązujących praw, przepisami swego prawa kanonicznego i swego statutu uznanego przez rząd". Art.2 i 9 nadały tak kościołowi jak i parafiom osobowość prawną. W tym samym roku Rada Ministrów na podstawie delegacji ustawowej uznała statut Kościoła Starowierów określając jego strukturę. W oparciu o dwa akty normatywne stwierdzenie ogólne i zatwierdzenie statutu na podstawie art. 115 konstytucji, w okresie międzywojennym unormowano sytuację prawną Muzułmańskiego i Karaimskiego Związku Wyznaniowego oraz kościoła luterańskiego i prawosławnego. Spośród 42 związków wyznaniowych, w sposób zgodny z konstytucją i tak rozumianym prawem wyznaniowym, uregulowano sytuację prawną zaledwie 7 wyznań. Nie ujednolicono prawodawstwa międzywyznaniowego, małżeńskiego, stanu cywilnego oraz sytuacji wyznań prawnie nie uznanych. Tym samym nadal utrzymywano w mocy anachroniczne przepisy trzech zaborców, co stwarzało duże problemy w działalności wyznań, a w szczególności prawnie nie uznanych, zarazem podważając konstytucyjne zasady równości wobec prawa. Dnia 13 marca 1931 r. ukazała się Ustawa o wygaśnięciu mocy prawnej aktów wyjątkowych państw zaborczych: „Zawartych w przepisach prawnych wydanych przed uzyskaniem państwowości polskiej, ograniczających prawa, jak również przywileje obywateli z tytułu ich pochodzenia, narodowości, rasy lub religii, nie mają mocy obowiązującej, o ile / są sprzeczne ze stanem prawnym, wynikającym z odzyskania państwowości polskiej, bądź też są niezgodne z postanowieniami konstytucji o równości obywateli wobec prawa, choćby takie przepisy wyjątkowe nie były uchylone wyraźnym rozporządzeniem ustawy" (Dz. U RP Nr 31 poz. 2l4). W taki sposób 18 m.in. utracił swoją uprzywilejowaną pozycję „panującej religii" Kościół Prawosławny. W odniesieniu do związków wyznaniowych dawne, dzielnicowe przepisy nadal zachowywały moc prawną. Ustawa o stowarzyszeniach z 27.X.I932 r. (Dz. U. RP Nr 94 poz. 808 art. 10) stanowiła, że odrębnym rozporządzeniem dla całego obszaru państwa zostanie ustalony byt prawny niekatolickich stowarzyszeń religijnych - związków prawnie nie uznanych. W okresie II Rzeczypospolitej władze nie zdołały wydać aktu wykonawczego do powyższej ustawy. Dla tej przyczyny nie obejmowała związków prawnie nie uznanych. 2. 4 Pozytywne uprawnienia Prawnie uznanym związkom przysługiwały określone prawem przywileje jak prowadzenia akt stanu cywilnego, nieskrępowane, samodzielne zawiadywanie swoimi wewnętrznymi sprawami, urządzeniami, prowadzenie zbiorowych i publicznych nabożeństw, nabywanie, posiadanie i zbywanie ruchomości i nieruchomości, zakładów dla celów wyznaniowych, naukowych, dobroczynnych, w zgodzie z ustawami państwa nauczanie religii w szkołach publicznych, korzystanie z ulg i zwolnień podatkowych od darowizn, niekiedy korzystanie z dotacji państwowej itp. Sposobów jakie te sprawy regulowały przepisy prawne ilustrują poniższe przykłady. W przeciwieństwie do pruskiego, państwowego cywilnego ustawodawstwa małżeńskiego, austriackie i rosyjskie (obowiązujące na ziemiach polskich obu zaborów) o zawarciu i unieważnieniu oraz rozwodzie małżeństwa decydowały religijne przepisy właściwych wyznań. W wyjątkowych sytuacjach specjalna ustawa z 25. V. 1868 (Dz. pr. p. austr. Nr 47) oraz ustawa z 9.IV.1870 obowiązująca na b. terenach Austrii, dopuszczała zawarcie małżeństwa w formie ślubu cywilnego. Rosyjskie ustawodawstwo w zakresie prawa małżeńskiego wymagało bezwarunkowej formy religijnego małżeństwa. Postępowanie na tle różnic międzydzielnicowych prawa prywatnego w powyższych sprawach regulowała ustawa z 2. VIII. 1926 (Dz. U. RP Nr 101 poz. 580 art. 13, 14 i 17). 19 „Do ważności małżeństwa wystarczyło zachowanie formy przepisanej przez prawo, któremu przyszli małżonkowie oboje podlegają osobiście" (art. 14). „Dla rozwodu i rozdziału od stołu i łoża właściwe jest prawo (kościelne) któremu małżonkowie podlegają w tym czasie według prawa miejsca gdzie wniesiono żądanie" (art. 17). Rosyjskie ustawodawstwo małżeńskie, jurysdykcję w sprawach ważności małżeństwa, jego rozdziału lub rozwiązania (o ile chodzi o małżeństwa mieszane wyznaniowe) powierzało sądom duchownym tych wyznań. Państwowe sądy cywilne rozstrzygały sprawy małżeńskie innych wyznań chrześcijańskich, które nie miały uprawnień do prowadzenia ksiąg stanu cywilnego oraz osób wyznań niechrześcijańskich. Państwo uznawało orzeczenia sądów wyznaniowych na równi z państwowymi, nadając im skutki prawne na forum cywilnym. Do 1939 r. w Polsce istniały trzy zaborcze systemy prawne akt stanu cywilnego. Pruska ustawa z 6.11.1875 r. o rejestracji stanu cywilnego i zawieraniu małżeństw, rejestrację urodzin i zgonów powierzyła państwowym urzędom. Zanim duchowny mógł udzielić ślubu wyznaniowego, musiał być zawarty ślub cywilny (par. 67). Na terenach zaboru austriackiego i rosyjskiego rejestracja aktów stanu cywilnego miała charakter wyznaniowy, przyznając kościołom i uznanym związkom wyznaniowym określone uprawnienia w zakresie realizacji zadań administracji państwowej. W ten sposób związki uzyskiwały uprawnienia władzy publicznej wobec swych członków, a księgi stanu cywilnego przez nie prowadzone posiadały moc dokumentów publicznych. Duchowni, którzy je prowadzili w tym zakresie byli funkcjonariuszami państwowymi i podlegali władzom państwowym, a będąc ponadto związani przepisami prawa wewnętrznego, służbowo podlegali swym władzom wyznaniowym. Art. 120 konstytucji wprowadził obowiązkowe nauczanie religii w publicznych zakładach naukowych, których proces kształcenia obejmował młodzież do 18 lat i był realizowany rozporządzeniem Min. WRiOP z 9.XII.1926 (Dz. U. MWRiOP Nr 2 poz. 25), oraz okólnikiem z 5.I.1927 (Dz. U. MWRiOP Nr 2 poz. 32). Ustawa o ustroju szkolnictwa z 11.III.1932 (Dz. U. RP Nr 38 poz. 389) kładła nacisk na „najwyższe wyrobienie religijne i moralne" obywateli. Od 1926 r. do nauki religii włączono obowiązkowe praktyki religijne 20 uczniów, jak obowiązkowe uczestnictwo na mszach niedzielnych i w święta, na rekolekcjach, wspólnej spowiedzi i komunii, co objęło również uczniów innowierców. W 1936 r. władze o-światowe nakazały dostosować nauczanie przedmiotów ogólnokształcących do nauki rzymskokatolickiej. Inne religie nie weszły tu w rachubę, co naruszało zasadę równouprawnienia wyznań. Bez stopnia z religii na świadectwie szkolnym wystawianym przez rzymskich katechetów dla innowierców związków nieuznanych, nie można było przejść do następnej klasy. A jaki dramat młodych innowierców z tamtych lat kryje się za powyższymi suchymi faktami, są w stanie zrozumieć tylko ci, którzy w owych latach przez tę gehennę przechodzili. Ustawa z 17.III.1932 (Dz. U. RP Nr 35 poz. 359), oraz rozporządzenie wykonawcze z 30.XI.1933 (Dz. U. RP Nr 13 poz. 103) regulowały pochówek zmarłych na obszarze całego kraju. Art. 15 zobowiązywał przyjmowanie na okres pięciu lat zwłok nie należących do danego wyznania, jeśli w promieniu 30 km nie było cmentarza komunalnego lub opuszczonego, nadającego się do grzebania zmarłych. Wywierając presję na gospodarza cmentarza, władze mogły w trybie zarządzenia porządkowego nakazać odbycie „cichego pogrzebu" z pominięciem strony obrzędowej, co miało zapobiegać szerzeniu się innowierczej propagandy. Okupowanie cmentarzy przez parafian, w celu przeciwdziałania pochówku „innowiercy" na „poświęconej ziemi", należało do nagminnych praktyk przedwojennych wyznawców walczącego i już tryumfującego kościoła. Tylko względy sanitarne przeważały za czynną ingerencją władz porządkowych w takich sytuacjach. 2. 5 Sytuacja prawna nieuznanych związków wyznaniowych w II RP Zakres uprawnień pozytywnych dla nieuznanych przez państwo związków był zróżnicowany w zależności od dzielnicowego prawa zaborców. Opierały one swoje istnienie bądź na ich prawnych przepisach lub art. 111,112 konstytucji, która chociaż przewidywała możliwość prawnego uznania, to jednak nie rozstrzygnęła czy uznanie ma nastąpić z mocy samej konstytucji, czy też wymaga wydania ramowej ustawy określającej warunki i tryb uznania. 21 Po zawarciu 10 lutego 1925 r. konkordatu z Watykanem, wspólnie z episkopatem czynił on wszystko, by taki akt prawny się nie ukazał. Z mocy konkordatu w II RP katolicyzm uzyskał pozycję wyznania korzystającego ze szczególnych przywilejów i wzmożonej ochrony ze strony państwa. W tej sytuacji, starania o prawne uznanie bezpośrednio na podstawie postanowień art. 116 konstytucji przez liczne związki spotykały się z konsekwentnym sprzeciwem władz. Odmowę otrzymali Metodyści, Adwentyści, Kościół Narodowy, Katolicki Liberalny oraz Badacze Pisma Św. Nic w tym dziwnego, gdy jednym z wybitniejszych funkcjonariuszy Departamentu Wyznań przez wiele lat był biskup Szelążek, a wiceministrem MWRiOP prałat Żongałłowicz. Do 1939 r. władze nie uznały żadnego nowego związku wyznaniowego. Jak stwierdziło Ministerstwo Wyznań, było to podyktowane „neutralną nieżyczliwością" rządu wobec nieuznanych związków wyznaniowych. W ten sposób przepisy konstytucyjne stały się fikcją. Nieuznane, tolerowane związki wyznaniowe można by podzielić na trzy grupy: Pierwszą tworzyły gminy istniejące z mocy ukazu z 1906 r. Ich rejestrację przez władze carskie, prawodawstwo polskie nie uważało za uznanie osoby prawnej w rozumieniu art. 116 konstytucji. W tym koncesyjnym trybie, obok uznanej gminy wyznaniowej, poza jej terytorium mogły znajdować się podobne zgromadzenia tego wyznania, którym polska władza państwowa odmówiła udzielenia praw korporacyjnych gminy wyznaniowej. Mogły funkcjonować tylko jako oddzielne, wzajemnie niezależne gminy danego tolerowanego wyznania, z wykluczeniem prawnej możliwości ukonstytuowania się w związek religijny, z naczelną związkową władzą wyznaniową o charakterze przełożeństwa religijnego. Tworzenie nowych gmin o charakterze koncesyjnym wymagało swobodnego uznania władz czyli zgody na tak lub nie. Ostatecznie rozstrzygającą władzą w tych sprawach, na wniosek wojewody lub w drodze nadzoru było MWRiOP. Z chwilą rejestracji, gmina nabywała osobowość prawną, a członkowie uzyskiwali uprawnienia do korzystania z urządzeń aktów stanu cywilnego (art. 37-51 ukazu). Powyższe uprawnienia łącznie z dopuszczeniem działalności religijnej (pkt l i 2 ukazu), nadawały zarejestrowanym gminom charakter gmin wyznaniowych i umożliwiały korzystanie z pewnych 22 urządzeń prawno - publicznych, stosowanych do wyznań (pkt 13 ukazu). Urządzenia wyznaniowe gmin wyznań nieuznanych, jak domy modlitw, cmentarze, zakłady religijne oraz sprawy majątkowe, mieściły się w ramach uprawnień przyznawanych przez MWRiOP w wykonaniu postanowień art. 111 -112 konstytucji. Drugą grupę stanowiły związki wyznaniowe w b. zaborze pruskim, istniejące legalnie w ramach pruskiej ustawy o Stowarzyszeniach. W związku z tym, że tolerancyjne art. 111 -112 dawały szerszy zakres swobód jak w ramach pruskich stowarzyszeń, dlatego w województwach zachodnich stosowano przepisy konstytucyjne. Trzecia, istniała wyłącznie na mocy art. 111 -112 konstytucji, które poręczały wszystkim mieszkańcom wolność sumienia i wyznania -prawo do prywatnych i publicznych nabożeństw i uroczystości kultowych, wynikających z zasad wiary zrzeszonych w związkach wyznaniowych osób fizycznych. W b. zaborze austriackim, nieuznane wyznania były zupełnie pozbawione uprawnień korporacyjnych, dlatego nie mogły tworzyć gmin wyznaniowych. Austriacka konstytucja (art. 16) zezwalała członkom wyznań nieuznanych, zaledwie na prywatne (domowe) nabożeństwa, w związku z czym w Galicji członkowie tych wyznań raczej korzystali bezpośrednio z tolerancyjnych art. 111 -112 konstytucji, które dawały im daleko większą swobodę religijną. Z praktyki ówczesnych władz administracyjnych i sądowych oraz literatury prawnej wynika, że związki tolerowane nie mogły korzystać z uprawnień konstytucji (art. 113-116), ustawodawstwa dla prawnie uznanych związków wyznaniowych. Związki nieuznane były zaledwie dopuszczeniem ze strony państwa do istnienia skupisk osób o zorganizowanym wewnętrznym życiu wyznaniowym. Z prawnego punktu widzenia nie były one jednak ani gminami wyznaniowymi, ani stowarzyszeniami, w związku z czym nie przysługiwały im żadne uprawnienia korporacyjne, jak: zarządzanie sprawami religijnymi przez powołane organy przełożeństwa wyznaniowego, wyłanianie centralnych władz jako reprezentantów wobec innych związków i organów państwowych, zawieranie unii z innymi prawnie uznanymi związkami, tworzenia korporacji i 23 przynależnych doń przywilejów. Nie miały też statutem uregulowanego trybu pozyskiwania i usuwania członków. Wyznania tolerowane bezpośrednio z art. 111 -112 konstytucji były pozbawione opieki prawa, gdyż nie były osobami prawnymi, lecz tylko luźnymi zrzeszeniami religijnymi osób fizycznych. Stosunki wyznaniowe w takich zrzeszeniach były regulowane w trybie administracyjno-prawnym tylko pod kątem widzenia umożliwienia władzom kontroli i nadzoru nad religijnymi interesami poszczególnych wyznawców oraz w celu zapewnienia spokoju i bezpieczeństwa. W tym rozumieniu, do zadań administracji wyznaniowej wykonywanej przez państwo, należało prowadzenie akt stanu cywilnego członków tych gmin, pochówku na cmentarzach wyznaniowych, udzielanie zezwoleń na budowę świątyń jako prywatnych nieruchomości osób fizycznych w/g przepisów prawa budowlanego oraz zajmowanie stanowiska względem propagowania wiary jako wyrazu indywidualnych przekonań religijnych. Sprawy nabożeństw tych zrzeszeń, państwowa administracja regulowała ogólnie obowiązującymi przepisami ustawy o zgromadzeniach. W dużym skrócie tak na on czas przedstawiała się teoria prawa wyznaniowego. Jak to wyglądało praktycznie, można się dowiedzieć z literatury poświęconej stosunkom wyznaniowym okresu międzywojennego, a jedną z wielu pozycji jest książka M. T. Staszewskiego „Wolność sumienia przed Trybunałem II Rzeczypospolitej". Aby nie powiększać objętościowo niniejszego opracowania, pominiemy dość istotną sprawę, dotyczącą urzędowej rejestracji zmiany wyznania, które obowiązkowo wpisywano do dowodów tożsamości i innych dokumentów. Władze administracyjne na terenie b. Kongresówki nie wywiązały się z obowiązku prowadzenia akt stanu cywilnego dla członków wyznań nieuznanych. W tych warunkach nie było żadnych prawnych możliwości sporządzenia aktu zawarcia małżeństwa, metryki urodzenia dzieci itp. Zawierano więc małżeństwa według rytuałów wyznaniowych, rodziły się dzieci bez metryk, które po dojściu do pełnoletności nie mogły uzyskać dowodów osobistych, paszportów itp., chociaż nie przeszkadzało to w uczęszczaniu do szkół powszechnych i w poborze do wojska. Można sobie 24 wyobrazić położenie tej młodzieży bez dokumentów w okresie okupacji! Jeszcze żałośniej przedstawiały się sprawy w sferze ochrony karnej nieuznanych związków wyznaniowych. Na straży praw kościołów i wyznań stały kodeksy: austriacki z 1852 r., niemiecki z 1871 r.. Królestwa Polskiego do okupacji austriackiej z 1847 r., a po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. carski z 1903 r. do 1932 r., kiedy dokonano kodyfikacji prawa w polskim Kodeksie Karnym. Mimo istniejących między nimi różnic, stanowisko w kwestii ochrony religii było zbieżne. O restrykcyjnym działaniu kodeksów karnych w b. Kongresówce w ochronie uprzywilejowanej cerkwi prawosławnej była już mowa. Co się tyczy ich zastosowania w II RP, to w zasadzie miały one zastosowanie w utrzymaniu „naczelnej" pozycji kościoła rzymskiego, obronie jego hierarchii, dogmatów wiary, a nawet emblematów. Spod ochrony karnej wyłączono formalnie i praktycznie związki wyznaniowe prawnie nieuznane. A jak się sprawy przedstawiały w odniesieniu choćby do kościoła prawosławnego, to zilustrują przytoczone poniżej fakty i dokumenty. I Synod biskupów w Polsce w 1936 r. podjął uchwały dnia 15.XII. ł937 r. zatwierdzone przez papieża, które obwieszczono duchowieństwu i wiernym, nakazując: „szerzenia zrozumienia istoty i celów akcji unijnej, popieranie sprawy zjednoczenia nie tylko modlitwą, ale i czynem" (uchw. 81). Dołożenia starań, aby na łono Rzymu sprowadzić „pogan, sekciarzy, odstępców od wiary, żydów i bezwyznaniowców" (uchw. 82). Zakazano jakiegokolwiek współdziałania z „sektami" (uchw. 57) czy z wszystkimi akatolikami i wyznaniami. 25. V. 1937 r. ogłoszono nową instrukcję Kongregacji Wschodniej celem rozszerzenia obrządku wschodniego. W końcowych latach II RP wojna religijna w Polsce stała się faktem. W czerwcu i lipcu 1938 r. na skutek zarządzenia ówczesnych władz administracyjnych, na Lubelszczyźnie zburzono 56 czynnych i 58 przymusowo nieczynnych cerkwi prawosławnych, rzekomo dlatego, że carat zamienił te cerkwie jako unickie na prawosławne. Warto dodać, że rewindykacji tego rodzaju cerkwi dokonano już przed 1926 r. Tak to w sposób praktyczny „czynem" wojujący kościół rzymski zrealizował uchwały l synodu biskupów, przy czułym wsparciu 25 lokalnych władz administracyjnych. Nie ma potrzeby przytaczania stosowanych wówczas metod nawracania prawosławnych schizmatyków do papieskiej owczarni – kościoła, poza obrębem której nie można było dostąpić zbawienia, o czym pisał w „Głosach na Czasie" Nr 29 ks. Stanisław Wesołowski, wydawanych w 1911 r. w księgarni św. Wojciecha w Poznaniu. Dla przykładu podaję fakt z gminy Majdan Górny, pow. Tomaszów Lubelski, „ochrzczenia" prawosławnych sołtysów po ich uprzednim upojeniu alkoholem. Gdy te ekscesy na tle wyznaniowym stały się światowym skandalem, hierarchia umiała się od tego zdystansować; ofiarami stali się funkcjonariusze terenowego aparatu, tracąc niezłe posady państwowe jak starosta Wilanowski w Tomaszowie Lubelskim. 3. SYTUACJA PRAWNA ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH W PRL Polska, która w 1952 r. przybrała nazwę PRL była państwem totalitarnym. Tak partia, jak i organy państwowe pozostawały w przejawiającej się w różnych formach zależności od władz sowieckich, w tym też w zakresie polityki wyznaniowej. Była ona realizowana w sposób bezpośredni przez jawnych i ukrytych doradców, a pośrednio przez udzielanie dyrektyw. Tak działo się w latach 1944-1989. W pierwszym okresie istnienia PRL posługiwano się prawodawstwem II Rzeczypospolitej, by w ten sposób nadać poczucie ciągłości państwa, a od 22 lipca 1952 r. uchwalenia konstytucji zw. stalinowską, poprzez system formalnie demokratycznych rozwiązań ustrojowych, budowanych na użytek opinii światowej. W rzeczywistości ukrywały one antydemokratyczne i totalitarne metody sprawowania władzy. Materialistyczna koncepcja świata i życia ludzkiego wyznawana przez władców PRL, w tym religii jako opium narodów, z góry określała wrogie stanowisko wobec związków wyznaniowych. Zakładano całkowity zanik wierzeń religijnych i zastąpienia ich światopoglądem materialistycznym. Przy tak skonstruowanych celach, tak partia, jak i państwo, miało prowadzić bezwzględną politykę wyznaniową. Taka praktyka ustrojowa nadawała zasadom prawa wyznaniowego iluzoryczne znaczenie. Wobec braku 26 niezawisłego sądownictwa i obowiązywania cenzury prewencyjnej, przepisy prawa wyznaniowego nie mogły spełniać funkcji gwarancyjnych wobec wolności sumienia i wyznania jednostki, czy swobody wypełniania potrzeb religijnych przez związki wyznaniowe. W gremiach kierowniczych PZPR ścierały się dwie koncepcje: dogmatyczna, dążąca do uwolnienia państwa i społeczeństwa od religii i druga, realistyczna, uwzględniająca stan jego świadomości oraz przywiązania do zasad i wartości religijnych. Efektem normatywnym tej drugiej opcji w kierownictwie PZPR były ustawy wyznaniowe z 17 maja 1989 r. 3. 1. Anna Chabasińska- Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych w Polsce w latach 1945-1956 1 Analiza politycznych i prawnych aspektów funkcjonowania mniejszości religijnych w latach powojennych w streszczeniu: „Źródłem inspiracji dla polskich komunistów była polityka wyznaniowa prowadzona przez ZSRR. W zakresie stosunku państwa i wyznań, stalinowska konstytucja z 1936 r. przyznawała „(...) wolność wykonywania kultów religijnych oraz wolność propagandy antyreligijnej”9, jak również oddzielenie Kościoła od państwa i szkoły. Na tej koncepcji wzorował się autor reżymowego planu walki z Kościołem katolickim w Polsce, generał NKWD Iwan IwanowSierow, który zdawał sobie jednak sprawę, że „(...) NKWD działa po raz pierwszy w kraju, który jest w ogromnej większości katolicki. W związku z tym (...) metody stosowane w Polsce winny być powolniejsze i bardziej delikatne”10. To twierdzenie determinowało politykę komunistów, którzy nie od początku byli programowo nastawieni na likwidację Kościołów i związków wyznaniowych, zwłaszcza, że sytuacja mniejszości religijnych po zakończeniu wojny była niezwykle skomplikowana. Ich działalność skupiła się przede wszystkim na odbudowie struktury kościelnej, pozyskiwaniu nowych lub utraconych obiektów sakralnych oraz odtwarzaniu kadry kapłańskiej. 2Znacznie mniej czasu poświęcano pracy misyjnej. Zdawano sobie 1 ANNA CHABASIŃSKA Tom V Sulechów 2009 2 8, 10 Z. Błażynski, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940-1955, Warszawa 2003, s. 178, 179. 