potrzeba związku edukacji obywatelskiej z przeszłością

Розділ 1. АКТУАЛЬНІ ПРОБЛЕМИ ВИЩОЇ ПЕДАГОГІЧНОЇ ОСВІТИ
УДК 37.014(09)(438)
Solarczyk Leszek
POTRZEBA ZWIĄZKU EDUKACJI OBYWATELSKIEJ Z PRZESZŁOŚCIĄ
Nurty polskiej myśli pedagogicznej przełomu XIX i XX wieku opierały się o wartości
związane z narodem, państwem, społeczeństwem, tradycją. Przedstawiciele poszczególnych
nurtów wychowawczych eksponowali naczelne wartości, którymi był naród, społeczeństwo i
państwo. Ta ostatnia była warunkiem istnienia i rozwoju narodu.
Pierwsza wojna światowa wywarła wpływ na treści programów wychowawczych.
Ideologia narodowa stała się centrum działań wychowawczych w wolnej Polsce. W miarę upływu
czasu państwo stało się ośrodkiem grupującym treści działań edukacyjnych. Ideał pracownika,
obywatela walczącego o państwo był celem wychowania.
Edukacja obywatelska była narzędziem prowadzącej do jego realizacji. W kontekście
przedstawionej analizy działań edukacyjnych zaznacza się potrzeba badań efektywności
współczesnej edukacji obywatelskiej.
Słowa klucz: Edukacja obywatelska, wychowanie narodowe, wychowanie państwowe,
wychowanie obywatelskie, patriotyzm.
Aktualność tematu:
W niniejszym artykule nie ma miejsca na szeroką analizę zdarzeń historycznych warunkujących procesy
wychowania. Jednak śledząc rozwój nurtów wychowania nie można zapomnieć o związkach między nimi, a
polityką określającą przebieg dziejów narodowych.
Wychowanie patriotyczne czasów Komisji Edukacji Narodowej (1773 – 1774) dało asumpt wychowaniu
narodowemu, to zaś pod wpływem potrzeby przywrócenia niepodległości państwa wpłynęło na zaistnienie
wychowania państwowego. Konsekwencją tego łańcucha różnych działań wychowawczych i edukacyjnych było
ukształtowanie strategii wychowania patriotycznego i obywatelskiego.
Stąd też w rzeczywistości politycznej XXI wieku nie można zapomnieć o pozytywnych tradycjach
wychowawczych stanowiących podstawę do życia w demokracji.
Analiza literatury:
Obszerna bibliografia związana z tematem wskazuje na wieloletnie zainteresowania problematyką
wychowania i kształcenia patriotycznego i obywatelskiego.
W zestawach rysują się wyraźnie dwie grupy publikacji: jedna to prace ujmujące wychowanie z punktu
widzenia historyków wychowania1, druga to współczesne prace dotyczące realizacji zagadnień z kręgu teorii i
praktyki wychowania i edukacji obywatelsko – patriotycznej. Ponadto wspomniane grupy uzupełniają artykuły
z czasopism specjalistycznych. Współczesne badania w zakresie historii wychowania podejmują między innymi:
Feliks W. Araszkiewicz,
Krzysztof Jakubiak 2.
Cel: Celem niniejszego artykułu jest zwrócenie uwagi na potrzebę wzmożenia działań wychowawczych
w zakresie wychowania i edukacji obywatelskiej i patriotycznej. Cel ten sprowadza się do problemu odpowiedzi
na pytanie: Jak wykorzystać dorobek przeszłości w budowaniu nowej strategii wychowawczej ?. Ma on też za
zadanie zasygnalizowanie związków działań w zakresie kształtowania, obywatelskości z teoretycznymi
rozważaniami na temat problematyki wychowawczej.
Zakres czasowy przedstawionych treści obejmuje lata 1918–1939. Należy też podkreślić, że
problematyka wychowania narodowego, państwowo – patriotycznego i obywatelskiego w ostatnim
dziesięcioleciu XX wieku była często przedmiotem dyskursu politycznego i edukacyjnego. Wyrażała najczęściej
skrajne stanowiska zwalczających się ugrupowań politycznych: narodowo – prawicowych, państwowo –
patriotycznych, liberalnych i lewicowych. Wyrażane wówczas stanowiska podobnie jak w latach
międzywojennych (Jan Bystroń, Zygmunt Mysłakowski, Hanna Pohowska, Franciszek Znaniecki i inni) nie
wykazywały także wyraźnych tendencji do formułowania racjonalnych koncepcji edukacyjnych, które mogły by
intensyfikować działania w zakresie edukacji obywatelskiej.
Treść zasadnicza: Na przełomie XIX i XX wieku głównymi nurtami polskiej myśli pedagogicznej były
kierunki: narodowy, społeczny i tradycyjny. Ich dominacja wynikała z rozwiniętych podstaw teoretycznych i
szerokiego zasięgu oddziaływania.
1
Przykładowo: J. Bystroń, Uspołecznienie szkoły. Warszawa 1933; Z. Mysłakowski, Państwo i wychowanie. Warszawa
1935; H. Pohoska , Wychowanie obywatelsko – państwowe, (w:) Encyklopedia Wychowania T. I. Warszawa 1931;
F. Znaniecki, Wychowujące społeczeństwo T. I. Warszawa 1930.
2
F. W Araszkiewicz, Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej. Wyd. PWN. Warszawa 1978; K. Jakubiak, Rodzina
jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych. Wyd. WSP Bydgoszcz 1995.
81
© Solarczyk Leszek, 2015
ВІСНИК №130
Pedagogika narodowa, według Bogdana Nawroczyńskiego, najpełniej rozwijała się wśród narodów
broniących swojej niepodległości i odrębności narodowej. W sytuacji takiej znalazł się naród polski, uznający w
pewnym okresie pozytywistyczny realizm, lecz nigdy nie wyrzekający się dążeń do odzyskania niepodległości 3.
