docSzwedzka pomoc dla Polski i „Solidarności” Den svenska hjälpen till
download 
Reklamacja Transkrypt
Szwedzka pomoc dla Polski i „Solidarności” Den svenska hjälpen till
3 N≗3(33) 2010 Polonia Suecia årgång/rok IX tidskriften för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny Den svenska hjälpen till Polen och Solidaritet Szwedzka pomoc dla Polski i „Solidarności” Vi har överraskat alla Zaskoczyliśmy wszystkich pris: 26,50 SEK Dzień, w którym wszyscy Szwedzi złożyli się po koronie Dagen då alla svenskar skänkte en krona var Mowa o składce na Polskę. Wspólna zbiórka Szwedzkiego Czerwonego Krzyża, Rädda Barnen i Lions odbyła się w sobotę, 9 stycznia 1982, chętnych było tak dużo, że przedłużono ją do niedzieli. Zebrano 8,2-8,4 mln koron. Co najmniej 20 tys. ocho tników wzięło udział w przeprowadzeniu zbiórki (niektórzy podają liczbę nawet 40 tys.). To wyliczenie zawdzięczamy drowi Pawłowi Jaworskiemu z Wrocławia prowadzącemu badania nad stosunkiem Szwecji do Polski w czasach Solidarności. 9 stycznia 1982 to był niecały miesiąc po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, którego głównym celem było rozbicie Solidarności. Solidarność, a szerzej rzecz ujmując, sprawa polska, była w Szwecji wówczas bardzo popularna. Dlategodecyzja generała Jaruzelskiego o stanie wojennym połączona z zamknięciem granic, odcięciem telefonów i wszel kiej komunikacji z Polską, wywołała w Szwecji szok i burzliwy przypływ poczucia solidarności z sąsiadami zza Bałtyku. Nie są to puste słowa. Spójrzmy jeszcze raz na powyższe suche liczby. Oznaczają one, ni mniej ni więcej, że w ciągu jednego dnia (a najwyżej dwóch) każdy mieszkaniec Szwecji – bez względu na płeć, kolor skóry i wyznanie, wliczając w to niemowlęta, więźniów, chorych i pensjonariuszy domów opieki, od komunistów po moderatów (Sverigedemokraterna byli jeszcze niemowlętami), od Ystad do Kiruny – wrzucił do puszki wolontariusza jedną koronę. Każdy! Zazwyczaj takie statystyczne uśrednienie, mając wpraw dzie walory poznawcze, do wyobraźnie nie przemawia. Ale w tym wypadku jest inaczej. Ofiarność Szwedów wydawała się nie mieć granic. Ludzie dawali nie tylko opieniądze, ale przynieśli (mówimy ciągle o tym jednym dniu) m. in. 2,5 tony ubranek dziecięcych, 200 tys. par butow, 50 tys. kocy. Ogółem w roku 1982 samo tylko Rädda Barnen zebrało na pewno 35 mln koron a Czerwony Krzyż 40 mln. Co najmniej, dodaje Paweł Jaworski, badania jeszcze trwają. A sporo zebrały też organizacje kościelne. Kierowni ctwa Czerwonego Krzyża i Rädda Barnen były zgodne, że przeprowadziły jedną z największych (jeśli nie największą) szwedzką akcję humanitarną w dziejach. W numerze nie brakuje więc wielkiej historii, dumy, poś więcenia i patosu, ale jest i rozczarowanie tym, co rewolucja solidarnościowa przyniosła. Jedni z twórców Solidarności Bogdan Borusewicz z Gdańska (dziś marszałek Senatu) i Longin Komołowski ze Szczecina (kiedyś wicepremier, dzisiaj poseł) mówią w wywiadach (specjalnie dla Suecii Polonii) o wielkiej osobistej satysfakcji z dokonanego dzieła ale i o losach innych, którzy czują się przegrani. Krzysztof Masłoń omawia w swoim szkicu, poświęcone czasom Solidarności, dzieła polskich pisarzy – starszego pokolenia i młodszych od Solidarności. I tu już znajdujemy całkowitą od trutkę na rewolucyjny patos. ❖ Det var insamling för Polen. Svenska Röda korset, Rädda bar- nen och Lions gjorde gemensam sak lördagen den 9 januari 1982 och intresset var så stort att insamlingen förlängdes till söndagen. Man samlade in 8,2–8,4 miljoner kronor. Minst 20 000 frivilliga såg till att insamlingen genomfördes (en del uppger till och med 40 000). För uträkningen kan vi tacka doktor Paweł Jaworski från Wrocław som har forskat kring Sveriges förhållande till Polen under Solidaritetstiden. Den 9 januari hade det nästan gått en månad sedan krigstillståndet, med det huvudsakliga målen att splittra Solidaritet, infördes i Polen. Solidaritet, och i vid mening Polens sak, var vid den tiden mycket uppmärksammat i Sverige. När general Jaruzelski beslutade om att utlysa krigsttillstånd, i kombination med att landets gränser stängdes och telefonförbindelser och all kommunikation med Polen upphörde, utlöste det i Sverige en chock och en stark våg av solidaritet med grannarna på andra sidan Östersjön. Låt oss än en gång titta på de torra siffrorna ovan. De betyder helt enkelt att varje invånare i Sverige, oavsett kön, hudfärg och trosbekännelse, inklusive spädbarn, interner och sjuka, från kommunister till moderater (Sverigedemokraterna var fortfarande spädbarn), från Ystad till Haparanda, inom loppet av en dag (högst två) stoppade en krona i insamlingsbössorna. Varenda en! Vanligtvis brukar inte sådana statistiska medeltal, även om de har kognitiva fördelar, tala till fantasin. Svenskarna offervillighet föreföll vara gränslös. Folk gav inte bara pengar utan skänkte bl.a. (vi talar fortfarande bara om en dag) 2,5 ton barnkläder, 200 000 par skor, 50 filtar. Allt som allt samlade enbart Rädda barnen in säkert 35 miljoner kronor och Röda korset 40 miljoner. Minst, tillägger Paweł Jaworksi, för kartläggningen pågår fortfarande. Även kyrkliga organisationer samlade in avsevärda summor. Ledningen för Röda korset och Rädda barnen var eniga om att de genomfört en av de största (om inte den största) svenska humanitära aktionerna i historien. I detta nummer saknas alltså inte stora historia händelser, stolthet, uppoffring och patos, men det finns även besvikelse över vad Solidaritetsrevolutionen har medfört. En av Solidaritets grundare, Bogdan Borusewicz från Gdańsk (idag polska senatens talman), och Longin Komołowski från Szczecin (tidigare vice premiärminister, idag riksdagsman) talar i varsin intervju (speciellt för Suecia Polonia) om den stora personliga tillfredsställelse de känner över vad de utträttat men även om de människor som känner sig som förlorare. I sin essä behandlar Krzysztof Masłoń polska litterära verk om Solidaritetstiden, både skrivna av författare ur den äldre generationen och av författare yngre än Solidaritet. Och här finner vi det ultimata motgiftet mot revolutionärt patos. ❖ proj. Piotr Młodożeniec Solidaritets affischer från åren 1980–1989 utmärks av enkelhet, de är kortfattade och består av träffsäkra metaforer och handskrivna bokstäver. De handlar om värdighet, demokrati, frihet och rättvisa. Man har återgått till den sanna betydelsen av många ord och företeelser. Läs sid. 22 Plakaty „Solidarności” z lat 1980-1989 wyróżniają się prostotą, lapidarnością, celną metaforą, odręcznym liternictwem. Mówią o godności, demokracji, wolności, sprawiedliwości. Powracano w nich do prawdziwych znaczeń wielu słów i spraw. Zob.str. 22 Suecia Polonia 3/2010 Innehåll / Spis treści 6 10 12 17 22 25 35 40 41 Vi har överraskat alla, hela världen! Ett samtal med den polska senatens marskalk Bogdan Borusewicz Zaskoczyliśmy wszystkich, cały świat! rozmowa z Marszałkiem Senatu Bogdanem Borusewiczem Det har gått 30 år | Jakub Święcicki Minęło 30 lat | Jakub Święcicki Solidaritets anda | Krzysztof Masłoń Duch „Solidarności” | Krzysztof Masłoń Konst under Solidaritetsåren | Mieczysław Szewczuk Sztuka czasu Solidarności | Mieczysław Szewczuk Solidaritets affischer Plakaty Solidarności | Jerzy Brukwicki | Jerzy Brukwicki Den svenska hjälpen till Polen och Solidaritet 1980-1981 | Paweł Jaworski Szwedzka pomoc dla Polski i „Solidarności” 1980–1981 | Paweł Jaworski Solidaritet – fackförening, parti eller nationell symbol? Intervju med Longin Komołowski Solidarność: związek zawodowy, partia czy symbol? wywiad z Longinem Komołowskim En hustrus vittnesmål | Zygmunt Barczyk Świadectwo żony | Zygmunt Barczyk Minnestavla | Zbigniew Bidakowski Tablica | Zbigniew Bidakowski med stöd från Omslaget/Okładka: Piotr Młodożeniec Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. POLSKA INSTITUTET STOcKhOLm Polska institutet har till uppgift att främja polsk kultur och sprida kunskap om Polen i Sverige, liksom att bygga upp kontakter mellan svenska och polska kulturpersonligheter, kulturinstitutioner och organisationer. En annan viktig del av institutets verksamhet är att främja och utveckla samarbete mellan svenska och polska konstnärer, kulturskapare, opinionsbildare och kulturinstitutioner. Polsk-svenska kulturprojekt i Stockholm och övriga Sverige har ofta Polska institutet som initiativtagare eller samarbetspartner. Institutet organiserar också studiebesök i Polen för svenska kulturskapare och representanter för kulturinstitutioner. Dessa studiebesök blir ofta en inspiration till vidare samarbete. På samma sätt hjälper vi polska kulturinstitutioner och kulturskapare att få kontakter i Sverige. Polska institutet är en icke-vinstdrivande organisation underställd det polska utrikesministeriet. Grundprincipen i vår verksamhet är ett nära samarbete mellan polska och svenska partner och en polsk-svensk dialog. På www.polskainstitutet.se finns information om våra projekt, filmsnuttar som presenterar kommande evenemang, och länkar till intressanta polska internetsidor. Polska institutet har också en egen Facebook och Twittersida, finns med på nyhetsportalen Newsdesk och på Youtube. Instytut Polski w Sztokholmie promuje w Szwecji polską kulturę i naukę, upowszechnia wiedzę na temat Polski oraz zabiega o rozbudowywanie kontaktów pomiędzy szwedzkimi i polskimi artystami, środowiskami opiniotwórczymi oraz instytucjami kulturalnymi. Instytut Polski jest częstym inicjatorem lub partnerem polsko-szwedzkich projektów kulturalnych na terenie całej Szwecji, a także organizuje stanowiące częsty wstęp do projektów wyjazdy studyjne do Polski i ułatwia nawiązywanie kontaktów w Szwecji reprezentantom polskich instytucji i środowisk związanych z kulturą. Instytut Polski jest instytucją non-profit podlegającą polskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych, która w swojej działalności stawia na ideę bliskiej współpracy polskich i szwedzkich partnerów oraz dialogu polskoszwedzkiego.W maju 2009 instytut przeniósł się z zabytkowej willi w eleganckiej dzielnicy Östermalm do biura w artystycznej, pełnej życia dzielnicy Södermalm. Na www.polskainstitutet.se znajdują się informacje o bieżących projektach instytutu, filmy zapowiadające najbliższe imprezy oraz linki do interesujących polskich stron internetowych. Instytut aktywnie działa również na portalu społecznościowym Facebook, Twitter, na szwedzkim portalu dziennikarskim Newsdesk i na You Tube. INSTYTUT POLSKI SZTOKhOLm Foto: Archiwum Senatu Zaskoczyliśmy wszystkich, cały świat! Rozmowa z Marszałkiem Senatu Bogdanem Borusewiczem Vi har överraskat alla, hela världen! Ett samtal med den polska senatens marskalk Bogdan Borusewicz Zbigniew Bidakowski: Czy uważa się Pan za człowieka, który zmienił bieg historii albo, innymi słowy, zmienił oblicze Pol ski, Europy i nawet świata? Bogdan Borusewicz: To trudne pytanie, czy się uważam, Zbigniew Bidakowski: Ser du dig själv som någon som har förändrat historiens lopp eller, med andra ord, förändrat Polens, Europas och till och med världens utseende? Bogdan Borusewicz: Hur jag ser mig själv det är en svår fråga, ZB: Kiedy zaczynał Pan działalność w Wolnych Związkach Zawodowych, 33 lata temu, jakie miał Pan wtedy oczekiwa ZB: När du för 33 år sedan började verka i Fria fackfören ingar, vad hade du för förväntningar, mål, planer och dröm gdyby Pan zadał pytanie, czy inni mnie uważają za takiego człowieka to byłoby łatwiejsze. Z pewnością byłem w miejscach, gdzie się bieg historii, los Polski i Europy kształtował. Miałem w tym udział chociaż nie jest to mój udział indywidualny. Ja nigdy nie mówię: „ja zrobiłem, ja przewidziałem”. Na pewno jedną rzecz zrobiłem, to było dla sprawy najistotniejsze, naj istotniejsze także w moim życiu: zorganizowałem strajk w stocz ni gdańskiej w 1980 roku. To było coś największego, co udało mi się w życiu zrobić. Ale wtedy nie wiedziałem, że on będzie miał taki zasięg i taki wpływ na nasze dzieje. det skulle vara lättare att svara om du hade frågat hur andra ser mig. Jag har utan tvekan varit på plats när historiens lopp, Polens och Europas öde formades. Jag har haft del i detta även om jag inte var ensam om det. Jag säger aldrig: ”Jag har gjort, jag har förutsett”. Jag har utan tvekan gjort något som skulle visa sig vara det allra väsentligaste för vår sak, även det väsentligaste i mitt liv. Jag har organiserat strejken i Gdańskvarvet 1980. Det är det största som jag har lyckats åstadkomma i mitt liv. Jag visste inte då att det skulle få sådan räckvidd och så starkt påverka vår historia. mar? Vad har du lyckats uppnå? Vad har du inte lyckats med? BB: Mitt strategiska mål var att få till stånd demokratiska re- nia, cele, plany czy marzenia i co się z tego udało osiągnąć a co nie? BB: Doprowadzenie do demokratycznych zmian w Polsce. ZB: När du nu blickar tillbaka i trettio års perspektiv, tycker du att något inte har lyckats bra, att man hade kunnat göra något annorlunda, bättre, eller är du nöjd med allt? BB: Jag är inte bara nöjd. Jag anser att det har lyckats inte till ZB: Czy gdy Pan teraz patrzy w przeszłość z perspektywu trzydziestu lat to sądzi Pan, że coś się nie udało, coś można było zrobić inaczej, lepiej, czy jest Pan ze wszystkiego za dowolony? BB: Nie tylko jestem zadowolony. Uważam, że udało się nie ZB: Hur föreställer du dig Polen och Europa om trettio år? Kommer integrationsprocesserna att fortgå eller blir det sna rare desintegration? BB: Integrationsprocesserna i Europa kommer att fortgå, de är ZB: A jak Pan wyobraża sobie Polskę i Europę za trzydzieści lat? Czy będą postępowały procesy integracji, czy może ra czej rozpadu...? BB: Będą postępowały procesy integracji w Europie, one są nie- former i Polen. På kortare sikt: att skapa en oppositionsgrupp bland arbetarna, att komma in i arbetarkretsarna på sådant sätt att det skulle bli möjligt att uppnå dessa gemensamma mål. Det kunde inte bli några förändringar utan arbetarnas stöd och utan att allra först göra dem medvetna om att inte bara lönerna, inte bara korven på tallriken räknades, utan även hela sammanhanget: varför finns denna korv inte i butiken? Därför att ekonomin fungerar dåligt och inte kommer att fungera bättre utan förändringar. Det här har jag lyckats med. Utan detta hade det inte brutit ut någon strejk i augusti 1980, vilket fullständigt förändrade situationen för oss alla, såväl för hela Polen som för mig personligen. Av en oansenlig oppositionsrörelse hade det blivit en massorganisation som måste ha inflytande och makt med hänsyn till sin storlek och till den uppvisade beslutsamheten. Jag har lyckats uppnå inte bara allt det som jag hade drömt om, utan betydligt mera. Den väg som jag en gång hade påbörjat i oppositionen har krönts med att Polen idag är demokratiskt, oavhängigt och är med i NATO och Europeiska unionen, det vill säga befinner sig i Europa i ett politiskt läge som tillförsäkrar dess säkerhet. 