27 sprawę, że bez wykwalifikowanych księży i w przypadku braku świątyń niezmiernie trudno będzie pozyskać nowych wyznawców. Ten problem dotyczył przede wszystkim Ziem Odzyskanych, gdzie diasporalność grup wyznaniowych dodatkowo utrudniała ich rozwój. Zaangażowanie we własną pracę nie przyniosłoby jednak oczekiwanych rezultatów, gdyby nie wyrażona przez państwo zgoda na ich funkcjonowanie. I właśnie o uznanie ze strony państwa związki wyznaniowe zabiegały najbardziej11. Tymczasem stosowana przez komunistów taktyka postępowania wobec mniejszości była różna, mimo że cel do którego dążono był jeden – stworzenie laickiego państwa opartego na ateistycznym społeczeństwie. Polityka ta miała charakter selektywny. W stosunku do poszczególnych mniejszości religijnych zastosowano różne metody perswazji. W odniesieniu do jednych była kompromisowa, czy nawet liberalna, bywała również koncesyjna. Względnym spokojem mogły się cieszyć np. wspólnota muzułmańska, czy karaimska, które władze traktowały jako lokalny orient. (…) Warto również zauważyć, że opisywane powyżej sposoby rozwiązywania kwestii wyznaniowych wpisane były w całościową politykę państwa wobec swojego społeczeństwa. Do 1947 r. nawiązywano do rozwiązań z okresu międzywojennego, oczywiście biorąc pod uwagę przyjętą powojenną doktrynę polityczną20. Były to jednak działania doraźne, często niekonsekwentne i wewnętrznie sprzeczne. W grudniu 1948 r. została określona polityka państwa 9 H. Świątkowski, Państwo i wyznania w ZSRR, Warszawa 1949, s.17. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 4 11 Szerzej na temat statusu prawnego związków wyznaniowych L. Górnicki, Problem nabywania oraz charakteru osobowości prawnej kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce, [w:] Prawo wyznaniowe. Przeszłość i teraźniejszość, Materiały XI Konferencji historyków państwa i prawa, Kowary 6-8 września 2007 r., red. J. Koredczuk, Wrocław 2008, s. 217-235. 12 Rozsiewano m.in. pogłoski, że ordynariusz bp Jozefat Kocyłowski jest współpracownikiem OUN, czego skutkiem było jego aresztowanie – zob.: I. Biłas, Likwidacja greckokatolickiej diecezji przemyskiej oraz tragiczne losy jej ordynariusza biskupa Jozafata Kocyłowskiego w kontekście polityki wyznaniowej ZSRR, [w:] Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, red. S. Stępień, t. 3, s. 285-286.1 28 wobec poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych. Na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS Aleksander Zawadzki w swoim przemówieniu powiedział, że „(...) PZPR nie zamierza ingerować w sprawy wewnętrzne kościoła. Ale znaczy to zarazem, że PZPR stoi na stanowisku niedopuszczania ingerencji kościoła w sprawy polityki państwowej. Co więcej PZPR domaga się od duchowieństwa wszystkich wyznań bezwarunkowo lojalnego stosunku do państwa ludowego w jego poczynaniach przynoszących pełne wyzwolenie społeczne, dobrobyt, postęp i szczęście ogromnej większości narodu. (...) W sposób nieprzejednany zwalczać będziemy i zwalczamy wszelkie tendencje reakcyjnej działalności kleru pod jakimkolwiek płaszczykiem by się one nie ujawniły”21.3 Kilka miesięcy później w Karlovych Varach odbyła się konferencja Kominformu poświęcona walce z religią. Podczas jej obrad ujednolicono strategię walki z jej przejawami. Efektem tego spotkania było zaostrzenie stanowiska względem Kościołów i 3 21 Państwo a Kościół. Z przemówienia A. Zawadzkiego na Kongresie Zjednoczeniowym, „Trybuna Wolności” 1948, 21-27 grudnia, za: K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej. Wybrane problemy i dokumenty, Kraków 1982, s. 32. 22 Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1945-1989, red. A. Dziurok, Warszawa 2004, s. 33. 23 Archiwum Państwowe w Gorzowie Wlkp. (dalej: APG), SPG, sygn. 382, Pism UWG do Starostów Powiatowych oraz Pełnomocników Rządu R.P. na Ziemi Lubuskiej, Poznań 15 V 1946 r., k. 25. 24 Dla przykładu, na obszarze działania Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego Ekspozytury w Gorzowie Wlkp. (dalej: UWPEG) poszczególni starostowie wypowiadali się w sposób negatywny o Świadkach Jehowy. Do wyjątku należała mimo woli pochlebna opina starosty świebodzińskiego, który w raporcie omawiane środowisko opisał w sposób następujący: „Na wyznawców «Świadków Jehowy» do czasu obecnego dobrą i znani są jako spokojni i zgodni w współżyciu z ludnością obywatele”, APG, UWG, sygn. 1377, k. 319. Podobne opinie pojawiały się na Dolnym Śląsku, o czym powiadamiała lokalna administracja, APW, UWW, sygn. VI/688, Pismo starosty powiatowego głogowskiego do UW we Wrocławiu, Głogów, 13 I 1948 r., k. 299. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 45 29 związków wyznaniowych. Państwo weszło w okres represyjnego sposobu rozwiązywania nabrzmiewających problemów. Przejawiało się to w prześladowaniach i inwigilacji Kościołów i związków wyznaniowych. Jednak „opieka” Urzędu Bezpieczeństwa w tym czasie polegała przede wszystkim na zbieraniu informacji na temat Kościołów nie rzymskokatolickich. Jedynym związkiem wyznaniowym, który na tym tle się wyróżniał, byli Świadkowie Jehowy, którymi już w 1946 r. w sposób szczególny interesował się aparat bezpieczeństwa, a to ze względu na dostarczane przez informatorów sugestie, że agitują za bojkotem wyborów22. Na polecenie Ministerstwa Administracji Publicznej (dalej: MAP) urzędy wojewódzkie zarządziły „(...) roztoczenie nadzoru nad wymienionym stowarzyszeniem religijnym oaz przedłożenie w terminie do 30.06.1946 r. sprawozdania z wyniku poczynionych obserwacji”23. Zajęto się zbieraniem na szeroką skalę informacji dotyczących dogmatów wiary, charakterystyki wiernych, a przede wszystkim środków finansowania. Zebrane materiały wyrażały w większości przypadków nieprzychylne stanowisko miejscowych władz wobec infiltrowanego środowiska24. W inwigilacji Świadków Jehowy angażowano również różnego rodzaju instytucje, które dostarczały władzom interesujące je wiadomości25. Do czerwca 1950 r. skupiano się przede wszystkim na zbieraniu informacji dotyczących „obywateli Teokracji”. Starano się również wypracować sposób postępowania wobec Świadków Jehowy, choć nigdy nie udało się wprowadzić w skali całego kraju jednej spójnej polityki26. Wynikało to przede wszystkim ze słabej orientacji wojewódzkich, a zwłaszcza powiatowych władz w zakresie obowiązującego prawa. Choć ten problem dotyczył większości mniejszości religijnych, jednak w sposób najjaskrawszy występował przy identyfikacji Świadków Jehowy27. Propozycje prawnego uregulowania tej kwestii składane przez lokalną administrację nie zyskały przez długie dziesięciolecia poparcia centralnych władz, które nie miały pomysłu na rozwiązanie tej palącej kwestii. 25 W Gorzowie Wlkp. dzięki pomocy Zarządu Nieruchomości Miejskiej udało się władzom ustalić nie tylko miejsce spotkań Świadków Jehowy, ale również personalia wyznawców, APG, ZMiMRN, sygn. 27, Pismo Zarządu Nieruchomości Miejskich do Zarządu Miejskiego, Gorzów Wlkp. 4 VI 1947 r., k. 47. 26 Lokalne 30 władze przedstawiały wielokrotnie organom centralnym swoje wizje ułożenia stosunków ze Świadkami Jehowy. I tak np., wicewojewoda UWP w Gorzowie Wlkp. Florian Kroanke przedstawił w swoim piśmie do Ministerstwa Ziem Odzyskanych koncepcję rozwiązania problemu Świadków Jehowy. W piśmie czytamy: „Ustalenie regulatora prawnego może stać się podstawą do akcji przeciwko tej sekcie. Uważam, że stosowanie w dzisiejszym stanie rzeczy represji byłoby niecelowe i mogłoby wywołać odwrotny skutek. Sekty tej nie można bagatelizować, gdyż prowadzi umiejętnie swoją propagandę, szczególnie na starych ziemiach – ziemiach zaś odzyskanych, gdzie raczej działalność jest dopiero zapoczątkowana, łatwiej będzie przeciwdziałać prawnymi środkami”, APG, SPG, sygn. 1377, Pismo UWP do MZO Dep. Administracji Publicznej, Gorzów Wlkp. 7 II 1948 r., k. 345. Z kolei w województwie śląskim władze postulowały pewną obojętność, a nawet tolerancję postępowania względem Świadków Jehowy, licząc na odkrycie rzeczywistego oblicza i planów stowarzyszenia. Proponowały także zorganizowanie domów modlitwy i wprowadzenie zakazu spotkań w domach prywatnych. W południowych częściach województwa uważano, że stowarzyszenie należy zdelegalizować; A. Namysło, Tchórze? Szpiedzy? Wywrotowcy? Władze województwa śląskiego wobec Świadków Jehowy w pierwszych latach powojennych, „Biuletyn IPN” 2004, nr 3(38), s. 58. 27 Problemy z ustaleniem stanu prawnego miewały również inne instytucje, np. krośnieńska Prokuratura Wojskowa, która musiała w tej sprawie zwrócić się z pomocą do Urzędu Wojewódzkiego. Niestety wojewodzie, jak czytamy w piśmie, „nie są znane późniejsze a szczególnie powojenne akty prawne, które by odmiennie regulowały dotychczasowy stan” i w związku z tym „Ekspozytura zawiadamia, że w przedmiotowej sprawie stoi w kontakcie służbowym z Ministerstwem Ziem Odzyskanych, od którego oczekuje dalszych decyzji”, APG, UWG, sygn. 1377, Pismo UWP EG do Wojskowej Prokuratury 2 Oddział Ochr. Pogranicza w Krośnie Odrzańskim, Gorzów Wlkp., 26 IV 1948 r., k. 351. Jednakże mimo to, na tle innych krajów komunistycznych, polskie władze zachowały stosunkowo najszerszą gamę uprawnień w dziedzinie wolności. Wynikało to przede wszystkim ze specyfiki 31 państwa polskiego, jako kraju w 90 procentach katolickiego. Komuniści musieli w pierwszych latach powojennych rozgrywać kwestie wyznaniowe dwutorowo. Z jednej strony dążono do pełnej kontroli środowisk religijnych, z drugiej zaś należało przynajmniej powierzchownie i pozornie sprzyjać Kościołowi katolickiemu i innym związkom nie rzymskokatolickim. Ta decyzja wynikała przede wszystkim z koncepcji unikania otwartego konfliktu z Kościołem rzymskokatolickim, którego poparcie było niezbędne w procesie przejmowania władzy. Przy czym warto zauważyć, iż mimo marksistowsko-leninowskich źródeł inspiracji komunistów, do 1947 r. zajęto się przede wszystkim eliminacją opozycji i stabilizowaniem sytuacji politycznej w kraju. Nie można jednak uznać, że mniejszości wyznaniowe pozostawały poza kręgiem zainteresowania komunistycznych władz. Świadczyć o tym może szeroko rozbudowany system organów państwowych, których zadaniem było kontrolowanie związków religijnych. Głównymi wykonawcami polityki wyznaniowej państwa były dwa ministerstwa: MAP, a w nim Wydział III Nierzymskokatolicki oraz przekształcone z Resortu Bezpieczeństwa Publicznego w styczniu 1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (dalej: MBP), a od 1950 r. mocno powiązany z aparatem bezpieczeństwa Urząd do Spraw Wyznań (dalej: UdSW). W MBP już od września 1945 r. istniały piony wydzielone do walki z religią, które w następnych latach zostały przekształcone w odrębne departamenty resortu spraw wewnętrznych28.4 W 1946 r. w Departamencie V powstała Sekcja II – Obsługi Kościoła Greckokatolickiego, Prawosławnego, Ewangelickiego i innych29. Po powołaniu Departamentu V tworzono również Wydziały V w wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego oraz Sekcje V w urzędach powiatowych i miejskich. Zajmowały się one walką z religią oraz Kościołami i związkami wyznaniowymi. 4 28 Szerzej na temat struktury i zakresu działania aparatu bezpieczeństwa odpowiedzialnego za walkę z religią zob.: Metody pracy operacyjnej..., op. cit. 29 Zaczęła ona funkcjonować z końcem 1947 r., za: Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 1: lata 1945-1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994, s. 12. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 47 32 Niezwykle istotną kwestią dla funkcjonowania związków wyznaniowych po zakończeniu II wojny światowej było uregulowanie ich prawnego położenia oraz zagwarantowanie Kościołom praw do obiektów sakralnych. Bezspornie na rozwój mniejszości religijnych miał także wpływ zachodzący w Polsce proces laicyzacji życia społecznego, zwłaszcza, że komuniści uznali, iż fundamentalną zasadą polityki wyznaniowej państwa ludowego jest zapewnienie obywatelom wolności sumienia. Instytucjonalnym zabezpieczeniem tego prawa jest konsekwentne oddzielenie Kościoła od państwa”30. 5Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż wydawane ówcześnie akty prawne miały na celu stworzenie przesłanek do wprowadzenia rozdziału Kościoła od państwa. Tymczasem w sprawie uregulowania prawnego położenia związków wyznaniowych spuścizna pozostawiona po ustawodawstwie państw zaborczych wymagała dość szybkiej regulacji31. Dodatkowo powstała konieczność organizacyjnego rozwiązania kwestii związanych z 5 30 Sprawy religii i laicyzacji, red. D. Kułakowska, Warszawa 1964, s. 96. 31 Szerzej na temat sytuacji prawnej związków wyznaniowych w II Rzeczypospolitej zob.: M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1982, s. 108-143; Z. Łyko, Sytuacja prawna Kościoła Adwentystycznego w Polsce międzywojennej 1918-1939, s. 97-172. Regulacja prawna sytuacji związków religijnych nastąpiła w drodze aktów prawnych z mocą ustawy: Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nieposiadającego hierarchii duchownej (DzU Nr 38 z 1928 r., poz. 363), Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 30 z 1938 r., poz. 240), Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 30 z 1936 r., poz. 241), Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada 1936 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 88 z 1936 r., poz. 613), Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 18 listopada 1938 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (DzU Nr 88 z 1936 r., poz. 597), Rozporządzenie z dnia 1 listopada 1916 r. o organizacji Żydowskiego Towarzystwa Religijnego, za: J. Dziobek-Romański, Uznawanie związków religijnych w Polsce (1944-1989) narzędziem dyskryminacyjnej polityki władz, Lublin 2004, s. 97 33 nową sytuacją w ruchu protestanckim32. Zaistniała konieczność uregulowania sytuacji prawnej wyznań protestanckich w państwie, usankcjonowania stanu, jaki wytworzył się po faktycznej likwidacji czterech Kościołów ewangelickich (Kościoła Ewangelicko-Unijnego w Polsce Zachodniej, Kościoła Ewangelicko-Unijnego na Polskim Górnym Śląsku, Ewangelickiego Kościoła Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w Małopolsce oraz Kościoła Staroluterskiego w Wielkopolsce i na Pomorzu z siedzibą w Rogoźnie), o większości niemieckiej oraz rozstrzygnięcia kwestii pozostałego po nich majątku,6 Zapowiedź ułożenia nowych stosunków w relacjach państwa ze związkami wyznaniowymi nastąpiła już w Manifeście PKWN33. Deklarowano w nim m.in. przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych, równości wszystkich obywateli bez różnicy rasy, narodowości czy wyznania. Potwierdził tę zasadę Sejm Ustawodawczy z 1947 r. Pierwszym i zarazem najbardziej spektakularnym efektem deklaracji PKWN w sferze stosunków wyznaniowych, było zerwanie konkordatu ze Stolicą Apostolską34. O ile bowiem, reżym komunistyczny w pierwszych latach powojennych świadomie 6za: J. Demiańczuk-Jurkiewicz, Unifikacja polskiego prawa wyznaniowego, „Państwo i Prawo” 1948, z. 5-6, s. 25; T. Langer, Państwo a nierzymskokatolickie..., op. cit., s. 109 33 Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 lipca 1944 r., (DzU Nr 1 z 1944 r., zał.). 34 Do jego wypowiedzenia dążył przede wszystkim antyklerykalnie nastawiony minister sprawiedliwości Henryk Świątkowski. Konkordat został jednostronnie unieważniony 12 września 1945 r. uchwałą Rady Ministrów. Szerzej zob. A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989), Kraków 2006, s. 14-16. 35 „Życie Warszawy” 1945, 13 września, za: K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce..., op. cit., dok. 1, s. 31. 36 Ibidem. 37 B. Cywiński, Ogniem próbowane, t. II „...i was prześladować będą”, Lublin 1990, s. 34. 38 Szerzej zob.: J. Dziobek-Romański, Uznawanie związków religijnych..., op. cit., s. 155-156. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 49 34 powstrzymywał się od działań skierowanych przeciwko związkom wyznaniowym oraz hierarchii Kościoła katolickiego, o tyle starał się skonfliktować polskich biskupów ze Stolicą Apostolską. Uchwała Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z dnia 12 września 1945 r. w sprawie Konkordatu35 głosiła, że „(...) konkordat zawarty pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską przestał obowiązywać wskutek jednostronnego zerwania go przez Stolicę Apostolską”36. W ten sposób władze uzyskały „(...) swobodniejszą rękę w dowolnym dekretowaniu sytuacji prawnej Kościoła w Polsce”37. Po zerwaniu konkordatu podstawą prawną dla funkcjonowania Kościoła katolickiego była Konstytucja marcowa, choć sama skuteczność uchwały budziła wątpliwości natury formalnej, polegające na braku legitymacji Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej oraz nieopublikowaniu tego aktu w Dzienniku Ustaw, co było warunkiem jego wejścia w życie38. Niemniej konsekwencją wypowiedzenia konkordatu stało się uwolnienie państwa od licznych zobowiązań, w tym także natury finansowej. Z drugiej zaś strony Kościół rzymskokatolicki utracił swoje przywileje i uprawnienia, które wynikały z treści konkordatu. W tym samym czasie powołano przy Ministerstwie Sprawiedliwości specjalną komisję39, której zadaniem było przygotowanie programu laicyzacji obowiązującego systemu prawnego. Polegał on na „(...) uniezależnieniu przepisów prawnych od reguł i nakazów religijnych”40. Efektem prac komisji były dwa dekrety: Przepisy wprowadzające prawo o aktach stanu cywilnego41 oraz Przepisy wprowadzające prawo małżeńskie42. Na ich mocy odebrano związkom religijnym kompetencje w dziedzinie prowadzenia ksiąg stanu cywilnego oraz orzekania w sprawach małżeńskich. Konsekwencje tych posunięć skomplikowały sytuację przede wszystkim Kościoła katolickiego, choć nie ominęły także innych wyznań. Odtąd Kościół rzymskokatolicki oraz pozostałe związki wyznaniowe zostały ograniczone jedynie do działalności typowo religijnej. Powyższe dekrety wpisywały się w całościową koncepcję laicyzacji prawa w komunistycznym państwie. Temu miały służyć również inne akty prawne, które wprowadzały jednolite roty ślubowania43, czy też składanie przez świadków w postępowaniu sądowym świeckich przyrzeczeń44. Jednocześnie zajęto się eliminowaniem z dokumentów 35 publicznych informacji dotyczących przynależności wyznaniowej obywateli45. Manifest odniósł się także do kwestii własności świątyń. Zapowiedziano, że własność kościelna zrabowana przez Niemców, zostanie zwrócona jej prawowitym właścicielom. Po upływie roku władze centralne uregulowały także sprawy związane z kościelnym majątkiem poniemieckim. MAP 19 X 1945 r. wydało okólnik, w którym podzielono majątek należący do tych Kościołów, które były w Polsce prawnie uznane przed 1 IX 1939 r. (Kościół Prawosławny, Ewangelicko-Augsburski i EwangelickoReformowany) oraz tych, którym nie udało się osiągnąć takiego statusu (Kościół Ewangelicko- Augsburski i Helweckiego Wyznania, Staroluterski oraz Kościoły Unijne)46.7 Niezależnie od niezwykle dynamicznych wydarzeń krajowych, państwu udało się w pierwszych latach powojennych uregulować sytuację prawną najliczniejszych związków wyznaniowych, które w okresie międzywojennym działały w oparciu o przepisy zaborcze, bądź półlegalnie52. Było to wynikiem dążeń do unifikacji prawa 7 51 Dekret z 19 IX 1946 r. DzU RP, Nr 54 z 31 X 1946 r., poz. 304. Został on w sposób istotny zmieniony ustawą o identycznej nazwie z 4 VII 1947 r., DzU z 1947 r. Nr 52, poz. 304, szerzej zob.: R. Michalak, Kościoły protestanckie..., op. cit., s. 133. 52 K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce..., op. cit., s. 17. 53 Dekret z dnia 16 października 1945 r. o stosunku państwa do Kościoła Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej, DzU 1945 r. Nr 46, poz. 259. 54 Dekret z dnia 5 września 1947 r. o uregulowaniu położenia prawnego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościoła Mariawickieg i Kościoła Starokatolickiego (DzU 1947 r. Nr 59, poz. 316); APG, ZMiMRN, sygn. 80, k. 1. 55 Dekret z dnia 19 IX 1946 r. w sprawie zmiany dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada 1936 r. o stosunku państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 52, poz. 272). 56 Reskrypt Ministra Administracji Publicznej z 1 II 1946 r. o uznaniu prawnym Polskiego Kościoła Katolicko-Narodowego, AAN, UdSW, L.V.14486/45, nie publ.; APG, ZMiMRN, sygn. 79, k. 5. 57 Reskrypt Ministra Administracji Publicznej z dnia 26 kwietnia 1946 r., APG, ZMiMRN, sygn. 80, k. 3. 58 Reskrypt Ministra Administracji Publicznej z dnia 5 maja 1946 r. 36 wyznaniowego w Polsce. W formie ustawowej uznano Kościół metodystyczny53, Ewangelicko-Reformowany, mariawicki i starokatolicki54 oraz Ewangelicko-Augsburski55. Legalizacją prawną następnych trzech Kościołów zajął się Minister Administracji Publicznej, który zalegalizował byt prawny Polskiego Kościoła Katolicko-Narodowego56, Unii Zborów Adwentystów Dnia Siódmego57, Polskiego Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan Baptystów58. Wraz z uregulowaniem sytuacji prawnej części związków religijnych, państwowa administracja starała się zapewnić sobie pełną kontrolę nad ich funkcjonowaniem. Przez okres kilkunastu lat władze w sposób właściwie nieskrępowany (wynikało to z faktu, że jedyną realną siłą, która mogła się przeciwstawić, był Kościół rzymskokatolicki) wydawały wiele aktów normatywnych, których zadaniem było sukcesywne eliminowanie i osłabianie pozycji Kościoła katolickiego, a co za tym idzie także związków nierzymskokatolickich. Z tą myślą wydano w sierpniu 1949 r. dekret o zmianie przepisów prawa o stowarzyszeniach z dnia 27 października 1932 r.598 Jak uważa K. Urban „(...) narzucenie tegoż 8 59 Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach (DzU Nr 45. poz. 335). 60 Zwalczani i koncesjonowani..., op. cit., s. 9. 