Naczelna teza pedagogiki narodowej była zawarta w sformułowaniu: Salus nationis suprema lex, co w
wolnym przekładzie oznacza – dobro narodu jest najwyższym prawem.
O genezie wychowania narodowego wspominają niemal wszyscy historycy badający problemy oświaty w
okresie międzywojennym. Problem był istotny, ponieważ wychowanie narodowe było w początkowym okresie
niepodległości jedyną oficjalną propozycją ideologicznego wychowania społeczeństwa. Postulaty wychowania
narodowego znajdowały odzwierciedlenie w projektach oświatowych przygotowanych przez pedagogów jeszcze
przed odzyskaniem niepodległości, aż do Sejmu Nauczycielskiego włącznie 4.
Podczas pierwszej wojny światowej, ustalono, że ośrodkiem tematycznym przyszłych programów szkół
polskich będzie: "Polska tak pod względem kulturalnym, geograficznym jak historycznym, społecznym i
ekonomicznym oraz prawnym, a również traktowana jako środowisko przyrodnicze"5 Takie założenie nadawało
kierunek nauki szkolnej i wychowania. Jednocześnie termin narodowe był kluczem ideologii endecji. Pomijając
ładunek ideologii społecznej zawartej w doktrynie endeckiej, dla każdego nauczyciela – Polaka było wiadomo,
że dla zachowania odrębności i ewentualnego odzyskania własnego państwa, należy zachować odrębność
narodową, pielęgnować ją i rozwijać.
Stanisław Łempicki (1886 – 1947) pisał: "Narodowcy usiłowali sięgnąć jakby do organicznych głębin
poczucia narodowego jako siły niemal przyrodniczej, patrzyli na naród jako na organizm swoisty, na
indywiduum o odrębnych, przyrodniczych, jedynych w swoim rodzaju właściwościach, jako na coś
nieśmiertelnie żywego, co rządzi się prawami własnej biologii" 6.
Inny czołowy przywódca Ligi Narodowej – Zygmunt Balicki (1858 – 1916) istoty wychowania
narodowego upatrywał w przekonaniu, że naród jest najwyższym dobrem na ziemi. Przyjmując egoizm
narodowy za podstawę działania Z. Balicki twierdził, że "prawo do bytu niepodległego przysługuje tylko
narodom o silnej indywidualności, umiejącym o ten byt walczyć i zwyciężać, zdolnym przeciwstawić sile siłę,
mścić krzywdy doznane i zapewnić sobie przewagę sprawiedliwości" 7. Pedagogika i wychowanie według. Z.
Balickiego, miały za zadanie głęboko wprowadzić młode pokolenie w tradycje narodu oraz kształtować
"pozytywny patriotyzm". Zaś młodemu pokoleniu, wychowanemu w oparciu o zasady egoizmu narodowego,
nakazywały kierować się zasadą: "władaj sobą, licz tylko na siebie" 8. Warto też wspomnieć o stanowisku Z.
Balickiego zaprezentowanym na II Kongresie Pedagogicznym w 1909 r. we Lwowie w referacie Zasady
wychowania narodowego. Zakładał, iż na przesłankach tradycji oprzeć się ma wychowanie człowieka,
wychowanie obywatela, wychowanie narodu. Najwyższym celem wychowania ma być kult dla tradycji i
patriotyzm.
Określenie wychowanie państwowe w literaturze pedagogicznej okresu międzywojennego nie ma
jednoznacznego znaczenia. Występuje w różnych znaczeniach: jako kierunek pedagogiczny, program, doktryna,
ideologia lub system wychowawczy sanacji9.
Kalina Bartnicka podjęła próbę zdefiniowania tego pojęcia, określając "wychowanie państwowe jako
całokształt polityki oświatowej sanacji, bądź też nachylenie treściowe i ideologiczne nauki w szkołach po
przewrocie majowym" 10.
Nurt narodowy polskiej myśli pedagogicznej końca XIX wieku zapoczątkował, Stanisław Szczepanowski
(1846 –1900), który przywiązywał ogromną wagę do ekonomicznych podstaw życia narodowego. Podstawą
strategii pedagogicznej S. Szczepanowskiego były takie elementy, jak: wykształcenie techniczne, orientacja w
zagadnieniach ekonomicznych oraz europejskiej myśli pedagogicznej i propagowanych kierunkach reform
oświatowo – wychowawczych. Przesłanie pedagogiki narodowej S. Szczepanowskiego zawiera się w ideale
człowieka – obywatela i bohatera – pracownika kumulując dwie wartości w jednym.
Standardowym ideologiem pedagogiki narodowej był Roman Dmowski (1864 – 1939), autor wydanych
w 1933 roku Myśli nowoczesnego Polaka, które nie są traktatem pedagogicznym, są natomiast programem walki
Ligi Narodowej o uzdrowienie duchowe narodu 11.
Jak zauważa Feliks W. Araszkiewicz rozważania A. Danysza precyzują dwanaście naczelnych celów
wychowania narodowo – polskiego. Zaliczył do nich stwierdzenia mówiące, że wychowanie narodowo –
polskie: "1) nie może zaprzeczać wychowaniu ogólnoludzkiemu; 2) ma wyrabiać w człowieku ogólnoludzkie
znamię w narodowej formie; 3) ma wspierać indywidualny rozwój i samodzielność działaniu; 4) szanując
indywidualność dziecka i odrębności dzielnicowe – na pierwszym miejscu ma stawiać jedność narodową; 5)
3
B. Nawroczyński, Współczesne prądy pedagogiczne, Wyd. II, Instytut Wydawniczy "Nasza Księgarnia", Warszawa 1947
M. Lipowska, Koncepcje wychowania w polskich programach szkolnych okresu międzywojennego (w:) Rozprawy z
dziejów oświaty, T. XII, 1969, s. 8, 10, 25.