100 % utan till 1000 %! oundvikliga och gynnar Polen. På samma sätt har inträdet i Europeiska unionen och i NATO varit gynnsamt för Polen. Vi har anslutit oss till det som leder till integrationen. I strävan efter ställning, i den teknologiska och ekonomiska kapplöpningen har vi en chans att lyckas endast om integrationen fortskrider. Det uppstår nya centra som Kina och man måste inse att vi just nu har med en civilisatorisk och ekonomisk kapplöpning att göra. Kina är redan en stormakt. Europa måste mäta sig med Kina och delvis med stormakten Ryssland som, även om det inte längre är ett imperium, har av vår Herre försätts med ett flertal råvaror, vilket Ryssland skickligt utnyttjar. ZB: Du ser alltså inga mörka moln över Polen? BB: Nej, förutsatt att vi fortsätter att hålla oss i integrationsfå- ran. Detta förstås under antagandet att integrationen kommer att fortskrida. Det blir värre ifall den skulle förlora mark. Vi är ett medelstort land och vår styrka kan endast baseras på att vi utvecklar vår position tillsammans med andra. Om vi hamnar i konflikt med andra, kommer våra möjligheter förstås att bli begränsade. ZB: Hur viktigt och över huvud taget hur meningsfullt är det i ett enat Europa och i en globaliserad värld att utland Taki był moich działań cel strategiczny. A na krótszą metę: stworzenie robotniczej grupy opozycyjnej, wejście do środowiska robotniczego w taki sposób, żeby można było te cele wspólnie osiągnąć. Żadnych zmian by nie było bez poparcia robotników, a wcześniej uświadomienia im, że nie tylko kwestia płac, nie tylko kiełbasa są najistotniejsze, lecz cały kontekst: dlaczego tej kiełbasy nie ma? Dlatego, że gospodarka źle funkcjonuje i bez zmian nie będzie funkcjonować lepiej. No i to mi się udało zrobić. Bez tego nie byłoby w sier pniu 1980 roku strajku, który kompletnie zmienił sytuację nas wszystkich, także moją osobistą, zmienił sytuację też i w całej Polsce. Z niewielkiego ruchu opozycyjnego powstała organizacja masowa, która musiała mieć wpływ, siłę ze względu na swoją wielkość i tę determinację, jaką wykazywała. Udało mi się osiągnąć nie tylko wszystko, o czym marzy łem, ale znacznie więcej. Dlatego, że ukoronowaniem tej drogi, którą kiedyś rozpocząłem w opozycji jest to, że Polska jest demokratyczna, jest niepodległa, jest w NATO i w Unii Europejskiej, czyli jest w takim politycznym miejscu w Europie, które zapewnia jej bezpieczeństwo. 100 procent a 1000 procent! uniknione i korzystne dla Polski. Podobnie jak korzystne dla Polski było samo wejście do UE i do NATO. Czyli przyłączenie się do tego, co prowadzi do integracji. W wyścigu o pozycję, w wyścigu technologicznym i gospodarczym mamy szansę tylko wtedy, kiedy ta integracja będzie postępować. Tworzą się nowe centra takie jak Chiny i trzeba sobie zdawać sprawę, że mamy do czynienia w tej chwili z wyścigiem cywilizacyjnym i gospodarczym. Chiny już są potęgą. Europa musi zmierzyć się z Chinami i w części także z Rosją, która, jeśli nawet niejest już imperium, to jest jednak wielką potęgą zaopatrzoną przez Stwórcę w różne surowce, co Rosja umiejętnie wykorzystuje. ZB: Czyli czarnych chmur nad Polską nie widzi Pan... BB: Jeżeli pozostaniemy w nurcie integracji – to nie. I, oczywiście, jeśli integracja będzie postępować. Bo gdyby miała się cofnąć to będzie gorzej. Jesteśmy średniej wielkości państwem i nasza siła może tylko polegać na tym, że będziemy wspólnie z innymi budować naszą pozycję. Jeżeli z innymi wejdziemy w kolizję to wtedy oczywiście nasze możliwości się zmniejszą. ZB: Jakie jest w zjednoczonej Europie i zglobalizowanym współczesnym świecie znaczenie i w ogóle sens istnienia dia spory polskiej w formie zorganizowanej? Jaka jest jej rola? Czy ma ona jakieś obowiązki wobec państwa polskiego, czy państwo wobec niej? BB: Oczywiście to kraj ma obowiązki wobec niej. To jest nor- malne i zrozumiałe. Trzeba pamiętać, że wsparcie finansowe, jakiego państwo polskie udziela rodakom na całym świecie jest na poziomie 200 mln zł rocznie. To są pieniądze od polskich podatników. Diaspora płaci podatki wkrajach swojego zamieszkania. I ma prawo wymagać od tych państw wsparcia swoich aspiracji, zachowania swoich tradycji kulturowych, języka. Powinna pilnować swoich interesów w kraju zamieszkania a nie polegać tylko na wsparciu polskim. ZB: Nie można mówić o obowiązkach formalnych, ale czy oczekuje się czegoś od Polonii? BB: Oczekuje się zachowania języka, kultury i kontaktów z krajem. Nie można mówić o wspieraniu interesów kraju. Nie możemy oczekiwać od ludzi mieszkających gdzie indziej, żeby mieli podwójną lojalność. Powinni być lojalni wobec kraju zamieszkania i jednocześnie mieć świadomość, że mają pochodzenie polskie, po prostu, że są Polakami. Nie można narzucać jakichś obowiązków. Każdy powinien sobie jednak zdawać sprawę, że nie można oczekiwać tylko, że kraj wspiera diasporę, ale że i diaspora powinna pamiętać o kraju i dbać o jego dobrą opinię. I np. interweniować wtedy, gdy Polska jest niesłusznie pomawiana. ZB: 42 lata temu spora grupa obywateli polskich pochodze nia żydowskiego została zmuszona do opuszczenia Polski. Czy Żydzi polscy za granicą są uznawani za część diaspory polskiej i cieszą się opieką Senatu? BB: To zależy od indywidualnych wyborów. Ale general- nie uważam, że to jest oczywiście emigracja polska. Wiadomo zresztą, że wielu z tych Polaków-Żydów, którzy musieli wyjechać w 1968 roku, utrzymuje kontakty z Polską. I o Polsce pamięta. To była emigracja ludzi dobrze wykształconych, ludzi, którzy mają dobrą pozycję społeczną w krajach swojego zamieszkania, są uczonymi, dziennikarzami, mają wpływ na opinię. Chcę podkreślić, że w okresie działania opozycji antykomunistycznej w Polsce, w okresie Solidarności, wielu z tych przymusowych emigrantów czynnie nas wspierało. Jestem im wdzię czny za to. ZB: Z czego jest Pan najbardziej dumny wspominając prze bieg strajku sierpniowego w 1980 r.? Wiadomo, że zakończył się sukcesem, podpisaniem porozumień z komunistycznymi władzami. Chodzi mi jednak o sam przebieg strajku, zanim do tego podpisania doszło. Np. o to co robiła Pańska żona Alina Pieńkowska – szefowa bezpieczeństwa stoczni, która, z grupą współpracowników, chroniła strajk przed inwigila cją, prowokacją i wylewała każdą znalezioną w stoczni bu telkę wódki. BB: Drobne sprostowanie: Alina kierowała wydawaniem prze pustek, czyli wpuszczaniem ludzi z zewnątrz do strajkującej Stoczni Gdańskiej. Nie było kogoś takiego jak ”szef bezpie czeństwa”. A najbardziej jestem dumny ze strajku, który się udał, i stał się takim bezkrwawym powstaniem, które zmieniło Polskę i okolice Polski. To był bardzo ciężki okres w moim spolackerna organiserar sig? Vad har de för roll att spela? Har de några förpliktelser gentemot den polska staten och vice versa? BB: Naturligtvis är det staten som har förpliktelser gentemot dem. Det är naturligt och förståeligt. Man måste komma ihåg att det finansiella stöd som den polska staten lämnar till sina landsmän i hela världen uppgår till 200 miljoner zloty (ca 480 miljoner kronor) per år. Det är de polska skattebetalarnas pengar. Utlandspolackerna betalar skatt i sina vistelseländer och de har rätt att kräva stöd av dessa länder för sina strävanden, för att kunna bevara sina kulturtraditioner, sitt språk. De bör bevaka sina intressen i de länder där de bor och inte bara förlita sig på stödet från Polen. ZB: Det är inte tal om formella förpliktelser, men finns det förväntningar på polackerna i förskingringen? BB: Man förväntar sig att de bevarar språket, kulturen och kontakterna med hemlandet. Man kan inte tala om stödet för landets intressen. Vi kan inte förvänta oss dubbla lojaliteter av människor som bor någon annanstans. De bör vara lojala mot sina vistelseländer och samtidigt vara medvetna om sin polska härkomst, helt enkelt om att de är polacker. Man kan inte pådyvla dem några förpliktelser. Var och en bör dock vara medveten om att man inte bara kan förvänta sig stöd från Polen utan att även utlandspolackerna bör tänka på landet och värna dess goda rykte, till exempel genom att ingripa när Polen utsätts för orättmätiga beskyllningar. ZB: För 42 år sedan blev en ganska stor grupp av polska medborgare av judisk härkomst tvingad att lämna Polen. Betraktas polska judar i utlandet som polacker i försking ringen och åtnjuter de senatens beskydd? BB: Det beror på deras individuella val. Generellt anser jag att de självklart är utlandspolacker. Det är för övrigt känt att många av dessa polacker-judar som var tvungna att emigrera 1968 håller kontakt med Polen och inte har glömt Polen. Denna emigrationsvåg bestod av välutbildade människor som har god ställning i de länder där de numera bor, de är vetenskapsmän, journalister, de påverkar opinionen. Låt mig understryka att när den antikommunistiska oppositionen verkade i Polen under Solidaritets tid, stöddes den aktivt av många bland dessa ofrivilliga emigranter. Jag är tacksam för detta. ZB: När du tänker tillbaka på strejkförloppet i augusti 1980, vad är du mest stolt över? Vi vet att strejken blev framgångs rik, den slutade med en överenskommelse med kommunist regimen. Jag tänker dock på själva strejkförloppet inn an överenskommelsen skrevs under, t.ex. på din fru Alina Pieńkowska, säkerhetschef vid varvet, som tillsammans med en grupp medarbetare skyddade de strejkande mot infiltrering och provokationer och hällde ut varenda vod kaflaska som hade hittats på varvsområdet. BB: En liten rättelse, Alina hade hand om att utfärda pas- serkort, det vill säga att tillåta folk utifrån att besöka det strejkande Gdańskvarvet. Det fanns ingen ”säkerhetschef”. Mest stolt är jag över en strejk som blev framgångsrik och visade sig vara ett slags oblodig revolution som skulle komma Foto: Wikipedia.com att förändra Polen och dess närmaste trakter. Det var en svår period i mitt och min blivande hustrus liv därför att det var en tid av mycket hårt arbete och enorm anspänning. Jag tänkte ju inte så långsiktigt från början och planerna anpassades dagligen till situationen, men det som vi har lyckats uppnå överraskade alla, hela världen. życiu i w życiu mojej późniejszej żony dlatego, że był to okres bardzo ciężkiej pracy i olbrzymiego napięcia. A tym, co się nam udało osiągnąć – bo przecież takich dalekosiężnych planów nie miałem na początku i plany były codziennie dopasowywane do sytuacji – zaskoczyliśmy wszystkich, cały świat. ZB: Genom att ni hade infört spritförbud i hela Gdańsk? Många publicister såg en symbolik i detta. BB: Nej, det är oviktiga detaljer. Genom att vi segrade! Det ZB: Tym, że wprowadziliście prohibicję w całym Gdańsku? Przez wielu publicystów było to podkreślane jako symbo liczne... BB: nie, są to jakieś szczegóły. Tym, że zwyciężyliśmy! Oczy ZB: Som Warszawa under Warszawaupproret. BB: Jag vet inte om man kan göra sådana jämförelser. Där ZB: Tak jak Warszawa w powstaniu warszawskim... BB: No nie wiem, czy można tak porównywać. Było napięcie ZB: Och det slutade bättre, det slutade med framgång! Tack så mycket för samtalet. ZB: I skończyło się inaczej. Sukcesem! Dziękuję bardzo za rozmowę. fanns visserligen ett spritförbud, det fanns imponerande självdisciplin men allt detta var sidoeffekter. Det symboliska fanns i att varvsområdet vid denna tid utgjorde ett fritt land mitt i ett land som var kommunistiskt. Det var en skärva av ett fritt Polen. fanns spänning och rädsla, men det var ju inte lika dramatiskt som under Warszawaupproret. wiście była prohibicja, była imponująca samodyscyplina, z całą pewnością, ale to wszystko było przy okazji... A symboliczne to było to, że w tym czasie ten cały teren stoczni był wolnym krajem, w środku kraju komunistycznego. Był to skrawek wolnej Polski. i lęk. Lecz przecież nie było aż tak dramatycznie jak w po wstaniu warszawskim. Minęło 30 lat Det har gått 30 år Jakub Święcicki W idząc morze stoczniowców w roboczych kombinezo nach w Gdańsku odgadliśmy, że coś wielkiego dzieje się po drugiej stronie Bałtyku. Kiedy elektryk Lech Wałęsa pojawił się przed bramą stoczni, nie domyślaliśmy się jeszcze, jak wielkiego. Dziewięć lat miało jeszcze minąć nim demokracja zwycięży w tej części Europy, mur berliński upadnie i skończy się zimna wojna. Na razie stocznia wciąż nosiła imię Lenina. Napięcie było dramatyczne bo nikt nie wiedział, czy strajk zakończy się porozumieniem, czy krwawą rozprawą. Polskie czołgi stały w pogotowiu a i radzieckie nie były daleko. Przypominały się: interwencja w Czechosłowacji w 1968 roku, na Węgrzech w 1956 i masakra w 1970 w tych samych, co teraz, polskich portowych miastach na Wybrzeżu. Każdy przyjmował za pewnik, że system komunistyczny z Leonidem Breżniewem na Kremlu jako najwyższym przywódcą i wynikający stąd podział świata jest niewzruszony w swoich podstawach. I nikt nie wyobrażał sobie innego świata. Dziennikarze, miedzy nimi Szwedzi, w tym ze Szwedzkiego Radia, dostali się do stoczni i informowali, w bezpośrednich relacjach, co się tam dzieje. Przeprowadzano wywiady z przywódcami strajku i głównymi uczestnikami wydarzeń. Anna Walentynowicz, dźwigowa w stoczni, była jedną z nich. Strajk rozpoczął się w połowie sierpnia, by wymusić jej przywrócenie do pracy, po tym jak została wyrzucona za niepokorność. Walentynowicz zmarła tragicznie, razem z prezydentem Polski Lechem Kaczyńskim i innymi osobami, w katastrofie lotniczej, gdy byli w drodze na uroczystość upamiętnienia ofiar Stalina w lasku katyńskim koło Smoleńska w Rosji 10 kwietnia 2010. Strajk rozpoczął się w obronie praw jednej robotnicy, ale przekształcił się w protest przeciwko całemu systemowi. Polska była najsłabszym ogniwem tego systemu. Gospodarka nie funkcjonowała i władze miały trudności z zapewnieniem ludziom rzeczy najpotrzebniejszych: jedzenia i mieszkań. Polska była krajem katolickim, któremu narzucono materialistyczną ideologię. Rozziew pomiędzy oficjalną propagandą a ludzi dniem powszednim był olbrzymi. Zakłamanie okazało się nieodzownym elementem systemu. Protesty rozpoczęły się zaraz po wojnie a kulminowały w latach 1956, 1968, 1970, 1976. Latem 1980 przyszła fala mniejszych strajków w różnych regionach Polski. Strajk w Gdańsku wyglądał z początku jak spontaniczny, lokalny strajk, który władze usiłowały stłumić prostymi sposobami jak deszcz bezwartościowych pieniędzy, przyjęciem wyrzuconych do pracy i podobnymi ustępstwami. 10 B ilden på ett hav av varvsarbetarnas blåställ i Gdańsk fick oss att ana att det var något stort som var på gång på andra sidan Östersjön. Vi visste inte riktigt vad när vi såg elektrikern Lech Wałęsa vid porten till varvet. Det skulle ta nio år till tills demokratin skulle segra i den delen av Europa, tills Berlinmuren skulle falla och det kalla kriget skulle upphöra. Varvet hette fortfarande Leninvarvet. Den akuta dramatiken var enorm därför att man inte visste om strejken skulle avslutas med en uppgörelse eller med en blodig stormning. Polska stridsvagnar stod beredda och sovjetiska stridsvagnar stod inte långt ifrån. Man mindes interventionen i Tjeckoslovakien 1968, i Ungern 1956 eller de polska dödsskjutningarna 1970 i samma kuststäder längs Östersjön. Ingen trodde annat än att det kommunistiska systemet med Leonid Brezjnev i Kreml som den yttersta makthavaren, och därmed den tudelade världsordningen, var orubbligt i sina grundvallar. Några journalister, bland de några svenskar, inte minst från Sveriges Radio, tog sig in på varvet och rapporterade i direktsändningar inifrån. Man intervjuade strejkledarna och dramas huvudpersoner. Anna Walentynowicz, en kranförare på varvet, var en av dem. Strejken bröt ut i mitten på augusti 1980 för att få henne återanställd, när hon hade avskedats för sin ”uppkäftighet”. Hon omkom tragiskt tillsammans med Polens president Lech Kaczyński i en flygolycka på väg till en minneshögtid för Stalins offer i Katynskogen nära Smolensk i Ryssland den 10 april 2010. Strejken började som ett försvar av en enskild arbetares rät- tigheter men fortsatte som en protest mot hela systemet. Polen var det kommunistiska systemets svagaste länk. Ekonomin fungerade inte och myndigheterna hade svårt att säkra befolkningens försörjning med det nödvändigaste: mat och bostäder. Polen var ett traditionellt katolskt land med påtvingad materialistisk ideologi. Gapet mellan den officiella propagandan och människornas vardag kändes ofantligt. Förljugenheten var oumbärlig. Protesterna började tidigt efter andra världskriget, med höjdpunkterna 1956, 1968 och 1970. Sommaren 1980 kom en våg av mindre strejker runt om i Polen. Strejken i Gdańsk såg från början ut som en spontan, lokal strejk som myndigheterna försökte släcka med några enkla åtgärder som ett regn av tomma papperspengar, återanställningar och andra eftergifter. Man räknade inte med en våg av solidaritet över hela landet, och man räknade inte med den demokratiska rörelsen som sedan en tid tillbaka opererade i landet, även i Gdańsk. Strejkkommittén på varvet ombildades till en allpolsk kommitté som samordnade strejker på företag i många andra städer. Man upprättade en kravlista på 21 krav. De skrevs med en textilpenna på en spånskiva. UNESCO, FN:s organ för kultur, har klassat spånskivan som en av världens viktigaste arkivdokument. Det främsta och viktigaste