61 Zgodnie z instrukcją sporządzoną 1 września 1949 r. przez Julię Brystygierową, dyrektor Departamentu V MBP, w związku z nowelizacją ustawy o stowarzyszeniach podania o rejestrację miały złożyć: Zjednoczony Kościół Ewangeliczny, Zjednoczenie Kościołów Chrystusowych Wyznania Ewangelicznego, Zjednoczenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego, Kościół Braci Polskich Unitarian, Stowarzyszenie Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania”, Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej, Zrzeszenie Religijne Christian Science, Polski Kościół Zjednoczonych Ewangelicznych Chrześcijan Dnia Siódmego, Zrzeszenie Religijne Świadków Jehowy, Stowarzyszenie Zborów Badaczy Pisma Świętego. Zob.: D. Zamiatała, Instrukcje Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z 5 i 18 sierpnia 1949 roku w spawie egzekwowania dekretów rządowych, „Archiwalia, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2002, t. 78, s. 390, za: Metody pracy operacyjnej..., op. cit., s. 39. Pierwszą wspólnotą, która została zarejestrowana na mocy znowelizowanej ustawy był Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. 62 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 października 1932 37 prawa było nieudolną próbą uchwycenia stanu faktycznego wyznań nie rzymskokatolickich, w czym władze nie miały zbyt wielkiej orientacji”60. W ten sposób władze podporządkowały sobie nie tylko procedurę postępowania przy zakładaniu nowego, nieuznanego wcześniej związku religijnego61, ale wymusiły także ponowne rejestrowanie wszystkich zakonów, kongregacji duchownych oraz innych zrzeszeń, mających na celu wykonywanie kultu religijnego. Jednocześnie wszystkie stowarzyszenia o charakterze wyznaniowym, które na mocy rozporządzenia z 27 października 1932 r.62 nie podlegały rejestracji oraz związki religijne prawnie nieuznane, ulegały z mocy prawa rozwiązaniu, o ile w przeciągu 90 dni nie zalegalizowały swojego statusu. Ich ewentualny majątek miał ulec sekularyzacji i zostać przeznaczony zgodnie z wolą rządu na inny cel. Pierwszymi ofiarami nowych rozwiązań prawnych stali się Świadkowie Jehowy, którzy mimo starań przez wiele lat spotykali się z odmową rejestracji63. Inne, jak np. Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej wysyłał do swoich zborów okólnik, w którym szczegółowo omawiał sposób wypełnienia dokumentów rejestracyjnych, w obawie przed negatywną decyzją władz wyznaniowych64. 5 sierpnia 1949 r. wydany został dekret o ochronie wolności sumienia i wyznania65. Poręczał on wszystkim obywatelom wolność sumienia i wyznania oraz przewidywał sankcje karne w przypadku nadużywania tego prawa. Zakazywał ograniczania obywateli w ich prawach ze względu na przynależność wyznaniową, bądź przekonania religijne lub bezwyznaniowość. Zabronione zostało odmawianie udostępniania obrzędu lub czynności religijnych z powodu działalności lub poglądów politycznych, społecznych albo naukowych. Karane miały być nawoływania do waśni religijnych oraz lżenie i wyszydzanie obywateli z powodu przynależności wyznaniowej. Stalinizacja życia politycznego miała swoje odzwierciedlenie w r. o prawie o stowarzyszeniach (DzU RP Nr 94, poz. 808). 63 Decyzja Urzędu do Spraw Wyznań z 2 lipca 1950 r., w sprawie odmowy rejestracji wyznania Świadków Jehowy / Badaczy Pisma Świętego, APG, UWG, sygn. 1377, k. 93. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 53 38 prowadzonej przez władze polityce wyznaniowej państwa, która dla wielu związków wyznaniowych stała się wyjątkowo represyjna. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych rozpoczęło się ofensywne działanie skierowane przeciwko związkom religijnym. Poprzedzone ono zostało rozpracowaniem przez Wydział V Departamentu V MBP Kościołów i związków religijnych66. We wrześniu na podstawie zebranych informacji o członkach poszczególnych Kościołów doszło do niespotykanych dotąd aresztowań w środowisku ewangelicznych protestantów. UB zamknęło wszystkie obiekty należące do tych Kościołów i aresztowano 199 pastorów i aktywnych działaczy środowiska protestanckiego67.9 Prześladowania dotknęły Zjednoczony Kościół Ewangeliczny, Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej oraz Zjednoczenie Kościołów Chrystusowych. Niektórzy z aresztowanych opuścili więzienie dopiero po kilku latach68. W lipcu wydano zakaz działania w Polsce Stowarzyszenia Świadków Jehowy, który również był poprzedzony aresztowaniami69. Pretekstem stał się bojkot akcji zbierania podpisów pod apelem pokoju (apelem sztokholmskim). Asygnaty tego dokumentu wymagano także od wszystkich Kościołów i związków wyznaniowych. Odmowa podpisania apelu 9 64 Okólnik nr 5, Łódź X 1949, APG, UWG, sygn. 1386, k. 20. 65 Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolności sumienia i wyznania. 66 Spośród obiektów Sekcji II opracowywano Kościół Mariawicki, Metodystyczny, Polski Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej, Zjednoczony Kościół Chrystusowy, Świadków Jehowy, Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. Poza tym, infiltrowano 12 pozostałych związków nie rzymskokatolickich oraz 2 wyznania niechrześcijańskie tj.: Muzułmański Związek Religijny i Karaimski Związek Religijny, AIPN, Departament III MSW, Zakres i organizacja pracy departamentu V [MBP] i wydziałów V WUBP 1949-1953, 01206/123, b. p., oryginał, mps, za: Metody pracy operacyjnej..., op. cit., dok. 20, s. 138-141. 67 Dziel i rządź... op. cit., s. 24. 68 W 1953 r. więzienie opuścili np. członkowie władz naczelnych KZCh J. Sacewicz, M. Korniluk, B. Winnik, N. Hury, Kościół Zborów Chrystusowych. Rys historyczny (3), „Słowo i Życie” 1995, nr 10-12. Na 9 lat został skazany L. Szenderowski z Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego. 39 była jednoznacznie traktowana jako sprzeciw wobec „pokojowej polityce ZSRR”. Prezydia PRN i WRN donosiły w swoich sprawozdaniach o stanowisku Kościoła rzymskokatolickiego i poszczególnych mniejszości religijnych wobec tego problemu70. Kilka dni później odbyła się konferencja Ministra Bezpieczeństwa Publicznego Stanisława Radkiewicza, podczas której Świadkowie Jehowy zostali określeni mianem „szpiegów imperializmu siejących histerię wojenną”71. Działania te najprawdopodobniej były wynikiem zakrojonej na szeroką skalę akcji, gdyż do delegalizacji wyznawców Jehowy doszło również w tym samym czasie w radzieckiej strefie Niemiec72. Niechlubny udział w prześladowaniu Świadków Jehowy miał również Kościół rzymskokatolicki, który organizował napaści na głosicieli Pisma Świętego, odmawiał pochówku na cmentarzu73.10 O powiązaniach z „centralami zachodnimi” oskarżano także Polski Narodowy Kościół Katolicki, społeczności ewangeliczne: Zjednoczony Kościół Ewangeliczny, Kościół Chrystusowy, Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej Przypuszczalnie wynikiem tych działań było powstanie w 1953 r. po konsultacjach z władzami nowego tworu jakim był Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. Represjami objęto Zarząd Zrzeszenia Wolnych Badaczy Pisma Św. – w Lublinie aresztowano i osadzono na Zamku H. Grudnia z Chrzanowa a Lewandowskiego Józefa ze Strzelna pow. Mogilno bo „Na zebraniach zborów szerzył propagandę wojenną. Podejrzany jest 10 69 Szerzej na temat prześladowań Świadków Jehowy w 1950 r. zob.: K. Biliński, Hiobowie XX wieku. Wspomnienia Świadków Jehowy (Badaczy Pisma Świętego), Wrocław 1998. 70 APG, PMRN, sygn. 1288, Sprawozdanie z przebiegu Narodowego Plebiscytu Pokoju i wypowiedzi poszczególnych wyznawców, k. 7. 71 J. Rzędowski, Najdłuższa konspiracja PRL?, „Biuletyn IPN” 2004, nr 3(38), s. 43. 72 Ibidem. 73 Świadczą o tym liczne relacje Świadków Jehowy zebrane w przez K. Bilińskiego. M.in. wspomnienia J. Pieniewskiego, S. Florczaka, J. Wilka i wielu innych, zob.: K. Bilinski, Hiobowie XX wieku..., op. cit. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 55 40 o utrzymywanie kontaktów z wywiadem amerykańskim” – J. G). Chcąc uzyskać pełną kontrolę nad wszystkimi wyznaniami komuniści podjęli się próby kształtowania wśród hierarchii kościelnej oraz duchowieństwa i wiernych postawy lojalności i uległości względem władz, która to próba stała się kolejnym symptomem prowadzonej przez nich polityki wyznaniowej. Temu celowi miał służyć opisany w dalszej części artykułu dekret z 9 lutego 1953 r. oraz z 31 XII 1956 r. Mając doświadczenie w rozbijaniu jedności Kościoła katolickiego za pomocą „księży patriotów”, starano się zrealizować podobny plan w związkach nie . Odbywało się to poprzez sprzyjanie środowiskom lojalnym wobec państwa, mającym ambicję zajęcia silnej pozycji na szczycie władz kościelnych. Taka sytuacja miała miejsce w Kościele metodystycznym, gdzie w końcu 1951 r. powstała frakcja „pastorów demokratów”74, w Kościele Polskokatolickim była to grupa inicjatywna na czele z ks. Józefem Dobrochowskim75, kolejna to grupa pastorów z otoczenia ks. Zygmunta Michelisa w Kościele Ewangelicko-Augsburskim, cześć pastorów popierających Jana Kulaka w Unii Zborów Adwentystów Dnia Siódmego oraz stronnicy Stanisława Krakiewicza i Pawła Bajeńskiego w środowisku ewangelicko-baptystycznym. Warto jednak odnotować, że Kościołem, w którym nie udało się stworzyć tzw. „ruchu księży patriotów”, był Kościół prawosławny i jak zauważył Stefan Dudra zdarzali się duchowni, którzy kontestowali komunistyczną rzeczywistość76. W dziedzinie dalszego ograniczania uprawnień majątkowych związków wyznaniowych wydano na przestrzeni dwóch lat dwa akty prawne: Ustawę o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego77 oraz dekret o zniesieniu fundacji78. Efektem pierwszej ustawy była likwidacja zasady, że ziemia należąca do Kościoła jest wyłączona z postanowień ustawy o reformie rolnej. W ten sposób nastąpiło dalsze ograniczenie suwerenności Kościoła poprzez objęcie kontrolą jego źródeł finansowania. Na jej mocy utracono blisko 155 tys. hektarów ziemi 41 oraz utworzono Fundusz Kościelny7911, który miał wspierać finansowo potrzebujące związki wyznaniowe oraz przede wszystkim ruch prorządowo nastawionych „księży patriotów”. Z kolei dekret o zniesieniu fundacji przewidywał przejęcie całego majątku fundacji na własność państwa oraz pozostawienie w użytkowaniu dotychczasowych posiadaczy, gospodarstw rolnych proboszczów i budynków służących do celów religijnych, jeśli stanowiły cześć majątku fundacji. Podsumowaniem kształtowanego w pierwszych latach powojennych stosunku komunistycznego państwa do wolności wyznania była uchwalona 22 VII 1952 r. przez Sejm Konstytucja80. 11 74 Jej początki sięgają 1949 r., o czym świadczy notatka sporządzona w UdSW, AAN, UdSW, sygn. III 4a/11/53, k. 26-27, por. R. Michalak, Protestanci polscy w „nowej rzeczywistości” (1945-1956), „Więź” 2004, nr 1, s. 94. 75 AAN, Wydział III, 9/180, Notatka naczelnika Wydziału III UdSW z rozmowy z naczelnikiem Wydziału III Departamentu V MBP w sprawie planowanych przez MBP zmian personalnych w kierownictwie Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego, Warszawa 18 I 1951 r., za: Metody pracy operacyjnej..., op. cit., dok. 28, s. 163. 76 S. Dudra, Kościół prawosławny..., op. cit., s. 57. 77 Ustawa z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (DzU Nr 9, poz. 87, zm.: Nr 10, poz.111). 78 Dekret z dnia 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji (DzU Nr 25, poz. 172). 79 Składał się on z dochodów z nieruchomości ziemskich przejętych przez państwo oraz dotacji uchwalanych przez Radę Ministrów. W ten sposób finansowano: odbudowę i utrzymywanie kościołów, pomoc materialną i lekarską dla potrzebujących duchownych, ubezpieczenia chorobowe duchownych. Nadzór nad Funduszem sprawował Dyrektor UdSW. 80 DzU 1952 Nr 33, poz. 232. 81 W. Gomułka, Aktualne zadania szkolnictwa, [w:] Sprawy religii i laicyzacji, red. D. Kułakowska, Warszawa 1964, s. 90. 82 Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin 1997, s. 57. 83 M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe..., op. cit., s. 183. 84 Szerzej zob.: ibidem, s. 175. 85 Por. K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce..., op. cit., s. 18-19. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 57 42 wprowadzała rozdział Kościoła od państwa. Według Władysława Gomułki oznaczało to „(...) że państwo nie miesza się do wewnętrznych spraw Kościoła, a zarazem nie pozwala kościołowi ingerować w sprawy państwowe”81. Z kolei jak uważa konstytucjonalista Wiesław Skrzydło, konstytucja „(...) wyrażała osobliwości epoki, w której powstała; podobnie jak inne konstytucje państw socjalistycznych przyjmowała wzorce radzieckie i kopiowała stalinowski model państwa”82. Podstawą prawa wyznaniowego w Polsce stał się rozdział Kościoła od państwa. Oznaczał on „(...) eliminację treści i inspiracji religijnych ze sfery działania państwa. Przy określaniu swojej struktury, swych funkcji i celów, państwo nie posługuje się kryteriami wynikającymi z nakazów moralnych i religijnych związków wyznaniowych”83. Jako podstawowe zasady prawa wyznaniowego w art. 70 Konstytucji uznano: wolność sumienia i wyznania, swobodę wypełniania funkcji religijnych przez związki wyznaniowe, równouprawnienie obywateli bez względu na wyznanie, oraz ustawową formę regulacji sytuacji prawnej związków wyznaniowych84. W praktyce okazało się, że były to jedynie niepoparte faktami puste deklaracje85, czego dowodem były wprowadzane ograniczenia przy obsadzaniu stanowisk kościelnych, czy też usuwanie religii ze szkół. Jednocześnie na mocy art. 70 nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów godzących w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej miało być karane. Kodeks karny wprowadzał zaostrzoną odpowiedzialność wobec duchownych, którzy przy wykonywaniu obrzędów lub innych funkcji religijnych naruszali wolność sumienia i wyznania obywateli, na szkodę państwa. Interpretację pojęcia nadużycia pozostawiono orzecznictwu sądowemu. Efektem zaostrzania się sytuacji na linii państwo – Kościoły był wspomniany wcześniej dekret z 9 II 1953 r. o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych86. 12Był on niezbędnym 12 86 Dekret z dnia 9 lutego 1953 r. o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych (DzU Nr 10, poz. 32). 87 W wyniku rozwiązania konkordatu państwo zostało odsunięte od wpływu na sprawy organizacyjne i personalne w Kościele rzymskokatolickim. Dawało to nieograniczoną możliwość obsadzania ważnych stanowisk w hierarchii kościelnej przez duchownych, którzy 43 władzom aktem prawnym, który wyeliminował stan rzeczy jaki nastał po zerwaniu konkordatu87. Mimo że skierowany był przeciwko Kościołowi rzymskokatolickiemu, jego konsekwencje prawne objęły także pozostałe nie rzymskokatolickie związki wyznaniowe. Odtąd duchowne stanowiska kościelne mogli zajmować tylko obywatele polscy, za uprzednią zgodą odpowiednich organów państwowych, po złożeniu ślubowania w UdSW, bądź w PWRN na wierność Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W przypadku prowadzenia przez osobę duchowną działalności sprzecznej z prawem i porządkiem publicznym, miała być ona usuwana z stanowiska przez zwierzchni organ kościelny na żądanie organów państwowych. Stanowiło to dość istotną ingerencję w sprawy kościelne. W ten sposób władzom udało się zalegalizować sprawowanie kontroli nad Kościołami i związkami wyznaniowymi, tym bardziej, że „(...) do 1953 r. władze zmuszone były raczej pozorować bezpośrednie ingerencje w wewnątrzkościelne sprawy personalne”88. W celu wykonania powyższej ustawy wydano tajną Instrukcję Nr 2789, która precyzowała procedurę usuwania duchownych ze stanowisk kościelnych. Miała ona zapewnić jednolitość i elastyczność środków zmierzających do realizacji dekretu. W marcu 1953 r. umarł Józef Stalin. Według Jerzego Eislera „jego śmierć zamykała nie tylko rozdział historii ZSRR, ale także oznaczała koniec pewnego etapu w dziejach państw realnego socjalizmu. Również i w Polsce wydarzenie to miało daleko idące konsekwencje: otwierało ciąg wydarzeń, które po kilku latach miały doprowadzić do Października”90. Rozpoczął się długotrwały proces liberalizacji sytemu politycznego, którego jednym z efektów było ożywienie działalności publicznej mniejszości wyznaniowych. Władze utraciły pełną kontrolę nad nastrojami społecznymi, w których środowiska wyznaniowe coraz częściej artykułowały swoje potrzeby i domagały się ich realizacji. Koncepcja polityki uważani byli za wrogów ustroju. 88 K. Urban, Kościół Prawosławny..., op. cit., s. 227. 89 Ibidem, s. 248-249. 90 J. Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989, Warszawa 1992, s. 52. 44 wyznaniowej właściwie nie uległa zmianie, dążono jedynie do odnowienia instrumentów i dopasowania ich do nowych realiów politycznych. Liberalizacja życia nie oznaczała dla komunistów odejścia od procesu laicyzacji społeczeństwa. Efektem dziesięciu lat pracy w walce z Kościołami było wypracowanie przeświadczenia, iż „(...) nie można sobie wyobrazić, że obumieranie religii w szerokiej skali społecznej dokonuje się automatycznie – w wyniku zniesienia wyzysku, rozwoju gospodarczego, wzrostu oświaty i kultury. Na większą lub mniejszą żywotność religii, (...) na tempo odchodzenia od niej szerokich rzesz ludzi duży wpływ wywiera zwalczanie zabobonów, obskurantyzmu i ciemnoty”91.13 Tak więc, zadaniem partii było dalsze, nieustanne „podnoszenie socjalistycznej świadomości mas” oraz „walka z poglądami, które postęp socjalistyczny hamują”92. W tym burzliwym okresie warto zwrócić uwagę na „kontrolowaną” liberalizację polityki wobec mniejszości religijnych. Jak podkreśla K. Urban przejawiało się to m.in. poprzez: „(...) podjęcie prób częściowego naprawienia krzywd i uchylenie niektórych decyzji represyjnych, częściowe rozszerzenie możliwości prowadzenia działalności religijnej, podjecie regulacji prawnych, normujących działalność wspólnot wyznaniowych i umożliwienie kontaktów z pokrewnymi organizacjami zagranicznymi”93. Drugim charakterystycznym dla tego okresu zjawiskiem stał się gwałtowny wzrost migracji, na którą pozwalały, zajęte wewnętrznymi problemami władze. Do Polski wracali na mocy umów repatriacyjnych, Żydzi z ZSRR 94, a jak zauważył Piotr Malajczyk, opuszczali ją członkowie tych mniejszości, „(...) które związane były z krajami oferującymi im 13 91 Sprawy religii..., op. cit., s. 95. 92 Ibidem. 93 K. Urban, Mniejszości religijne..., op. cit., s. 55. 94 Do Polski napłynęło ok. 18 000 Żydów, z których 2/3 natychmiast wyjechało na Zachód, A. Żbikowski, Żydzi, Wrocław 1997, s. 282. 95 P. Madajczyk, Mniejszości narodowe..., op. cit., s. 47. 96 K. Urban, Mniejszości religijne..., op. cit., s. 78. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 59 45 awans cywilizacyjny i większy zakres wolności”95. W tej grupie znajdowała się przede wszystkim ludność autochtoniczna, należąca w dużej części do Kościoła Ewangelicko- Augsburskiego, metodystycznego, Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego, Zborów Stowarzyszenia Nowoapostolskiego, staroobrzędowców mazurskich, mormonów, Ewangelicznego Stowarzyszenia Modlitwy96. Exodus ludności protestanckiej był na tyle duży, że spowodował konieczność reorganizacji jednostek Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego97. 14Ewangeliccy duchowni często podkreślali, że jedną z przyczyn wyjazdu ich wiernych z Polski było fikcyjne równouprawnienie wyznań, co powodowało liczne konflikty na tle religijnym98. Warto zaznaczyć, że podobnie jak w pierwszych latach powojennych nastąpił rozdźwięk między wytycznymi centralnych władz wyznaniowych, a ich realizacją przez lokalne organy administracyjne99. UdSW żądał załatwienia konkretnych spraw „(...) w interesie ludności autochtonicznej i jej 14 97 Jak czytamy w piśmie Konsystorza Kościoła EwangelickoAugsburskiego do UdSW, reorganizacja objęła w szczególności województwa: wrocławskie, zielonogórskie i szczecińskie, APG, UWG, sygn. 1397, k. 164. 98 Spory dotyczyły przede wszystkim przekazania obiektów sakralnych. Proboszcz parafii w Zielonej Górze napisał w swoim piśmie do Konsystorza, że współwyznawcy nie mogąc doczekać się plebani, tym motywują swą chęć wyjazdu na Zachód, „Boją się wpływu wojującego katolicyzmu i powstających na tym tle konfliktów. (...) Wytworzyła się w tym mieście paradoksalna sytuacja, że Kościół rzymskokatolicki ma większe prawa do byłej ewangelickiej plebani, niż Kościół EwangelickoAugsburski i nikt nie chce przeciąć tego gordyjskiego węzła, bojąc się wyklęcia”, APG, UWG, sygn. 1397, Pismo proboszcza Jana Zajączkowskiego do UdSW, Legnica 4 IX 1957 r., k. 123. 99 APG, UWG, sygn. 1397, Wyciąg z protokołu sesji Miejskiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z dnia 8 VII 1961 r., k. 169. 100 APG, UWG, sygn. 1397, Pismo PWRN w Zielonej Górze do Przewodniczącego PMRN w Zielonej Górze, Zielona Góra XI 1958 r., k. 147. 101 Osobowość prawną miały związki wyznaniowe uznane w trybie ustawowym, administracyjnym oraz na podstawie prawa o stowarzyszeniach. 46 repolonizacji, ponieważ (...) sprawy te mają duży i całkowicie negatywny, szkodliwy dla Państwa wydźwięk”100. Wydarzenia roku 1956 nie doprowadziły do zmiany polityki wyznaniowej państwa, a jedynie do dalszej jej liberalizacji. Niezmiennym elementem tej rzeczywistości było utrzymanie całkowitego nadzoru nad działalnością wspólnot religijnych. Odbywało się to za pomocą dwóch rodzajów regulacji prawnych. Pierwsza, to rejestracja związków w oparciu o prawo o stowarzyszeniach, przeprowadzona w latach 1959-1961, a dotycząca Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego, Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania”, Zrzeszenia Wolnych Badaczy Pisma Świętego, Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego, Stolicy Apostolskiej w Jezusie Chrystusie. Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego, Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego oraz w 1967 r. Jednoty Braci Polskich. W ten sposób działające związki wyznaniowe uzyskały osobowość prawną101.15 Druga, to równoczesne zatwierdzanie dla tych wspólnot statutów wewnętrznych, które nie tylko regulowały ich wewnętrzne funkcjonowanie, ale także sankcjonowały sprawowanie nadzoru ze strony władz administracyjnych102. Poza tym zajęto się również nowelizacją statutów wewnętrznych Kościołów i związków wyznaniowych uznanych przed wojną, bądź w latach 1945-1947. Objęto nimi Kościół Ewangeliczno-Augsburski, polskokatolicki, Adwentystów Dnia Siódmego, starokatolicki mariawitów, katolicki mariawitów, Ewangelicko-Reformowany, chrześcijan baptystów, metodystyczny, prawosławny oraz związków religijnych muzułmańskiego i karaimskiego. 15 W. Wysoczański, Prawo wewnętrzne kościołów i wyznań nierzymskokatolickich w PRL, Warszawa 1971, s. 17. 102 Generalną zasadą przy tworzeniu i akceptacji statutów było zastępowanie jednoosobowego kierownictwa organami kolegialnymi; szerzej zob.: T. Langer, Państwo a nierzymskokatolickie związki..., op. cit., s. 209-215. 103 Dekret z dnia 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych (DzU z 1957 r., Nr 1, poz. 6). 104 A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce..., op. cit., Kraków 2006, s. 112. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 61 47 Na skutek osiągnięcia porozumienia rządu z Episkopatem w grudniu 1956 r., władze opisany powyżej dekret o obsadzaniu stanowisk duchownych zastąpiły nowym o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych103. Uzależnił on tworzenie, przekształcanie, znoszenie oraz ustalanie granic i siedzib parafii i diecezji od zgody organów władzy państwowej. Mianowanie na stanowiska kościelne (arcybiskupów, biskupów diecezjalnych i koadiutorów z prawem następstwa) wymagało uprzedniej zgody rządu, a w przypadku proboszczów i administratorów zgody odpowiedniego prezydium WRN. Jak dostrzegł Antoni Dudek, w stosunku do uchylonego dekretu z 1953 r. „(...) można zauważyć zmniejszenie restrykcyjności poszczególnych sformułowań (m.in. przez dopuszczenie możliwości rozwiązywania konfliktów personalnych drogą negocjacji) oraz ograniczenie liczby stanowisk, których obsadzenie wymagało zgody władz państwowych (dekret lutowy mówił ogólnie o stanowiskach kościelnych)”104. Kończąc ten krótki szkic, należy stwierdzić, iż pierwsze dziesięciolecie funkcjonowania komunistycznej Polski opierało się na próbie wprowadzenia rozdziału państwa od Kościoła. Władze liczyły, że prowadzona przez nich polityka wewnętrzna, wzorowana na rozwiązaniach radzieckich oraz towarzyszące jej akty prawne, rozwiążą problem istnienia Kościoła rzymskokatolickiego i innych związków wyznaniowych. Podsumowując okres prawnej nie posiadały związki wyznaniowe będące stowarzyszeniami zwykłymi, Od polskiej odwilży, która nastała po 1956 r., na przestrzeni kolejnych dziesięciu lat daje się zauważyć pewne efekty prowadzonej przez lata polityki wyznaniowej państwa. Przede wszystkim wyraźnie rysuje się znaczny spadek wyznawców Kościoła Ewangeliczno-Augsburskiego i metodystycznego. Było to wynikiem nieprzemyślanej polityki władz, która doprowadziła do zwiększonej w latach 1955-1959 emigracji do Niemiec. Podobny spadek zanotował również Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego, tyle tylko, że wynikał on zarówno z emigracji do Izraela, jak również z zachodzących procesów laicyzacji mniejszości żydowskiej. Czy jednak można uznać, że osiągnięte rezultaty wieloletniej pracy organów władzy, doprowadziły do sukcesu promowanej koncepcji laicyzacji życia? Wydaje się, że chyba nie. Najlepszym dowodem na nieskuteczność doboru metod, jak również środków prawnych jest 48 obserwowany w latach represji dynamiczny rozwój najbardziej prześladowanego środowiska Świadków Jehowy, które przez cały okres PRL wielokrotnie zwiększyło swoją liczebność. To przywiązanie wiernych do swojej religii doprowadziło w latach następnych do konieczności normalizowania stosunków z Kościołem rzymskokatolickim i związkami wyznaniowymi”. 3. 1 Położenie prawne w świetle konstytucji z 1952 r. W momencie wejścia w życie konstytucji lipcowej 1952 r., stan prawny związków przedstawiał się następująco: Sytuację prawną dwunastu związków regulowały ustawy wydane w oparciu o przepisy konstytucji z 1921 r., gdy istniał podział na związki prawnie uznane i nie uznane, z czego sześć ustaw to akty prawne wydane przed 1939 r., a sześć w latach 1945-1949. Trzy związki wyznaniowe posiadały sytuację prawną uregulowaną aktami administracyjnymi Min. Adm. Publicznej wydanych w latach 1945-1949. Osiem związków wyznaniowych złożyło wnioski o dokonanie rejestracji w oparciu o prawo o stowarzyszeniach. Konstytucja PRL odebrała przepisom prawnym z lat 1919-1939 i 1945-1949 walor przyznania im specjalnych gwarancji generalnych, jakie wiązały się ściśle z art. 113 i 115 konstytucji marcowej. Konstytucja PRL uchwalona 22 lipca 1952 r., prawo wolności sumienia i wyznania tak określała: „PRL zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania. Kościół i inne związki wyznaniowe mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne ... Zasady stosunku państwa do Kościoła oraz sytuację prawną związków wyznaniowych określają ustawy" (Art. 70 po zmian. art. 82; Dz.U. Nr 7 poz. 31 z 21 lutego 1976 r.). Do podstawowych zasad prawa wyznaniowego konstytucja zaliczała: l) wolność sumienia i wyznania 2) swobodę wypełniania funkcji religijnych przez związki wyznaniowe 3) równouprawnienie obywateli bez względu na wyznanie 4) rozdział kościoła od państwa 5) ustawową formę regulacji prawnej związków wyznaniowych. Na takim ujęciu w/w zasad zaciążył wpływ dekretu z 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolności i wyznania (Dz. U. Nr 45 poz. 334). Były to postanowienia typowe dla okresu stalinowskiego, w których nie precyzowano uprawnień jednostki ale pod pretekstem ochrony 49 wolności, raczej ograniczenie jej zakresu, dając państwu szerokie podstawy do ingerencji. 3. 2 Podmiotowość obywateli i związków wyznaniowych Konstytucja uczyniła obywatela podmiotem praw do korzystania z wolności sumienia i wyznania, zaliczając je do wolności obywatelskich. W tym czasie w pracach ONZ podmiotem tej wolności miał być człowiek, czemu daje wyraz Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r. Art. 18 : „Każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania, prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary, bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie lub prywatnie przez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów ". Podmiotowy zakres wolności sumienia i wyznania w PRL, choćby przykładowo nie wskazywał na uprawnienia jednostkowe, jakie z nich wynikają. Konstytucja zakazywała określonej działalności przy korzystaniu z w/w praw, czego konkretyzację stanowił Kodeks Karny z 1969 r. Interesy państwa nałożone na jednostkę przez prawo, miały pierwszeństwo w ich wypełnianiu przed wynikającymi z nakazów religijnych. Ochronę wolności sumienia i wyznania przewidywał Kodeks Cywilny z 1964 r. w art. 23 i 24 traktując wolność sumienia i wyznania jako dobro osobiste podlegające ochronie cywilnoprawnej, niezależnie od ochrony karnoprawnej. Brak ustawowej konkretyzacji w/w uprawnień, co nastąpiło dopiero w ustawie z 17 maja 1989 r. sprawiał, że były one swobodnie interpretowane przez administrację państwową. Brak niezawisłego sądownictwa kontrolującego działalność administracji państwowej czynił totalitarny system dystrybutorem obywatelskich uprawnień w/g swego uznania. Postanowienia art. 70/82 konstytucji, że „Kościół i inne związki wyznaniowe mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne" uczyniło ich podmiotami, korzystającymi z wolności sumienia i wyznania jako organizacji społecznych, powoływanych przez wyznawców do zaspokajania ich potrzeb religijnych. Swoboda prowadzenia przez nie działalności religijnej była gwarancją uprawnień indywidualnych, jakie uzyskali obywatele w ramach 50 wolności sumienia i wyznania, i były z tym logicznie związane. Gwarancja generalna działania związków wyznaniowych w PRL była wynikiem gwarancji indywidualnych, a nigdy odwrotnie. Nie następowała ona na skutek uznania związku przez państwo, lecz wynikała z sumy uprawnień indywidualnych zrzeszonych w nich obywateli do wolności sumienia i wyznania. Zatem związki podlegały takim samym ograniczeniom, a więc zakazom nadużywania wolności wyznań dla celów godzących w interesy PRL. Swoboda działania związków mieściła się w funkcjach związanych z realizacją założeń kultowych. Owo wyłączenie związków z publicznego działania państwa oznacza, że nie może ono wspierać środkami przymusu decyzji władz kościelnych. Przepisy wewnętrzne związków w żadnym znaczeniu nie stanowią systemu norm prawnych państwa i nie są przez nie sankcjonowane. Prawo wewnętrzne (statuty) związków i wydawane na ich podstawie przepisy są wiążącymi tylko na forum wewnętrznym związków, jednakże przez sam fakt przyznania swobody działania związkom, państwo uznaje, że ich cele nie są sprzeczne z celami państwa. Przez tego rodzaju uznanie, państwo nie wyprowadza tych celów ze sfery prywatnej i nie wprowadza ich do sfery swego publicznego działania. Nie nadaje przeto związkom, ich prawom, a także ich władzom w stosunku do wyznawców charakteru władztwa publicznego i nie udziela poparcia przy sprawowaniu tego władztwa. Z przyjęcia przez konstytucję zasady rozdziału kościołów od państwa, wynika równouprawnienie wszystkich wyznań, ponieważ istniejące kościoły opierają się na sumie indywidualnych gwarancji wyznawców do wolności sumienia i wyznania. Wychodząc więc z tych założeń, mogą one oczekiwać od państwa takich koncesji, jakie otrzymują inne związki wyznaniowe. Z zasady równouprawnienia wynika zakaz dzielenia związków na prawnie uznane i nie uznane. Na skutek odebrania związkom wyznaniowym w PRL formy prawnego „uznania", aby zapobiec powstaniu luki prawnej, do czasu nowych uregulowań (o ile nie były sprzeczne z ustrojowymi założeniami PRL), dawne przepisy nadal zachowywały swą moc. W drugiej Rzeczpospolitej, konsekwencją aktu uznania związku wyznaniowego było przeniesienie go ze sfery zjawisk faktycznych, do prawnych w państwie. Dopiero poprzez akt uznania związek 51 zyskiwał prawne i faktyczne podstawy swojego działania. W PRL rejestrację z mocy ustawy, związek wyznaniowy nie uzyskiwał dodatkowych gwarancji działania, czyli nie mógł rozszerzać sumy gwarancji indywidualnych, jakie mają jego członkowie. Chociaż w sferze kultu -działalności religijnej - państwo jest oddzielone, to inne sfery działania związków, a w szczególności majątkowe i finansowe, podlegają ogólnym normom państwowym, które w związku z tym wywierają wpływ na prawidłowy przebieg. Do prowadzenia działalności gospodarczej (interesowej), związki wyznaniowe muszą posiadać prawnie umocowaną reprezentację i w tym celu winny uzyskać osobowość cywilnoprawną, którą może nadać im tylko państwo, po uprzednim dokonaniu rejestracji. Sprawy majątkowe są zawsze związane z realizacją założeń kultowych, ale tylko działalność pozakultowa wymaga określenia w drodze ustaw. Nie mogą więc kościoły uprawnień z tym związanych czerpać z samej ustawy zasadniczej, lecz z ustaw zwykłych, odrębnie te problemy normujące. Konstytucja z 1952 r. postanowiła, że w/w rozwiązania prawne nastąpią w drodze ustawy. O tym, że będzie to odrębny, ustawodawczy tryb dla każdego związku wyznaniowego, rozstrzygnęły dopiero ustawy z 1989 r. Art. 70 ust. 2 i 3 konstytucji opiewa, że „zasady stosunku państwa do wyznań oraz sytuację prawną i majątkową związków wyznaniowych określają ustawy" Wynika z tego, że rejestracja związku wyznaniowego jest w zasadzie konieczna. Badanie przepisów wewnętrznych związków w procesie rejestracji ma na celu zapobiec, by mocą swojej decyzji nie usankcjonować norm sprzecznych z interesem PRL (art. 70 ust. 3), oraz by nie dopuścić do obrotu prawnego tworów niezdolnych do samodzielnego działania. Odrębny sposób regulacji sytuacji prawnej związków wyznaniowych został stworzony przez znowelizowane w 1949 r. prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. RP z 1932 r. Nr 94 poz. 808). Dekret z 5 sierpnia 1949 r. (Dz. U. Nr 45 poz. 335) rozciągnął to prawo na związki prawnie nie uznane. Przewidywało ono dwie formy organizacyjne, by związki mogły działać w sposób prawnie skuteczny jako stowarzyszenia zarejestrowane i stowarzyszenia zwykłe. Podanie o zarejestrowanie związku wraz z projektem statutu, 52 musiało podpisać co najmniej 15 osób. Po wpisaniu do rejestru otrzymywało ono osobowość prawną. Regulacja prawna związków wyznaniowych jako stowarzyszeń zwykłych wymagała zgłoszenia podpisanego przez co najmniej trzy osoby, wraz z informacjami (nie statutem) wymaganymi przez prawo o stowarzyszeniach. Urząd mógł zakazać założenia stowarzyszenia z tych samych powodów co przy stowarzyszeniu zarejestrowanym. Pod koniec lat osiemdziesiątych istniało w Polsce ponad trzydzieści związków wyznaniowych na statusie stowarzyszeń zarejestrowanych i czternaście stowarzyszeń zwykłych, z czego siedem to autonomiczne gminy Nowoapostolskie. Różnica między obu typami stowarzyszeń polegała na tym, że stowarzyszenie zarejestrowane, z chwilą wpisania do rejestru, stawało się osobą prawną, natomiast stowarzyszenia zwykłe nie mogły uczestniczyć w obrocie cywilnoprawnym, ale to w niczym nie naruszało spraw tyczących kultu, do czego nie jest potrzebna osobowość prawna. 3. 3 Osobowość prawna Jednym z warunków związanych z wykonywaniem funkcji religijnych przez związki było dysponowanie środkami materialnymi w postaci nieruchomości i ruchomości, co wymagało posiadania osobowości prawnej. Władze PRL, jak i w II Rzeczypospolitej, przyjęły zasadę uprawniającą wyłącznie państwo do reglamentacji, powstawania i likwidacji osób prawnych, określenia zakresu ich praw oraz trybu funkcjonowania. Państwo uznaje za osobę prawną związek wyznaniowy jako całość, względnie jego jednostki organizacyjne - zbory. Kodeks cywilny z 1964 r. stanowił: „powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych, organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut". Orzeczenia Sądu Najwyższego, chociaż nie są źródłem prawa, ale niekiedy mają doniosłe znaczenie praktyczne ze względu na zawartą w nich interpretację. W zakresie spraw wyznaniowych, szczególną funkcję spełniało Orzeczenie SN z 18 kwietnia 1963 r. w sprawie osobowości prawnej jednostek organizacyjnych kościoła katolickiego. Sąd Najwyższy uznał, że osobowość prawną w kościele 53 katolickim posiadają parafie, diecezje i diecezjalne seminaria duchowne. Orzeczenie to nie było kwestionowane przez żadną ze stron i pozwalało wskazanym jednostkom organizacyjnym uczestniczyć w obrocie cywilnoprawnym. Osobowość prawna związków i ich jednostek organizacyjnych (zborów) wynika z przepisów ustaw określających stosunek państwa do poszczególnych kościołów lub z prawa o stowarzyszeniach oraz sporządzonych na ich podstawie statutów. Związki wyznaniowe, działające jako stowarzyszenia zarejestrowane na podstawie art. 19 i 21 prawa o stowarzyszeniach uzyskały osobowość prawną z chwilą wpisania do rejestru Stowarzyszeń i Związków Religijnych, prowadzonego przez Urząd d/s Wyznań. Kodeks cywilny z 1964 r. w art. 36 przyjął jako dyrektywę generalną zasadę specjalnej zdolności prawnej osób prawnych. Ograniczało ono sferę prawnego działania wyznaniowych osób prawnych do spraw związanych z realizacją celów religijnych. Szczegółowe ograniczenia zawierały ustawy i wydane na ich podstawie wewnętrzne statuty związków. Wyznaniowe osoby prawne są uprawnione do nabywania i zbywania, obciążania, zarządzania i rozporządzania dobrami ruchomymi i nieruchomymi w granicach określonych przez prawodawstwo państwowe. Związki mogą być właścicielami nieruchomości, gruntów, budynków i ruchomości, które umożliwiały im wykonywanie funkcji religijnych. Działają za pośrednictwem swych organów, w sposób przewidziany w ustawach i wewnętrznych statutach. Obok organów jednoosobowych, występują też kolektywne, wyłaniane w oparciu o statuty. 3. 4 Ograniczenia uprawnień Do podstawowych zadań związków wyznaniowych, bez względu na ich status prawny, należy organizowanie nabożeństw i uroczystości zbiorowych, w celu zaspokojenia duchowych potrzeb wyznawców. Ustawa o zgromadzeniach z 29 marca 1962 r. (Dz. U. Nr 20, poz. 89) wyłączyła spod reglamentacji prawnej nabożeństwa i obrzędy religijne związków wyznaniowych, odbywające się w obrębie domów modlitw, uroczystości pogrzebowe, a także pochody weselne. Organizowanie zgromadzeń religijnych poza lokalami służącymi wyłącznie celom kultowym, były uzależnione od 54 uzyskania zezwolenia organów administracji. Jeśli zgromadzenie sprzeciwiało się przepisom ustawy i ustaw karnych, było sprzeczne z interesem społecznym lub zagrażało bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu, organ administracyjny mógł zakazać jego odbycia. Ograniczenie swobody działalności kultowej związków wynikające z przepisów prawnych, nie wyczerpywały możliwości ingerencyjnych organów państwowych, np. dotyczące przepisów sanitarnych, budowlanych, przeciwpożarowych, wyświetlania filmów i przeźroczy, zakładania megafonów itp. 3. 5 Działalność propagandowa Działalność wydawnicza i prasowa podlegała obowiązującym przepisom prawa. Dekret z 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, kilkakrotnie nowelizowany, uzależniał prowadzenie prasowej działalności wydawniczej związków wyznaniowych od zezwolenia GUKP-i W, którego uprawnienia w tym zakresie nie podlegały żadnym ograniczeniom. Wydane zezwolenie mogło być w każdej chwili cofnięte. Prowadzenie wydawnictw, księgarń i zakładów poligraficznych uzależnione było od zezwolenia Min. Kultury i Sztuki. Wszystkie wydawnictwa związków podlegały kontroli prewencyjnej. Od decyzji cenzorskiej nie przysługiwało żadne odwołanie. Sytuacja uległa częściowemu złagodzeniu po 1970 r. i zmianach ustawowych, które nastąpiły po 1980 r. Ustawa z 31 lipca 1981 r. o kontroli publikacji oraz z 26 lipca 1984 r. o prawie prasowym, jedynie złagodziły zakres reglamentacji wolności prasy. Nadal było wymagane zezwolenie na wydawanie czasopism, które w każdej chwili mogło być cofnięte. Wnioskodawca musiał wykazać społeczną potrzebę wydawania czasopism oraz wskazać źródło zaopatrzenia w papier. Nieperiodyczne wydawnictwa nadal podlegały cenzurze, od której były zwolnione tylko druki przeznaczone do wewnętrznego obiegu na użytek służbowy. Od 14 grudnia 1980 r. kościół rzymski, a także inne związki wyznaniowe mają dostęp do radia. 55 3. 6 Opodatkowanie Wyznaniowe osoby prawne były zobowiązane do płacenia podatku dochodowego, od nieruchomości, od darowizn, nabycia praw majątkowych, obrotowych, jeśli prowadziły działalność handlową lub przemysłową. Polityka podatkowa wobec wyznaniowych osób prawnych wyrażała różne trendy polityki wyznaniowej władz komunistycznych. Poprzez wysokie podatki, stosowano ograniczenia ich działalności, a przez liberalną taktykę stwarzano możliwości normalnego rozwoju. Zarządzenie Min. Finansów z 1959 r. zaostrzyło restrykcyjną interpretację takich pojęć, jak cele kultu religijnego itp. Zmiany w polityce podatkowej nastąpiły dopiero po 1970 r. Ustawa o podatku z 16 grudnia 1972 r. i rozporządzenie Min. Finansów z 19 października 1982 r. zwalniało osoby prawne od podatku dochodowego, jeżeli przekazały w danym roku podatkowym dochody bezpośrednio na cele statutowe. Wydatkowanie tych sum musiało być należycie udokumentowane. Dla jasnego zobrazowania stanu finansowego, tak związki wyznaniowe, jak i ich jednostki organizacyjne miały obowiązek prowadzenia ksiąg finansowych, kontrolowanych przez Urzędy Finansowe. 3. 7 Autonomia i samorząd W systemie totalitarnym PRL, autonomia i samorząd związków wyznaniowych pozostawał fikcją. Władze od początku dążyły do poddania działalności samorządowej związków reglamentacji prawnej i ścieśnieniu granic autonomii, w tym poprzez eliminację kandydatów na stanowiska duchowne, których postawy polityczne budziły zastrzeżenia. Za narzędzie posłużył Dekret z 9 lutego 1953 r. o obsadzeniu duchownych stanowisk kościelnych. Dekret z 31 grudnia 1956 r. dotyczył ingerencji państwa w działalność samorządową związków, ich struktur i obsadzania stanowisk. Negatywne stanowisko mógł wyrazić Urząd Wyznań, zgłaszając w ciągu 30 dni od zawiadomienia swoje zastrzeżenia. Brak reakcji w tym terminie był uważany za wyrażenie zgody. Władze państwowe dysponowały w tym zakresie pełną swobodą. Osoby pełniące 56 posługę w związkach wyznaniowych, w myśl dekretu były zobowiązane do złożenia ślubowania na wierność PRL. 3. 