5
Ks. J. Gralewski, Zadania wychowawcze szkoły narodowej w Polsce, "Wychowanie w Domu i Szkole", T.I. 1915, s. 636.
Prace Komisji Pedagogicznej przy Stowarzyszeniu Nauczycielstwa Polskiego.
6
S. Łempicki, Polski ideał wychowawczy, Lwów 1938.
7
Z. Balicki. Egoizm narodowy wobec etyki, Lwów 1904, s.72.
8
J. Kornecki,(red.), Księga pamiątkowa II Polskiego kongresu Pedagogicznego, Lwów 1909, s. 62.
9
K. Jakubiak, Wychowanie państwowe jako ideologia wychowawcza sanacji. Kształtowane i upowszechniane w
periodycznych wydawnictwach społeczno-kulturalnych, Bydgoszcz : Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w
Bydgoszczy. 1994.
10
K. Bartnicka, Wychowanie państwowe, "Rozprawy z Dziejów Oświaty" 1972, T. XV, s. 61.
11
R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, Warszawa 1933.
82
4
Розділ 1. АКТУАЛЬНІ ПРОБЛЕМИ ВИЩОЇ ПЕДАГОГІЧНОЇ ОСВІТИ
budzi świadomość narodową, prowadzi do poznania narodowych skarbów, popiera myśl narodowej jedności;
6) postępuje według zasad ewolucji, czyli rozwija się od zewnątrz do wewnątrz; 7) pracuje nad wyrobieniem
żywego zainteresowania dla prawdy i piękna; 8) akcent kładzie na wyrobienie charakteru, nie wyłączając
kształcenia fizycznego; 9) powinno się odbywać w karności, ćwiczyć w posłuszeństwie, pracowitości i pilności;
10) powinno wychowywać w oszczędności, prostocie, otwartości i prawdzie; 11) jest wychowaniem podług
polskiego obyczaju; 12) przygotowuje młodzież do ciągłego rozwoju – przez całe życie" 12. Część z
wymienionych celów mimo upływu czasu nie straciła swojej aktualności, może stać się elementem
współczesnych oddziaływań wychowawczych.
Pragnąc przedstawiać ówczesną edukację obywatelską nie można pominąć faktu, iż geneza wychowania
narodowego sięga czasów zaborów, kiedy kwestia wiodącą była sprawa wolności narodu polskiego. Problem ten
został podkreślony filozofią pozytywizmu, w której zagadnienia polityczne zajmowały drugorzędne miejsce w
stosunku do spraw ekonomicznych. W tym też czasie do głosu doszła ideologia narodowa propagowana przez
Ligę Narodową 13, a później przez Narodową Demokrację. Wprowadzenie na plan pierwszy idei narodowej
wynikało z konieczności integracji narodu, którego istnienie zostało poważnie zagrożone.
Podstawową wartością wychowawczą początków XX wieku było państwo. Celem działalności
wychowawczej tego okresu było urzeczywistnianie tej wartości w świadomości obywatelskiej. Odrodzenie się
państwa polskiego w 1918 roku zahamowało procesy dezintegracyjne i przyczyniło się do ponownego
zespolenia rozbitych przez rozbiory części narodu. Państwo polskie odrodziło się jako państwo wielonarodowe,
ukształtowane w granicach, które poza terytorium państwowym pozostawiały zwarte skupiska ludności polskiej
(Śląsk Górny i Opolski, Warmia, Mazury). Natomiast włączały w obszar Polski zabużańskie obszary o
większości białoruskiej i ukraińskiej. Tak polityka zagraniczna lat 1919 – 1921 osłabiła ówczesne państwo
polskie obciążając je elementami nacjonalizmu i dyskryminacji narodowościowej.
Przed ówczesną myślą polityczną stanęło zadanie uchwycenia i sprecyzowania najbardziej żywotnych
interesów państwowości. Panujące warunki społeczno – polityczne i ekonomiczne nie pozwalały na samoistne
uformowanie się polskiej racji stanu. Absolutny i nadrzędny charakter racji stanu sprawił, że narzuciła ona z
góry społeczeństwu polskiemu wytyczne polityki państwowej. Jedną z nich było wychowanie obywateli w
duchu państwowości.
Problematyką z zakresu teorii i metodyki wychowania moralnego i społecznego, a także zadaniami
państwa i szkoły w procesie wychowania nowego społeczeństwa obywatelskiego zajmował się Mieczysław
Ziemnowicz (1882 – 1971) W jednej z publikacji zamieszczonej w "Przeglądzie Pedagogicznym" wypowiadał
się na temat państwa. Przyjmował, że państwo jest tworem narodu lub narodów zamieszkujących określone
terytorium. Powstaje pierwotnie jako czynnik siły, jednak aby się utrwalić musi dążyć do wychowania sobie
społeczeństwa. Państwo jest warunkiem istnienia i rozwoju narodu, przybiera ono zmienne formy, ulega różnym
przebudowom w zależności od potrzeb społecznych 14.Zdaniem M. Ziemnowicza państwo jest narzędziem
uspołecznienia, ponieważ jest najwyższą formą społeczną dla mniejszych grup społecznych.
Rozwój pedagogiki społecznej, wyodrębnionej z pedagogiki pozytywizmu, na terenie Polski łączony był
z aktywnością duchową jaka miała miejsce po upadku powstania styczniowego oraz z kształtowaniem się
orientacji i ugrupowań politycznych 15.