kravet var fria fackföreningar. Först ville man kräva fria val till Sejmen, parlamentet. Men de intellektuella rådgivarna från den demokratiska oppositionen fick arbetarna att endast begära det som man trodde myndighet kunde gå med på. Skulle man ha egna fackföreningar skulle man kunna få annat så småningom, var filosofin, som de strejkande arbetarna accepterade. I vetenskapliga böcker efteråt fick den namnet ”den självbegränsande revolutionen”. I den kompromissöverenskommelse som skrevs under den 31 augusti 1980 fick fackföreningen heta NSZZ Solidarność. Föreningen fick nära 10 miljoner medlemmar på några få månader. Den blev en bred folklig rörelse som förkroppsligade många strävanden: som en fackförening – för arbetarnas rättigheter, som en demokratisk rörelse – för folkstyre, som en medborgerlig rörelse – för sanning och rättvisa, som en nationell rörelse – för landets oberoende, som en katolsk rörelse – för religionens frihet. För makthavarna i Warszawa och i Moskva var det dock en farlig smitta som hotade systemets fortbestånd. Överenskommelsen från den 31 augusti 1980 betraktade man i Warszawas och Moskvas maktcentra som en temporär eftergift. Läget utvecklades till en dubbelmakt med partiet med de hårda maktmedlen som polis och militär på ena sidan och Solidaritet med makt över sinnena på andra sidan. Det ekonomiska förfallet fortsatte. Solidaritets ”festival” som perioden kom att kallas senare, varade 15 och en halv månad, då general Jaruzelski gjorde slut på Solidaritet genom sitt ”krigstillstånd”. Tusentals Solidaritets aktivister kastades i fängelse under en och samma natt, Lucianatten den 13 december 1981. Han försökte råda bot på det ekonomiska förfallet och det allmänna kaoset i landet, t.ex. genom att skicka militärer till fabrikerna. Snart fick han ge upp och en ny våg av motstånd och strejker tvingade fram en demokratisering över hela linjen. Den bestämdes vid det berömda ”Runda bordet” då frigivna Solidaritetsaktivister förhandlade med sina fångvakter i början av det märkliga året 1989. Solidaritet återupprättades, delvis fria val hölls (den 4 juni 1989 hölls det allra första valet med demokratiska inslag i de s.k. Östblocket) och i september 1989 tog en demokratisk regering över. Kommunismen avvecklades. I november revs Berlinmuren. Två år senare upplöstes Sovjetunionen. ❖ Jakub Święcicki Senior analytiker Utrikespolitiska Institutet Nie spodziewano się fali solidarności w całym kraju i nie liczono się z ruchem demokratycznym, który od jakiegośc czasu działał w kraju, w tym w Gdańsku. Komitet strajkowy w stoczni przekształcił się w ogólnopolski komitet, który koordynował akcję strajkową w wielu innych miastach. Opracowano listę 21 postulatów. Zapisano je f lamastrem na tekturowej sklejce. Międzynarodowy Komitet Doradczy UNESCO Programu „Pamięć Świata“ polecił wpisanie płyty na międzynarodową listę najważniejszych zbiorów archiwalnych na świecie. Pierwszym i najważniejszym postulatem były wolne związki zawodowe. Z początku proponowano, by żądać wolnych wyborów do Sejmu. Doradcy z demokratycznej opozycji przekonali robotników, by żądali tego, co, jak sądzono, władze mogą zaakceptować.Gdy będą wolne związki zawodowe, można będzie wkrótce uzyskać i inne rzeczy – taka była koncepcja, którą strajkujący przyjęli. W naukowych książkach nadano temu nazwę „samoograniczająca się rewolucja”. Według kompromisowego porozumienia podpisanego 31 sierpnia 1980 roku związek zawodowy miał nazywać się Solidarność. Związek urósł do 10 milionów członków w ciągu paru miesięcy. Stał się szerokim obywatelskim ruchem walczącym o wiele rzeczy jednocześnie: jako związek zawodowy – o prawa robotników, jako ruch demokratyczny – o rządy demokratyczne, jako ruch obywatelski – o prawdę i sprawiedliwość, jako ruch narodowy – o suwerenność kraju, jako ruch katolicki – o wolność religii. Dla władców w Warszawie i Moskwie była to groźna zaraza zagrażająca trwałości systemu. Porozumienie z 31 sierpnia 1980 r. władze w Warszawie i Mosk- wie traktowały jako czasowe ustępstwo. W kraju zapanowała dwuwładza: partia dysponująca policją i wojskiem z jednej strony i Solidarność z rządem dusz z drugiej. Postępował upadek gospodarczy. Festiwal Solidarności, jak później nazwano ten okres, trwał 15 i pół miesiąca, do czasu gdy gen. Jaruzelski rozprawił się z Solidarnością przy pomocy stanu wojennego. Tysiące działaczy Solidarności zamknięto w więzieniach w ciągu jednej nocy, 13 grudnia 1981. Jaruzelski próbował zaradzić gospodarczemu upadkowi i zapanować nad chaosem w kraju przez militaryzację fabryk. Wkrótcepoddał się jednak a nowa fala oporu i strajków wymusiła demokratyzację na całej linii. Została ona postanowiona podczas sławnego „okrągłęgo stołu” kiedy to uwolnieni działacze Solidarności negocjowali ze swoimi strażnikami na początku pamiętnego roku 1989. Solidarność odrodziła się, 4 czerwca odbyły się pierwsze częściowo demokratyczne wybory w całym bloku wschodnim i we wrześniu 1989 władzę przejął demokratyczny rząd. Komunizm zlikwidowano. W listopadzie zburzono mur w Berlinie. Dwa lata później rozwiązano Związek Radziecki. ❖ Jakub Święcicki analityk Instytutu Spraw Zagranicznych 11 Duch „Solidarności” Solidaritets anda Krzysztof Masłoń N D ajgłośniejszą książką literacką ukazującą „Solidarność” okazał się, co widać po latach – Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego. Powstawał on, niemal na gorąco, po 13 grudnia 1981 roku. Był charakterystycznym dla tego prozaika, oszczędnym, lapidarnym zapisem tego, co się stało po wyprowadzeniu czołgów na ulice i praktycznej delegalizacji „Solidarności”, ale też w zamyśle autorskim miał dodawać ducha zgnębionemu społeczeństwu. To dlatego u Nowakowskiego wszystko jest czarno-białe, a w jadącym tramwaju kolporter z torbą podziemnych wydawnictw stwierdza zadowolony, że pasażerowie są „jednolici”, nie ma wśród nich „żadnej parszywej owcy”. „Parszywą owcą” mógł być tylko jakiś komunistyczny dinozaur, a przede wszystkim pracownik Służby Bezpieczeństwa, pogardliwie esbekiem zwany. Zarysował więc Nowakowski podział społeczeństwa na patriotyczną większość (i to zdecydowaną) oraz znajdujących się w mniejszości, za to uzbrojonych pachołków reżimu. Rze czywistość była jednak bardziej skomplikowana. Co w pewnych wypadkach udało się literaturze polskiej zauważyć. en mest omtalade boken om Solidaritet har med åren visat sig vara Rapport om krigstillståndet av Marek Nowakowski. Boken skrevs nästan direkt efter den 13 december 1981. Den var karakteristisk för denne prosaförfattare, en återhållsam, korthuggen nedteckning av det som hände när stridsvagnarna började rulla på gatorna och Solidaritet förbjudits, men författarens avsikt var också att ingjuta tillförsikt hos det kuvade samhället. Därför är allt hos Nowakowski svart-vitt, och kolportören som åker spårvagn med en väska med underjordiska publikationer konstaterar nöjt att passagerarna var ”enhetliga”, där fanns inget ”svart får”. Det var bara en kommunistisk dinosaurie som kunde vara ett ”svart får”, i synnerhet någon från Säkerhetspolisen. Nowakowski tecknade ett samhälle uppdelat i en patriotisk majoritet (en klar majoritet), samt regimens knektar som var i minoritet men i gengäld beväpnade. Verkligheten var emellertid mer komplicerad. Vilket den polska litteraturen i en del fall lyckades notera. Pięć, dziesięć, najwyżej sto lat Som till exempel efter att Solidaritet bildats 1980, när Janusz Głowacki en kort tid efter strejkerna på Leninvarvet skrev romanen Makterna bävar. Han gjorde inte sin huvudperson till en klassmedveten revolutionär, vilket man kunnat för vänta sig, utan till en primitiv knegare som förnedras av sina arbetsgivare och det rådande politiska systemet och inte ens inser att han blir agent åt säkerhetspolisen. Janusz Głowacki befanns sig på Leninvarvet i augusti 1980. Han återger stämningen under de händelser som nu firas varje år, men som välkänd gycklare fäste han också uppmärksamheten vid det som man under inga omständigheter skrev om i alla känslosamma redogörelser från dessa ”historiska händelser”. Till exempel att Lech Wałęsa (som i romanen uppträder under namnet Mustaschen), som plötsligt fått fyrtio graders feber, bara brydde sig om en sak – att man inte skulle utse någon ersättare för honom. En annan gång sköts strekjkommitténs sammanträde upp en timme för … på teve visade man just ett avsnitt av den populära amerikanska serien De fattiga och de rika. Głowacki noterade också att Leninvarvet: kryllade av agenter, både bland de oräkneliga rådgivarna, journalisterna och bland arbetarna. I Tadeusz Konwickis bok Månens upp- och nedgång, som skrevs 1981 och gavs ut året efter – givetvis underjordiskt – Tak było zaraz po powstaniu „Solidarności” w 1980 roku, gdy wkrótce po strajkach w gdańskiej Stoczni im. Lenina Janusz Głowacki napisał powieść Moc truchleje. Bohaterem jej nie uczynił, jak można się było wówczas spodziewać, świadomego swego robotniczego etosu rewolucjonisty lecz prymitywnego robola, który upodlony przez swych pracodawców i obowiązujący system polityczny, nie orientuje się w tym nawet, że uczyniono z niego konfidenta bezpieki. Janusz Głowacki znalazł się w sierpniu 1980 r. w Stoczni Gdańskiej. Oddał atmosferę tamtych wydarzeń, które dziś są co roku świętowane, ale – jako znany prześmiewca – zwrócił również uwagę na to, o czym – w żadnym wypadku – nie pisano w namaszczonych sprawozdaniach z „historycznych wydarzeń”. A, na przykład, było to spostrzeżenie, że Lech Wałęsa (występujący w powieści jako Wąsaty) z 40-stopniową gorączką, która go nagle dopadła, dbał o jedno tylko – by nie wyznaczono na jego miejsce zastępcy. Innym znów razem posiedzenie Komitetu Strajkowego zostało przesunięte o godzinę, bo... w telewizji puszczano akurat odcinek popu larnego amerykańskiego serialu Pogoda dla bogaczy. Zakono tował też Głowacki, że w Stoczni roiło się od agentów:i wśród 12 Fem, tio, högst hundra år gör författaren en kallsinnig bedömning av Polens politiska situation efter att Solidaritet bildats: ”Polen återfår sin frihet först när Sovjet faller. Inte nog med det, Polen kommer bland andra att medverka till att odjuret dör”. Och han stärkte oss genom att vädja: ”Ha tålamod. Vänta fem, tio år. Kolossen har inlett sin dödskamp”. Och för att det inte skulle låta för vackert modifierade han den sista frasen: ”Låt oss vänta fem, tio, högst hundra år”. Månens upp- och nedgång slutar med att general Jaruzelski inför krigstillstånd. Vilken annan slutkläm kunde en hobbyprofet från Górskigatan i Warszawa unna sig, när det polska landskapet såg ut som följer: ”Tysta telefoner, igenbommade myndigheter, upplösta fackförbund, föreningar, institutioner, stängda flygplatser, inställd busstrafik, förbud mot att resa ut på landsbygden, omöjligt att röra sig fritt på gatorna”. Då skrev Tadeusz Konwicki: ”Vi kommer att räddas av ett mirakel. Polen lever på mirakel. Andra länder behöver bra gränser, förnuftiga allianser, disciplinerade samhällen, men för oss räcker det med ett hyfsat mirakel. Ett mirakel på gränsen till ickemirakel en gång varje halvsekel. Jag vet inte än vad som kommer att hända. Ett otroligt sammanträffande, att planeterna intar häpnadsväckande positioner eller en plötslig stormvind från kosmos inre. Miraklet kommer att nära oss med gudomlig ektoplasma under de följande femtio åren. Sedan får vi se.” Nationell resning Denna förväntan på ”nästa” mirakel betydde varken mer eller mindre än att det föregående miraklet höll på att lida mot sitt slut. Det vill säga Solidaritet. Så kallade Jarosław Marek Rymkiewicz klart och tydligt rörelsen lite senare i Polska samtal sommaren 1983. Enligt författaren var det som hänt ett mirakel som kompensation för många år av kommunism. Och oavsett vad som skedde borde vi tacka Gud för denna oerhörda karneval som ägde rum i Polen mellan augusti 1980 och december 1981. När jag för ett år sedan talade med J.M. Rymkiewicz sade han apropå den tiden: ”Det var en nationell resning. Jag talar naturligtvis om den första generationen av Solidaritet, den första och enda, för sedan manipulerades rörelsen av kommunister och degraderades och därför ledde det fram till rundabordssamtalen och många andra avskyvärda kompromisser. Men som jag skrev i Polska samtal sommaren 1983 var första Solidaritet Guds gåva, fast idag skulle jag säkert ha skrivit att det var en gåva från den heliga Jungfrun eller Jesus Kristus. Jag har nämligen en känsla av att polacker på det hela taget har en bättre relation till den heliga Jungfrun och Jesus Kristus än till Guds fader. Men då formulerade jag det så, att Gud hade skänkt Solidaritet till polackerna för att trösta dem efter år av olycka och förtvivlan. Och att minnet av dessa sexton månader, som en nåd av Gud, skulle hålla oss vid gott mod en lång tid framöver”. Entusiasm har dock den egenheten att den snabbt falnar. Så var också fallet i det postkommunistiska Polen, vilket Jacek Bocheński bittert konstaterade 1984 i den starkt självbiografiska Tillståndet efter kollapsen. Han låter en av romanens karaktärer yttra följande replik: ”Det råder en djup demoralisering i samhället. Korruption. Ett korrupt tankesätt. Inte nog med det. Solidaritets omtalade miljoner, tio miljoner medlemmar! licznych doradców, i wśród ekip dziennikarskich, a i wśród robotników. W pisanych w 1981 roku, a wydanych w roku następnym – oczywiście, poza cenzurą – Wschodach i zachodach księżyca Tadeusz Konwicki na zimno oceniał sytuacje polityczną Polski po powstaniu „Solidarności”: Polska odzyska swobodę tylko wtedy, kiedy rozpadnie się Imperium Radzieckie. Nie dość, Polska, między innymi przyczyni się do śmierci tego potwora”. I krzepił serca, apelując: „Miejcie cierpliwość. Poczekajcie pięć, dziesięć lat. Kolos rozpoczął agonię”. A żeby nie było za pięknie modyfikował poprzednią frazę: „Poczekajmy, pięć, dziesięć, najwyżej sto lat. Wschody i zachody księżyca kończą się wprowadzeniem stanu wojennego przez generała Jaruzelskiego. Na jaką puentę stać było domorosłego proroka z ulicy Górskiego w Warszawie, gdy krajobraz po polsku wyglądał następująco: „Martwe telefony, nieczynne urzędy, rozwiązane związki, stowarzyszenia, instytucje, zamknięte lotniska, odwołana komunikacja dalekobieżna autobusów, zabronione wyjazdy do pobliskich wsi i miasteczek, niemożliwość poruszania się po swoich ulicach”. Tadeusz Konwicki napisał wtedy: „Nas uratuje cud. Kolejny realny cud. Polska żyje cudami. Inne kraje potrzebują dla swej egzystencji dobrych granic, rozumnych sojuszów, zdyscyplinowanych społeczeństw, a nam wystarczy przyzwoity cud. Raz na pół wieku solidny cud na pograniczu niecudu. Jeszcze nie wiem, co to będzie. Niesłychany zbieg okoliczności, zdumiewający układ planet albo nagły powiew wichru z głębi kosmosu. Ten cud nakarmi nas boską ektoplazmą na następne pięćdziesiąt lat. A potem zobaczymy”. Narodowe powstanie To oczekiwanie „kolejnego” cudu oznaczało nie mniej nie więcej tylko stwierdzenie, że właśnie dobiegł końca cud poprzedni. Czyli „Solidarność”. Tak ją bez najmniejszych niedomówień określił niewiele później, bo w Rozmowach polskich latem 1983 roku Jarosław Marek Rymkiewicz. To był, zdaniem autora, cud, który się przytrafił jego pokoleniu jakby w rekompensatę za długie lata komunizmu. I, niezależnie od tego, co nastąpi, winniśmy być wdzięczni Bogu za ten niebywały karnawał, jaki się przytrafił Polsce między sierpniem 1980 a grudniem 1981 roku. Kiedy przed rokiem rozmawiałem z J.M. Rymkiewi czem, wspominając tamten czas powiedział: „To było narodowe powstanie. Mówię, oczywiście, o pierwszej »Solidarności«, pierwszej i jedynej, bo ta druga, związana z manipulacjami resztek komuny, została zdegradowana i dlatego doprowadziła do Okrągłego Stołu i wielu plugawych kompromisów. Ale pierwsza »Solidarność« była – jak pisałem w Rozmowach...