8 Nadzór państwa nad działalnością Specjalny organ administracji wyznaniowej stanowił minister administracji publicznej, od 1950 r. Urząd do Spraw Wyznań, a na szczeblach niższych Urzędy Wojewódzkie, zaś od 1956 r. także referaty wyznaniowe w powiatach. Istotne uprawnienia nadzorcze przysługiwały ministrowi spraw wewnętrznych (bezpieczeństwa publicznego). Od 1974 r. urzędem do spraw wyznań kierował minister, który wchodził w skład Rady Ministrów. Czwarty Departament do Spraw Wyznań (bezpieczeństwa publicznego) MSW wyposażono w uprawnienia prawnie nieokreślone i pozostające w tajemnicy przed opinią publiczną. Polegały one na inwigilacji duchownych, zbieraniu o nich informacji i prowadzeniu przeróżnych akcji przeciw nim, w większości nieprzewidzianych, a nawet zabronionych przez prawo, jak groźby, szantaże, napady itp. Realizacja perspektywicznych celów polityki wyznaniowej podlegała różnym wahaniom i odchyleniom w zależności od postaw i zachowań wyznawców oraz od sytuacji panującej w państwie. Nadzór państwa w jego różnych formach zmierzał do ograniczenia funkcji religijnych związków do wąsko pojmowanego kultu, posług religijnych i pozbawienia możliwości prowadzenia szerszej działalności oświatowej czy charytatywnej. Nadzór cechowała przewaga form prewencyjnych, których celem było zapobieganie niekorzystnych dla polityki władz, działalności związku wyznaniowego lub jego jednostek organizacyjnych. Środki nadzoru cechowała znaczna różnorodność, jak uzgadnianie, zezwalanie, sprzeciw, zastrzeżenia, zawieszenia lub uchylanie decyzji. Środki represyjne miały węższy zakres. Realizacja nadzoru nad działalnością związków wyznaniowych nie podlegała kontroli ze strony sądownictwa administracyjnego. Stwarzało to sprzyjający klimat do dowolnej interpretacji obowiązującego prawa, a nawet do podejmowania decyzji bez podstaw prawnych. Stwarzało to poczucie bezkarności wśród funkcjonariuszy państwowych. Dopiero ustanowiony w 1980 r. Naczelny Sąd Administracyjny otworzył 57 możliwości zaskarżania niezgodnych z prawem decyzji nadzorczych organów administracji wyznaniowej. Dokument IPN - Działania aparatu wyznaniowego PRL wobec nie rzymskokatolickich związków wyznaniowych „Polityka wyznaniowa Polski po zakończeniu II wojny światowej charakteryzowała się m. in. zarzuceniem zasady światopoglądowej neutralności państwa na rzecz brutalnej interwencji w sferę wolności sumienia i wyznania obywateli16[1]. Ucieleśnieniem tego znaczącego zwrotu ideologicznego stało się utworzenie w łonie Ministerstwa Administracji Publicznej specjalnego Departamentu Wyznaniowego, całkowicie uzależnionego od dyrektyw partyjnych17[2]. Po podpisaniu porozumienia między przedstawicielami Rządu i Episkopatu 14 kwietnia 1950 r., na mocy przepisów ustawy z 19 kwietnia tegoż roku o zmianie organizacji naczelnych władz państwowych w zakresie gospodarki komunalnej i administracji publicznej18[3] utworzono Urząd do Spraw Wyznań (UdSW), który rozpoczął regularną działalność w połowie maja 1950 r.19[4] Władzę w UdSW sprawował dyrektor powoływany przez premiera, w randze ministra bez teki. Instytucja składała się z trzech wydziałów: ogólnego, wyznania rzymskokatolickiego (RK) i wyznań nierzymskokatolickich (NRK) oraz z dwóch samodzielnych referatów: nadzoru stowarzyszeń wyznaniowych i nadzoru Funduszu 16[1] D. Mazurkiewicz, Działania Wydziału do Spraw Wyznań w Zielonej Górze wobec Kościoła gorzowskiego w latach 1950-1972, Lublin 2007, mps, s. 38. 17[2] Tamże. Zob. także M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1988, s. 232; K. Jabłoński, Organizacja i kompetencje państwowej administracji wyznaniowej w PRL, „Zeszyty Naukowe UJ. Studia Religiologica” 8 (1984), z. 12, s. 35-37. 18[3] Dz. U. 1950 nr 19 poz. 156. 19[4] H. Misztal, A. Mezglewski, Zakres kompetencji, styl działania i cele Urzędu do Spraw Wyznań, [w:] A. Mezglewski, P. Stanisz, M. Ordon (red.), Prawo i polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej. Materiały II Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 2628 października 2004), Lublin 2005, s. 35. 58 Kościelnego20[5]. Do kompetencji wydziału wyznania rzymskokatolickiego należały sprawy tyczące się „nadzoru nad prawidłowym wykonaniem przepisów odnoszących się do związków religijnych, nadzoru nad realizacją wolności wyznaniowej, nadzoru nad szkolnictwem wyznaniowym oraz sprawy subsydiów i dotacji na zaspokojenie potrzeb wyznaniowych”. Przede wszystkim zwracać miano uwagę na kwestie „zabezpieczenia praw i obowiązków duchowieństwa i personelu pomocniczego, sprawy związane z ustrojem i działalnością wyznania, jego instytucji i zakładów, sprawy osobowe, sprawy opiniowania podań i zgłoszeń ogniw organizacyjnych, wyznaniowych i wystąpień indywidualnych do innych władz i urzędów państwowych, sprawy opiniowania zgromadzeń i zbiórek związanych z wykonywaniem kultu religijnego, sprawy związane z nadzorem wyższego szkolnictwa wyznaniowego, seminariów duchownych i zakonnych szkół pomocniczych, pracowników kultu religijnego, sprawy związane z ustrojem i działalnością szkolnictwa wyznaniowego, sprawy programów i planów nauczania w szkołach wyznaniowych, sprawy wniosków o rozdział subsydiów i dotacji urzędowych na zaspokojenie istotnych potrzeb wyznania”21[6]. Do kompetencji wydziału wyznań nierzymskokatolickich należały podobne sprawy „w odniesieniu do innych wyznań poza wyznaniem rzymskokatolickim oraz sprawy związane ze zgłaszaniem i rejestracją związków religijnych nieuznanych”22[7]. Kolejny statut UdSW z 18 stycznia 1988 r. wskazywał, że nadzorowi Urzędu podlega działalność Kościoła katolickiego i innych wyznań, sprawy zakonów, kongregacji zakonnych, fundacji wyznaniowych, sprawy nadzoru nad Funduszem Kościelnym. Po przeprowadzeniu reformy administracji państwowej w roku 1973 sprawy wyznaniowe powierzono wojewodom. Prowadzili je za pomocą wydziałów do spraw wyznań wchodzących w skład urzędów wojewódzkich. 20[5] H. Misztal, Polskie prawo wyznaniowe, t. 1. Zagadnienia wstępne. Rys historyczny, Lublin 1997, s. 203. 21[6] Tymczasowy statut organizacyjny Urzędu do Spraw Wyznań wprowadzony uchwałą Rady Ministrów z 27 maja 1950 r. – MP 1950 nr 78, poz. 905. 22[7] Tamże. 59 Następne zmiany zostały wprowadzone ustawą z 20 czerwca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego (Dz. U. 1983 nr 4, poz. 185)23[8]. Realizowany w praktyce zakres działań UdSW daleko wykraczał poza ramy statutowe, co skutkowało jaskrawymi naruszeniami obowiązującego prawa. Jak pisze ks. prof. Misztal „zakres podejmowanych interwencji sprawiał, że […] wyznania i poszczególne osoby z racji na wyznanie nie mogły podejmować żadnej działalności bez zgody lub braku sprzeciwu tegoż Urzędu”24[9]. Przedstawienie kompletnego katalogu działań realizowanych przez UdSW i jego oddziały terenowe nie jest obecnie możliwe. Do najważniejszych zadań należały: inwigilowanie środowisk kościelnych, ograniczanie działalności wydawniczej związków wyznaniowych, niszczenie kościelnej akcji charytatywnej, likwidacja szkolnictwa wyznaniowego i wyznaniowych instytucji opiekuńczych etc.25[10] Urząd do Spraw Wyznań został zlikwidowany na podstawie art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 23 listopada 1989 r. zmieniającej ustawę o zmianach w organizacji oraz zakresie działania niektórych naczelnych i centralnych organów administracji państwowej26[11], jednak już w 1988 r. rozwiązano część agend UdSW szczebla wojewódzkiego27[12]. (…) W dwa lata po zakończeniu II wojny światowej Centrala Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania”28[95] z Poznania zwróciła 23[8] H. Misztal, dz. cyt., s. 203. 24[9] Tamże, s. 204. 25[10] H. Misztal, A. Mezglewski, Zakres kompetencji, styl działania i cele Urzędu do Spraw Wyznań, s. 41. 26[11] Dz. U. 1989 nr 64 poz. 387. 27[12] A. Mezglewski, P. Stanisz, M. Ordon (red.), Prawo i polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej…, s. 37. 28[95] Zob. http://religie.wiara.pl/doc/472370.Swiecki-Ruch-Misyjny, dostęp 25 lutego 2012 r.: „Świecki Ruch Misyjny „Epifania” jest jedną z czterech głównych denominacji religijnych powstałych w wyniku rozpadu ruchu badaczy Pisma Świętego, założonego przez Charlesa Taze Russella. Pozostałe to Świadkowie Jehowy, Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego i Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego. Pod względem doktrynalnym poszczególne grupy badaczy różnią się nieznacznie”. ŚRM 60 się do starostwa powiatowego w Gostyninie z prośbą o wyrażenie zgody na „otwarcie koła w Modelu pow. Gostynin”29[96]. Działalność epifanistów odbywała się pod skrupulatnym nadzorem lokalnych władz, które w roku 1975 raportowały, że „zebrania odbywają się bardzo sporadycznie w mieszkaniu Roguskiego w dni świąteczne i niedziele. Liczba wyznawców – 8 osób. […] Do roku 1965 zbór w Modelu liczył 27 wyznawców. […] Nie stwierdzono, by placówka w Modelu prowadziła działalność sprzeczną z interesami PRL”30[97]. 5. SYTUACJA PRAWNA W III RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Od 1989 r. Rzeczpospolita Polska stała się suwerennym i demokratycznym państwem prawa. Pomimo wprowadzonych zmian zasadniczych tyczących się zasad ustrojowych, całościowa regulacja praw i wolności odłożona została do przyszłej konstytucji. Zmianie uległy tylko przepisy wolności zrzeszania i wolności prasy. Utrzymano w mocy przepisy konstytucji określające zasady ustawodawstwa wyznaniowego. To, że Polska jest demokratycznym państwem prawa wywiera zasadniczy wpływ na konstytucyjną zasadę prawa wyznaniowego. Przewiduje ona, że jednostki lub związki wyznaniowe przy korzystaniu z wolności wyznania, czy wolności kultu, mogą robić to wszystko, czego im prawo wyraźnie nie zabrania, a organy państwowe jedynie to, na co im prawo zezwala lub do czego je wyraźnie upoważnia. Konstytucyjne zasady prawa wyznaniowego zachowały swoją moc w nowym demokratycznym systemie ustrojowym. Ustawy wyznaniowe z 17 maja 1989 roku przyjęły liberalną interpretację zasad konstytucji (Dz. U. Nr 29 poz. 155 z 23 maja 1989 r.) i „Epifania” wpisany został do rejestru stowarzyszeń i związków wyznaniowych UdSW w 1960 r. 29[96] Pismo Centrali Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania” w Poznaniu do starostwa powiatowego w Gostyninie z 18 września 1947 r., bez numeru, APP, UW, sygn. 2024, k. nieoznaczona. 30[97] Informacja z 5 lutego 1975 r. dotycząca Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania” w Modelu, pow. Gostynin, bez numeru, tamże, k. 56. 61 skonkretyzowały zakres wolności sumienia i wyznania każdego człowieka, dostosowując je do standardów europejskich. Chociaż podmiotem korzystających z wolności sumienia i wyznania nadal pozostał obywatel, to przez przyznanie analogicznych uprawnień obcokrajowcom i bezpaństwowcom, stał się nim człowiek. Art. 1-2 ustawy zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i wyznania, poprzez swobodę wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie. W tym celu obywatele mogą tworzyć kościoły i związki oraz należeć do nich, uczestniczyć w czynnościach i obrzędach religijnych, głosić swoją religię lub przekonania, wychowywać dzieci zgodnie z religijnymi przekonaniami, zachowywać milczenie w sprawach swojej religii lub przekonań, utrzymywać kontakty ze współwyznawcami, w tym uczestniczyć w pracach organizacji religijnych o zasięgu międzynarodowym, korzystać ze źródeł informacji na temat religii, wytwarzać i nabywać przedmioty do celów kultu oraz artykuły potrzebne do przestrzegania reguł religijnych, wybrać stan duchowny lub zakonny i zrzeszać się w organizacjach świeckich, w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii, bądź przekonań w sprawach religii (p. 1 - 11). Ustawowym ograniczeniom podlegają one w przypadku ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej, albo podstawowych praw i wolności innych osób (art. 3). Sytuację prawną kościołów i związków regulują odrębne ustawy (art. 8). Stosunek państwa do nich opiera się na poszanowaniu wolności sumienia i wyznania, a ich gwarancjami jest oddzielenie kościołów od państwa, swoboda wypełniania przez nie wyznaniowych funkcji religijnych i równouprawnienie wyznań, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej (art. 9). Kościoły i związki wyznaniowe są niezależne od państwa przy wykonywaniu swoich funkcji religijnych, podlegają w tym zakresie ochronie prawnej i mogą składać wnioski do Trybunału Konstytucyjnego (art. 11). Osoby prawne kościołów są zwolnione z opodatkowania z tytułu przychodów ze swojej działalności niegospodarczej i w tym zakresie nie mają obowiązku prowadzenia dokumentacji wymaganej przez przepisy podatkowe. Mogą przyjmować spadki, zapisy, darowizny. Wolne od opłat celnych są przysyłane z zagranicy dary przeznaczone 62 na cele kultowe, charytatywne, opiekuńcze, oświatowe, jak: maszyny, urządzenia i materiały poligraficzne, papier (art. 13). Władze związków wyznaniowych mają obowiązek powiadamiania władze administracyjne o utworzeniu nowych parafii, zborów, o powołaniu i odwołaniu osoby będącej kierowniczym organem wykonawczym w danych jednostkach organizacyjnych. W przypadku powołania na te stanowiska cudzoziemca, władze związku winny się upewnić czy kierownik Urzędu d/s Wyznań w ciągu 30 dni nie wyrazi sprzeciwu (art. 14). O płaszczyźnie współdziałania państwa ze związkami wyznaniowymi mówi art.l6 i l7. Dział I, Rozdział II o działalności związków wyznaniowych. Związki korzystają na zasadzie równouprawnienia ze swobody pełnienia funkcji religijnej, w szczególności: określać doktrynę, dogmaty i zasady wiary oraz liturgię, organizować i publicznie sprawować kult, udzielać posług religijnych, organizować obrzędy i zgromadzenia religijne, rządzić się w swoich sprawach własnym prawem, swobodnie zarządzać swoimi sprawami, realizować inwestycje sakralne i kościelne, nabywać, posiadać i zbywać majątek ruchomy i nieruchomy oraz zarządzać nim, zbierać składki, otrzymywać darowizny, spadki i inne świadczenia od osób fizycznych i prawnych, wytwarzać i nabywać przedmioty i artykuły potrzebne do celów kultu i praktyk religijnych oraz korzystać z nich, kształcić i zatrudniać duchownych, nauczać religii i głosić ją za pomocą prasy, książek i innych druków, filmów i audiowizualnych środków, korzystać ze środków masowego przekazywania, prowadzić działalność oświatowo -wychowawczą, tworzyć organizacje mające na celu działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego oraz przeciwdziałania patologiom społecznym i ich skutków, prowadzić działalność charytatywno opiekuńczą, zakładać, posiadać i zarządzać cmentarzami, powoływać krajowe organizacje międzykościelne, należeć do międzynarodowych organizacji wyznaniowych i międzywyznaniowych oraz utrzymywać kontakty zagraniczne w sprawach związanych z realizacją swoich funkcji (art. 19, 2 pkt. 1 do l8). Art. 20 do 23 omawiają sprawy nauczania religii w szkołach, prawo zakładania szkół publicznych ogólnokształcących, duchowych, seminaria duchowne, szkoły wyższe i instytuty naukowo - dydaktyczne. 63 Art. 24 omawia działalność charytatywno - opiekuńczą i wyszczególnia rodzaje środków na tego rodzaju działalność. Art. 25 dotyczy prawa wydawania prasy, książek, druków oraz zakładania i posiadania wydawnictw oraz zakładów poligraficznych, z zachowaniem obowiązujących w tym zakresie przepisów prawa, otrzymywać darowizny z zagranicy na te cele, emitowania w radiu i telewizji programów religijno - moralnych i kulturalnych, prowadzenia działalności kulturalnej i artystycznej. Art. 28. l. „W sprawach majątkowych kościoły i inne związki wyznaniowe działają poprzez swoje osoby prawne. 2. Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, ich organy, zakres kompetencji i sposób powoływania oraz reprezentacji określają statuty (prawo wewnętrzne zw. dalej „statutami". Dział III. Tworzenie kościołów i związków wyznaniowych: Art. 30. Prawo tworzenia kościołów i innych związków wyznaniowych jest realizowane przez złożenie w Urzędzie do Spraw Wyznań deklaracji oraz wpis do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, zwanego dalej „rejestrem". Art.31. Prawo złożenia deklaracji, o której mowa w art. 30, przysługuje przynajmniej 15 obywatelom polskim posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych. Art. 32. 1. Deklaracja, o której mowa w art. 30, powinna zawierać: 1) informację o podstawowych założeniach doktrynalnych wyznania, 2) listę osób zgłaszających, zawierającą imiona i nazwiska, obywatelstwo, datę urodzenia, miejsce zamieszkania i własnoręczne podpisy, 3) adres tymczasowej siedziby kościoła lub innego związku wyznaniowego, 4) statut. Statut powinien określać w szczególności: 1) nazwę kościoła lub innego związku wyznaniowego różną od nazw innych organizacji, teren działania i siedzibę władz, 3) cele działalności i zasady ich realizacji, 4) organy i ich kompetencje, 5) źródła finansowania, 6) tryb dokonywania zmian statutu, 7) sposób rozwiązywania kościoła lub innego związku wyznaniowego i przeznaczenie pozostałego majątku. 64 Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy przewiduje tworzenie jednostek organizacyjnych, zakonów lub diakonatów mających osobowość prawną, w statucie powinny być określone nazwy, zakres uprawnień oraz zasady tworzenia, znoszenia i przekształcania tych jednostek oraz ich organy, zakres kompetencji, sposób powoływania i odwoływania tych organów. 4. Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy stanowi część organizacji o zasięgu międzynarodowym, w statucie powinny być określone zakres i formy wzajemnych stosunków. Art. 34. 1. Jeżeli nie zachodzą okoliczności wskazane w art. 33, Minister -Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań wydaje w terminie dwóch miesięcy od zgłoszenia deklaracji, decyzję o wpisie do rejestru. 2. Z chwilą wpisu do rejestru kościół lub inny związek wyznaniowy uzyskuje, jako całość, osobowość prawną oraz korzysta z wszystkich uprawnień i podlega obowiązkom określonym w ustawach. Art. 35. Zmiany statutu kościoła lub innego związku wyznaniowego wpisanego do rejestru dokonuje się w trybie obowiązującym przy ich tworzeniu. Art. 38. Przepisy niniejszego rozdziału stosuje się odpowiednio do krajowych organizacji międzykościelnych, jeżeli mają one mieć osobowość prawną. Do utworzenia takiej organizacji jest wymagana deklaracja podpisana przez władze co najmniej dwóch działających w Polskiej Rzeczypospolitej kościołów i innych związków wyznaniowych. Art. 41. l. Kościoły i inne związki wyznaniowe, które w dniu wejścia w życie ustawy miały uregulowany byt prawny na zasadach i w trybie określonym w par. 3, 4 i 7 rozporządzenia Ministra Administracji Publicznej z dnia 6 sierpnia 1949 r. w sprawie wykonania dekretu z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów Prawa o stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 47, póz. 358), podlegają wpisowi do rejestru z urzędu. 2. Kościoły i inne związki wyznaniowe działające w dniu wejścia w życie u-stawy jako stowarzyszenia zwykłe, mogą lecz nie są do tego obligatoryjnie zobowiązane nabyć osobowość prawną, jeżeli spełnią wymagania określone w art. 30-32. 65 Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 r. w art. 8 przewiduje, że ustawy regulują sytuację prawną i majątkową kościołów i związków wyznaniowych, niezależnie od sposobu legalizacji ich sytuacji prawnej, w tym też tych, które swój byt prawny opierały na przepisach prawa o stowarzyszeniach, spod działania którego zostały wyłączone na mocy art. 7 p. 2 i 35 (Dz.U. Nr 20 poz. 104 z 7 I IV. 1989 r.). Na prawach stowarzyszeń zarejestrowanych pod koniec 1994 r istniało 88 związków wyznaniowych. W większości są to autonomiczne gminy wyznaniowe. Po wejściu w życie ustawy z 17 maja 1989 r. wszystkie powstające związki wyznaniowe mogą już normować swój byt prawny w trybie określonym w tej ustawie. Odrzuca ona stosowany do 1989 r. system koncesyjny i zastępuje go systemem deklaracyjnym. Ustawa przyznała związkom religijnym prawo rządzenia się w swoich sprawach własnym prawem (autonomia) oraz prawo swobodnego wykonywania władzy duchowej (samorząd). Niezależność związków mieści się w granicach obowiązujących ustaw. Autonomia uprawnia do tworzenia i zmiany swego prawa wewnętrznego. Państwo tego prawa nie tworzy ani nie poprawia. Ma ono tylko wewnętrzne działanie i kontrola tego prawa przez sądy jest wykluczona. Samorząd określają ustawy wyznaniowe jako swobodne wykonywanie władzy duchowej, w tym także jurysdykcji i zarządzania swymi sprawami. Uprawnienia do samodzielnego ustalania struktur organizacyjnych systemu powoływania organów i trybu ich funkcjonowania regulują wewnętrzne statuty. Uprawnienia ingerencyjne organów państwowych w przypadku naruszania granic swobody wyznania ogranicza w sposób zasadniczy zakres i formy nadzoru państwa. Każda ingerencja w działalność związków wyznaniowych musi wynikać z upoważnienia przepisów prawa. 66 3. AKTY PRAWNE 1. PRAWO O STOWARZYSZENIACH ROZPORZĄDZENIE PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ z dnia 27 października 1932 r. (Dz.U. z 1932 r.. Nr 94, poz. 808; z 1946 r., Nr 4, poz. 30; z 1949 r.. Nr 41, poz. 293 i Nr 45. poz. 335; z 1950 r.. Nr 44. poz. 401 i Nr 53, poz. 489; z 1954 r. Nr 23, poz. 83; z 1964 r. Nr 41, poz. 276; z 1972 r. Nr 49. poz. 317; z 1974 r. Nr 22, poz. 131 Na podstawie art. 44 ust. 6 Konstytucji i art. 1 lit. a) ustawy z dnia 17 marca 1932 r. o upoważnieniu Prezydenta Rzeczypospolitej do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy (Dz.U. RP Nr 22, poz. 165) postanawiam, co następuje: Rozdział I Przepisy ogólne Art. 1. Prawo niniejsze reguluje prawny byt stowarzyszeń, jako dobrowolnych, trwałych zrzeszeń o celach niezarobkowych. Art. 2. Obywatele polscy mają prawo łączyć się w stowarzyszenia, których cele, ustrój i działalność nie sprzeciwiają się prawu i nie zagrażają bezpieczeństwu, spokojowi lub porządkowi publicznemu. Uprawnienie to służy osobom w wieku od lat 18, o ile przepisy poniższe nie przewidują wyjątków. Występować w charakterze założycieli, jak również wchodzić w skład zarządu stowarzyszenia mogą tylko osoby zdolne do działań prawnych. Młodzież szkolna z wyjątkiem młodzieży szkół wyższych nie może należeć do stowarzyszeń. Młodzież nie szkolna w wieku od lat 14 do 18 może, za zgodą swych prawnych opiekunów, należeć do stowarzyszeń, nie biorąc jednak udziału w głosowaniu uchwał i nie korzystając z uprawnień wyborczych. Art. 3. Wojskowi w służbie czynnej mogą należeć do stowarzyszeń tylko za zezwoleniem władz wojskowych, na warunkach określonych przez Ministra Spraw Wojskowych, nie mogą przy tym być poddani ani balotażowi, ani sądom koleżeńskim w jakiejkolwiek formie. Szczególne ograniczenie prawa należenia do stowarzyszeń niektórych kategorii osób określają przepisy specjalne. 