L. Chmaj uważa, że początek pedagogiki społecznej wyznaczyły konkretne uwarunkowania:
– na płaszczyźnie ekonomicznej powstanie wielkiego przemysłu,
– na płaszczyźnie naukowej powstanie i rozwój socjologii oraz materializmu historycznego Karola
Marksa i Fryderyka Engelsa 16.
Pedagogika społeczna powstała też pod wpływem wymagań wychowawczych, jakie stawiały nowe
warunki ekonomiczne i społeczno – polityczne, jak również uwzględniała dążenia narodu do odzyskania
niepodległego bytu państwowego. Reprezentantami tego nurtu pedagogiki byli przedstawiciele ruchu
socjalistyczno – niepodległościowego. Reprezentacyjnym ich twórcą i teoretykiem był Stanisław Karpowicz
(1864 – 1921)17. Istotę poglądów na cele wychowania zawarł w sformułowaniu zakładającym, że system
wychowania ma charakter klasowy, "jest odbiciem haseł i dążeń warstw uprzywilejowanych i dlatego
przystosowuje on wychowanków do życia nie w myśl potrzeb ogólnoludzkich, lecz jedynie tej części
społeczeństwa, której służy" 18. Źródeł nieprawidłowości w życiu społecznym jak i wychowaniu S. Karpowicz
upatrywał w niesprawiedliwym podziale dóbr wytwarzanych przez ogół społeczeństwa. Postulował naprawę
edukacji poprzez zmianę stosunków społecznych. Oceniając pedagogikę narodową stwierdził, że "właściwości
narodowe, które sprzyjać mogą doskonaleniu się jednostki, rasy i społeczeństwa, pedagogika umiejętna,
niezawodnie popierać będzie na równi z innymi czynnikami postępu" 19.
12
F.W. Araszkiewicz. Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978,
s.48.
13
Liga Narodowa 1893-1928, była tajną trójzaborowa organizacją polityczną, związana z endecją. Czołowi działacze:
R. Dmowski, Z. Balicki, J. Popławski.
14
M. Ziemnowicz, Wychowanie narodowe czy państwowe i jego istota, "Przegląd Pedagogiczny". 1931, Nr 3.
15
B. Nawroczyńśki, Polska myśl pedagogiczna, Lwów 1938, s.101-109.
16
L. Chmaj, Prądy i kierunki w pedagogice XX wielu, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1962.
17
S. Michalski, Stanisława Karpowicza myśl społeczna i pedagogiczna, Warszawa 1968.
18
S. Karpowicz, Ideały i metoda wychowania społecznego, Warszawa 1907, s. 57.
19
Tamże s. 63.
83
ВІСНИК №130
Działaczka oświatowa, wywodząca się z Polskiej Partii Socjalistycznej Helena Radlińska (1879 – 1954)
reprezentowała pogląd, że podstawowym warunkiem przeprowadzenia reformy w wychowaniu i uczynienia z
niego skutecznego narzędzia narodotwórczego jest usunięcie niesprawiedliwego ustroju społeczno –
ekonomicznego. H. Radlińska w przemyśleniach pedagogicznych dotyczących celów wychowania oparła się o
założenie, że jedynie pedagogika społeczna może pogodzić cele indywidualne z narodowymi. Ową możliwość
zapewniała uznawana przez pedagogikę społeczną nadrzędność dążeń wspólnych nad jednostkowymi oraz
świadomość, że zakres zaspokajania potrzeb jednostkowych zależny jest od stopnia zaspokojenia potrzeb
ogółu20.
Inny przedstawiciel pedagogiki społecznej Iza Moszczeńsaka (1864 – 1941) zabierała głos w sprawie
celów wychowania społecznego i narodowego. Stwierdzała, że im wyższy stopień uświadomienia celów
wychowania, tym mniej w wychowaniu przypadkowości i nieprzewidywalności. Warto w tym miejscu zwrócić
uwagę na stanowisko I. Moszczeńskiej w stosunku do wychowania narodowego. W jej ocenie wychowanie to
nie może mieć orientacji klasowo – stanowej i narodowej, jeżeli przez to ma znieczulać na zło. Patriotyzm
polegający na ślepej nienawiści do innych narodów i ślepym samouwielbieniu, jest tylko hamulcem dla rozwoju
i udoskonalenia jednostek i grup społecznych21.
Poza twórczością przedstawicieli pedagogiki społecznej swój wkład w kształtowanie koncepcji edukacji
obywatelskiej wniosła pedagogika tradycyjna. Opierała się ona o poglądy pedagogiczne Fredricha Herbarta
tradycyjność myślenia reprezentantów tego kierunku opierała się o uznawane powszechnie ogólnoludzkie
wartości. Reprezentantem tego kierunku był Antoni Danysz (1853 – 1925), opierał on podstawy pedagogiki o
filozoficzno – psychologiczne i metodologiczne podstawy herbartyzmu. Był tez zwolennikiem teorii nauczania
wychowującego. Zalecał podporządkowanie teorii nauczania teorii wychowania. Sformułował też specyficzne
polskie cele wychowania, zastanawiał się czy można nadać wychowaniu charakter narodowy. Przyjął, że dla
Polaków ideał wychowania wyznacza kultura społeczeństwa europejskiego, która ma charakter ponadnarodowy,
ale cele wychowania mają charakter ogólnonarodowy. Obawiał się, że z wychowaniem narodowym można
wprowadzać szowinizm22 w środowisko młodzieży.
Kontrowersyjne stanowisko względem ówczesnego ideału wychowawczego przyjął Leon Kuczyński
(1847 – 1932), według niego ideał wychowania, to wszechstronnie rozwinięta osobowość, ukształtowana w
sferze intelektualnej, emocjonalnej i wolicjonalnej poprzez nauczanie zgodne z nauką religii chrześcijańskiej.