– darem bożym, choć dziś napisałbym pewnie, że był to dar Najświętszej Panienki i Jezusa Chrystusa. Mam bowiem wra żenie, że Polacy w ogóle mają lepsze stosunki z Najświętszą Panienką i Jezusem Chrystusem niż z Bogiem Ojcem. Ale wtedy ująłem to tak, że »Solidarność« Bóg ofiarował Polakom, aby ich pocieszyć po latach nieszczęść i rozpaczy. I że pamięć o tych szesnastu miesiącach jako o łasce bożej, długo jeszcze podtrzymywać nas będzie na duchu”. Entuzjazm ma jednak to do siebie, że szybko opada. Tak też się stało i w post-solidarnościowej Polsce, co z goryczą konstatował w 1984 r. Jacek Bocheński w mocno podszytym 13 autobiografią „Stanie po zapaści”. Jednej z postaci powieści włożył w usta taką kwestię: „Jest głęboka demoralizacja w spo łeczeństwie. Korupcja. Korupcyjny sposób myślenia. Dalej. Te sławne miliony, dziesięć milionów członków »Solidarności«! Gdzie są teraz? Do »Solidarności« oni szli, bo liczyli, że dzięki niej życie stanie się lżejsze, zarobki będą wyższe, czas pracy krótszy, ewentualnie utrze się nosa dyrektorom, a co do zmian politycznych, to oczywiście – politycznych też się domagali, nawet bardzo głośno, ale mniej im na nich zależało. A kiedy zobaczyli, że życie staje się cięższe i jeszcze od ZOMO trzeba będzie obrywać, zrezygnowali. Im się to nie opłaca”. Żeby jednak czytelnik nie popadł w otchłań pesymizmu, Bocheński – wzorem wcześniej wymienionych pisarzy – szuka pocieszenia w... mesjanizmie. Bo oto bohater będący alter ego autora wywodzi: „W Polsce toczymy grę z losem czy może z historią, z Panem Bogiem (...) Liczymy na c o ś. To jedyna szansa w grze o przyszłość, o przetrwanie. W Polsce tak jest. (...) Bo po latach coś w Polsce zaszło i rozmowy się zmieniły. Więc może duch jednak działa. I może to wyjście duchowe zostało już właśnie otwarte, może duchową drogą idziemy do wyjścia, tylko jeszcze go nie widzimy. Ale proszę zwrócić uwagę: duch stał się instytucją! A tak! Bo czymże jest cała działalność podziemna? Z-in-sty-tu-cjo-na-li-zo-wa-nym – na tym słowie omal nie wykręciłem sobie języka – duchem!” Alfa, Gama, Lambda Aż taką wiarą w skuteczność działań podziemnych struktur „Solidarności” nie wykazywali się inni, bardziej sceptyczni, ludzie pióra. Lata tuż po stanie wojennym nie rokowały zresztą ani w Polsce, ani na świecie niczego dobrego. Niepokojące wia domości dochodziły też z samej „solidarnościowej” góry, wśród której mnożyły się informacje o współpracy działaczy z Służbą Bezpieczeństwa, o prowokacjach i wpadkach podziem nych drukarń. Na tym tle symptomatycznym jest dramat Sła womira Mrożka Alfa z roku 1984. Dramaturga nie było wtedy w kraju, żył na emigracji, a jednak – jak miało się okazać – z dala czasem widać lepiej. A fakt, że Alfa to dramat w Polsce po dziś dzień właściwie nieznany, bo nie grany na scenach, jest wielce wymowny. Bo oto do internowanego Alfy (Wałęsy) przybywa inny solidarnościowy działacz – Gama i oświadcza mu, że „Solidarność” chwilowo została „załatwiona” i teraz trzeba „przechowywać pamięć”, a on to będzie robił najlepiej na emigracji, po podpisaniu odpowiedniej lojalki. Inny gość Alfy, arcybiskup Lambda chce od niego tylko jednego, żeby zaapelował do solidarnościowego podziemia, by wyrzekło się nienawiści. Od władzy nie żąda niczego, przecież każda władza pochodzi od Boga... To niejasna i pod wieloma względami niepokojąca sytuacja połowy lat 80. powodowała nieco schizofreniczne zachowania niektórych pisarzy, którzy jedne swoje książki wydawali poza cenzurą, a inne – jak przed laty – przedstawiali do zatwierdzenia Głównemu Urzędowi Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Tak m.in. zrobił Konwicki pisząc Rzekę podziemną, podziemne ptaki i zaraz potem Nowy Świat i okolice, który można było kupić w księgarni, o ile – rzecz jasna – posiadało się w niej odpowiednie znajomości. Nawiasem mówiąc, pod względem literackim Nowy Świat... był bardziej udaną książką, co dowiodło, że istnienie cen- 14 proj. Jan Bokiewicz Vad finns de nu? De kom till Solidaritet för de räknade med att livet skulle bli lättare, lönerna högre, arbetstiden kortare, kanske skulle de få sätta direktörerna på plats, men när det gällde politiska förändringar så visst – det krävde de också, till och med högljutt, men det var mindre angeläget. Och när de märkte att livet blev tyngre och att man fick stryk av milisen, då gav de upp. Det lönade sig inte”. Men för att läsaren inte skulle falla ner i pessimismens avgrund sökte Bocheński, efter mönster av tidigare nämnda författare, tröst i … messianismen. Den här slutsatsen drar huvudpersonen, författarens alter ego: ”I Polen spelar vi med ödet eller kanske med historien, med Gud […]. Vi räknar med något. Det är den enda chansen i spelet om framtiden, om överlevnad. Så är det i Polen. […] För efter många år har något hänt i Polen och samtalen har förändrats. Kanske är det andens verk. Och kanske ser vi här en andlig utväg, kanske har vi slagit in på den andliga vägen, fast vi ännu inte kan se det. Men notera att anden har blivit en institution! Just det! För vad annat är hela denna underjordiska rörelse? Anden in-sti-tu-tio-na-li-se-rad – jag vrickar nästan tungan när jag säger det!” Alfa, Gama, Lambda Men andra, mer skeptiska författare visade inte samma tro på att Solidaritets underjordiska verksamhet kunde ha den inverkan. Åren strax efter krigstillståndet bådade inte gott, vare sig i Polen eller i övriga världen. Det kom också illavarslande underrättelser från Solidaritets toppskikt där det spreds information om samarbete med säkerhetstjänsten, om provokationer och om att underjordiska tryckerier röjdes. Mot bakgrund av det är Sławomir Mrożeks pjäs Alfa från 1984 symptomatisk. Dramatikern bodde då inte i Polen, han levde i exil, men ändå – skulle det visa sig – ser man ibland bättre på lite avstånd. Och själva det faktum att Alfa är en pjäs som idag är helt okänd, den spelas inte på några scener, är mycket talande. Till den internerade Alfa (Wałęsa) kommer en annan aktivist från Solidaritet, Gama, och förklarar att Solidaritet för tillfället är ”fixat” och nu måste man ”bevara minnet”, och det gör han bäst i exil, efter att ha skrivit under en lämplig lojalitetsförklaring. En annan besökare, ärkebiskop Lambda, vill bara att han ska göra en sak, vädja till Solidaritet som gått under jorden att de ska frånsäga sig allt hat. Från makthavarna kräver han ingenting, för all makt kommer ju från Gud … Denna oklara och i många avseenden oroande situation i mitten på åttiotalet medförde att en del författare uppförde sig lite schizofrent, en del gav ut sina böcker underjordiskt och andra, som tidigare, lämnade dem till den statliga censurmyndigheten för godkännande. Så gjorde bl.a. Konwicki när han skrivit Underjordisk flod, underjordiska fåglar, och strax därefter Nowy Światgatan och dess trakter som man kunde köpa i bokhandel, men självklart bara om man hade de rätta kontakterna. För övrigt var Nowy Światgatan och dess trakter lyckad i litterärt avseende, vilket bevisar att censuren inte är det främsta hindret för stor litteratur. Frihetens ”utbrott” i Polen 1989 påminde inte på något vis om euforin när landet återfick sin självständighet sjuttioett år tidigare. Den här gången var det från början mer förhalningspolitik, farhågor och försiktighet för att inte förarga grannen i öster för mycket. Kort sagt var det så otrevligt att Wiktor Woroszylski, som varit knuten till oppositionen sedan 70-talet, skrev en essä med den talande titeln Tillåt oss att glädjas. Men det var i ett annat Polen som Tadeusz Konwicki i sin sista viktiga bok, Aftonrodnader, placerade novellen Porträtt av en stammande pojke, ett bönerop till Adam Michnik. Men i den na förbluffande, för att komma från en så erkänt skeptisk författare, hagiografi finns ändå en varnande mening: ”Det är väldigt riskabelt att av egen fri sno ihop ett förhärligande av en människa som ännu kan falla omkull, grisa ner sig i leran och falla i glömska.” Men om det skulle hända vore det enbart en liten beståndsdel i nedmonteringen av den stora myten Solidaritet, som i den polska litteraturen inledningsvis upphöjdes med oerhörd nit, därefter gradvis desarmerades, för att till slut bli en trist berättelse av en tandlös krigsveteran. De där nätterna i december … Här bör tilläggas att en del författare från början underblåste myten om Solidaritet, medan andra ville sticka hål på den. Det räcker att jämföra Marek Nowakowskis författarskap, med Rapport om krigstillståndet och Anteckningar från var dagslivet (1983) i spetsen, med exempelvis Andfådd (1988) av Janusz Anderman. I den senare novellsamlingen finner vi denna bekännelse: ”… jag har svårt för att läsa, jag läser med vämjelse; det verkar som att det bara är denna sophög som finns kvar i litteraturen och att det är den som blir litteratur, alla dessa hundratals sidor, tusentals dikter, memoarer, dag böcker, anteckningar, alltsammans så själfullt och nobelt, alla lidanden som tas emot med lismande förnöjsamhet; hur många år måste vi livnära oss på det; de där nätterna i december, kriget som förklarades mot hela, absolut hela nationen, stridsvagnarna, handfängslen, pansarvagnarna, militärerna på gatorna, all denna rekvisita, till och med zury nie jest największą przeszkodą w powstawaniu wybitnej literatury. „Wybuch” wolności w Polsce roku 1989 w niczym nie przy pominał euforii po uzyskaniu niepodległości przez nasz kraj siedemdziesiąt jeden lat wcześniej. Tym razem od początku naj więcej było kunktatorstwa, obaw, wzajemnego przestrzegania się, by nie zdenerwować nadto wschodniego sąsiada. W sumie było to tak nieprzyjemne, że związany od lat 70. z opozycją Wiktor Woroszylski napisał szkic pod wymownym tytułem Pozwólcie nam się cieszyć. Ale to już była inna Polska, w której Tadeusz Konwicki w ostatniej swojej ważnej książce – Zorzach wieczornych zamieścił Portret jąkającego się chłopca, akt strzelisty dla Adama Michnika. A jednak i w tej, zadziwiającej – jak na znanego ze sceptycyzmu pisarza – hagiografii znalazło się zdanie-ostrzeżenie: „To wielkie ryzyko pichcić z własnej woli apoteozę człowieka, który jeszcze może przewrócić się, utytłać w błocie i zapaść w niepamięć”. Gdyby tak właśnie stać się miało, to byłby to zaledwie fragment demontażu wielkiego mitu „Solidarności”, który w literaturze polskiej początkowo był wznoszony z niesłychaną gorliwością, następnie stop niowo dezawuowany, by w końcu stać się nudną opowieścią bezzębnego kombatanta. Te grudniowe noce... Trzeba tu dodać, że od początku mit „Solidarności” przez jed nych był podsycany, przez drugich gaszony. Dość porównać pisarstwo Marka Nowakowskiego z Raportem o stanie wojennym i Notatkach z codzienności (1983) na czele z, na przykład, Brakiem tchu (1983) i Krajem świata (1988) Janusza Andermana. W tym ostatnim tomie opowiadań znajdziemy i takie wyznanie: „... już mi trudno czytać, biorę się do czytania z obrzydzeniem; wygląda na to, że tylko to śmietnisko zostanie w literaturze i ono będzie literaturą, te setki stron, tysiące wierszy, wspomnień, dzienników, zapisków, pamiętników, wszystko uduchowione i szlachetne, te cierpienia, przyjmowane z obleśnym zado woleniem; ile lat trzeba się będzie jeszcze tym karmić; te grudniowe noce, wojny wypowiedziane całemu narodowi, koniecznie całemu, czołgi, kajdanki, wozy opancerzone, te wojska, co wyszły na ulice, wszystkie te rekwizyty, nawet sny ludzi w stanie wojennym, nawet spostrzeżenia dzieci dla potomności; ten specjalny język, którym trzeba się obo wiązkowo posługiwać, by się zmieścić; przecież to jest nasza nowomowa; te interny, ubecje, czerwoni, bolszewie, bibuły, te kotły, naloty; nawet ci, co siedzieli w ośrodkach wczasowych, w pokojach bez krat, mówiąc o tych pokojach, mówią cele, mówią obóz; tu nie wystarczy, że ich pozbawiono wolności, ważny jest kostium; czytam to wszystko i rzygać mi się chce...”. Anderman pisząc powyższe stanął w jednym szeregu z tymi, którzy przepraszali za „Solidarność”, a na to przystać nie podobna. Przypomnieć warto jeszcze jednego zapomnianego autora, a mianowicie od 1981 r. żyjącego zagranicą, obecnie w USA, Tadeusza Korzeniewskiego. Zadebiutował on w końcu lat 70. przenikliwym opowiadaniem W Polsce (pierwotny tytuł: W Gdańsku), które uznać można za zwiastun powstania takiego ruchu społecznego (bo przecież nie tylko związku zawodowego) jakim była „Solidarność”. Następnie w 1980 r. wydrukował 15 w drugim obiegu „Primaaprilis”, gdzie m.in. solidaryzował się ze zdaniem wprowadzonego na karty tego opowiadania studenta, który na Amalrikowy dylemat: Czy Związek Radziecki przetrwa do 1984 roku?, odpowiadał: „Przetrwa, niestety”. A już bezpośrednio od siebie, w W Polsce, na propozycję dyskusji o kraju i o tym, co należy zrobić dla jego dobra, miał do powiedzenia jedynie: „Przestań ty najpierw tyłek temu swojemu Saszy lizać, wtedy porozmawiamy o kraju”. Całkiem niedawno, bo w 2009 roku pisząc Po słowie do wznowionego niedawno w ramach „Kanonu Literatury Pod ziemnej” tomu W Polsce, Korzeniewski rzucił mocne ale praw dziwe słowa o Polakach bezrefleksyjnie dumnych z tego, że „Solidarność”, która obaliła komunizm, narodziła się w Gdań sku, a Lech Wałęsa przeskoczył stoczniowy płot zanim runął mur w Berlinie. Taka „intensywna celebracja przez Polaków »bezprecedensowego fenomenu Solidarności« wyrządza szkody w głębszych pokładach duszy polskiej, jak wyrządza szkody adorowanie nieudałego symbolu religijnego. I jak adorowanie symbolu religijnego, rzecz odbywa się w najgłębszych poziomach psyche i fizycznie niemal niezauważalnie, niejako pod snem (...) Patriotyczny pożar polskiej trawy, egalitarny podsycony półkatolickim mesjanizmem XX-wieczny bunt polskich mas, który 13 grudnia 1981 dostał w czapę raz, padł i nigdy już swojego narodowego płaszcza z ziemi nie podniósł.” Świetnie, ale to nie jest diagnoza społeczna lecz bardzo osobista ocena. Jeśli więc wskazać miałbym na utwór literacki, który tamtym latom wymierza sprawiedliwość, przypo mniałbym stosunkowo mało znany tytuł, powieść Jest Dawida Bieńkowskiego (2001), portret generacji zakatowanego przez milicjantów Grzegorza Przemyka. Daje do myślenia, że młody autor dał sobie radę z tym, z czym bezskutecznie borykają się pisarze starszej generacji: bezbłędnie oddzielił wielkość, heroizm, autentyczny patos zrywu solidarnościowego od gier i gierek polityków z obu stron barykady przełamującej na pół Polskę w dziewiątej dekadzie XX wieku. Barykady, która nie zniknęła. ❖ Krzysztof Masłoń Krzysztof Masłoń, krytyk literacki, pisarz, pracuje w dzienniku „Rzeczpospolita“ w Warszawie Krzysztof Masłoń, litteraturkritikern, författare, arbetar på dagstidningen ”Rzeczpospolita” i Warszawa 16 folks drömmar under krigstillståndet, till och med barnens iakttagelser går till eftervärlden; det där speciella språket som man var tvungen att använda för att få plats; det är ju vårt nyspråk; internering, agenter, de röda, bolsjeviker, illegala skrifter, omringade lägenheter, razzior; till och med de som satt på semesteranläggningar, i rum utan galler, säger celler när de talar om dessa rum, de säger läger; det räcker inte att de berövades friheten, det är dräkten som är viktig; jag läser det och vill bara kräkas …” När Anderman skrev ovanstående ställde han sig i samma led som de som bad om ursäkt för Solidaritet, och det är omöjligt att gå med på. Det är också värt att påminna om en glömd författare, nämligen Tadeusz Korzeniewski som sedan 1981 bor utomlands, närmare bestämt i USA. Han debuterade i slutet på 70talet med den skarpsinniga novellen I Polen (ursprunglig titel I Gdańsk) och man kan säga att den förebådade denna samhällsrörelse (inte bara fackföreningsrörelse) som Solidaritet var. Därefter gav han underjordiskt ut Primaaprilis där han bl.a. solidariserade sig med åsikten hos den student i berättelsen som på Amalriks dilemma Kommer Sovjetunionen att bestå till 1984? svarade: ”Ja, tyvärr”. Och i novellen I Polen, på förslaget till en diskussion om Polen och vad som bör göras för landets bästa, hade han själv bara en sak att säga: ”Sluta först upp med att fjäska för din Sasja, sen kan vi tala om Polen”. Nyligen, när Korzeniowski 2009 skrev efterordet till en nyutgåva av I Polen, inom ramen för ”Underjordiska litteraturens kanon”, kastade han ur sig några hårda men sanna ord om polacker som oreflekterat är så stolta över att Solidaritet, som