67 Art. 4. Cudzoziemcy mogą również łączyć się w stowarzyszeniach przewidzianych w niniejszym prawie. Rozporządzenie Rady Ministrów wydane na wniosek Ministrów Spraw Wewnętrznych i Spraw Zagranicznych, może wprowadzić odmienne zasady dla stowarzyszeń cudzoziemców oraz w kwestii udziału cudzoziemców w stowarzyszeniach i ich władzach. Tymże trybem będzie uregulowana sprawa stowarzyszeń o charakterze międzynarodowym, jeżeli szczególne potrzeby, związane z ich organizacją i funkcjonowaniem na obszarze Polski, nie dadzą możności zastosować do nich ogółu przepisów niniejszego prawa. Art. 5. Nie wolno nikogo zmusić do tego, aby wziął udział lub nie wziął udziału w stowarzyszeniu. Nie wolno także ograniczać możności wystąpienia ze stowarzyszenia. Przeciwne temu postanowienia statutów i regulaminom oraz uchwały i zobowiązania są niedopuszczalne i nieważne. Wolność wystąpienia ze stowarzyszenia nie wyklucza ustanowienia w statucie stowarzyszeń, posiadających osobowość prawną, obowiązku zapłaty składek członkowskich za czas do końca roku gospodarczego. Art. 6. Zakazane jest tworzenie stowarzyszeń przyjmujących zasadę bezwzględnego posłuszeństwa członków władzom stowarzyszenia. Przepis ten nie stosuje się do zakonów i kongregacji duchownych w zakresie wykonywania kultu religijnego.31 Art. 8. Żadne stowarzyszenie nie ma prawa czynić przedmiotem rozważania swych sądów koleżeńskich albo przedmiotem swych uchwał, względnie w inny sposób piętnować działalności służbowej funkcjonariusza państwowego, będącego członkiem stowarzyszenia, zanim właściwe do oceny tej działalności władze przełożone funkcjonariusza, względnie instytucje dyscyplinarne lub sądy karne nie potępiły tej działalności przez wymierzenie kar. Art. 9. Przepisom niniejszego prawa nie podlegają: a) związki religijne (wyznania) prawnie przez Państwo uznane, b) Komitety, powstające celem przygotowania wyborów do instytucji prawno publicznych, gdy wybory są oparte na ustawach lub 31Dekretem z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 45. poz. 335) art. 6 prawa o stowarzyszeniach otrzymał brzmienie następujące: „Związki religijne prawnie nie uznane podlegają przepisom niniejszego prawa". Ust. 2 art. 11 został pominięty, ponieważ uchylono go postanowieniem art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 1 lipca 1949 r. e związkach zawodowych (Dz.U. Nr 41, poz. 293) 68 zarządzeniach władz - od dnia zarządzenia wyborów do ukończenia czynności wyborczych; c) związki zawodowe pracownicze, będące przedmiotem osobnych przepisów; d) przewidziane przez prawo przemysłowe korporacje i ich związki, grupy i organizacje przemysłowców, powołane do życia przez Ministra Przemysłu i Handlu na podstawie szczegółowych upoważnień ustawowych; e) stowarzyszenia akademickie, zakładane zgodnie z przepisami o szkołach akademickich oraz stowarzyszenia młodzieży szkolnej, tworzone w obrębie innych szkół, a znajdujące się pod nadzorem władz szkolnych; f) stowarzyszenia ściśle wojskowe, związane z pełnieniem służby w wojsku, a zakładane przez wojskowych w czynnej służbie za zezwoleniem władzy wojskowej; g) spółdzielnie z wyjątkiem działalności, o której nowa w art. 11. Art. 10. Rozporządzenie Rady Ministrów może na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wprowadzić odmienne zasady dla stowarzyszeń o celach religijnych l wyznaniowych, nie podpadających .pod postanowienia art. 9 pkt. a. Przepisy tego artykułu uchylone zostały postanowieniem art. 11 pkt. 2 ustawy z dnia 1 lipca 1949 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 41, poz. 293). Art. 11. Spółdzielnie, o ile uprawiają działalność kulturalną, w zakresie tej działalności podlegają przepisom art. 12, 13, 14, 15 i 17 niniejszego prawa z tym, że przez "założenie", o którym mowa w art. 12, 13, 14 należy rozumieć rozpoczęcie uprawiania działalności kulturalnej, a przez "rozwiązanie się" w art. 13 także przypadek zaniechania tej działalności. Rozdział II - Stowarzyszenia zwykłe Art. 12. Osoby w liczbie co najmniej 3, pragnące założyć stowarzyszenie zwykłe, zgłaszają o tym na piśmie powiatowej władzy administracji ogólnej miejsca przyszłej siedziby stowarzyszenia, jako bezpośredniej władzy nadzorczej, podając: 1) nazwę stowarzyszenia, jego cel i środki działania; 2) teren działalności oraz siedzibę stowarzyszenia; 3) swoje imiona i nazwiska oraz miejsca zamieszkania; 4) sposób powoływania zarządu; 5) sposób wstępowania i ustępowania członków; 6) sposób rozwiązania się stowarzyszenia, 69 Art. 13. Jeżeli w ciągu 4 tygodni od zgłoszenia władza nie zakaże założenia stowarzyszenia, względnie przed upływem tego terminu stwierdzi, że nie ma zastrzeżeń co do jego założenia, może ono rozpocząć działalność. W ciągu 2 tygodni od rozpoczęcia działalności stowarzyszenia jego zarząd obowiązany jest podać do wiadomości władzy swój skład oraz miejsca zamieszkania jego członków, a także adres lokalu, który ma służyć stowarzyszeniu za siedzibę. Postanowienia powyższe mają zastosowanie również co do obowiązków zgłaszania zmiany okoliczności, o których mowa w art. 12 pkt 1, 2, 4, 5, 6 oraz zmian składu zarządu i adresu stowarzyszenia. W przypadku rozwiązania się stowarzyszenia ostatni Jego zarząd obowiązany jest zgłosić o tym władzy w ciągu 2 tygodni od powzięcia uchwały rozwiązującej.* Art. 14. Władza należycie umotywowaną decyzją zakaże założenia stowarzyszenia, jeżeli jego istnienie nie da się pogodzić z prawem albo może spowodować zagrożenie bezpieczeństwa, spokoju lub porządku publicznego. Art. 1 9. Bezpośrednia władza nadzorcza może wezwać zarząd stowarzyszenia do dostarczenia jej odpisu protokółu posiedzenia lub treści powziętej uchwały, jeżeli nie były spisane, oraz może w lokalu stowarzyszenia przeglądać prowadzone akta, księgi i posiadane dokumenty, jak również sporządzać z nich notatki, odpisy i wyciągi, a także uprzednio wzywać zarząd do okazania ich w dokładnie określonym przez nią czasie. Zarząd obowiązany jest prowadzić, utrzymując w stanie aktualności imienny spis członków stowarzyszenia, ze wskazaniem przynależności państwowej i dostarczać władzy na jej żądanie danych z tego spisu. Art.16. Jeżeli działalność stowarzyszenia wykracza przeciwko obowiązującemu prawu, ustalonym dla stowarzyszenia zakresowi i sposobom działania, jeżeli stowarzyszenie w ogóle nie odpowiada warunkom swego prawnego istnienia albo też zagraża bezpieczeństwu, spokojowi lub porządkowi publicznemu, bezpośrednia władza nadzorcza, stosownie do okoliczności może należycie umotywowaną decyzją bądź udzielić mu upomnienia, bądź zażądać usunięcia dostrzeżonych uchybień, w szczególności cofnięcia niedopuszczalnych uchwał, pod rygorem zawieszenia względnie rozwiązania stowarzyszenia, wyznaczając w tym celu odpowiedni termin, bądź wprost zawiesić działalność a następnie rozwiązać stowarzyszenie. Decyzja o zawieszeniu jest natychmiast 70 wykonalna. W razie nierozwiązania stowarzyszenia w ciągu 2 miesięcy od zawieszenia jego działalności, zawieszenie to traci moc. Art, 17. Jeżeli działalność jednego ze zrzeszeń, o których mowa w art. 11 została skierowana do przestępstwa albo zagraża bezpieczeństwu, spokojowi lub porządkowi publicznemu, wówczas powiatowa władza administracji ogólnej w miarę okoliczności może bądź zażądać od władz zrzeszenia usunięcia stanu zagrażającego, bądź zawiesić działalność zrzeszenia i wnieść rozwiązanie zrzeszenia do właściwego sądu okręgowego, który rozstrzyga przy odpowiednim zastosowaniu przepisów postępowania przez sąd decyzji w sprawie rozwiązania. Art. 18. Stowarzyszenia, powstające trybem artykułów 12 i 13 nie mogą: zakładać oddziałów; a) łączyć się w związki stowarzyszeń; b) przyjmować w poczet swoich członków osób prawnych; c) korzystać z ofiarności publicznej albo z zapomóg, udzielanych przez władze lub instytucje publiczne. Trybem art. 12 i 13 nie mogą powstawać: a) związki stowarzyszeń; b) stowarzyszenia funkcjonariuszy państwowych i innych pracowników państwowych, których stosunek służbowy ma charakter publicznoprawny, poświęcone popieraniu ich interesów zawodowych. Rozdział III - Stowarzyszenia zarejestrowane Art. 19. Osoby w liczbie co najmniej 15, względnie stowarzyszenia zwykłe, liczące co najmniej 15 członków, pragnące założyć stowarzyszenia posiadające osobowość prawną względnie uzyskać prawa takiego stowarzyszenia, wnoszą za pośrednictwem powiatowej władzy administracji ogólnej miejsca przyszłej siedziby stowarzyszenia (bezpośrednia władza nadzorcza) pisemne podanie do odpowiedniej wojewódzkiej władzy administracji ogólnej (władza rejestracyjna) o zarejestrowanie stowarzyszenia, dołączając 4 egzemplarze projektu statutu. W statucie muszą być uwidocznione: a) nazwa stowarzyszenia, odróżniająca je wyraźnie od innych stowarzyszeń zarejestrowanych w obrębie tego województwa tudzież od władz i urzędów rządowych i samorządowych; b) teren działalności i siedziba; c) cel stowarzyszenia i środki działania; d) sposób wstępowania i ustępowania członków oraz ich prawa i obowiązki; e) sposób ustanawiania składek członkowskich; 71 f) władze stowarzyszenia (zarząd, walne zgromadzenie, komisja rewizyjna itd.), sposób ich tworzenia i uzupełnienia oraz zakres kompetencji; g) sposób reprezentowania stowarzyszenia na zewnątrz oraz warunki ważności jego uchwały i pism; h) sposób załatwiania sporów, wynikających w obrębie stowarzyszenia; i) sposób zaciągania przez stowarzyszenie zobowiązań majątkowych; j) sposób zmiany statutu; k) warunki lub sposób rozwiązania się stowarzyszenia. Nadto w statucie musi być uwidoczniony stosunek stowarzyszenia do innych stowarzyszeń lub organizacji, jeżeli ono zamierza podporządkować się im pod względem organizacyjnym lub ideowym. Art. 20. Władza rejestracyjna może należycie umotywowaną decyzją podanie o rejestrację załatwić odmownie, bądź z przyczyn wskazanych w art. 14, bądź z powodu, iż powstanie takiego stowarzyszenia nie odpowiada względom pożytku społecznego, może też swą zgodę na powstanie stowarzyszenia uzależnić od poczynienia zmian w statucie. Art. 21. Jeżeli władza nie ma zastrzeżeń przeciwko projektowanemu stowarzyszeniu, względnie gdy zastrzeżenia te zostały w toku instalacji uchylone, władza wpisuje stowarzyszenie do prowadzonego przez siebie rejestru stowarzyszeń. Równocześnie wydaje ona założycielom jeden egzemplarz statutu z odpowiednią adnotacją. Ponadto o fakcie zarejestrowania władza na koszt założycieli ogłasza w Monitorze Polskim. Od chwili wpisania do rejestru stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może obok właściwej nazwy używać dodatku "stowarzyszenie zarejestrowane". Dekretem z dnia 12 maja 1954 r. o ogłaszaniu obwieszczeń (Dz.U. Nr 23, poz. 63) zniesiony został obowiązek ogłaszania w Monitorze Polskim m.in. obwieszczeń w sprawach rejestracji stowarzyszeń. W myśl art. 2 tego dekretu organ powołany do ogłoszenia obwieszczenia ogłasza je w sposób, który zależnie od okoliczności i wagi uzna za celowy, w szczególności przez zarządzenie wywieszenia obwieszczenia w lokalu prezydium rady narodowej albo opublikowanie w gazecie miejscowej lub stołecznej a) nazwę i siedzibę stowarzyszenia oraz teren działalności; b) datę wpisu do rejestru; 72 o) cel stowarzyszenia i środki działania; d) imiona i nazwiska założycieli; e) ewentualne ograniczenia pełnomocnictw zarządu; f) czas trwania stowarzyszenia, o ile jest ono ograniczone . Ogłoszenie w Monitorze Polskim zawierać powinno: a) nazwę i siedzibę stowarzyszenia oraz teren działalności; b) cel stowarzyszenia - jeżeli nie wynika już z nazwy stowarzyszenia; o) datę wpisu do rejestru i numer pozycji. Art. 23. W ciągu dwóch tygodni od rozpoczęcia działalności stowarzyszenia jego zarząd obowiązany jest podać do wiadomości władzy rejestracyjnej, za pośrednictwem bezpośredniej władzy nadzorczej, skład zarządu oraz miejsce zamieszkania jego członków, a także adres lokalu stowarzyszenia. To samo dotyczy późniejszych zmian składu zarządu i adresu stowarzyszenia, licząc termin od dokonania zmiany. Dane co do składu zarządu i adresu stowarzyszenia wciąga się do rejestru. Art. 24. Postanowienia art. 15 i 16 mają odpowiednie zastosowanie do stowarzyszeń zarejestrowanych, z tą zmianą, iż decyzja o rozwiązaniu stowarzyszenia należy do władzy rejestracyjnej. Nadto na pisemne żądanie bezpośredniej władzy nadzorczej zarząd stowarzyszenia, pod osobistą odpowiedzialnością każdego z członków zarządu, obowiązany jest złożyć jej nie więcej niż w dwóch egzemplarzach sprawozdanie z działalności oraz rachunkowe sprawozdania za ubiegły okres sprawozdawczy, a także udzielać potrzebnych wyjaśnień. Art. 25. W przypadku zawieszenia działalności lub rozwiązania stowarzyszenia, władza rejestracyjna uczyni odpowiednią adnotację w rejestrze. W miarę potrzeby bezpośrednia władza nadzorcza w tym przypadku zarządzi tymczasowe zabezpieczenie majątku stowarzyszenia, a do prowadzenia spraw niezbędnych, związanych z tym majątkiem, wyznaczy kuratora. Władza rejestracyjna zarządzi likwidację stowarzyszenia po zapadnięciu decyzji ostatecznej o rozwiązaniu, o ile wykonanie decyzji nie zostało wstrzymane. Art. 26. Jeżeli 1) liczba członków stowarzyszenia spadnie poniżej 10 lub stowarzyszenie nie posiada przewidzianego statutowo zarządu i nie ma warunków do jego wyłonienia względnie nie wyłania w ciągu najmniej rocznego okresu czasu, lub 73 2) organ ten nie był odnawiany najmniej w ciągu 3 okresów przewidzianego statutowo czasu jego urządzenia, 4) albo też zajdą inne okoliczności, świadczące, że stowarzyszenie faktycznie istnieć przestało lub że istnienie jego stało się bezprzedmiotowe-władza rejestracyjna z własnej inicjatywy, na wniosek wyznaczonego w myśl art. 30 kuratora, albo na czyjkolwiek wniosek, stwierdzi te okoliczności i zadecyduje likwidację stowarzyszenia. Art. 27. Majątek stowarzyszenia rozwiązanego przez władzę bądź takiego, co do którego władza zadecydowała likwidację na podstawie art. 26, będzie użyty na cel, który określi władza rejestracyjna. Art. 28. Zmiany statutu stowarzyszenia mają być dokonywane trybem dla powstania stowarzyszenia ustalonym. Jeżeli zmiany te dotyczą danych uwidocznionych w rejestrze, powinny być one wciągnięte do rejestru i ogłoszone trybem w art. 21 przewidzianym. Art. 29. Stowarzyszenie powinno posiadać zarząd, który zastępuje je na zewnątrz tak wobec władz, jak i wobec osób trzecich. Art. 30. W razie braku zarządu zdolnego do działań prawnych władza rejestracyjna z własnej inicjatywy lub na żądanie osoby zainteresowanej ustanowi kuratora, który zastępuje zarząd na czas potrzebny do usunięcia powyższego braku lub zdecydowania likwidacji. Kuratora wyznaczonego w myśl art. 25 lub art. 30, władza może w każdym czasie odwołać wyznaczając w razie potrzeby w jego miejsce inną osobę. * Art. 31. Obowiązkiem zarządu jest zwoływanie walnego zgromadzenia w przypadkach statutem przewidzianym, a w razie braku odpowiednich postanowień co najmniej raz do roku. Walne zgromadzenie stanowi najwyższą władzę stowarzyszenia uprawnioną do decydowania o tych wszystkich sprawach, należących do zakresu działania stowarzyszenia, do których statut nie upoważnił innych jego organów. Walne zgromadzenie składa się z członków, odpowiadających warunkom statutowo przewidzianym, a w razie braku wskazówek w statucie - ze wszystkich członków, z mocy prawa nie wyłączonych od głosowania. Art. 32. Zarząd obowiązany jest zwołać walne zgromadzenie, jeżeli tego zażąda określona w statucie ilość członków lub w braku odpowiedniego postanowienia, jeżeli tego z podaniem powodów 74 żąda co najmniej 1/10 część członków stowarzyszenia, uprawnionych do głosowania. W razie nieuczynienia zadość temu żądaniu władza rejestracyjna może upoważnić członków, którzy z żądaniem wystąpili do zwołania walnego 32zgromadzenia, tudzież wyznaczyć przewodniczącego zgromadzenia. Na upoważnienie powyższe należy się powołać przy zwołaniu zgromadzenia. Art. 33. Wpisaniu do rejestru oprócz danych przewidzianych w poprzednich artykułach, podlegają także: a) otwarcie upadłości; b) otwarcie likwidacji, imiona i nazwiska likwidatorów, zmiany w ich składzie, ukończenie likwidacji, wykreślenie zlikwidowanego stowarzyszenia z rejestru. Art. 34. Obowiązkiem zarządu jest zgłoszenie do władzy rejestracyjnej oprócz danych, o których mowa w poprzednich artykułach, także: o ograniczeniach pełnomocnictw zarządu, o rozwiązaniu się stowarzyszenia na mocy własnej uchwały lub skutkiem upływu terminu, na który zostało utworzone, albo osiągnięcia celu stowarzyszenia, o otwarciu likwidacji, oraz o imionach i nazwiskach likwidatorów, gdy likwidację zdecydowało stowarzyszenie. Art. 35. Zgłoszenie: zmian w składzie likwidatorów, ukończenia likwidacji i wniosku o wykreślenie stowarzyszenia z rejestru jest obowiązkiem likwidatorów. Wpisanie do rejestru otwarcia upadłości oraz otwarcia likwidacji zarządzonej przez władzę, a także imion i nazwisk kuratora lub likwidatorów następuje z urzędu. Art. 36. Rejestry stowarzyszeń są jawne i dostępne dla osób trzecich. Każdemu przysługuje prawo otrzymania uwierzytelnionych odpisów i wyciągów z tych rejestrów. Art. 37. Wszelkie postanowienia władz stowarzyszenia zmierzające do uszczuplenia majątku stowarzyszenia wymagają zgody właściwej władzy rejestracyjnej. W razie rozwiązania się stowarzyszenia na skutek własnej uchwały lub po upływie terminu, na który zostało utworzone, albo osiągnięcia celu stowarzyszenia, ostatnie walne zgromadzenie określi w drodze uchwały, która podlega zatwierdzeniu władzy 32Brzmienie art. 27 nadane zostało przepisem art. 1 pkt. 2 dekretu z dnia 21 września 1950 r. o zmianie prawa o stowarzyszeniach (Dz.U.Nr44, póz. 401). 75 rejestracyjnej, przeznaczenie majątku stowarzyszenia. W braku takiej uchwały lub w razie nie zatwierdzenia jej stosuje się odpowiednio przepis art. 27 . Art. 38. Likwidatorami stowarzyszenia w przypadku przewidzianym w art. 37 są członkowie ostatniego zarządu, o ile statut lub - w braku postanowienia statutu - uchwała ostatniego walnego zgromadzenia, nie postanawiają inaczej. W innych przypadkach likwidacji likwidatorów wyznacza władza rejestracyjna. Władza ta również może ich odwołać lub na ich prośbę zwolnić, wyznaczając na ich miejsce inne osoby. Art. 39. Likwidatorowie nie mogą zawierać takich umów i przedsiębrać takich czynności prawnych, które nie wynikają z potrzeb likwidacji. Likwidatorowie mają obowiązek starać się o przeprowadzenie likwidacji w jak najkrótszym czasie, dbając przy tym, aby masa likwidacyjna możliwie nie uległa uszczupleniu. Jeżeli likwidacja nie zostanie ukończona w ciągu jednego roku od jej postanowienia, likwidatorowie przedstawiają przyczyny tego władzy rejestracyjnej, która bądź uzna je za uzasadnione i odpowiednio przedłuży terminy, bądź celem zakończenia likwidacji postąpi w myśl postanowień art. 38 ust. 2.* Art. 40. Prawo zakładania oddziałów służy tylko tym stowarzyszeniom, które w swych statutach przewiduje takie uprawnienia i zasady organizacji tych oddziałów. Art. 41. Kierownictwo oddziału zakładanego zgodnie z przepisami statutu stowarzyszenia, obowiązane jest zawiadomić o założeniu oddziału powiatową władzę administracji ogólnej miejsca siedziby oddziału, dołączając: 1) egzemplarz statutu stowarzyszenia; 2) dowód zgody centrali stowarzyszenia na powstanie oddziału; 3) wykaz składu osobowego kierownictwa oddziału wraz z jego adresami; 4) adres lokalu, w którym się mieścić ma oddział. Władza może sprzeciwić się założeniu oddziału w warunkach i na zasadach przewidzianych w art. 13 ust. 1 i art. 14. Kierownictwo oddziału ma również obowiązek w 2-tygodniowym terminie zawiadomić władzę o każdorazowej zmianie swego składu osobowego, adresu oddziału i statutu stowarzyszenia, licząc termin powyższy od dokonania zmiany względnie od powzięcia o niej wiadomości. Postanowienia w art. 15 i 16 mają odpowiednie zastosowanie do oddziałów stowarzyszenia. 