Pisząc o celach wychowania przyjmował, że wyrażają się w nich wychowawcze dążenia państwa, społeczeństwa
i rodziny. Realizacja celów wychowania prowadzi do osiągnięcia przydatności człowieka w państwie i
społeczeństwie, a także do zdobycia sprawności własnego doskonalenia się. Jego zdaniem, wychowanie w
jednostce winno rozwijać w jednostce wszystkie cechy dodatnie, z drugiej strony usuwać lub przynajmniej
tłumić ujemne 23.
Na ożywienie rozwoju polskiej myśli pedagogicznej w tym refleksji o wychowaniu wpłynęła pierwsza
wojna światowa, która wyzwoliła powszechne przekonanie o możliwości odzyskania niepodległego bytu
narodowego i państwowego. Niewielkie zmiany programowe sugerowały potrzebę przygotowania pedagogiki i
systemu edukacji do realizacji zadań w niepodległym państwie. Pośredni wpływ na kształtowanie się programów
wychowawczych miała przynależność części nauczycieli do poszczególnych stronnictw politycznych oraz
ideowo – polityczne związki z organizacjami nauczycielskimi i towarzystwami oświatowymi. Ze stronnictwami
prawicowymi (Endecją i Chadecją) związane ideowo były funkcjonujące w Galicji Towarzystwo Nauczycieli
Szkół Wyższych 24, Polskie Towarzystwo Pedagogicznego 25 i Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego 26
działające na obszarze Królestwa Polskiego. Zrzeszało bardziej umiarkowane odłamy nauczycieli szkół średnich
i ludowych. Szkoła o którą walczyło miała być szkołą polską, jednak wyznaniową, w ramach istniejącego
ustroju społecznego. Stawiało sobie za cel przysposobienie nauczycielstwa do realizacji narodowego
wychowania i kształcenia młodzieży27 Warto zwrócić uwagę, że w programach stronnictw prawicowych
zapisane były starania o oparcie wychowania na ideałach chrześcijaństwa, głównie katolicyzmu, a także na idei
narodowej. Natomiast wychowanie szkolne miało być kontynuacją wychowania w rodzinie 28.
Kierunek rozwoju szkoły w Odrodzonej Polsce oddaje wypowiedź Henryka Rowida, który stwierdzał, że
"Naczelnym zadaniem to dobro fizyczne i duchowe dziecka polskiego, to dobro wolnej i zjednoczonej Ojczyzny,
mającej jako niepodzielna całość zamieszkać w duszy każdego dziecka. Rozwój wychowania narodowego
związany jest nierozłącznie z odzyskaniem przyrodzonej formy życia narodu, tj. z państwem powstałym z woli
wszystkich obywateli, z państwem narodowym. Tym naczelnym nakazem kierować się musza wszyscy
20
F. Araszkiewicz, Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1978, s. 42-43.
I. Moszczyńska, Zasady wychowania, Warszawa 1907, s. 218-219.
Szowinizm to skrajna odmiana nacjonalizmu uznająca prawo własnego narodu do podbojów i panowania nad innymi
narodami, przejawia się tez w bezkrytycznym stosunku do własnego narodu do podbojów i panowania nad innymi.
23
L. Kulczyński, O wychowaniu, "Encyklopedia Wychowawcza", T. VIII, Warszawa 1912, s. 203.
24
Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych powstało w 1884 r. Zob. Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych 18841894, Lwów 1894.
25
Polskie Towarzystwo Pedagogiczne działające na Śląsku Cieszyńskim od 1896 r.
26
Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego założone w 1905 r.
27
F. Filipowicz, Myśl pedagogiczna Lucjana Zarzeckiego 1873-1925, Wrocław, Warszawa, Kraków Gdańsk, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1974.
28
A. Wóycicki, Chrześcijański ruch robotniczy w Polsce, Warszawa 1921, s. 150-158.
84
21
22
Розділ 1. АКТУАЛЬНІ ПРОБЛЕМИ ВИЩОЇ ПЕДАГОГІЧНОЇ ОСВІТИ
nauczyciele polscy, on ogrzewać i opromieniać winien ich pracę, utwierdzającą myśl i uczucia dzieci, że
wychowują się na wolnych obywateli całej Polski" 29.
W sytuacji braku własnego państwa pojęcie ojczyzny rozpatrywano w kontekście symboli narodowych,
religijnych i kulturowych. Symbole stanowiły czynnik konsolidacji społeczeństwa traktowanego jako wspólnota
narodowa. Były też elementami tożsamości narodowej.
Problematyką wychowania obywatelskiego i patriotycznego zajmowali się między innymi działacze
KEN: Franciszek Bieliński, Adolf Kamieński, Antoni Popławski. Wyodrębniali oni trzy etapy procesu
wychowawczego: 1) wychowanie człowieka jako jednostki, mającej potrzeby indywidualne i obowiązki;
2) Przedstawienie wychowankowi praw rządzących społeczeństwem i obowiązków obywatelskich;
3)kształtowanie patriotyzmu przez zapoznanie z prawami i obowiązkami wobec własnego państwa czy kraju 30.
F. Bieliński pisał charakteryzując dobrego obywatela: "Zaszczyt to jest wolnego Polaka los Ojczyzny
piastować (...) Jesteś człowiekiem, jesteś obywatelem, jesteś składającym rząd krajowy: te trzy są twoje
obowiązki, zastanów nad nimi uwagę. Jako człowiek znać powinieneś, coś winien Bogu, coś winien Ojczyźnie i
współbraci swoim, jakie powinności nakłada na ciebie węzeł społeczeństwa" 31. Portret dobrego obywatela wg
Bielińskiego uwzględnia takie cechy, jak posłuszeństwo prawu, szacunek dla władz, pracę dla wzbogacenia
kraju, rozwijanie nauki, nawet zakładanie manufaktur, znajomość polityki znajomość prawa własnego kraju i
sąsiednich,.