störtade kommunismen, föddes i Gdańsk, och att Lech Wałęsa hoppade över staketet till varvet innan muren rasade i Berlin. ”Polackers ihärdiga celebrerande av ’det makalösa fenomenet Solidaritet’ vållar lika djupa skador i den polska själen som dyrkandet av en förfelad religiös symbol. Och liksom dyrkandet av en religiös symbol äger det hela rum på psykets djupaste plan och är fysiskt nästan omärkbart, nästan som i sömnen […] En patriotisk brand i det polska gräset, de polska massornas egalitära uppror, genomsyrat av halvkatolsk messianism, och som 13 december 1981 fick stryk en gång, föll och aldrig mer lyfte upp sin nationella kappa från marken igen.” Nåväl, men det är ingen samhällsdiagnos utan ett mycket personligt omdöme. Om jag istället skulle peka ut ett litterärt verk som ger rättvisa åt de där åren skulle jag nämna en förhållande okänd bok, romanen Det är av Dawid Bieńkowski (2001), ett porträtt av Grzegorz Przemyk, som misshandlades till döds av polisen, och hans generation. Det tål att tänka på, att en ung författare har lyckats med det som författare ur den äldre generationen förgäves har tampats med: han har korrekt lyckats separera Solidaritetsrörelsens storhet, hjältemod och autentiska patos från spel och utspel från politiker på båda sidor av den barrikad som delade Polen på 90-talet. En barrikad som finns där än. ❖ Krzysztof Masłoń fot. Marek Gardulski Łukasz Korolkiewicz, Europa środka, 1985, olej, płótno, 136 x 190 cm, kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu ⁄ Mellaneuropa, 1985, olja på duk, 136 x 190 cm, Museet för samtidskonst i Radom Sztuka czasu Solidarności Konst under Solidaritetsåren Mieczysław Szewczuk O d chwili powołania do życia, w sierpniu 1980 roku, Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność, wkrótce przekształconego w dziesięciomi lionowy ruch społeczny, towarzyszyły mu licznie powstające dzieła sztuki, które dziś przypominają tamte wydarzenia. Po ogłoszeniu w grudniu 1981 roku stanu wojennego narodził się ruch kultury niezależnej – skupiający ludzi wiernych ideom Solidarności, którzy organizowali niezależne życie kulturalne. W latach osiemdziesiątych w wielu miastach odbywały się wystawy sztuki niezależnej. Wielu artystów tworzyło prace plastyczne o charakterze publicystycznym, politycznym, będące deklaracjami poparcia idei Solidarności. Plakaty, grafiki, instalacje (np. Jerzego Kaliny) często były znakomite, ale z malarstwem bywało różnie. Sztuka tamtego czasu była bardzo różnorodna. Wielu artystów reagowało na bieżące wydarzenia – wstrząsem dla wszystkich było zamordowanie w 1984 roku kapelana warszawskiej Solidarności, ks. Jerzego Popiełuszki. Młodzi, debiutujący w latach osiemdziesiątych, kpili z absurdów socjalizmu i manifestowali swój bunt w pracach tworzących nurt „nowej ekspresji”. Albo – jak wrocławska Pomarańczowa Alternatywa – organizowali akcje na ulicach miast, w których brały udział tysiące zwykłych ludzi. S edan den oberoende och självstyrande fackföreningen Solidaritet grundades i augusti 1980, som snart förvandlades till en samhällsrörelse med 10 miljoner medlemmar åtskilliga konstverk tillkom i dess spår och påminner idag om denna utveckling. Krigstillståndet utlystes i december 1981 och blev en startpunkt för en oberoende kulturrörelse som samlade dem som trodde på Solidaritets idéer och organiserade det oavhängiga kulturlivet. Oberoende konst ställdes under åttiotalet ut i åtskilliga städer. Många bildkonstnärer skapade verk av publicistisk och politisk karaktär som uttryckte stöd för Solidaritets idéer. Affischer, grafiska blad, installationer (t.ex. av Jerzy Kalina) var ofta av förträfflig kvalitet, medan måleriet var det sisådär med. Konst var under denna period mycket mångfacetterad. Många konstnärer reagerade på aktuella händelser. Till exempel kom mordet 1984 på fader Jerzy Popiełuszko, Solidaritets fältpräst i Warszawa, som en chock för alla. Unga debuterande konstnärer drev under åttiotalet med socialismens absurditeter och gav uttryck för sin revolt i arbeten inom den ”neoexpressionistiska” fåran. Medlemmarna i Det orangea alternativet i Wrocław gick ut på gatorna och organiserade aktioner som lockade tusentals vanliga människor. 17 fot. Marek Gardulski Zbylut Grzywacz, Porwanie Europy II, 1978, olej, płótno, 80 x 120 cm, kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu. Artyści przez stulecia ilustrowali mit ze względu na erotyzm sceny. Oto polska wersja z lat 1970. ⁄ Europa rövas bort II, 1978, olja på duk, 80 x 120 cm, Museet för samtidskonst i Radom, Konstnärer har genom århundraden illustrerat denna myt med fokus på scenens erotik. Detta är en polsk variant från sjuttiotalet. Tu chciałbym wskazać te dzieła, które odnosiły się do tamtej rzeczywistości społecznej i politycznej, a pozostały w polskiej sztu ce na trwałe. Dzieła wpisały się w istniejący od dawna w polskiej kulturze nurt wypowiedzi o sprawach narodowych, społecznych, politycznych. W połowie lat sześćdziesiątych na przykład, pojawili się twór cy, którzy uważali, że o rzeczywistości społecznej i politycznej należy mówić nie aluzyjnie lecz wprost. Grupa artystów – Maciej Bieniasz, Zbylut Grzywacz, Leszek Sobocki i Jacek Waltoś – rozpoczęła w Krakowie, w 1966 roku, organizowanie wystaw pod hasłem „Wprost”. W obrazach, grafikach, rysunkach, rzeźbach, asamblażach, mówili o tradycji, aktualnych wydarzeniach, sytuacji egzystencjalnej, często z ironią. Prowadzili z cenzurą grę. Zaczęli nawet szydzić z socjalistycznej propagandy, jak Zbylut Grzywacz w cyklu obrazów Wołowy z motywem kolejek po mięso. Propaganda lat siedemdziesiątych przedstawiała Polskę jako światową potęgę gospodarczą, ale w sklepach brakowało mięsa. Kobiety ustawiały się w kolejkach po mięso już w nocy. Jednym z obrazów cyklu jest Porwanie Europy z 1978 r. – nowa wersja mitu o porwaniu pięknej królewny przez Zeusa pod postacią byka. Wystaw Wprost było 19, od roku 1966 do 1986, w różnych miastach Polski i jedna w Konsthall w Lund, w Szwecji (w 1977 r.). Edward Dwurnik, malarz warszawski, w późnych latach 60. zaczął malować – zawsze z wielką swobodą – widoki polskich miast (z lotu ptaka) i zwykłych ludzi na ulicach. Tworzył też przedstawienia metaforyczne; metaforą sytuacji egzystencjalnej każdego mogło być „świeckie” ukrzyżowanie, dokonujące się stale na ulicach i placach. Odwołania do sfery religii pojawiały się często w polskiej sztuce opowiadającej o rzeczywistości. Dwurnik stał się najważniejszym kronikarzem lat osiemdziesiątych, utrwalającym fakty i emocje. 18 Åtskilliga verk som hade förankring i den tidens sociala och politiska verklighet har fått en permanent plats inom den polska konsten. Dessa verk anknyter till den polska kulturtraditionen att kommentera nationella, sociala och politiska spörsmål. I mitten av sextiotalet fanns till exempel konstnärer som ansåg att man inte borde tala om den sociala och politiska verkligheten genom anspelningar utan mera direkt. Maciej Bieniasz, Zbylut Grzywacz, Leszek Sobocki i Jacek Waltoś ordnade 1966 i Kraków den första utställningen under parollen ”Wprost” (Direkt). I målningar, grafiska verk, teckningar, skulpturer, assemblage talade de om traditioner, om aktuella händelser, om existensens villkor, ofta med ett inslag av ironi. De spelade ett spel med censorn. De började till och med håna den socialistiska propagandan. Zbylut Grzywacz gjorde det i Nötkött, en svit målningar med köttköerna som motiv. Sjuttiotalspropagandan framställde Polen som en ekonomisk stormakt men i affärerna fanns inget kött att köpa. Kvinnorna brukade ställa sig i köttköerna redan mitt i natten. En av dukarna i sviten är Europa rövas bort från 1978, en ny version av myten om den vackra prinsessan som förts bort av Zeus i en tjurs skepnad. Mellan åren 1966 och 1986 arrangerades 19 ”Wprost”-uställningar i polska städer och en i Lunds Konsthall (1977). Edward Dwurnik, en målare från Warszawa, började på slutet av sextiotalet på ett mycket ledigt sätt måla polska städer i fågelperspektiv och människan på gatan. Han skapade även metaforiska föreställningar. Som en metafor av en existentiell situation kunde han presentera en ”sekulär” korsfästelse som ständigt ägde rum på gator och torg. Den polska konst som berättade om verkligheten refererade ofta till den religiösa sfären. Dwurnik blev åttiotalets viktigaste krönikör. Han registrerade fakta och känslor, han idealise- rade aldrig. När han stegrade uttrycket, närmade kan sig karikatyren. Jerzy Bereś, en skulptör från Kraków, skapade sedan slutet av femtiotalet assemblage av trästycken av den art som man kan hitta på varje bondgård. Så småningom började han komplettera dem med vardagliga bruksföremål. Hans skulpturer och happeningar (som han kallade manifestationer) visualiserade och dokumenterade förändringarna i konstnärens och samhällets politiska, sociala och etiska medvetenhet. När regimen 1976 bemötte arbetarnas protestaktion i Radom med brutala repressalier, skapade Bereś Pendeln där en stor hand svängde mellan en limpa bröd och en sten. Vid den tiden var det säkerligen maktens arm men idag, när det historiska sammanhanget hör till det förgångna, har skulpturen fått en universell innebörd. Den talar om varje valsituation, vi har alltid ett val mellan brödet och stenen. Alla dessa konstnärer skapade under åttiotalet tillsammans med många fler vad som idag kan kallas Solidaritetstidens Niczego nie idealizował; kiedy potęgował ekspresję, obraz wydarzenia stawał się bliski karykatury. Jerzy Bereś, rzeźbiarz krakowski, tworzy od końca lat pięćdziesiątych asamblaże z kawałków drewna, jakie można znaleźć w każdym gospodarstwie; później dodawał jeszcze przedmioty codziennego użytku. Jego rzeźby i manifestacje były – i są nadal – ujawnianiem i zapisem zmieniającej się świadomości artysty i społeczeństwa, politycznej, społecznej, etycznej. Kiedy w 1976 r. doszło w Radomiu do protestu robotników, na który władza zareagowała brutalnymi represjami, Bereś stworzył Wahadło: wielka ręka waha się między chlebem a kamieniem. Wtedy była to zapewne ręka władzy, ale dziś, kiedy minął tamten historyczny kontekst, rzeźba ma sens uniwersalny: mówi o każdym wyborze: zawsze wybieramy między chlebem a kamieniem. Wszyscy ci artyści w latach osiemdziesiątych – razem z wie loma innymi – tworzyli sztukę, którą dziś możemy nazwać fot. Marek Gardulski Jerzy Bereś, Wahadło, 1976, drewno, kamień, chleb, dzwonek, wys. 260 cm, dar autora, kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu⁄Pendeln, 1976, trä, sten, bröd, klocka, höjd 260 cm, en gåva från konstnären, Museet för samtidskonst i Radom 19 fot. Marek Gardulski Edward Dwurnik, Bogurodzica, 1981, olej, płótno, 250 x 410 cm, kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu. Duży obraz malowany od października do grudnia 1981 r., bezpośrednio przed wprowadzeniem stanu wojennego. Utrwalił wielkie emocje tego czasu. Przedstawia tłum śpiewający pieśń (tytułowa Bogurodzica to najstarsza polska pieśń religijna i rycerska, zapewne XIII/XIV w.). W obrazie jest patos i zarazem dystans. ⁄Gudaföderskan, 1981, olja på duk, 250 x 410 cm, Museet för samtidskonst i Radom. Denna stora målning tillkom mellan oktober och december 1981, omedelbart före krigstillståndet. Den har fångat denna tids stora känslosvall. Den föreställer en sjungande folksamling. Titelns Gudaföderskan är Bogurodzica, den äldsta polska kyrkooch riddarhymnen, troligen från 1200-/1300-talet. Tavlan rymmer både patos och distans. sztuką czasów Solidarności. Leszek Sobocki tworzył kolejne cykle linorytów, wykorzystywał napis Solidarność, by przekazać swój pełen ironii stosunek do zdarzeń i uczestniczących w nich ludzi. Obraz Polski tamtego czasu utrwalił na obrazach malowanych na podstawie fotografii Łukasz Korolkiewicz. Rejestrując widoki miasta i ludzi, ukazywał szarą rzeczywistość. Dzieła przenika ironia, czasem sarkazm, co decyduje o ich stałej aktualności. Ironia twarzyła dystans do trudnych doświadczeń historii i do rzeczywistości, która nie spełnia oczekiwań. Nie wszystko było ironiczne. Jacek Waltoś malował – metaforycznie –spotkania obcych sobie ludzi wiedzionych poczuciem więzi, udzielających pomocy. Jego prace, które po wstały w tamtych latach – to był czas silnie odczuwanejwspólnoty – stały się częścią indywidualnej ikonografii, służącej przedstawianiu uczuć: miłości w znaczeniu najszerszym, bi blijnym. Symbolicznie zamyka ten okres sztuki w Polsce cykl 96 obrazów Edwarda Dwurnika Od Grudnia do Czerwca (z lat 1990-94), z których każdy przypomina jedną osobę z tych, które straciły życie w latach stanu wojennego 1981-1989. Malował obrazy, żeby złożyć hołd, uratować pamięć o nich. W kolekcji Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu, gdzie znajdują się prezentowane tu prace, ten wątek sztu ki – zapisującej emocje i myśli wywołane przez polskie doświadczenia historyczne i które powinny być odczytywane jako doświadczenie uniwersalne – jest szczególnie ważny. ❖ konst. Leszek Sobocki utnyttjade i sina sviter av linoleumsnitt ordet Solidaritet för att förmedla sin djupt ironiska attityd till händelserna och de inblandade aktörerna. Bilden av dåtida Polen fångades av Łukasz Korolkiewicz som skapade sina målningar med fotografier som underlag. Genom att registrera bilder av staden och dess människor visade han den gråa verkligheten. Hans verk genomsyras av ironi, ibland sarkasm, vilket gör dem ständigt aktuella. Ironin skapade en distans till de svåra historiska erfarenheterna och till en verklighet som inte hade motsvarat förväntningarna. Inte allt var ironiskt. Jacek Waltoś målade metaforiska möten mellan främmande människor som ledsagades av en känsla av gemenskap och ville hjälpa varandra. Hans arbeten från denna tid av intensiv gemenskap blev en del av en personlig ikonografi som kunde användas för att framställa kärleken i dess vidast möjliga, bibliska betydelse. Denna period i den polska konsten avslutas symboliskt av Edward Dwurniks svit av 96 tavlor från åren 1990-1994 Från December till Juni. Var och en av dem påminner om en av dem som miste livet under krigstillståndets år 1981-1989. Han målade för att hedra dem och bevara deras minne. Dessa verk ingår idag i samlingarna hos Museet för samtidskonst i Radom. Att fånga de känslor och tankar som framkallats av den polska historiska erfarenheten och som bör avläsas som en universell erfarenhet är ett särskilt betydelsefullt tema i museets konstsamling. ❖ Mieczysław Szewczuk Mieczysław Szewczuk Mieczysław Szewczuk (ur. 1951) - muzealnik, kurator wystaw, autor tekstów o sztuce, kierownik Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu. Mieczysław Szewczuk (född 1951) – museiman, curator, konstskribent, föreståndare för Museet för samtidskonst i Radom. 20 fot. Marek Gardulski Łukasz Korolkiewicz, Ściana, 1983, olej, płótno, 136 x 190 cm, kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu, Polska stanu wojennego. Na ścianie u góry łuszcząca się reklama Coca Coli (ekipa polityczna lat 1970. przedstawiała Polskę jako kraj rosnącego dobrobytu), a u dołu ślad po zamazanym napisie Solidarność (ludzie pisali, władza usuwała)⁄ En vägg, 1983, olja på duk, 136 x 190 cm, Museet för samtidskonst i Radom, foto Marek Gardulski. Polen under krigstillståndet. På väggen upptill syns en flagnande reklam för Coca Cola (sjuttiotalets politiska ledning framställde Polen som ett land med stigande välstånd), nertill finns spår efter en borttagen inskription ”Solidaritet” (folk skrev, de makthavande tog bort) Museet för samtidskonst i Radom Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu Museet för samtidskonst i Radom bildades i november 1990 som en avdelning vid Distriktsmuseet (numera Jacek Malczewskimuseet) i Radom och slog upp sina portar i maj 1991. Det var först i Polen med att officiellt få kalla sig ett museum för samtidskonst. 