76 Art. 42. Związki stowarzyszeń lub innych osób prawnych mogą być zakładane przy analogicznym zastosowaniu do nich przepisów niniejszego rozdziału z tą różnicą, że dla założenia związku wystarczy udział trzech stowarzyszeń względnie osób prawnych. Art. 43. W stosunku do stowarzyszeń korzystających z ofiarności publicznej albo z zapomóg udzielanych im przez władze lub instytucje publiczne, bez względu na cele tych stowarzyszeń, mają zastosowanie następujące postanowienia: a) o terminie, miejscu i przedmiocie każdego walnego zgromadzenia obowiązane są zawiadomić bezpośrednią władzę nadzorczą; dotyczy to również posiedzeń zarządu stowarzyszenia, o ile przedmiotem obrad mają być sprawy, związane z użyciem funduszów uzyskanych w drodze określonej we wstępie niniejszego artykułu; b) władza może delegować na ich posiedzenie swojego przedstawiciela upoważnionego do zabierania głosu, żądania informacji od zarządu, komisji rewizyjnej i innych organów stowarzyszenia i czynienia swych uwag co do gospodarki stowarzyszenia, celowości czynionych wydatków, potrzebnych reform itp. Delegatem tym może być zarówno urzędnik rządowy, jak i zainteresowanej władzy samorządowej lub instytucji publicznej; c) w razie powtarzających się uchybień w gospodarce stowarzyszenia może ono być przez władzę pozbawione prawa korzystania z ofiarności publicznej lub z zapomóg. Art. 43a. Kontrola gospodarki stowarzyszeń oraz unormowanie rachunkowości i sprawozdawczości finansowej należą do władzy rejestracyjnej. Art. 44. Nadzór władz nad stowarzyszeniami, przewidziany w niniejszym rozdziale, nie narusza uprawnień władz, wynikających z rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 kwietnia 1927 r. o nadzorze i kontroli nad działalnością instytucji opiekuńczych. Art. 45. Bliższe przepisy co do sposobu prowadzenia rejestru, zgłaszania wniosków, formy ogłoszeń, udostępnienia korzystania z rejestru, sposoby postępowania w sprawach rejestracji oraz co do opłat rejestracyjnych, a także za odpisy i wyciągi z rejestru, wydaje Minister Spraw Wewnętrznych. Rozdział IV Stowarzyszenie wyższej użyteczności (tekst wyłączony - JG). Art. 46. Stowarzyszenia których rozwój jest szczególnie użyteczny dla interesu państwowego lub społecznego Rzeczypospolitej mogą być uznane za stowarzyszenia wyższej użyteczności. 77 Art. 47. Uznanie to następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, wydanego na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych, postawiony w porozumieniu z zainteresowanymi ministrami.* Art. 57. Niezastosowanie się do zarządzeń władzy nadzorczej, wydanych na podstawie art. 11 ust. 2., art. 15 i 24 jako też przekroczenie postanowień art. 12, 13, ust. 1, art. 41. 43 pkt a i art. 59 ust. 2 ulega w trybie karnoadministracyjnym grzywnie do 500 zł.. Rozdział VI Postanowienia przejściowe i końcowe Art. 58. Do stowarzyszeń istniejących w chwili wejścia w życie niniejszego prawa będą miały zastosowanie jego postanowienia. Minister Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z zainteresowanymi ministrami drogą rozporządzeń określa bliżej sposoby przystosowania tych stowarzyszeń do wymogów niniejszego prawa, jak również sposoby załatwiania spraw bieżących w toku postępowania w chwili wejścia w życie niniejszego prawa. Spółdzielnie istniejące w chwili wejścia w życie niniejszego prawa, jeżeli uprawiają działalność kulturalną mają obowiązek w ciągu trzech miesięcy zgłosić powiatowej władzy administracji ogólnej dane, przewidziane w art. 12.33 Art. 59. (Uchylony). Art. 61. Przez powiatową władzę administracji ogólnej w znaczeniu niniejszego prawa w powiatach Miejskich rozumieć należy starostę grodzkiego, a na obszarze województwa śląskiego dyrektora policji, przez wojewódzką władze administracji ogólnej należy rozumieć także wojewodę śląskiego. Art. 62. Wykonanie niniejszego prawa i wydanie w tym potrzebnych rozporządzeń wykonawczych porucza się Ministrowi Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z zainteresowanymi ministrami. Art. 63. Prawo niniejsze wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 1933 r. Z chwilą wejścia w życie niniejszego prawa tracą moc wszelkie przepisy w przedmiotach nim unormowanych: 33Granica kary grzywny została dekretem z dnia 26 kwietnia 1948 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 161) podwyższona i po zmianie cysterna pieniężnego w 1950 r. wynosiła do 750 zł. 78 2. DEKRET O ZMIANIE NIEKTÓRYCH PRZEPISÓW PRAWA O STOWARZYSZENIACH z dnia 5 sierpnia 1949 r. ( Dz.U. Nr 45, poz. 335) Na podstawie art. 4 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej i ustawy z dnia 2 lipca 1949 r.; O upoważnieniu rządu do wydawania dekretów z mocą ustawy (Dz.U. R.P. Nr. 41, poz. 302) - Rada Ministrów postanawia a Rada Państwa zatwierdza, co następuje: Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia zadań i uprawnień należących do powiatowych rad narodowych i naczelników powiatów, które przejmują wojewódzkie rady narodowe i wojewodowie (Dz.U. Nr 17. poz. 94), nadzór i rejestracja stowarzyszeń, których działalność przekracza granice gminy, miasta lub dzielnicy - przechodzą do wojewodów (art. 19-21, art 24-28, art 30, art. 37 art. 38 ust. 2, art.39 i art 43 lit. c). Art.1. W rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. - prawie o stowarzyszeniach - (Dz.U.R.P. Nr 94, poz. 808, z 1946 r. Nr 4, poz. 30 i z 1949 r. Nr 41, poz. 293) wprowadza się następujące zmiany: 1) Art. 6 otrzymuje brzmienie: „Art. 6. Zakazane jest tworzenie stowarzyszeń, przyjmujących zasadę bezwzględnego posłuszeństwa członków władzom stowarzyszenia. Przepis ten nie stosuje się do zakonów i kongregacji duchownych w zakresie wykonywania kultu religijnego". 2) wprowadza się nowy art. 6 w brzmieniu: „Art. 6. Związki religijne prawnie nie uznane podlegają przepisom niniejszego prawa". 3) Art. 9, pkt. a) otrzymuje brzmienie: „a) związki religijne (wyznania) prawnie przez Państwo uznane". Art. 2 1. Stowarzyszenia (zrzeszenia), które były wyłączone spod przepisów prawa o stowarzyszeniach na podstawie art. 9 pkt. a) w dawnym brzmieniu oraz związki religijne prawnie nie uznane, ulegają rozwiązaniu, jeżeli w ciągu dni 90 od dnia wejścia w życie niniejszego dekretu nie uczynią zadość przepisom prawa o 79 stowarzyszeniach. O przeznaczeniu ich majątku zadecyduje Rada Ministrów. 2. Minister Administracji Publicznej określi w drodze rozporządzenia odrębny tryb postępowania w sprawie rejestracji i zgłoszeń dla: a) zakonów i kongregacji duchownych, b) innych zrzeszeń, mających na celu wykonywanie kultu religijnego prawnie uznanych kościołów i związków religijnych; c) związków religijnych prawnie nie uznanych. Art. 3. Wykonanie niniejszego dekretu porucza się Ministrowi Administracji Publicznej. 3. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ z dnia 6 sierpnia 1949 r. W SPRAWIE WYKONANIA DEKRETU Z DNIA 5 SIERPNIA 1949 r. O ZMIANIE NIEKT0RYCH PRZEPISÓW PRAWA O STOWARZYSZENIACH (Dz.U. Nr 47, poz. 358) Na podstawie art. 2 ust. 2 dekretu z dnia 5 sierpnia 1949 r. (Dz.U. R.P. Nr 45 poz. 335) o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach zarządzam, co następuje: § 1. Będące osobami prawnymi stowarzyszenia, zrzeszenia i inne organizacje, mające na celu wykonywanie kultu religijnego składają pisemne podania o zarejestrowanie w trybie przepisanym w art. 19 prawa o stowarzyszeniach. Do podania naloty ponadto dołączyć: a) wykaz oddziałów, pododdziałów i kół terenowych z podaniem nazwisk i adresów członków ich kierownictwa, b) wykaz instytucji, zakładów wychowawczych, leczniczych, gospodarczych itp. oraz przedsiębiorstw prowadzonych przez zrzeszenia e) wykaz majątku nieruchomego. § 2. Zrzeszenia mające na celu wykonywanie kultu religijnego, które nie są osobami prawnymi, składają pisemne zgłoszenia do urzędów wojewódzkich miejsca ich siedziby za pośrednictwem właściwej powiatowej władzy administracji ogólnej; zgłoszenia powinny zawierać dane wymienione w art. 12 prawa o stowarzyszeniach. § 3. Związki religijne (wyznania) prawnie nie uznane składają pisemne podanie e zarejestrowanie albo pisemne zgłoszenia Ministrowi Administracji Publicznej za pośrednictwem terenowo właściwej wojewódzkiej władzy administracji ogólnej. 80 § 4. Podania o zarejestrowanie zrzeszeń, wymienionych w § 3, powinny odpowiadać wymogom art. 19 prawa o stowarzyszeniach oraz § 1 ust. 2 niniejszego rozporządzenia; zgłoszenia - wymogom art. 12 prawa o stowarzyszeniach. (poz. 5 i 6 dotyczy zakonów - JG) § 7. Przepisy niniejszego rozporządzenia stosuje się odpowiednio do podań o zarejestrowanie i zgłoszeń nowo powstających zakonów, kongregacji duchownych, zrzeszeń mających na celu wykonywanie kultu religijnego oraz związków religijnych prawnie nie uznanych. § 8. Rozporządzenie niniejsze wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. 5. OBOWIĄZUJĄCE W III RP - USTAWY WYZNANIOWE 4. 1. USTAWA z dnia 17 maja 1989 r. O gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Dziennik Ustaw Nr 29 Poz. 154 - 155 Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej - wykonując postanowienia Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej o wolności sumienia i wyznania, - nawiązując do godnej trwałego szacunku i kontynuacji tradycji tolerancji i wolności religijnej oraz potwierdzającej ją współpracy Polaków różnych wyznań i światopoglądów w rozwoju i pomyślności Ojczyzny, — uznając historyczny wkład kościołów i innych związków wyznaniowych w rozwój kultury narodowej oraz krzewienie i umacnianie podstawowych wartości moralnych, — kierując się zasadami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz Deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych o wyeliminowaniu wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodów religijnych lub przekonań, — umacniając warunki do czynnego i równoprawnego uczestnictwa obywateli w życiu publicznym i społecznym, bez względu na ich stosunek do religii, stanowi, co następuje: 81 DZIAŁ I Wolność sumienia i wyznania Art. 1. Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i wyznania. 2. Wolność sumienia i wyznania obejmuje swobodę wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie. 3. Obywatele wierzący wszystkich wyznań oraz niewierzący mają równe prawa w życiu państwowym, politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym. Art. 2. Korzystając z wolności sumienia i wyznania obywatele mogą w szczególności: 1) tworzyć kościoły i inne związki wyznaniowe oraz należeć lub nie należeć do nich, 2) zgodnie z zasadami swojego wyznania uczestniczyć w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełniać obowiązki religijne i obchodzić święta religijne, 3) głosić swoją religię lub przekonania, 4) wychowywać dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religii, 5) zachowywać milczenie w sprawach swojej religii lub przekonań, 6) utrzymywać kontakty ze współwyznawcami, w tym uczestniczyć w pracach organizacji religijnych o zasięgu międzynarodowym, 7) korzystać ze źródeł informacji na temat religii, 8) wytwarzać i nabywać przedmioty potrzebne do celów kultu i praktyk religijnych oraz korzystać z nich, 9 wytwarzać, nabywać i posiadać artykuły potrzebne do przestrzegania reguł religijnych, 10) wybrać stan duchowny lub zakonny, 11) zrzeszać się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w sprawach religii. Art. 3. l. Uzewnętrznianie indywidualnie lub zbiorowo w swojej religii lub przekonań może podlegać jedynie ograniczeniom ustawowym koniecznym do ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób. 82 2. Korzystanie z wolności sumienia i wyznania nie może prowadzić do uchylania się od wykonywania obowiązków publicznych nałożonych przez ustawy. 3. Ze względu na przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne obywatele mogą występować o skierowanie ich do służby zastępczej, na zasadach i w trybie określonych w ustawie o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Korzystanie z tego prawa wymaga złożenia oświadczenia w sprawie przekonań religijnych lub wyznawanych zasad moralnych. Art. 4. l. Prawo określone w art. 2 pkt. 2 oraz prawo do posiadania i korzystania z przedmiotów potrzebnych do uprawiania kultu i praktyk religijnych przysługują również osobom: 1) pełniącym służbę wojskową tub zasadniczą służbę w obronie cywilnej, 2) przebywającym w zakładach służby zdrowia i opieki społecznej oraz dzieciom i młodzieży na krajowych koloniach i obozach organizowanych przez instytucje państwowe, 3) przebywającym w zakładach karnych, poprawczych i wychowawczych oraz aresztach śledczych, ośrodkach przystosowania społecznego oraz schroniskach dla nieletnich. 2. Sposób realizacji uprawnień określonych w ust. l regulują odrębne ustawy oraz przepisy wydane na ich podstawie. Art. 5. Obywatele mają prawo do swobodnego świadczenia na rzecz kościołów i innych związków wyznaniowych oraz instytucji charytatywno-opiekuńczych. Art. 6. L Nikt nie może być dyskryminowany bądź uprzywilejowany z powodu religii lub przekonań w sprawach religii. 2. Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych ani do udziału w nich. Art. 7. t. Cudzoziemcy przebywający na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej korzystają z wolności sumienia i wyznania na równi z obywatelami polskimi. 2. Przepis ust. l stosuje się odpowiednio do bezpaństwowców. 83 DZIAŁ II Stosunek państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych; Rozdział l Przepisy 0gólne Art.. 8. Kościoły i inne związki wyznaniowe w Polsce działają w konstytucyjnych ramach ustrojowych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; ich sytuacje prawną i majątkową regulują odrębne ustawy. Art. 9. 1. W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej stosunek państwa do wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych opiera się na poszanowaniu wolności sumienia i wyznania. 2. Gwarancjami wolności sumienia i wyznania w stosunkach państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są:1) oddzielenie kościołów i innych związków wyznaniowych od państwa, 2) swoboda wypełniania przez kościoły i inne związki wyznaniowe funkcji religijnych, 3) równouprawnienie wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej. Art. 10. 1. Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań. 2. Państwo i państwowe jednostki organizacyjne nie dotują i nie subwencjonują kościołów i innych związków wyznaniowych. Wyjątki od tej zasady regulują ustawy lub przepisy wydane na ich podstawie. Art.11. 1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są niezależne od państwa przy wykonywaniu swoich funkcji religijnych. 2. Kościoły i inne związki wyznaniowe oraz ich działalność podlegają ochronie prawnej, w granicach określonych w ustawach. 3. Kościoły i inne związki wyznaniowe mogą składać wnioski do Trybunału Konstytucyjnego na zasadach i w trybie określonych w przepisach o Trybunale Konstytucyjnym. Art. 12. t. Duchowni oraz osoby zakonne kościołów i innych związków wyznaniowych korzystają z praw i podlegają obowiązkom na równi z innymi obywatelami we wszystkich dziedzinach życia państwowego, politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Są oni w ramach obowiązujących przepisów ustaw 84 zwolnieni z obowiązków niemożliwych do pogodzenia z pełnieniem funkcji duchownego lub osoby zakonnej. 2. Osoby, o których mowa w ust.1t, mają prawo do noszenia stroju duchownego. 3. Sprawy ubezpieczeń społecznych duchownych reguluje odrębna ustawa. Art. 13. 1. Majątek i przychody kościołów i innych związków wyznaniowych podlegają ogólnie obowiązującym przepisom podatkowym, z wyjątkami określonymi w odrębnych ustawach. 2. osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są zwolnione od opodatkowania z tytułu przychodów ze swojej działalności niegospodarczej. W tym zakresie osoby te nie mają obowiązku prowadzenia dokumentacji wymaganej przez przepisy podatkowe. 3. Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są zwolnione od obowiązku uzyskiwania zezwoleń na przyjęcie spadku, zapisu i darowizny. Jeżeli przedmiotem spadku, zapisu lub darowizny jest nieruchomość, zwolnienie ma zastosowanie, gdy według testamentu lub aktu darowizny nieruchomość jest przeznaczona na inwestycję sakralną lub związaną z nią inwestycję kościelną. 4. Zezwolenie na zawarcie umowy dożywocia nie jest wymagane, jeżeli nieruchomość będąca przedmiotem umowy jest przeznaczona na inwestycję sakralną lub związaną z nią inwestycję kościelną. 5. Dochody z działalności gospodarczej osób prawnych kościołów i innych związków wyznaniowych oraz spółek, których udziałowcami są wyłącznie te osoby, są zwolnione od opodatkowania w części, w jakiej zostały przeznaczone w roku podatkowym i ub. w roku po nim następującym na cele kultowe, oświatowo-wychowawcze, naukowe, kulturalne, działalność charytatywno-opiekuńczą, punkty katechetyczne, konserwację zabytków oraz na Art. 27.1. Działalność kościołów i innych związków wyznaniowych nie może naruszać przepisów ogólnie obowiązujących ustaw chroniących bezpieczeństwo publiczne, porządek, zdrowie lub moralność publiczną albo podstawowe prawa i wolności innych osób. 85 2. Korzystanie przez kościoły i inne związki wyznaniowe ze swobody działania odbywa się zgodnie z ogólnie obowiązującymi przepisami, chyba że ustawy stanowią inaczej. Art. 28. 1. W sprawach majątkowych kościoły i inne związki wyznaniowe działają poprzez swoje osoby prawne, 2. Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, ich organy, zakres kompetencji i sposób powoływania oraz reprezentacji określają statuty (prawo wewnętrzne, zwane dalej „statutami"). Art. 29. 1. W stosunku do organizacji tworzonych na podstawie art. 19 pkt. t4, jeżeli nie mają osobowości prawnej, nie stosuje się Prawa o stowarzyszeniach. Natomiast przepisy ustawy o zgromadzeniach stosuje się do nich jedynie w zakresie dotyczącym zebrań na drogach i placach publicznych oraz w budynkach państwowych. 2. Organizacje, o których mowa w ust. 1, działają w ramach osób prawnych kościołów i innych związków wyznaniowych, w których zostały powołane. 3. Władze kościołów i innych związków wyznaniowych czuwają nad zgodnością działania tych organizacji z ich celami religijnymi i moralnymi. DZIAŁ III Tworzenie kościołów i innych związków wyznaniowych Art. 30. Prawo tworzenia kościołów i innych związków wyznaniowych jest realizowane przez złożenie w Urzędzie do Spraw Wyznań deklaracji oraz wpis do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, zwanego dalej „rejestrem". Art. 31. Prawo złożenia deklaracji, o której mowa w art. 30, przysługuje co najmniej 15 obywatelom polskim, posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych.; Art. 32. 1. Deklaracja, o której mowa w art. 30, powinna zawierać: 1) informację o podstawowych założeniach doktrynalnych wyznania, 2) listę osób zgłaszających, zawierającą imiona i nazwiska, obywatelstwo, datę urodzenia, miejsce zamieszkania i własnoręczne podpisy, 3) adres tymczasowej siedziby kościoła lub innego związku wyznaniowego, 86 4) statut. 2. Statut powinien określać w szczególności: t) nazwę kościoła lub innego związku wyznaniowego różną od nazw innych organizacji, 2) teren działania i siedzibę władz, 3) cele działalności i zasady ich realizacji, 4) organy i ich kompetencje, 5) źródła finansowania, 6) tryb dokonywania zmian statutu, 7) sposób rozwiązania kościoła lub innego związku wyznaniowego i przeznaczenie pozostałego majątku. 3. Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy przewiduje tworzenie jednostek organizacyjnych, zakonów lub /diakonatów mających osobowość prawną, w statucie powinny być określone nazwy, zakres uprawnień oraz zasady tworzenia, znoszenia i przekształcania tych jednostek oraz ich organy, zakres kompetencji, sposób powoływania i odwoływania tych organów. 4. Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy stanowi część organizacji o zasięgu międzynarodowym, w statucie powinny być określone zakres i formy wzajemnych stosunków. " Art. 33. 1 Jeżeli deklaracja, o której mowa w art. 30, nie zawiera wymaganych przez ustawę informacji, Minister-Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań wyznacza trzydziestodniowy termin jej uzupełnienia, po którego upływie wydaje decyzję o odmowie przyjęcia deklaracji. 2. Jeżeli deklaracja, o której mowa w art. 30, zawiera postanowienia pozostające w sprzeczności z przepisami . ustaw chroniących bezpieczeństwo publiczne, porządek, zdrowie lub moralność publiczną albo podstawowe prawa i wolności innych osób - Minister - Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań wydaje decyzję o odmowie przyjęcia tej deklaracji. 3. Decyzje, o których mowa w ust. l ł 2, powinny być wydane w terminie dwóch miesięcy od daty zgłoszenia deklaracji. Od decyzji tych przysługuje prawo skargi do Naczelnego Sądu Administracyjnego w trybie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. Art. 34. 1. Jeżeli nie zachodzą okoliczności wskazane w art. 33, Minister-Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań - wydaje, w terminie 87 dwóch miesięcy od zgłoszenia deklaracji decyzję o wpisie do rejestru. 2. Z chwilą wpisu do rejestru kościół lub inny związek wyznaniowy uzyskuje, jako całość, osobowość prawną , oraz korzysta z wszystkich uprawnień i podlega obowiązkom określonym w ustawach. 3. Przepis ust. 2 stosuje się odpowiednio do jednostek organizacyjnych, zakonów i diakonatów, o których mowa w art. 32 ust. 3; 4. Do kościołów i innych związków wyznaniowych wpisanych do rejestru stosuje się odpowiednio przepisy art. 14 i 15. Art. 35. Zmiany statutu kościoła lub innego związku A wyznaniowego wpisanego do rejestru dokonuje się w trybie obowiązującym przy ich tworzeniu. Art. 36. l. Wykreśleniu z rejestru podlega: 1) kościół lub inny związek wyznaniowy, którego sytuacja prawna i majątkowa została uregulowana w odrębnej ustawie 2) kościół lub inny związek wyznaniowy, który zawiadomił Urząd do Spraw Wyznań o zaprzestaniu swojej działalności, 3) kościół lub inny związek wyznaniowy, który nie przejawiał swojej działalności w okresie dwóch lat. 2. Wykreślenie z rejestru następuje na podstawie decyzji Ministra— Kierownika Urzędu do Spraw Wyznań. 3. W przypadku decyzji o wykreśleniu z rejestru z powodu zaprzestania przez kościół lub inny związek wyznaniowy działalności, Minister-Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań wyznacza likwidatora, stosując odpowiednio przepisy Prawa o stowarzyszeniach. 4. Przepis ust. 3 ma również zastosowanie, jeżeli zawiadomienie o zaprzestaniu działalności kościoła lub innego związku wyznaniowego nie określa likwidatora. 