A. Kamieński był autorem projektu edukacyjnego: Edukacja obywatelska, przyjmował, że uczucia
miłości do ojczyzny i solidarności między obywatelskiej należy już rozwijać w wieku najmłodszym. Jego
zdaniem należy też uczyć najmłodszych, że praca dla dobra ojczyny może przynieść korzyści jednostce.
Znaczenie edukacji dla rozwoju kraju dostrzegał wyraźnie A. Popławski pisał: "Jaka edukacja młodzi,
jakie ćwiczenia i nauka pojętności dziecinnej – takie potem sprawy i postępki obywatelów, takie sposoby
myślenia w prywatnym i publicznym ich życiu. Jacy zaś synowie, taka i cała Ojczyzna 32. Jedyną drogą do
naprawy Rzeczypospolitej zdaniem wymienionych członków KEN było powszechne obywatelskie wychowanie
młodzieży.
A. Popławski w wychowaniu nowego obywatela za najważniejsze uznawał wychowanie moralne.
"Patriotyzm, miłość ojczyzny, chęć zapobieżenia klęskom i chęć pracy dla dobra kraju miały wypływać według
Popławskiego całego programu nauki i wychowania, miały być ich wynikiem a nie początkiem" 33.
W kontekście tematu znaczenia nabiera nauka wymowy i lekcje wychowania moralnego w klasie VII, także
zaproponowana przez A. Popławskiego. Określał on również cel wychowania obywatelskiego – indywidualny i
społeczny. Dostrzegła to wyraźnie K. Bartnicka, pisała, że A. Popławski pragnął, aby młodzież pojęła, że
"zachowanie obowiązujących praw i praca dla wspólnego dobra jest konieczna ze względu na interes prywatny i
dla prywatnego szczęścia każdego człowieka, że postępowanie niezgodne z interesem państwa przynosi w
rezultacie szkodę i nieszczęście, nie tylko państwu, ale i wszystkim poszczególnym obywatelom" 34.
Patriotyzm, postawa obywatelska, przygotowanie do życia były podstawowymi komponentami
wychowania programowanego przez Komisję Edukacji Narodowej realizowanego głównie w szkołach dla
szlachty i szkołach średnich. Szkoły parafialne realizowały jedynie pewne elementy wychowania
obywatelskiego.
Wybuch pierwszej wojny światowej zapoczątkował ożywienie w rozwoju polskiej myśli pedagogicznej,
która ponownie podjęła "sprawę odzyskania niepodległości". Rozwiązanie tego problemu łączono z
przywróceniem bytu narodowego i państwowego 35. Na tle problemu odzyskania niepodległości toczyła się ostra
rywalizacja między czołowymi ówczesnymi siłami politycznymi starającymi się przejąć decydująca rolę w
rozgrywce o przyszłość narodu i państwa. Spośród czterech zasadniczych sił – obozów: skrajnej prawicy, Ligi
Narodowej, zwolenników Józefa Piłsudskiego i lewicy rewolucyjnej w rozgrywkach politycznych dominowały
orientacje popierające interesy klas posiadających. Byli to tzw. pasywiści – zjednoczeniowcy i aktywiści –
niepodległościowcy 36. Stawiali oni na zwycięstwo któregoś z zaborców w razie sukcesu musiałaby to się
przyczynić do umocnienia rządów zaborców uciskających nasz lud. Tymczasem jednak prawdziwy polski
interes narodowy miał polegać na przegranej wszystkich państw zaborczych.
Drogę oparcia się o "masy ludowe" wybrały tylko dwie partie lewicy robotniczej. Obiektywnie trzeba
przyjąć, że one najlepiej potraktowały problem wyzwolenia społecznego i narodowego ludu polskiego. Ich błędy
polityczne, brak jasnego programu zrozumiałego dla szerokich mas powodowały, że hasła niepodległościowe
zyskiwały uznanie wśród patriotycznie nastawionej młodzieży, nieświadomej dalszych skutków tej polityki. W
latach wojny stronnictwa polityczne stosunkowo mało miejsca poświęcały w swojej działalności sprawom
oświaty, to jednak ze względu na liczbę tych stronnictw tworzących swego rodzaju mozaikę polityczną, ich
29
H. Rowid, Nowa era wychowania narodowego, "Ruch Pedagogiczny" 1918, s. 1-2.
K. Bartnicka, Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, Państwowe Zakłady Wydawnictw
Szkolnych, Warszawa 1973.
31
F. Bieliński, Sposób edukacji w XV listach opisany cyt. za K. Bartnicka, tamże s.70.
32
A. Popławski: Pisma pedagogiczne, Wstęp i objaśnienia S. Tync, Wrocław, s. 8. cytat za Bartnicką, Wychowanie ...dz. cyt.
s.71.
33
K. Bartnicka, Wychowanie...Tamże s.74.
34
Tamże 75, 76.
35
H. Jabłoński, Polityka PPS w czasie wojny 1914-1918, Warszawa 1958; H. Jabłoński, Narodziny Drugiej Rzeczypospolitej
(1918-1919), Wiedza Powszechna, Warszawa 1962.
36
Tamże s. 119-120.
85
30
ВІСНИК №130
założenia programowe znalazły się w rozwijającej myśli pedagogicznej. Na treść i kształt przyszłego systemu
oświaty stronnictwa polityczne wpływały przez: 1. Hasła walki o niepodległość, wizję Polski niepodległej i
wynikającą z niej potrzebę przygotowania się do funkcjonowania przez system edukacji w niepodległym
państwie; 2. Przynależność części nauczycieli do poszczególnych stronnictw politycznych; 3. Ideowo polityczne
związki prawie wszystkich organizacji nauczycielskich i towarzystw oświatowych ze stronnictwami
politycznymi 37.