1992 startade man ett program för att samla in gåvor, vilket blev en förlängning av den ideella, statsoberoende konstnärstraditionen att understödja kultur. Framstående konstnärer, några få bland dem även från utlandet, hade anslutit sig till programmet. Urvalet gjordes av museets skapare tillsammans med donatorerna. Man fick in 2 500 gåvor. Idag består museets samlingar av 4 500 verk. I museets kärnuppgift ingår att visualisera relationerna mellan den polska moderna konsten och den traditionsbundna. Både formen och andemeningen är viktiga. Programmet utgör ett försök att i den polska efterkrigskonsten utpeka viktiga, universella verk ur den polska kulturens olika konstnärliga och intellektuella strömningarna. Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu powołane zostało jako oddział Muzeum Okręgowego w Radomiu (obecnie Muzeum im. Jacka Malczewskiego) w listopadzie 1990 r., a w maju 1991 r. rozpoczęło działalność. Było pierwszym w Polsce, które oficjalnie otrzymało nazwę Muzeum Sztuki Współczesnej. W 1992 r. roz poczęło akcję gromadzenia darów, która stała się kontynuacją akcji ruchu kultury niezależnej - bezinteresownego, niezależnego od władz państwowych, działania twórców na rzecz kultury. Wzięli w niej udział wybitni twórcy, także – choćniewielu – artyści zagraniczni. Dzieła do zbiorów wybierali wspólnie twórcy mu zeum i artyści-ofiarodawcy. Darów było 2500; w kolekcji muzeum jest teraz 4500 dzieł. W programie merytorycznym muzeum ważne jest ukazywa nie relacji między dwoma nurtami – polskiej sztuki nowoczesnej i tej zwróconej ku tradycji. Ważna jest zarówno forma, jak i sens. Program jest próbą wskazywania w polskiej sztuce po II wojnie światowej ważnych dzieł z różnych nurtów polskiej kultury – artystycznych i intelektualnych. Dzieł uniwersalnych. 21 proj. Czesław Bielecki Plakaty Solidarności Solidaritets affischer Jerzy Brukwicki Narodziny „Solidarności” latem 1980 roku zapoczątkowały gruntowne przemiany nie tylko w polskim życiu społecznym, politycznym, ale również i artystycznym. Twórcy z ogromną nadzieją włączyli się w budowanie przestrzeni wolności i niezależności, w zmagania o godność i prawa człowieka. Ich dzieła wspomagały społeczeństwo w kształtowaniu nowych form odpowiedzialności za ojczyznę, komentowały sens dziejowych wydarzeń, wzbudzały nadzieję i wiarę na życie w sprawiedliwych, demokratycznych realiach. Szczególna rola w upowszechnianiu idei „Solidarności” przypadła grafi kom, projektantom plakatów. Jerzy Janiszewski, młody artysta z Gdańska, stworzył znak graficzny nowopowstałego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Soli darność”. Jego legendarne dzieło połączyło miliony Polek i Polaków, stało się rozpoznawalne na całym świecie. Kojarzy się z robotniczymi wystąpieniami z lat 1956, 1970, 1976, z maszerującymi i wspierającymi się nawzajem ludźmi walczącymi o „wolność i chleb”. Plakaty „Solidarności” z lat 1980-1989 wyróżniają się prostotą, lapidarnością, celną metaforą, odręcznym liternictwem. Mówią o godności, demokracji, wolności, sprawiedliwości. Powra- 22 Solidaritets födelse 1980 var inledningen på genomgripande omvandlingar, inte bara i det polska samhället och det politiska livet, utan även inom konsten. Med stora förhoppningar anslöt sig konstnärerna till skapandet av en sfär för frihet och oberoende, till kampen för människans värdighet och rättigheter. Deras konst stöttade samhället i skapandet av nya former av ansvar för fosterlandet, de kommenterade de historiska händelsernas innebörd, väckte hopp och tron på ett liv i en rättvis, demokratisk verklighet. De grafiska formgivarna, affischmakarna, spelade en särskilt roll när det gällde att sprida Solidaritets tankar. Jerzy Janiszewski, en ung konstnär från Gdańsk, skapade det grafiska tecknet för den nybildade fristående fackföreningsrörelsen Solidaritet. Hans legendariska verk har förenat miljoner polacker och blivit igenkännligt över hela världen. Det förknippas med arbetaroroligheterna 1956, 1970 och 1970, med marscherande människor som stöttar varandra och kämpar för ”frihet och bröd”. Solidaritets affischer från åren 1980–1989 utmärks av enkelhet, de är kortfattade och består av träffsäkra metaforer och handskrivna bokstäver. De handlar om värdighet, demokrati, frihet och rättvisa. Man har återgått till den sanna bety- delsen av många ord och företeelser. Oftast består affischerna av ett enstaka, tydligt tecken. Inspirationen står att finna i graffitin på väggar och staket, hastigt ditritad under strejker och demonstrationer. Affischerna spred Solidaritets innehåll och målsättningar, dokumenterade aktioner och bjöd in till oberoende kulturella och konstnärliga evenemang. De påminde om historiska händelser och fakta som de kommunistiska makthavarna dolt och falsifierat, de blev en särskild almanacka för polska uppror och patriotiska resningar. Under krigstillståndet var de ett viktigt inslag i kampen mot den kommunistiska maktapparaten. Vitsiga och ironiska var de ett uttryck för revolt och motstånd, de vittnade om att Solidaritet lever och finns till. Bildspråket hämtades från tecken och symboler som existerade i det allmänna medvetandet och som har sitt ursprung i traditionen av polska uppror och frihetssträvanden. Vid sidan av örnen, röd-vita flaggor, korset – tecknet för tron, martyrdöden, den gemensamma sorgen – och ankaret – tecknet för hopp – började det dyka upp galler, svarta glasögon, kråkor (på polska wrona, från WRON – Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego [Militärrådet för nationens räddning], ö.a.), stridsvagnar, två fingrar som visar symbolen för seger, V. De trycktes på stencileringsapparater och med schabloner i underjordiska tryckerier, privata lägenheter och verkstäder. cano w nich do prawdziwych znaczeń wielu słów i spraw. Najczęściej pojawia się na nich pojedynczy, wyrazisty znak. Ich inspiracje znajdziemy w napisach na murach i płotach, pospiesznie kreślonych w okresie strajków i demonstracji. Popularyzowały sens i cele „Solidarności”, dokumentowały jej działalność, zapraszały na niezależne wydarzenia kulturalne i artystyczne. Przypominały o wydarzeniach i faktach historycznych ukrywanych i fałszowanych przez komunistyczne władze, stały się szczególnym kalendarzem polskich powstań, zrywów patriotycznych i społecznych. W okresie stanu wojennego stanowiły istotny element walki społeczeństwa z ko munistyczną władzą. Dowcipne, ironiczne były wyrazem buntu i oporu, świadczyły o tym, że „Solidarność” żyje, istnieje. Ikonografia większości z nich wywodzi się z istniejących w powszechnej świadomości znaków i symboli, których rodowód sięga tradycji polskich zrywów powstańczych i nie podległościowych. Obok krzyża – znaku wiary, śmierci męczeńskiej, wspólnego żalu, kotwicy – znaku nadziei, orła, flagi biało-czerwonej zaczęły pojawiać się kraty, czarne okulary, wrony (WRON – Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego), czołgi, dwa palce ułożone w symbol zwycięstwa: V. Drukowano je na powielaczach i sitach w podziemnych drukarniach, prywatnych mieszkaniach, pracowniach. Bland de konstnärer som inte förblev likgiltiga inför sam- przemiany, kontynuowali powinności polskiej sztuki romantyczno-symbolicznej, znaleźli się m.in. Czesław Bielecki, Jan Bokiewicz, Wiesław Gołuch, Jacek Ćwikła, Krystyna Janiszewska, Jerzy Janiszewski, Roman Kalarus, Piotr Młodożeniec, Eugeniusz Skorwider, Eugeniusz Get Stankiewicz i wielu innych grafików różnych pokoleń. Plakaty „Solidarności” stały się istotnym dokumentem tam tego czasu, obszarem sztuki interesująco i emocjonalnie mówią cej o człowieku, o prawdzie i dobru. Nadal przykuwają uwagę, budzą refleksje nad porządkiem świata. hällsomvandlingarna, som tog upp arvet från den polska romantiken och symbolismen fanns bl.a. Czesław Bielecki, Jan Bokiewicz, Wiesław Gołuch, Jacek Ćwikła, Krystyna Janiszewska, Jerzy Janiszewski, Roman Kalarus, Piotr Młodożeniec, Eugeniusz Skorwider, Eugeniusz Get Stankiewicz och många andra grafiska formgivare ur olika generationer. Solidaritets affischer har blivit ett viktigt dokument från den här tiden, ett område för konsten som på ett intressant och känslomässigt sätt handlar om människan, om sanningproj. Piotr Młodożeniec Wśród artystów, którzy nie pozostali obojętni na społeczne Jerzy Brukwicki proj. Jan Bokiewicz proj. Jan Bokiewicz 23 proj. Jan Bokiewicz Jerzy Brukwicki – kurator i krytyk sztuki, wieloletni szef Galerii Krytyków Pokaz w Warszawie. W latach 80. współtwórca niezależnego ruchu kultury niezależnej. en och om det goda. Det väcker uppmärksamheten och reflexion över världens tillstånd. Jerzy Brukwicki Jerzy Brukwicki är kurator och konstkritiker, i många år chef för galleriet Galeria Krytyków Pokaz i Warszawa. Under 80-talet var han med och skapade en oberoende rörelse för fri konst. 24 Szwedzka pomoc dla Polski i „Solidarności” 1980–1981 Den svenska hjälpen till Polen och Solidaritet 1980-1981 Paweł Jaworski P owstanie NSZZ „Solidarność” w 1980 roku spotkało się z odzewem społeczeństw wielu państw europejskich i po zaeuropejskich. Szwecja była jednym z krajów, w których od samego początku istniała świadomość, że w Polsce stało się coś ważnego i zarazem niezwykłego. W każdym razie i tu z zainteresowaniem obserwowano rezultaty pokojowej, bez użycia przemocy, walki o prawa pracownicze i prawa człowieka. Najważniejsze dzienniki wysłały swoich korespondentów do Gdańska i War szawy. W prasie na bieżąco ukazywały się dziesiątki artykułów o rodzącym się ruchu zawodowym i społecznym, jak nigdy przedtem wydawano też wiele książek o Polsce. Najróżniejsze organizacje chciały pomóc „Solidarności” poprzez przesyłanie funduszy, rozwój kontaktów międzynarodowych, doradzanie w sprawach organizacyjnych. Stopniowo, wraz z napływem informacji o stale pogarszającej się sytuacji na rynku żywności i leków, rozwijano akcję organizowania pomocy humanitarnej przeznaczonej dla szerokich kręgów społeczeństwa polskiego. Aktywność Szwedów była na tyle znacząca, że wzbudziła zainteresowanie badaczy zarówno w Polsce, jak i w Szwecji. W 2005 roku Katarzyna Puchalska z Ośrodka Karta opubli kowała na łamach macierzystego kwartalnika wybór wypowiedzi Polaków i Szwedów, którzy brali udział w budowaniu mostu ponad Bałtykiem w latach, gdy jeszcze „żelazna kurtyna” dzieliła Europę. W 2007 roku badacze z uniwersytetu w Lund opublikowali artykuł naukowy o dziejach Komi tetu Pomocy „Solidarności” w Południowej Szwecji. Kilka miesięcy wcześniej ukazał się numer czasopisma „Arbetarhistoria” poświęcony szwedzkiej pomocy dla „Solidarności”. Teksty tam opublikowane dotyczyły czterech kwestii: Göran Jacobsson napisał wspomnienie z pobytu w polskim więzieniu po swoim aresztowaniu w 1983 roku na granicy za przemyt literatury bezdebitowej i sprzętu drukarskiego, historyk Klaus Misgeld po raz pierwszy podjął próbę opisania stosunku szwedzkiej konfederacji związków zawodowych (LO) do „Solidarności”, Ulf Eliasson przedstawił odbiór wydarzeń w Polsce w latach 1980–1981 przez dyplomację szwedzką, natomiast Robert Egerot skoncentrował się na ukazaniu obrazu ruchu „Solidarności” w szwedzkiej prasie związkowej. Spe cjalny numer „Arbetarhistoria” okazał się pierwszym krokiem N är den oberoende och självstyrande fackföreningen Solidaritet grundades 1980, fick den stort internationellt gensvar. Sverige var ett av de länder där man från första början var medveten om att något viktigt och på samma gång ovanligt hade hänt i Polen. Man följde här med stort intresse den kamp om respekt för arbetsrätten och mänskliga rättigheter som fördes med fredliga medel och utan våldsanvändning. De viktigaste tidningarna skickade sina korrespondenter till Gdańsk och Warszawa. Pressen publicerade dussintals artiklar om den gryende fackliga och medborgerliga rörelsen. Böcker om Polen trycktes som aldrig förr. Allehanda organisationer ville hjälpa Solidaritet genom att skicka pen gar, utveckla det internationella kontaktnätet, ge goda råd i organisationsfrågor. Alltefter den ständigt sämre livsmedelsoch läkemedelsförsörjningen blev känd, organiserade man humanitär hjälp som var avsedd att nå ut till det polska samhällets breda skikt. Svenskarnas engagemang var så omfattande att det har väckt intresse hos forskarna såväl i Sverige som i Polen. Katarzyna Puchalska från Centrum Karta publicerade 2005 i centrets kvartalstidskrift ett urval av inlägg från polacker och svenskar som hade varit delaktiga i att slå broar över Östersjön på den tid då Europa fortfarande var delat av en järnridå. Forskarna vid Lunds universitet publicerade 2007 en vetenskaplig artikel om Solidaritets hjälpkommitté i Sydsverige. Tidskriften Arbetarhistoria ägnade några månader tidigare ett helt nummer åt det svenska stödet till Solidaritet. Artiklarna i specialnumret tog upp fyra olika spörsmål. Göran Jacobsson beskrev sin vistelse i ett polskt fängelse 1983 efter att ha blivit arresterad vid den polska gränsen vid ett försök att smuggla in olovlig litteratur och tryckeriutrustning. Historikern Klaus Misgeld försökte för första gången beskriva LO:s inställning till Solidaritet. Ulf Eliasson redovisade hur händelserna i Polen 1980-1981 hade mottagits av den svenska diplomatin. Robert Egerot redogjorde för bilden av Solidaritet i den svenska fackföreningspressen. Specialnumret blev det första steget mot bildandet av en svensk forskargrupp som 2007 började vid Södertörns universitet att utforska temat Sverige och demokratirörelsen i Polen 1980-1981. Detta arbete pågår fortfarande. Klaus Misgeld fortsätter att forska kring de svenska fackföreningar- 25 do zawiązania szwedzkiej grupy badawczej, która w 2007 roku na uniwersytecie Södertörn w Sztokholmie zaczęła rea lizować temat: Szwecja i ruch demokratyczny w Polsce w latach 198– 1989. Prace te są kontynuowane. Ważne preludium Według czołowej polskiej działaczki emigracyjnej Marii Borowskiej, Szwedzi byli bardziej poruszeni problemem wycofania wojsk amerykańskich z Wietnamu i rasistowską polityką w Republice Południowej Afryki, niż brakiem wolności i nieprzestrzeganiem praw człowieka w Europie Środkowo-Wschodniej. Aby to zmienić należało dostarczyć przynajmniej podstawowe informacje o sytuacji w Polsce. Efektem tych dążeń były pierwsze, na razie nieliczne, publikacje o Komitecie Obrony Robotników. W grudniu 1977 roku działacz szwedzkiej socjaldemokracji, redaktor czasopisma „Tiden”, profesor socjologii Sten Johansson przybył do Polski na spotkanie z członkami KOR-u – Jackiem Kuroniem, Adamem Michnikiem i Janem Lityńskim – którzy opowiedzieli o działalności opozycji i represjach stosowanych przez władze. Spotkał się też z Tadeuszem Mazowieckim, który 12 lat później został pierwszym premierem Polski po usunięciu komunizmu. W tym samym czasie korespondencje z Polski zaczął przesyłać do socjaldemokratycznego dziennika „Aftonbladet” publicysta i historyk filozofii Gunnar Fredriksson. Starał się dotrzeć do zwykłych Polaków i dać świadect wo prawdziwych nastrojów społecznych. Dzięki Fredrikssonowi szwedzki czytelnik dowiedział się o istnieniu opozycji demokratycznej i represjach jakim byli poddani jej działacze. Wyrazem zainteresowania środowisk socjaldemokratycznych obroną praw człowieka w Polsce był protest wystosowany w 1978 roku przez władze SAP do KC PZPR przeciwko aresztowaniu Kazimierza Świtonia, który uczestniczył w Komitecie Założycielskim Wolnych Związków Zawodowych na Górnym Śląsku. Trudno rozstrzygnąć, czy zaangażowanie socjaldemokratów (w latach 1976–1982 w opozycji) w tym okresie można uważać za dowód ich rzeczywistej zmiany myślenia o sytuacji w krajach komunistycznych. Czy już wtedy wierzyli, że możliwe jest egzekwowanie praw człowieka w bloku sowieckim i czy ta pomoc była inicjowana prze szersze grono działaczy, czy była ograniczona tylko do nielicznych socjaldemokratów, jak Sten Johansson? Szwedzka inicjatywa wprowadzenia przedstawicieli KOR-u na statusie obserwatorów do II Międzynarodówki wskazuje, że grono działaczy SAP zaangażowanych w sprawy polskie było szersze.. W każdym razie dla działaczy KOR-u Szwecja stała się jedną z platform informowania społeczeństw państw zachodnich o sytuacji w Polsce i własnym losie. Niektóre spotkania programowe 1 2 2 Klaus Misgeld kontynuuje badania nad zaangażowaniem szwedzkich związków zawodowych w sprawę „Solidarności”, Karl Molin zajął się kwerendą dokumentów szwedzkiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych a Stefan Ekecrantz skupił się na działalności szwedzkich trockistów. W maju 2009 roku wymienieni tu szwedzcy historycy podjęli współpracę z autorem. Doradca Olofa Palmego Pierre Schori w swych wspomnieniach podkreśla, że kontakty z KOR oraz dyskusje ze Stenem Johanssonem i Marią Borowską miały istotny wpływ na kształtowanie polityki SAP wobec reżimów Europie Wschodniej. Zob. P. Schori, Dokument inifrån. Sverige och storpolitiken i omvälvningarnas tid, Stockholm 1992, s. 89–90, 112. Upptakten Enligt Maria Borowska, en ledande profil bland polackerna i Sverige, var svenskarna mera intresserade av tillbakadragandet av de amerikanska styrkorna från Vietnam och av rasåtskillnadspolitiken i Republiken Sydafrika än av ofriheten och den bristfälliga respekten för de mänskliga rättigheterna i Central- och Östeuropa. För att ändra på detta måste man först förmedla de mest grundläggande upplysningarna om situationen i Polen. Dessa strävanden resulterade i de allra första enstaka artiklarna om Kommittén för arbetarnas försvar (KOR). Den svenske socialdemokraten, sociologiprofessorn och Tidens chefredaktör Sten Johansson reste till Polen i december 1977 för att träffa KOR-medlemmarna Jacek Kuroń, Adam Michnik och Jan Lityński. De berättade för honom om oppositionens aktiviteter och om repressalierna från myndigheternas sida. Han träffade även Tadeusz Mazowiecki som 12 år senare skulle bli Polens första premiärminister efter kommunismens fall. Vid samma tid började publicisten och filosofihistorikern Gunnar Fredriksson skicka sina reportage till socialdemokratiska Aftonbladet. Han försökte hitta till mannen på gatan och återge de genuina folkstämningarna. Tack vare Fredriksson blev den svenske tidningsläsaren medveten om den polska demokratiska oppositionens existens och om repressalierna mot de oppositionella. Den svenska socialdemokratins engagemang i försvaret av de mänskliga rättigheterna kom till uttryck när partiledningen 1978 protesterade hos det polska kommunistpartiets centralkommitté mot arresteringen av Kazimierz Świtoń, en av De fria fackföreningarnas grundare i Övre Schlesien. Det är svårt att avgöra om socialdemokraternas engagemang under denna period borde tas till intäkt för en verklig förändring i deras sätt att uppfatta situationen i kommunistländerna. Trodde de redan då att det var meningsfullt att utkräva respekt för de mänskliga rättigheterna inom kommunistblocket? Hade detta engagemang bred förankring eller var det begränsat till enstaka socialdemokrater som Sten Johansson? Det svenska initiativet att erbjuda KOR: s representanter observatörsstatus vid Andra internationalen tyder på att bredare kretsar inom SAP kände sig engagerade i den polska problematiken.2 Hur som helst utgjorde Sverige för KOR-aktivisterna en av kanalerna för spridning av information om situationen i Polen till väst. Ett antal viktiga sammankomster ordnades under beskydd av västerländska tv-bolag. En av dem, som tog plats den 17 september 1977, hade ordnats under Sveriges Televisions beskydd och kom därför att kallas ”den svenska” eller ”den stockholmska”. Den polska revolutionen och den officiella svenska reaktionen Socialdemokratiska arbetarpartiet deklarerade redan den 22 augusti 1980 sin solidaritet med de strejkande varvsarbenas engagemang i Solidaritets sak. Karl Molin undersöker Utrikesdepartementets arkiv. Stefan Ekecrantz koncentrerar sig på de svenska trotskisternas verksamhet. Dessa svenska historiker inledde i maj 2009 ett samarbete med författaren. 2 Olof Palmes rådgivare Pierre Schori understryker i sina memoarer att kontakterna med KOR och diskussionerna med Sten Johansson och Maria Borowska hade väsentlig inverkan på utformningen av den socialdemokratiska politiken med avseende på Östeuropa. Se P Schori, Dokument inifrån. Sverige och storpolitiken i omvälvningarnas tid, Stockholm 1992, s. 89–90, 112. från 619 enkel resa SEK Discover Poland with LOT Polish Airlines Enkel resa från Arlanda gäller vid köp på lot.com. Begränsat antal platser. Speciella regler gäller. Boka på internet eller kontakta oss på 08-587 704 47 eller din resebyrå. Priserna kan komma att ändras vid kursförändringar. fot. Anna Bidakowska odbywały się pod ochroną zachodnich telewizji. Jedno z nich, 17 września 1977 roku, zorganizowano pod ochroną telewizji szwedzkiej, stąd nazwano je „szwedzkim” lub „sztokholmskim”. Polska Rewolucja i reakcja szwedzkich związków zawodowych i szwedzkiego rządu Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza, w latach 1976– 1982 pozostająca w opozycji, już 22 sierpnia 1980 r. zadeklarowała swą solidarność ze strajkującymi w Gdańsku stoczniowcami. W tym samym dniu uchwałę o poparciu strajkujących robotników podjęła Komunistyczna Partia Szwecji (Vänsterpartiet Kommunisterna – VPK). W przeciwieństwie do Komunistycznej Partii Robotników (Arbetarpartiet Kommunisterna – APK), lojalnej wobec rządów zza żelaznej kurtyny, przewodniczący VPK Lars Werner oświadczył, że „Ruch wolnego i samorządnego związku, niezależnego od aparatu partyjnego i od władz [państwowych] oraz prawo do strajku są niezbywalnymi prawami robotników”. Środowiska lewicowe najżywiej reagowały na strajki w Polsce. Organizacje socjaldemokratyczne najszybciej i najefektywniej podjęły działania na rzecz NSZZ „Solidarność”, co należy tłumaczyć ich siłą polityczną i finansową oraz, być może, wcześniejszym już zainteresowaniem. Przede wszystkim z LO pochodził sprzęt drukarski oraz pomoc finansowa na potrzeby organizacyjne. Szwedzi dzielili się też swoją wiedzą o działaniu związków zawodowych i metodach rozbudowy aparatu organizacyjnego. Wizytę na wybrzeżu złożyli m. in. przedstawiciele Związku Metalowców i stoczni Kockum w Malmö. We wrześniu 1980 roku przyjechał do Polski specjalny delegat LO Charles Kassman, który spotkał się z Lechem Wałęsą i Jackiem Kuroniem. Następnie, w paź dzierniku 1980 roku, Ture Mattsson i Bertil Frick, reprezentu jący Związek Zawodowy Drukarzy (Grafikerförbundet), przyjechali do Polski, aby rozeznać się w polskich potrzebach w zakresie sprzętu poligraficznego. 28 tarna i Gdańsk. Samma dag beslutade Vänsterpartiet Kommunisterna (VPK) att stödja de strejkande. I motsats till Arbetarpartiet Kommunisterna (APK) som var lojalt gentemot regimerna bakom järnridån, deklarerade VPK-ordföranden Lars Werner att det var arbetarnas oavvisliga rätt att få bilda fria och självständiga fackföreningar samt att strejka. Den politiska vänstern reagerade starkast på de polska strejkerna. De socialdemokratiska organisationerna var först med att effektivt agera till stöd för Solidaritet, vilket kan förklaras med deras politiska och finansiella styrka samt möjligen med att de redan tidigare hade varit intresserade. LO stod för merparten av tryckeriutrustningen och hjälpen med finansieringen av de organisatoriska behoven. Svenskarna delade med sig av sina kunskaper om hur fackföreningar bör fungera och hur man bygger upp organisationer. Företrädare för Metallarbetareförbundet och Kockums varv i Malmö var bland dem som besökte den polska kusten. LO:s specielle utsände Charles Kassman reste till Polen i september 1980 och träffade Lech Wałęsa och Jacek Kuroń. I oktober 1980 åkte Ture Mattsson och Bertil Frick till Polen för att för Grafikerförbundets räkning undersöka de polska tryckeribehoven. Lech Wałęsa skrev i november 1980 till Fria fackföreningsinternationalen (ICFTU) och bad om samordning av hjälpen till Solidaritet. I sitt brev pekade han ut svenskarna som den polska sidans optimala motpart. Det var uppenbart för Wałęsa att det neutrala Sverige skulle vara mera lättsmält för den polska regimen i rollen som Solidaritets partner än något annat västeuropeiskt land. Dessutom låg Sverige närmast Polen av alla västländer och det fanns ett avtal om visumfrihet för turister. De etablerade kontakterna med de svenska fackföreningsorganisationerna spelade in samt även det faktum att flera polska aktivister var bosatta i Sverige. Wałęsa underströk under ett kort samtal med Mattsson i december 1980 att polackerna hade stora förväntningar på samarbetet med de svenska fackföreningarna. Han värderade högt LO:s engagemang och menade att ”den största hjälpinsatsen hade kommit från detta håll”. Han avslutade: ”Vi kommer ihåg det och vi kommer inte att glömma det. I nöden prövas vännen.” Solidaritet stod i fokus för de svenska mediernas intresse. Händelserna i Polen relaterades löpande. Sakta växte en berättelse fram om en genuin folkrörelse som kunde påverka maktens agerande. Malmötidningen Arbetet tilldelade Wałęsa 1981 ett pris för hans insatser för samhället. Många år senare mindes Wałęsa detta som ett förspel till Nobelpriset då han underströk: ”Just från Skandinavien kom två år senare det starka stödet ... när man försökte jaga in mig i ett hörn.” Klaus Misgeld har i sina artiklar visat att det även hade funnits problem i de polsk-svenska relationerna. Framför allt var svenskarna tveksamma till polackernas nära samarbete med den centrala amerikanska fackföreningsorganisationen AFL/CIO. Svenskarna var förundrade över de nära förbindelserna mellan Solidaritet och den katolska kyrkans ledande företrädare. Den svenska sidan höll gradvis på att komma till insikt om det kommuniststyrda polska samhällets realiteter och det tog tid innan den började få förståelse för en del företeelser. Starkast bar det svenskarna emot att göra sådant som av de polska myndigheterna skulle kunna uppfattas som en politisk handling, t.ex. att stödja KOR-riktningen inom Solidaritet. Svenskarna ville inte ta till sig att varenda aktivitet utanför kommunistregimens kontroll ändå skulle betraktas som en politisk handling. LO-ledningen underströk alltid att man endast samarbetade med avseende på fackföreningsproblematiken. När Solidaritets företrädare i februari 1981 besökte Stockholm, förkastade LO-ledningen bestämt Jakub Święcickis kandidatur som Sverigerepresentant för den polska fackföre ningen. Först och främst invände man mot att han inte hade sin bakgrund i fackföreningsrörelsen. Hans band till KOR och kontakterna med AFL-CIO var allmänt kända, dessutom var han medlem i Folkpartiet. Det var tydligt att svenskarna befarade att de skulle kunna beskyllas för inblandning i en annan stats inre angelägenheter. De ville upprätthålla skenet av ett strikt fackligt samarbete och uppfattade Święcicki som ett hinder på vägen. De polska delegaterna med Bogdan Lis i spetsen försökte övertyga svenskarna om att Święcicki var den lämpligaste kandidaten och var välförtjänt av allas förtroende. Alina Pieńkowska underströk i ett emotionellt inlägg KOR-medlemmarnas positiva roll under augustistrejken. Svenskarnas kategoriska tonläge övertygade dock Lis om att saken redan var avgjord. Han deklarerade att polackerna skulle underordna sig om det var så viktigt för svenskarna. Att fortsätta samarbetet och att få över tryckeriutrustningen till Polen gick före allt annat. Förbindelsen över Östersjön var det W listopadzie 1980 roku Lech Wałęsa wysłał list do Międzynarodowej Konfederacji Wolnych Związków Zawodowych (ICFTU) z prośbą o koordynowanie akcji pomocy dla „Solidarności”. W swym liście wskazał Szwedów jako optymalnego partnera strony polskiej. Dla Wałęsy było oczywiste, że neutralna Szwecja będzie bardziej strawna dla polskich władz jako partner „Solidarności”, niż inne kraje Europy Zachodniej. Poza tym był to kraj zachodni położony najbliżej Polski, mający z PRL umowę o bezwizowym ruchu turystycznym. Nie bez znaczenia były już nawiązane kontakty ze szwedzkimi związkami zawodowymi i aktywna grupa polskich działaczy zamieszkujących Szwecję. W grudniu 1980 r., podczas krótkiej rozmowy z Mattssonem, Wałęsa podkreślił, że Polacy wiążą duże nadzieje ze współpracą ze szwedzkimi związkami. Dotychczasowe zaangażowanie LO oceniał wysoko, mówiąc, że „z tamtej strony przyszła największa pomoc”. Rozmowę zakończył charakterystycznym stwierdzeniem: „Pamiętamy o tym i będziemy pamiętać. Prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie”. „Solidarność” cieszyła się dużym zainteresowaniem mediów szwedzkich. Na bieżąco relacjonowano wydarzenia w Polsce. Powoli rodziła się legenda autentycznego „ruchu ludowego” (folkrörelsen), który ma wpływ na działania władz. W 1981 r. dziennik „Arbetet”, ukazujący się w Malmö, przyznał Lechowi Wałęsie nagrodę za działalność społeczną. Wałęsa po latach uważał ją za wstęp do Nagrody Nobla, bo, jak podkreślił: „I właśnie ze Skandynawii, w dwa lata później, przyszło to mocne poparcie […] gdy próbowano zagonić mnie do narożnika”. W stosunkach polsko-szwedzkich były też problemy, co ukazał w swych artykułach Klaus Misgeld. Przede wszystkim Szwedzi z rezerwą podchodzili do bliskiej współpracy Polaków z Amerykańską Konfederacją Związków Zawodowych (AFL/CIO). Ponadto dziwiły Szwedów ścisłe związki ruchu „Solidarności” z hierarchią Kościoła Katolickiego. Strona szwedzka stopniowo poznawała realia życia społecznego w Pol sce rządzonej przez komunistów i dopiero z czasem zaczęła akceptować pewne zjawiska . Największe opory Szwedów budziło podejmowanie działań, które mogły być interpretowane przez władze polskie, jako polityczne np. popieranie nurtu KOR-owskiego w „Solidarności”. Szwedzi nie przyjmowali do wiadomości, że, w państwie rządzonym przez partię komunistyczną, etykietę akcji o charakterze politycznym przy klejano wszystkim działaniom, niekontrolowanym przez wła dze. Kierownictwo LO zawsze podkreślało, że współpracuje wyłącznie na płaszczyźnie związkowej. Kiedy w lutym 1981 r. delegacja „Solidarności” złożyła wizytę w Sztokholmie, liderzy LO kategorycznie odrzucili kandydaturę Jakuba Święcickiego, jako reprezentanta polskiego związku. Przede wszystkim zarzucili mu, że nie był związkowcem, natomiast ogólnie znane były jego powiązania z KOR-em i kon- K. Misgeld, Olof Palme, CIA och Polen. Källkritiska funderingar kring en osannolik historia, Arbetarhistoria, nr 1–2, 2009, s. 29–33; idem, Svensk facklig press möter det ‘katolska’ i Solidaritet, ’Signum: Katolsk orientering om kyrkan, kultur & samhälle’ (Uppsala), vol. 34, nr 8, 2008, s. 16–23; idem, Sweden: Focus...; I pressen och i reportageböckerna om Polen uttryckte man öppet sin förvåning och en viss förvirring med anledning av den katolska kyrkans starka ställning i Polen. Se t.ex. en f.d. diplomats relation från ett besök i Polen i januari 1981: G. Hägglöf, Det andra Europa, Stockholm 1981, s. 18–27. K. Misgeld, Olof Palme, CIA och Polen. Källkritiska funderingar kring en osannolik historia, ‘Arbetarhistoria’, nr 1–2, 2009, s. 29–33; idem, Svensk facklig press möter det ‘katolska’ i Solidaritet, ’Signum: Katolsk orientering om kyrkan, kultur & samhälle’ (Uppsala), vol. 34, nr 8, 2008, s. 16–23; idem, Sweden: Focus...; Zdziwienie i pewną konfuzję w związku z silną pozycją Kościoła katolickiego w Polsce formułowano otwarcie w prasie i książkowych relacjach z Polski. Zob. np. relację byłego dyplomaty z wizyty w Polsce w styczniu 1981 r.: G. Hägglöf, Det andra Europa, Stockholm 1981, s. 18–27. 