Zagadka bóstwa Curche

Artur Kowalik
UJ, Instytut Religioznawstwa
Abstrakt artykułu pt. „Ydolo, cui nomen Curche imposuerunt. Bóstwo pruskie czy alańskie?”
Bóstwo, którego imię zostało po raz pierwszy zapisane w formie Curche (układ
dzierzgoński z 1249 r.), uważane jest zwykle za jednego z bogów pogańskich Prusów. W celu
weryfikacji tego stereotypowego poglądu w pierwszej części artykułu przedstawię dostępne
przekazy na jego temat. Pozwoli to na zebranie zarówno wariantów teonimu (Curche,
Curcho, Gurcho, Gurko), jak i informacji na temat jego kompetencji. W dalszej kolejności
dokonam krótkiej rekapitulacji poświęconej mu literatury.
W zasadniczej części artykułu rozpatrzę dwie hipotezy na temat genezy kultu bóstwa
w Prusach:
1. Hipoteza rodzimej genezy kultu bazuje na leksykalnych związkach bałtyjsko-trackich,
w szczególności pokrewieństwie bałt. *Prūsa- z nazwą trackiego miasta w Bitynii,
Προυσα. W niektórych źródłach średniowiecznych Prusowie byli określani za pomocą
antykizującej nazwy „Getowie”, czyli ludu uważanego przez Herodota za tracki. Na
podstawie przekazów Homera i Plutarcha wskażę na możliwości związku kultu
pruskiego bóstwa z jego trackim odpowiednikiem.
2. Hipoteza zakładająca indukcję kultu bóstwa bazuje na ruskim źródle z końca XIV w.
„Opowieść o bitwie Mamaja”. Jego autor przypisał chanowi Tatarów Mamajowi kult
kilku bogów, m.in. bóstwa noszącego imię Gurkъ lub Gursъ. Pierwszy z wariantów
stanowi dokładny odpowiednik prus. Gurko, zaś drugi rus. Chorsъ i trac. `Ήρως,
`Ήρος, Heros (imię tzw. Trackiego Jeźdźca). Jak starałem się wykazać w swym
artykule z 2010 r., czcicielami bóstwa o tym imieniu byli prawdopodobnie Alanowie.
We wczesnym średniowieczu (VIII-X w.) Alanowie stanowili główny komponent
archeologicznej kultury sałtowskiej, której osadnictwo mówiło po alańsku i
posługiwało się własnym pismem. Od najazdu Hunów Alanowie wchodzili w związki
z ludami protobułgarskimi, czego efektem był m.in. udział w formowaniu Bułgarii
naddunajskiej i nadwołżańskiej oraz Chazarii. Na rzecz możliwości ich obecności w
Prusach można wskazać trzy zasadnicze przesłanki:
2.1. Herbord zlokalizował między Pomorzem a Prusami kraj o nazwie Flavia, która
wskazuje na obecność Połowców (Kumanów). Od końca XI w. Połowcy stali się
hegemonami stepów nad Morzem Czarnym. Wprawdzie uważa się ich za lud turecki,
ale badania antropologiczne wskazują na udział w tej populacji europeidów.
2.2. Prusy stanowią enklawę pomników kamiennych („baby”), a, jak wiadomo, spośród
stepowych sąsiadów Rusi jedynie Połowcy stawiali kamienne posągi wojowników w
specjalnie przystosowanych do tego celu miejscach kultowych.
2.3. 2.3. Według źródeł, elity pruskie gustowały w kumysie, ulubionym napoju
nomadów.
W konkluzji opowiem się za obecnością Alanów w średniowiecznych Prusach i
uznam, iż kult bóstwa Curche odpowiada alańskiemu kultowi „Marsa” o imieniu Gurkъ.