Atmosferę sprzyjającą rozwojowi myśli narodowej w pedagogice i jej wpływu na ruch narodowowyzwoleńczy oddaje wypowiedź Bronisława Trzaskowskiego 38, który w 1867 r. pisał: "Kwestia wychowania
publicznego przeszła z pedagogicznych czasopism do wszystkich politycznych i religijnych dzienników, ze
szczupłych kółek nauczycielskich do wielkiego reprezentantów krajowych zgromadzenia. Zaiste, wielce
pocieszające zjawisko, bo świadczy o powszechnym udziale w sprawie 39.
Trzeba przyjąć, iż w latach wojny najpełniejszym programem w zakresie oświaty i wychowania
dysponowało PSL – "Wyzwolenie". Wykorzystując pozytywne tradycje "Zarania" 40, skąd zaczerpnęło rodowód i
hasła walki o "Niepodległą Polskę Ludową". W swoim programie uznało wychowanie za "dźwignię postępu
narodowego i podstawę moralnego odrodzenia narodu, twórczej działalności mas ludowych i wyniesienia ich do
poziomu współrządzących państwem" 41. Warto podkreślić, iż pisząc o wychowaniu, niektórzy galicyjscy
pedagodzy proponowali dla potrzeb szkoły narodowej podkreślić potrzebę współdziałania wychowania z
nauczaniem. Stąd treści narodowe zaczęły się pojawiać w nauczaniu takich przedmiotów, jak np. język polski.
W okresie wojny zaznaczyła się pedagogika odrodzenia narodowego. Termin ten określa kierunek myśli
pedagogicznej, który wizje niepodległości traktował jako wstęp do odrodzenia narodowego. Miało ono być
nadrzędne w stosunku do dokonującego się równolegle odrodzenia państwowego. Po odzyskaniu przez Polskę
niepodległości idee wychowania narodowego zostały wprowadzone do programu Związku Ludowo –
Narodowego42. Zakładał on, że podstawą moralną budującą siłę narodu jest wychowanie religijne, narodowe i
obywatelskie. Czynnikami oddziaływań wychowawczych miały być instytucje: Kościół, szkołą, rodzina i
państwo. Skutkiem takiego wychowania powinien być wzór robotnika obywatela, nakreślony przez Lucjana
Zarzeckiego43. Ideał "człowieka – obywatela, bohatera i pracownika w jednej osobie" stał się wzorcem godnym
do naśladowania.
Podstawą instytucją wychowania państwowego była szkoła. Wdrażała ona teoretyczne podstawy
wychowania państwowego, zagadnienia celów, zadań, modelu, wzoru osobowego, a także doktryny
pedagogicznej. Tak pojmowana szkoła realizowała politykę władz oświatowych w zakresie wdrażania funkcji
społecznych, ideowych i państwowych była więc agendą polityki społecznej państwa. Taki model szkoły
realizował podstawowe zadanie polegające na przygotowaniu uczniów do czynnego i świadomego udziału w
życiu społecznym i przysposobieniu do wypełniania powinności i obowiązków obywatelskich.
Wnioski: Edukacja obywatelska to działalność kształceniowa i wychowawcza, realizowana w ramach
celowych i nieprzewidzianych działań szkoły. Jej zadania podejmują też instytucje wychowania pozaszkolnego.
Wśród czynników kształtujących postawy obywatelskie należy też wymienić środowiska lokalne, rodzinę, grupy
rówieśnicze, środki masowej komunikacji a także organizacje i stowarzyszenia. Mimo wielości czynników
oddziaływań edukacyjnych występuje degradacja elementarnych zachowań obywatelskich. Kluczowymi
wartościami dla edukacji obywatelskiej są ogólnoludzkie wartości między innymi ojczyzna, patriotyzm,
godność, demokracja, solidarność samorządność, tolerancja, samostanowienie, odpowiedzialność, prawda,
pokój. Jedno z podstawowych zadań edukacji obywatelskiej sprowadza się do ukazania społeczeństwu, jak
najwięcej wartości tkwiących w pojęciu ojczyzny. Przed edukacja obywatelską staje istotny problem – jak
stonować nastawienia nacjonalistyczne, partykularyzmy, wzajemne uprzedzenia, brak tolerancji, ksenofobie,
przesady, które tkwią mocno w wielu społecznościach lokalnych.
W kontekście przeprowadzonej analizy przemian wartości i teleologii wychowania ujawniły się nowe
potrzeby przeprowadzenia badań nad aktualną percepcja takich pojęć wśród młodzieży jak: 1) obywatelskość,
patriotyzm, ojczyna, naród, państwo, demokracja, solidarność; 2)opracowanie adekwatnego do rzeczywistej
sytuacji programu edukacji i wychowania obywatelskiego; 3) objęcie badaniami i monitoringiem edukacji
historycznej, patriotycznej i obywatelskiej we współczesnej szkole. Realizacja wymienionych zadań przyczyni
się do intensyfikacji edukacji obywatelskiej, co jest koniecznym warunkiem funkcjonowania państwa opartego o
zasady demokracji.
37
F. Araszkiewicz, Ideały wychowawcze w Drugiej Rzeczypospolitej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978,
s. 54.
38
B. Trzaskowski, 1824 –1906, pedagog, językoznawca, badacz języka polskiego.
39
B. Trzaskowski, Zarys organizacji szkół niższych, Lwów 1867, s. 3; Projekty reform szkolnictwa ludowego w Galicji u
progu autonomii (1860 – 1873), wybrał i wstępem opatrzył Cz. Majorek, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, 1980, s. 21.