5. Jeżeli statut kościoła lub innego związku wyznaniowego nie stanowi inaczej, majątek pozostały po zakończeniu postępowania likwidacyjnemu może być przeznaczony wyłącznie na cele charytatywno-opiekuńcze. 6. Od decyzji, o których mowa w ust. 2-4, przysługuje prawo skargi do Naczelnego Sądu Administracyjnego w trybie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. 88 Art. 37. Minister-Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań, w drodze rozporządzenia, określa szczegółowe zasady i sposób prowadzenia rejestru, dane i informacje podlegające wpisowi, warunki udostępniania rejestru, wydawania wyciągów z rejestru oraz sposób wykreślenia kościoła lub innego związku wyznaniowego z rejestru. Art. 38. Przepisy niniejszego rozdziału stosuje się odpowiednio do krajowych organizacji międzykościelnych, jeżeli mają one mieć osobowość prawną. Do utworzenia takiej organizacji jest wymagana deklaracja podpisana przez władze co najmniej dwóch działających w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej kościołów i innych związków wyznaniowych. DZIAŁ IV Przepisy przejściowe i końcowe Ar 39. 1. Zachowują moc przepisy statutów kościołów i innych związków wyznaniowych, o ile nie pozostają w sprzeczności z przepisami niniejszej ustawy. 2. Do czasu wydania przepisów wykonawczych do ustawy pozostają w mocy przepisy dotychczasowe. Art. 40. Kościoły, których byt prawny był uregulowany przed dniem 6 sierpnia 1949 r. decyzjami Ministra Administracji Publicznej, zachowują swój dotychczasowy status prawny do czasu ustawowego uregulowania ich sytuacji prawnej. Art. 41. 1. Kościoły i inne związki wyznaniowe, które w dniu wejścia w życie ustawy miały uregulowany byt prawny na zasadach i w trybie określonym w § 3, 4 i 7 rozporządzenia Ministra Administracji Publicznej z dnia 6 sierpnia 1949 r. w sprawie wykonania dekretu z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów Prawa o stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 47, poz. 358), podlegają wpisowi do rejestru z urzędu, 2. Kościoły i inne związki wyznaniowe działające w dniu wejścia w życie ustawy jako stowarzyszenia zwykłe, mogą nabyć osobowość prawna, jeżeli spełnią wymagania określone w art. 30-32. Art. 42. l. Osoby należące do kościołów i innych związków wyznaniowych, których święta religijne nie są dniami ustawowo wolnymi od pracy, mogą na własną prośbę uzyskać zwolnienie od pracy lub nauki na czas niezbędny do obchodzenia tych świąt, zgodnie z wymogami wyznawanej przez siebie religii. 89 2. Osoby niepełnoletnie mogą korzystać z prawa określonego w ust. l na wniosek swych rodziców bądź opiekunów prawnych. 3. Zwolnienie od pracy, o którym mowa w ust. t i 2, może być udzielone pod warunkiem odpracowania czasu zwolnienia, bez prawa do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w dni ustawowo wolne od pracy lub pracę w godzinach nadliczbowych. 4. Minister Pracy i Polityki Socjalnej oraz Minister Edukacji Narodowej, w porozumieniu z Ministrem - Kierownikiem Urzędu do Spraw Wyznań, w drodze rozporządzenia, określają szczegółowe zasady udzielania zwolnień, o których mowa w ust. l i 2. Art. 43. W ustawie z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz. U. Nr 32, poz. 160, z 1971 r. Nr 12, poz. 115. z 1972 r. Nr 16. poz. 114. z 1975 r. Nr 45, poz.234 i z 1984 r. Nr 49, poz. 253) w art. L akapity drugi i trzeci otrzymują brzmienie: „Zmierza ono do tego, aby uczniom i wychowankom zapewnić wiedzę o przyrodzie i życiu społecznym, o dziejach oraz kulturze narodu i ludzkości, aby zapewnić kwalifikacje do pracy zawodowej. Szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze wychowują w duchu zasad współżycia społecznego, w duchu umiłowania Ojczyzny, pokoju, wolności, sprawiedliwości społecznej i braterstwa z ludźmi wszystkich krajów, uczą zamiłowania i szacunku dla skutecznej pracy, poszanowania mienia narodowego, przygotowują do czynnego udziału w rozwoju kraju, jego gospodarki i kultury." Art. 44. W ustawie z dnia 19 kwietnia 1968 r. o M. bibliotekach (Dz. U. Nr 12. Poz. 63 i z 1984 r. Nr 26. Poz. 129) w art. 34 po ust. 2 dodaje się ust. 2a w brzmieniu: „2 a. Obowiązkom określonym w ust. l i 2 nie podlegają biblioteki i zbiory materiałów bibliotecznych należące do kościołów i innych związków wyznaniowych oraz ich osób prawnych, które o podjęciu publicznego udostępnienia zbiorów powiadamiają organ określony w ust. l.". Art. 45. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Przewodniczący Rady Państwa: w/z. K. Barcikowski Sekretarz Rady Państwa: Z. Surowiec 90 USTAWA 5. 4. Prawo o stowarzyszeniach z dnia 7 kwietnia 1989 r. DZIENNIK USTAW POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ Warszawa, dnia 10 kwietnia 1989 r. Nr 29 poz. 333 W celu stworzenia warunków do pełnej realizacji gwarantowanej Konstytucją Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wolności zrzeszania się zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka i Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych, umożliwienia obywatelom równego, bez względu na przekonania, prawa czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań, a także uwzględniając tradycje i powszechnie uznawany dorobek ruchu stowarzyszeniowego, stanowi się, co następuje: Rozdział 1 Przepisy ogólne; Art. 1. 1. Obywatele polscy realizują prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach, zgodnie z Konstytucją Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz porządkiem prawnym określonym w ustawach. 2. Prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach może podlegać ograniczeniom przewidzianym jedynie przez ustawy, niezbędnym do zapewnienia interesów bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego oraz ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo ochrony praw i wolności innych osób. 3. Stowarzyszenia mają prawo wypowiadania się w sprawach publicznych. Art. 2. 1. Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. 2. Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności. 3. Stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej członków: do prowadzenia swych spraw może zatrudniać pracowników. 91 Art. 3.1 Prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych i nie pozbawionym praw publicznych. 2. Małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą należeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. 3. Małoletni poniżej 16 lat mogą, za zgodą przedstawicieli ustawowych, należeć do stowarzyszeń według zasad określonych w ich statutach, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia. Jeżeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki Art. 4. 1. Cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mogą zrzeszać się w stowarzyszeniach, zgodnie z przepisami obowiązującymi obywateli polskich. 2. Cudzoziemcy nie mający miejsca zamieszkania na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mogą wstępować do stowarzyszeń, których statuty przewidują taką możliwość. Art. 5. 1. Stowarzyszenia międzynarodowe mogą być tworzone na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według zasad określonych w ustawie. 2. Stowarzyszenia mogą należeć do organizacji międzynarodowych na warunkach określonych w ich statutach, jeżeli nie narusza to zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych, których Polska Rzeczpospolita Ludowa jest stroną. Art. 6. l. Tworzenie stowarzyszeń przyjmujących zasadę bezwzględnego posłuszeństwa ich członków wobec władz stowarzyszenia jest zakazane. 2. Nikogo nie wolno zmuszać do udziału w stowarzyszeniu lub ograniczać jego prawa do wystąpienia ze stowarzyszenia. Nikt nie może ponosić ujemnych następstw z powodu przynależności do stowarzyszenia albo pozostawania poza nim. Art. 7. l. Przepisom ustawy nie podlegają: 92 1) organizacje społeczne działające na podstawie odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych, których Polska Rzeczpospolita Ludowa jest stroną, 2) kościoły i inne związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne, 3) organizacje religijne, których sytuacja prawna jest uregulowana ustawami o stosunku państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych, działające w obrębie tych kościołów i związków, 4) komitety powstające w celu przygotowania wyborów do Sejmu i Senatu oraz rad narodowych i innych organów samorządu, jeżeli są one przeprowadzane na podstawie ustaw lub zarządzeń władz - od dnia zarządzenia wyborów do ukończenia czynności wyborczych. 2. Do organizacji, o których mowa w ust. 1 pkt. 1 i 3, w sprawach nie uregulowanych odrębnie stosuje się przepisy ustawy. Art. 8. l. Stowarzyszenie podlega rejestracji, o przepisy ustawy nie stanowią inaczej. 2. Rejestracja stowarzyszenia należy do właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia - rejestrowego sądu wojewódzkiego, zwanego dalej „sądem rejestrowym". 3. Stosowanie wobec stowarzyszenia środków określonych w ustawie należy do właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia sądu wojewódzkiego, zwanego dalej „sądem". 4. Do postępowania sądowego w sprawach rozpoznawanych przez sąd rejestrowy lub sąd stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, ze zmianami wynikającymi z niniejszej ustawy. 5. Nadzór nad działalnością stowarzyszenia należy do właściwego, ze względu na siedzibę stowarzyszenia, terenowego organu administracji państwowej o właściwości szczególnej w sprawach społeczno-administracyjnych stopnia wojewódzkiego, zwanego dalej „organem nadzorującym" 6. Przepisy ustawy nie naruszają uprawnień prokuratora wynikających z innych ustaw. Rozdział 2 - Tworzenie stowarzyszeń Art. 9. Osoby w liczbie co najmniej piętnastu, pragnące założyć stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski. Art. 10. Statut stowarzyszenia określa w szczególności: 93 1) nazwę stowarzyszenia, odróżniającą je od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji, 2) teren działania i siedzibę stowarzyszenia, 3) cele i sposoby ich realizacji, 4) sposób nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki członków, 5) władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru, uzupełniania składu oraz ich kompetencje, 6) sposób reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania zobowiązań majątkowych, a także warunki ważności jego uchwał, 7) sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanowienia składek członkowskich, 8) zasady dokonywania zmian statutu, 9) sposób rozwiązania się stowarzyszenia. 2. Stowarzyszenie, które zamierza tworzyć terenowe jednostki organizacyjne, jest obowiązane określić w statucie strukturę organizacyjną i zasady tworzenia tych jednostek. 3. Osoba prawna może być jedynie wspierającym członkiem stowarzyszenia. Art. 11 . 1 Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zebranie członków. W sprawach, w których statut nie określa właściwości władz stowarzyszenia, podejmowanie uchwał należy do walnego zebrania członków. 2. Statut może przewidywać zamiast walnego zebrania członków zebranie delegatów lub zastąpienie walnego zebrania członków zebraniem delegatów, jeżeli liczba członków przekroczy określoną w statucie wielkość. W takich przypadkach statut określa zasady wyboru delegatów i czas trwania ich kadencji. 3. Stowarzyszenie jest obowiązane posiadać zarząd i! organ kontroli wewnętrznej, Art. 12. Komitet założycielski składa do sądu rejestrowego wniosek o rejestrację wraz ze statutem, listą założycieli, zawierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, a także informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia. 94 Art. 13. ł. Wniosek o zarejestrowanie stowarzyszenia sąd rejestrowy rozpoznaje niezwłocznie, a rozstrzygnięcie powinno nastąpić nie później niż w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia wniosku. 2. Sąd rejestrowy doręcza organowi nadzorującemu odpis wniosku o rejestrację wraz z załącznikami wymienionymi w art. 12. Organ ten ma prawo wypowiedzieć się w sprawie wniosku w terminie 14 dni licząc od dnia jego doręczenia, a także przystąpić, za zgodą sądu, do postępowania jako zainteresowany. Art. 14. 1. Sąd rejestrowy odmawia zarejestrowania stowarzyszenia, jeżeli nie spełnia ono warunków określonych w ustawie. 2. Postanowienie o odmowie zarejestrowania stowarzyszenia sąd, w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch ławników, wydaje po przeprowadzeniu rozprawy. Art. 15. 1. Sąd rejestrowy przed wydaniem postanowienia o zarejestrowaniu stowarzyszenia, jeżeli uzna za niezbędne dokonanie dodatkowych ustaleń, wyznacza w tym celu posiedzenie wyjaśniające. 2. Na posiedzenie wyjaśniające sąd rejestrowy wzywa uczestników postępowania. Art. 16. Sąd rejestrowy wydaje postanowienie o zarejestrowaniu stowarzyszenia po stwierdzeniu, że jego statut jest zgodny z przepisami prawa i założyciele spełniają wymagania określone ustawą. Art. 17. 1. Stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć działalność z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o zarejestrowaniu. 2. Wpisanie stowarzyszenia do rejestru stowarzyszeń następuje po uprawomocnieniu się postanowienia o zarejestrowaniu stowarzyszenia. 3. O wpisaniu stowarzyszenia do rejestru stowarzyszeń sąd rejestrowy zawiadamia założycieli oraz organ nadzorujący, przesyłając jednocześnie temu organowi statut. Art. 18. l. Wpisowi do rejestru, o którym mowa w art. 17 ust. 2. podlegają: 1) nazwa i siedziba stowarzyszenia oraz teren działalności, 2) data wpisu do rejestru, 95 3) cele stowarzyszenia i sposoby ich realizacji, 4) imiona i nazwiska członków komitetu założycielskiego, 5) dane dotyczące składu zarządu i adresu stowarzyszenia, 6) dane dotyczące sposobu reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania zobowiązań majątkowych. 2. Wpisowi do rejestru stowarzyszeń podlegają także postanowienia sądu o zastosowaniu wobec stowarzyszenia środków przewidzianych w ustawie oraz o ustanowieniu kuratora lub wyznaczeniu likwidatora. 3. Rejestry stowarzyszeń są jawne i dostępne dla osób trzecich. Każdemu przysługuje prawo otrzymania uwierzytelnionych odpisów i wyciągów z tych rejestrów. 4. Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia, określa wzór i sposób prowadzenia rejestru stowarzyszeń. Art. 19. l. Zarząd stowarzyszenia wpisanego do rejestru jest obowiązany, najpóźniej w ciągu miesiąca od jego wyboru, zawiadomić sąd rejestrowy i organ nadzorujący o swoim składzie, miejscu zamieszkania członków, a także wskazać adres siedziby stowarzyszenia. 2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do zmian w składzie zarządu i adresie siedziby stowarzyszenia. Art. 20. l. Zarząd terenowej jednostki organizacyjnej stowarzyszenia jest obowiązany, w terminie 14 dni od chwili jej powołania, zawiadomić o tym organ nadzorujący właściwy ze względu na siedzibę tej jednostki, podając skład zarządu i adres siedziby jednostki, oraz doręczyć statut stowarzyszenia. 2. Przepis ust. l stosuje się odpowiednio w razie zmian w składzie zarządu i adresie siedziby terenowej jednostki organizacyjnej stowarzyszenia oraz w statucie stowarzyszenia. Art. 21. Zarząd stowarzyszenia ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić sąd rejestrowy o zmianie statutu. W sprawie wpisania do rejestru zmiany statutu stowarzyszenia stosuje się odpowiednio zasady i tryb przewidziane dla rejestracji stowarzyszenia. Art. 22. i. Stowarzyszenia w liczbie co najmniej trzech mogą założyć związek stowarzyszeń. Założycielami i członkami związku mogą być także inne osoby prawne, z tym że osoby prawne mające cele zarobkowe mogą być członkami wspierającymi. 96 2. Do związków, o których mowa w ust. t, stosuje się odpowiednio przepisy ustawy. Art. 23. l. Ustanawia się tytuł honorowy „Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności". 2. Tytuł honorowy nadaje się stowarzyszeniu działającemu na podstawie ustawy, mającemu szczególne osiągnięcia w realizacji celów społecznych. Art. 24. l. Tytuł honorowy, o któryś mowa w art. 23, nadaje Rada Państwa Rada Państwa określa tryb przedstawiania wniosku o nadanie tytułu honorowego. Rozdział 3 Nadzór nad stowarzyszeniami Art. 25. l. Organ nadzorujący ma prawo: 1) żądać dostarczenia przez zarząd stowarzyszenia, w wyznaczonym terminie, odpisów uchwał walnego zebrania członków (zebrania delegatów), 2) przeglądać w lokalu stowarzyszenia, w obecności przedstawiciela władz stowarzyszenia, dokumenty związane z jego działalnością oraz sporządzać z nich notatki, odpisy i wyciągi, 3) delegować swego przedstawiciela do uczestniczenia w walnym zebraniu członków (zebraniu delegatów), a także w posiedzeniu zarządu stowarzyszenia, którego przedmiotem obrad będzie sprawozdanie z wykorzystania środków pochodzących z dotacji, darowizn, spadków i zapisów oraz z ofiarności publicznej, 4) żądać od władz stowarzyszenia niezbędnych wyjaśnień. 2. O terminie i miejscu posiedzenia, o którym mowa w ust. l pkt. 3, zarząd stowarzyszenia jest obowiązany zawiadomić organ nadzorujący. Art. 26. W razie niezastosowania się stowarzyszenia do wymagań określonych w art. 25 ust. t i 2, organ nadzorujący nakłada na stowarzyszenie grzywnę w wysokości jednorazowo nie wyższej niż 50.000 złotych. Od grzywny można zwolnić, jeżeli po jej wymierzeniu stowarzyszenie niezwłocznie zastosuje się do wymagań organu nadzorującego. Stowarzyszenie, w terminie 7 dni. może wystąpić do sądu o zwolnienie od grzywny. Art. 27. Organem nadzorującym terenową jednostkę organizacyjną stowarzyszenia jest organ określony w art. 8 ust. 5, właściwy ze względu na siedzibę tej jednostki. 97 Art. 28. W razie stwierdzenia, że działalność stowarzyszenia jest niezgodna z prawem lub narusza postanowienia statutu w sprawach, o których mowa w art. 10 ust. l i 2, organ nadzorujący, w zależności od rodzaju i stopnia stwierdzonych nieprawidłowości, może wystąpić o ich usunięcie w określonym terminie, udzielić ostrzeżenia władzom stowarzyszenia, wystąpić do sądu o zastosowanie środka określonego w art. 29. Art. 29. 1. Sąd, na wniosek organu nadzorującego lub prokuratora, może: 1) udzielić upomnienia władzom stowarzyszenia, 2) uchylić niezgodną z prawem lub statutem uchwałę stowarzyszenia, 3) zażądać, pod rygorem zawieszenia w czynnościach zarządu, od właściwych władz stowarzyszenia przeprowadzenia w określonym terminie nowych wyborów do zarządu, jeżeli działalność zarządu spowodowała rażące naruszenie prawa lub postanowień statutu, a inne środki nie dają gwarancji przywrócenia działalności zgodnej z prawem lub statutem, 4) rozwiązać stowarzyszenie, jeżeli jego działalność wykazuje rażące lub uporczywe naruszanie prawa albo postanowień statusu i nie ma warunków do przywrócenia działalności zgodnej z prawem lub statutem. 2. Sąd rozpoznając wniosek, o którym mowa w ust. l pkt. 4, może na wniosek lub z własnej inicjatywy wydać zarządzenie tymczasowe o zawieszeniu w czynnościach zarządu stowarzyszenia, wyznaczając przedstawiciela do prowadzenia bieżących spraw stowarzyszenia. 3. Rozpoznając wniosek o zawieszenie w czynnościach zarządu stowarzyszenia lub o rozwiązanie stowarzyszenia, sąd może zobowiązać władze stowarzyszenia do usunięcia nieprawidłowości w określonym terminie i zawiesić postępowanie. W razie bezskutecznego upływu terminu sąd, na wniosek organu nadzorującego lub z własnej inicjatywy, podejmie zawieszone postępowanie. Art. 30. 1. Jeżeli stowarzyszenie nie posiada zarządu zdolnego do działań prawnych, sąd, na wniosek organu nadzorującego lub z własnej inicjatywy, ustanawia dla niego kuratora. 2. Kurator jest obowiązany do zwołania w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy walnego zebrania członków (zebrania delegatów) 98 stowarzyszenia w celu wyboru zarządu. Do czasu wyboru zarządu, kurator reprezentuje stowarzyszenie w sprawach majątkowych wymagających bieżącego załatwienia. 3. Wynagrodzenie kuratora pokrywa się z majątku stowarzyszenia. Art. 31. Na wniosek organu nadzorującego sąd wydaje postanowienie o rozwiązaniu stowarzyszenia, w razie gdy: 1) liczba członków stowarzyszenia zmniejszyła się poniżej liczby członków wymaganych do jego założenia, 2) stowarzyszenie nie posiada przewidzianych w ustawie władz i nie ma warunków do ich wyłonienia w okresie nie dłuższym niż rok. Art. 32. Postanowienie o zastosowaniu środka określonego w art. 29 ust. 1 i art. 31 sąd, w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch ławników, wydaje po przeprowadzeniu rozprawy. Rozdział 4 Majątek stowarzyszenia Art. 33. l. Majątek stowarzyszenia powstaje ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej działalności, dochodów z majątku stowarzyszenia oraz z ofiarności publicznej. 2. Stowarzyszenie, z zachowaniem obowiązujących przepisów, może przyjmować darowizny, spadki i zapisy oraz korzystać z ofiarności publicznej są obowiązane uzgodnić zakres tej działalności, odpowiednio, z Ministrem Obrony Narodowej lub Ministrem Spraw Wewnętrznych albo organami przez nich określonymi. Art. 46. Związek Harcerstwa Polskiego zachowuje dotychczasowe uprawnienia do posługiwania się nazwą, mundurem, odznakami i symboliką harcerską. Uprawnienia Związku Harcerstwa Polskiego w tym zakresie nie mogą być naruszane przez inne stowarzyszenia. Art. 47. W ustawie z dnia 29 marca 1962 r. o zgromadzeniach (Dz. U. Nr 20, poz. 89, z 1971 r. Nr 12, poz. 115. z 1982 r. Nr14. poz. 113 i z 1985 r. Nr 36. poz. 167) w art. 7 po ust. l dodaje się ust. 1a w brzmieniu: „1a. Do odbycia zebrania założycielskiego w celu założenia stowarzyszenia jest wymagane zawiadomienie organu administracji państwowej o właściwości szczególnej w sprawach społecznoadministracyjnych stopnia wojewódzkiego." 99