40
"Zaranie" czasopismo ludowe wychodzące w latach 1907-1915 w Warszawie, wydawane przez: T. Nocznickiego,
M. Malinowskiego i I. Kosmowską. Skupiało część ludowców, którzy tworzyli tzw. ruch taraniarski. Szerzyło wśród
chłopów oświatę, popierało postęp społeczny i gospodarczy. Wokół czasopisma ukształtował się radykalna grupa walcząca
z klerem i obszarnictwem – PSL – "Wyzwolenie".
41
Program Polskiego Stronnictwa Ludowego, Warszawa 1916, s. 6-7.
42
Związek Ludowo – Narodowy, założony w 1918 działał do 1928 r. był federacją środowisk i ugrupowań będących pod
ideowym wpływem Ligi Narodowej. Czołowi działacze: R. Dmowski, St. Gąbiński St. Grabski, St.. Kozicki, W. Seyda,
W. Trąmpczyński. Organ prasowy: "Gazeta Warszawska".
43
L. Zarzecki, Wychowanie ...dz. cyt.
86
Розділ 1. АКТУАЛЬНІ ПРОБЛЕМИ ВИЩОЇ ПЕДАГОГІЧНОЇ ОСВІТИ
Literatura
Araszkiewicz F.W., Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej. Wyd. PWN. Warszawa 1978.
Balicki Z., Egoizm narodowy wobec etyki, Lwów 1904.
Bartnicka K., Wychowanie państwowe, "Rozprawy z Dziejów Oświaty" 1972.
Bartnicka K., Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, Państwowe Zakłady
Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1973.
5. Bieliński F., Sposób edukacji w XV listach opisany cyt. za K. Bartnicka.
6. Bystroń J., Uspołecznienie szkoły. Warszawa 1933; Z. Mysłakowski, Państwo i wychowanie. Warszawa
1935.
7. Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice XX wielu, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych,
Warszawa 1962.
8. Dmowski R., Myśli nowoczesnego Polaka, Warszawa 1933.
9. Filipowicz F., Myśl pedagogiczna Lucjana Zarzeckiego 1873-1925, Wrocław, Warszawa, Kraków Gdańsk,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1974.
10. Gralewski J. ks., Zadania wychowawcze szkoły narodowej w Polsce "Wychowanie w Domu i Szkole", T.I.
1915. Prace Komisji Pedagogicznej przy Stowarzyszeniu Nauczycielstwa Polskiego.
11. Jabłoński H., Polityka PPS w czasie wojny 1914 – 1918, Warszawa 1958.
12. Jabłoński H., Narodziny Drugiej Rzeczypospolitej (1918 – 1919), Wiedza Powszechna, Warszawa 1962
13. Jakubiak K., Wychowanie państwowe jako ideologia wychowawcza sanacji. Kształtowane i upowszechniane
w periodycznych wydawnictwach społeczno – Kulturalnych. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej
Bydgoszcz 1994.
14. Jakubiak K., Rodzina jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych. Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Pedagogicznej Bydgoszcz 1995.
15. Karpowicz S., Ideały i metoda wychowania społecznego, Warszawa 1907.
16. Kornecki J., (red.), Księga pamiątkowa II Polskiego kongresu Pedagogicznego, Lwów 1909.
17. Kulczyński L., O wychowaniu, "Encyklopedia Wychowawcza", T. VIII, Warszawa 1912.
18. Lipowska M., Koncepcje wychowania w polskich programach szkolnych okresu międzywojennego (w:)
Rozprawy z dziejów oświaty, T. XII, 1969.
19. Łempicki S., Polski ideał wychowawczy, Lwów 1938.
20. Michalski S., Stanisława Karpowicza myśl społeczna i pedagogiczna, Warszawa 1968.
21. Moszczyńska I., Zasady wychowania, Warszawa 1907.
22. Nawroczyńśki B., Polska myśl pedagogiczna, Lwów 1938.
23. Nawroczyński B., Współczesne prądy pedagogiczne, Wyd. II, Instytut Wydawniczy "Nasza Księgarnia".
Warszawa 1947
24. Pohoska H., Wychowanie obywatelsko – państwowe, (w:) Encyklopedia Wychowania T. I. Warszawa 1931.
25. Popławski A., Pisma pedagogiczne, Wstęp i objaśnienia S. Tync, Wrocław
26. Rowid H., Nowa era wychowania narodowego, (w:) "Ruch Pedagogiczny" 1918.
27. Trzaskowski T., Zarys organizacji szkół niższych, Lwów 1867; Projekty reform szkolnictwa ludowego w
Galicji u progu autonomii (1860 – 1873), wybrał i wstępem opatrzył Cz. Majorek, Wrocław, Warszawa,
Kraków, Gdańsk, 1980.
28. Wóycicki A., Chrześcijański ruch robotniczy w Polsce, Warszawa 1921.
29. Ziemnowicz M., Wychowanie narodowe czy państwowe i jego istota, "Przegląd Pedagogiczny". 1931.
30. Znaniecki F., Wychowujące społeczeństwo T. I. Warszawa 1930.
1.
2.
3.
4.
Solarczyk L.
THE NEED FOR CIVIC EDUCATION TO BE CONNECTED WITH THE PAST
Polish currents of educational thought at the turn of nineteenth and twentieth century,
were based on the values of the nation, the state, society and tradition. The representatives of
various educational trends emphasized the supreme values, which were the nation, society and the
state. The latter was a prerequisite for the existence and development of the nation. The First
World War had an impact on the content of educational programs. The nationalist ideology
became a fundamental premise of educational activities in free, liberated Poland. As time passed,
the state became a center for bringing the content of educational activities together. The target of
education was to create an ideal employee, a citizen fighting for his country.
Civic education was a tool used to achieve that aim. In the context of the presented
educational activities analysis there is a need to study the effectiveness of modern civic education.
Key words: Civic education, national education, public education, civic education,
patriotism.
Стаття надійшла до редакції 20.09.2015
87