29 takty z AFL-CIO, a także członkostwo w szwedzkiej partii liberalnej (Folkpartiet). Szwedzi obawiali się wyraźnie za rzutów o mieszanie się w sprawy wewnętrzne innego państwa. Pragnąc zachować pozory współpracy wyłącznie związkowej uznali osobę Święcickiego za przeszkodę w realizacji swoich celów. Polscy delegaci z Bogdanem Lisem na czele próbowali przekonać stronę szwedzką, że Święcicki to osoba naj odpowiedniejsza i najbardziej zaufana. Alina Pieńkowska, w bardzo emocjonalnym tonie, podkreśliła pozytywną rolę, jaką odegrali członkowie KOR w czasie sierpniowego strajku. Kategoryczny ton szwedzkich rozmówców przekonał jednak Lisa, że sprawa jest już zdecydowana. Stwierdził, że skoro jest to tak ważne dla strony szwedzkiej, to Polacy się temu podporządkują. Najważniejsze było utrzymanie współpracy i realizowanie transportów ze sprzętem drukarskim do Polski przez Szwecję. Droga przez Bałtyk, była optymalnym szlakiem wiążącym Gdańsk z partnerami związkowymi z Europy Zachodniej. Według wciąż nieprecyzyjnych ustaleń Misgelda LO na po moc dla „Solidarności” do 13 grudnia 1981 r. przeznaczyła ponad 2 mln koron (ok. 500 tys. dolarów). Ponadto szwedzkie związki pośredniczyły w przekazaniu sprzętu o wartości ok. 1,3 mln koron, finansowanego przez związki zrzeszone w ICFTU. Należy podkreślić, że Szwedzi zakupili dwie kompletne drukarnie i dostarczyli je do Gdańska i Wrocławia. Zbigniew Bujak szwedzką pomoc w zakresie sprzętu poligraficznego ocenia obecnie jako fundamentalną („grubo ponad 50 procent”) . W każdym razie na szwedzkich maszynach drukowano dokumenty I Zjazdu NSZZ „Solidarność”. W Zjeździe uczestniczyło siedmiu Szwedów, w tym Sten Johansson i przedstawiciele LO. Po powrocie do Szwecji Johansson opublikował esej pod wiele mówiącym tytułem: „Polska sprawa jest naszą sprawą. O przejściu do demokracji pod rządami komunistów”. Przeciwstawił się propagandzie rządu polskiego, która głosiła, że „Solidarność” jest ruchem „nieodpowiedzialnym i awanturniczym”. Zaapelował do społe czeństwa szwedzkiego: „My, którzy jako obserwatorzy śledzimy ich dramatyczne zmagania, powinniśmy spróbować znacznie bardziej wczuć się w sytuację tego kraju i okazać znacznie więcej sympatii, niż to zwykle czynimy. Powinniśmy umieć dostrzec w wydarzeniach w Polsce proces wiodący do głębokich zmian systemu społecznego. Warto też zauważyć, że walka o zmiany jest prowadzona w znacznie bardziej cywilizowany sposób, niż to się odbywało podczas poprzednich rewolucji w Europie”. Johansson podkreślił, że „Solidarność” to „prawdziwa reprezentacja narodu polskiego”. W podobnym tonie pozostawała przedmowa do dokumentów zjazdowych przełożonych na język szwedzki i opublikowanych w Sztokholmie tuż przed 13 grudnia przez Marię Borowską, która we wstępie tłumaczyła, że „zjazdu nie można traktować wyłącznie jako zgromadzenie działaczy związkowych, ale ra band som skulle knyta ihop Gdańsk med fackföreningskamraterna i Västeuropa. Enligt Misgelds fortfarande grova uppskattningar hade LO fram till den 13 december 1981 avsatt drygt 2 miljoner kronor till att stödja Solidaritet. Utöver detta hade de svenska fackföreningarna förmedlat utrustning till ett värde av ca 1,3 miljoner kronor som hade finansierats av ICFTU:s medlemsorganisationer. Svenskarna hade själva bekostat två kompletta tryckerier och levererat dem till Gdańsk och Wrocław. Zbigniew Bujak betecknar det svenska stödet till Solidaritets tryckeriverksamhet som helt avgörande (”långt över 50 procent”). Handlingarna från Solidaritets första kongress trycktes med hjälp av svenska tryckerimaskiner. Sju svenskar deltog i kongressen, däribland Sten Johansson och företrädare för LO. Johansson publicerade efter hemkomsten en essä under den talande titeln ”Polens sak är vår: om övergången till demokrati under kommunismen”. Han motsatte sig den polska regeringens propaganda som hade gjort gällande att Solidaritet var en rörelse bestående av oansvariga bråkmakare. Han vädjade till det svenska samhället: ”Vi som följer den dramatiska politiska striden i Polen som åskådare har anledning att sätta oss i vad som sker med större inlevelser och sympati än som nu är vanligt. Vi måste bedöma det som sker som en djupgående och genomgripande system förändring. Det som sker i Polen är en stor och dramatisk samhällsomvandling. Vi har anledning att notera att den hittills genomförts i mera civiliserade och sofistikerade former än tidigare europeiska revolutioner.” Johansson underströk att Solidaritet var det polska folkets verkliga företrädare. I liknande ton hölls förordet till kongressens handlingar vilka Maria Borowska hade översatt till svenska och publicerat i Stockholm strax före den 13 december. Hon förklarade i inledningen att man inte kunde betrakta kongressen som endast en sammankomst av fackföreningsaktivister utan snarare som ett alternativt parlament som tog upp frågor av yttersta vikt för hela nationen. Det är svårt att bedöma hur sådana entusiastiska omdömen togs emot i det svenska samhället. Framtiden var svår att sia om. Framför allt fruktade man ett sovjetiskt ingripande i syfte att krossa Solidaritet. Redan i december 1980 under en diskussion inom den socialdemokratiska riksdagsgruppen underströk Olof Palme att ett sovjetiskt ingripande i Polen kunde stoppa avrustningsprocessen och leda till ökat amerikanskt engagemang i Latinamerika. Han uttryckte också den vid senare tillfällen ofta upprepade åsikten att säkerheten i Europa skulle öka om staterna i Östeuropa hade kunnat styras av regimer som väckte mindre hat hos medborgarna. Palme uttryckte sig försiktigt och kritiserade regeringen för en obalans i sättet att kommentera det internationella läget och för antisovjetiska uttalanden om Moskvas ”öppna och brutala” inblandning i Polens inre angelägenheter. Liknande kritik borde enligt hans mening ha framförts med avseende på USA:s politik i Centralamerika. Wywiad ze Zbigniewem Bujakiem (26.05.2009) przeprowadzony przez K. Misgelda, K. Molina, S. Ekecrantza. Autor spełniał rolę tłumacza. Bujak odpowiedział na pytanie Misgelda o generalną ocenę zaangażowania LO w Polsce w latach 1980–1981. En intervju med Zbigniew Bujak (26 maj 2009) genomförd av K. Misgeld, K. Molin, S. Ekecrantz. Författaren agerade tolk. Bujak hade av Misgeld ombetts att generellt betygsätta LO:s polska engagemang under åren 1980–1981. S. Johansson (i samarbete med M. Borowska), Polens sak är vår. Om övergången till demokrati under kommunismen, Stockholm 1981, s. 8-9, 17, 27, 53. S. Johansson (i samarbete med M. Borowska), Polens sak år vår. Om övergången till demokrati under kommunismen, Stockholm 1981, s. 8-9, 17, 27, 53. 30 Tvärtemot den allmänna uppfattningen var den svenska koalitionsregeringen (Folkpartiet, Centerpartiet, Moderata samlingspartiet) inte alls så reserverad som socialdemokraterna. Forskning visar att den dåvarande folkpartistiske utrikesministern Ola Ullsten hade tagit till orda inför hotet av ett sovjetiskt ingripande i Polen, först i december 1980, sedan på hösten 1981. Ingen kunde vid dessa tidpunkter vara säker på om de sovjetiska uttalandena om behovet av att återställa ordningen i Polen var avsedda att öka pressen på det polska styret eller om de utgjorde en förberedelse för egen väpnad intervention. Ullsten påminde i varje fall på slutet av 1980 om att demokratiseringssträvanden i Central- och Östeuropa brukade kvävas av yttre krafter. I september 1981 varnade han för inblandning i andra staters inre angelägenheter då det skulle kunna omöjliggöra internationellt samarbete. Ullstens uttalanden fick den polska regeringen att reagera och de bilaterala relationerna blev ansträngda. Man kan se Nobelpriset i litteratur till Czesław Miłosz som ett uttryck för stöd till Polens demokratiska strävanden. Kommentarerna i den svenska pressen gjorde gällande att priset borde kunna bidra till ökad yttrandefrihet i Polen. Andra röster uttryckte farhågor om att repressalierna skulle öka som i tidigare fall då Nobelpriser hade gått till dissidenter. Ingen hade nog några tvivel om att den polska regimen skulle komma att uppfatta priset som en politisk provokation. Humanitära hjälpinsatser De svenska hjälpsändningarna började anlända till Polen på våren 1981. Där ingick läkemedel, livsmedel, kläder, hygienartiklar. Transporterna skedde i huvudsak i form av lastbilskonvojer. Många folkorganisationer och kyrkliga sammanslut- czej jako alternatywny parlament, który podejmuje kwestie najwyższej wagi dla całego narodu”. Nie jest pewne, jak bardzo tego typu entuzjastyczne opinie były popularne w społeczeństwie szwedzkim? Przyszłość uważano za trudną do przewidzenia. Przede wszystkim obawiano się interwencji sowieckiej w celu rozbicia „Solidarności”. Już w grudniu 1980 r. w czasie dyskusji socjaldemokratycznej grupy parlamentarnej szef partii Olof Palme podkreślił, że interwencja sowiecka w Polsce może zablokować proces rozbrojenia i spowodować większe zaangażowanie amerykańskie w Ameryce Łacińskiej. Wyraził też opinię, często później przez siebie powtarzaną w wypowiedziach publicznych, że gdyby w Europie Wschodniej rządziły reżimy mniej znienawidzone przez obywateli, to zwiększyłoby się bezpieczeństwo na kontynencie. Palme wyrażał się ostrożnie, krytykując rząd za niezachowanie równowagi w komentowaniu sytuacji mię dzynarodowej i antysowieckie wypowiedzi o „otwartym i brutalnym” mieszaniu się Moskwy w sprawy wewnętrzne Polski. Jego zdaniem podobny krytycyzm powinien dotyczyć polityki USA w Ameryce Środkowej. Wbrew powszechnej opinii koalicyjny rząd szwedzki (liberałowie, partia Centrum, konserwatyści) rzeczywiście nie był tak powściągliwy, jak socjaldemokraci. Ze wstępnych badań wiadomo, że ówczesny minister spraw zagranicznych liberał Ola Ullsten zdecydował się zabrać głos, gdy pojawiła się groźba interwencji sowieckiej w Polsce – najpierw w grudniu 1980 roku, potem jesienią 1981 roku. Nikt nie był wówczas pewien, czy wypowiedzi przedstawicieli ZSRR o potrzebie przywrócenia porządku w Polsce stanowiły część presji wywieranej na polskie władze, czy były przygotowaniem do własnej interwencji militarnej. W każdym razie Ullsten pod fot. Anna Bidakowska 31 koniec 1980 roku przypomniał, że dążenia do demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej zwykle były dławione przez „siły zewnętrzne”. We wrześniu 1981 roku ostrzegł przed wtrącaniem się w wewnętrzne sprawy państw przez inne państwa, bo mogłoby to uniemożliwić współpracę międzynarodową. Wypowiedzi Ullstena wywołały reakcję rządu polskiego i stosunki dwustronne stały się napięte. Na pewno za wyraz poparcia dla polskich dążeń demokratycznych można też uznać literacką Nagrodę Nobla dla Czesława Miłosza. W prasie szwedzkiej pojawiły się komen tarze, że nagroda powinna przyczynić się do zwiększenia wolności słowa w Polsce. Jednocześnie były i głosy pełne obaw, że tak, jak w przypadku poprzednich nagród przyznanych dysydentom, represje mogą się wzmóc. Nikt natomiast nie miał chyba wątpliwości, że przez polskie władze nagroda będzie uznana za prowokację polityczną. Pomoc humanitarna Osobną kwestię stanowi szwedzka pomoc humanitarna, która do Polski zaczęła napływać od wiosny 1981 r. Trafiały tu leki, żywność, odzież, środki czystości. Organizowano prze de wszystkim duże transporty przewożone samochodami ciężarowymi. Organizowaniem tej pomocy zajmowało się wiele organizacji i instytucji świeckich i kościelnych. Na pewno na duży odzew społeczeństwa szwedzkiego miały wpływ znacznie przesadzone (np. o tyfusie w Gdańsku), dramatyczne w tonie informacje o brakach na rynku i fatalnym stanie higieny. Do listopada 1981 r. Szwedzki Czerwony Krzyż przeznaczył na pomoc dla Polski 5 mln koron, przesyłając m. in. antybiotyki, witaminy, opatrunki, ale i owoce i warzywa. Organizacja Rädda Barnen (odpowiednik polskiego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci) przekazała w 1981 r. 4,3 mln koron na pomoc dla Polski. Z tego 1 mln stanowiła dotacja rządowa, około 1 mln zebrano na apel radia szwedzkiego, 1,2 mln pochodziło od członków organizacji i innych indywidualnych darczyńców. Zaopatrywano Domy Dziecka w Polsce. W marcu 1981 organizacja posiadała listę 185 tys. polskich dzieci, głównie z Krakowa i Lublina, do których wysyłano ubrania i buty. Część transportów rozdzielano we współpracy z „Solidarnością”. W akcję pomocy włączył się szwedzki Kościół katolicki. Redaktor tygodnika „Katolsk Kyrkotidning” Kaj Engelhardt zapoczątkował zbiórkę pieniędzy, która przyniosła ok. 300 tys. koron do końca września 1981 r. Szkoły szwedzkie nawiązywały bezpośredni kontakt ze szkołami w Polsce i przesyłały żywność, środki czystości, zeszyty, papier do pisania, długopisy. Do akcji humanitarnej włączały się następne organizacje i instytucje: Lutherhjälpen, Individuell Människohjälp, Frikyrkan hjälper i Tältmissionen. ningar var engagerade i att organisera hjälpinsatserna. Starkt överdriven (t.ex. om förekomsten av tyfus i Gdańsk) och överdramatiserad rapportering om bristerna på marknaden och om de hygieniska förhållandena hade utan tvekan bidragit till det starka gensvaret hos den svenska allmänheten. Svenska Röda Korset hade fram till november 1981 avsatt 5 miljoner kronor till Polenhjälp. I deras sändningar ingick bl.a. antibiotika, vitaminer, första hjälpen-artiklar men även frukt och grönsaker. Rädda Barnen överlämnade under 1981 4,3 miljoner kronor till Polenhjälp. Av denna summa hade en miljon kommit in som ett statsanslag, nära en miljon hade samlats in genom Radiohjälpen, 1,2 miljoner kom från medlemmarna och andra enskilda givare. Polska barnhem fanns bland mottagarna. I mars 1981 hade organisationen en förteckning över 185 000 polska barn, i huvudsak från Kraków och Lublin, som försågs med kläder och skor. En del sändningar distribuerades i samarbete med Solidaritet. Katolska kyrkan i Sverige deltog i hjälpinsatserna. Den av Katolsk Kyrktidnings redaktör Kaj Engelhardt initierade insamlingen hade fram till slutet av september inbringat ca 300 tusen kronor. Svenska skolor tog direkt kontakt med polska skolor och skickade livsmedel, hygienartiklar, skrivhäften, papper och pennor. Lutherhjälpen, Individuell Människohjälp, Frikyrkan Hjälper och Tältmissionen deltog i hjälpaktionen. Stödet till det underjordiska Solidaritet Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce 13 grudnia 1981 roku Införandet av krigstillståndet i Polen den 13 december 1981 blev en chock för den svenska publikopinionen. Återhållsamheten i sättet att kommentera läget i Polen var som bortblåst. Krigstillståndet hade mötts av ett enhälligt fördömande. Till att börja med uppstod spontana protestaktioner i form av stora och små demonstrationer. Man började genast samla in pengar till repressalieoffer och deras familjer. Sedan koncentrerade man sig på den humanitära hjälpen vars omfattning höll på att slå alla tidigare svenska rekord. Man informerade också om den polska regimens agerande, om vardagslivet i krigstillståndets Polen och om Solidaritets funktionärer som hade arresterats, internerats eller gått under jorden. LO:s ordförande Gunnar Nilsson och TCO:s ordförande Lennart Bodström överlämnade på de två största svenska centrala fackföreningsorganisationernas vägnar en protest till den polska ambassaden i Stockholm. De krävde att den polska regeringen skulle tillåta en specialkommission att resa till Polen för att på plats bilda sig en uppfattning om de arresterades villkor. LO fördömde polisens brutalitet efter tragedin vid Wujekgruvan där polisen hade skjutit ihjäl åtta gruvarbetare. Några veckor efter införandet av krigstillståndet fattade den svenska regeringen det viktiga beslutet att bevilja alla polska flyktingar politisk asyl. Omedelbart efter införandet av krigstillståndet deklarerade Olof Palme att det som skedde i Polen inte utgjorde Polens Początek pomocy dla podziemnej „Solidarności” 32 Paryska “Kultura” podała w listopadzie 1981 r., że na początku października doszło do zgrzytu, gdy „Solidarność” odmówiła przyjęcia 30 ton chleba chrupkiego i poprosiła o mleko w proszku. Jak pisał korespondent „Kultury”: „Odmowa ta była przykrym zaskoczeniem i wywołała bardzo nieprzychylne komentarze”. Ostatecznie Szwedzki Czerwony Krzyż przejął ten transport chleba. Zob. Akcja pomocy dla Polski, „Kultura”, nr 11/410 (1981), s. 98–99. Den Parisbaserade polskspråkiga tidskriften Kultura rapporterade i november 1981 att en friktion hade uppstått i början av oktober. Solidaritet vägrade då att ta emot 30 ton knäckebröd och bad om att få torrmjölk. Korrespondenten skrev: ”Detta kom som en obehaglig överraskning och föranledde mycket ofördelaktiga kommentarer.” Till slut tog Svenska Röda Korset över knäckebrödstransporten. Se Akcja pomocy dla Polski, Kultura, nr 11/410 (1981), s. 98–99. proj. Piotr Młodożeniec stanowiło szok dla szwedzkiej opinii publicznej. Zniknęła pow ściągliwość w komentowaniu sytuacji w Polsce. Stan wojenny został całkowicie potępiony. Najpierw doszło do spontanicznych protestów w formie mniej lub bardziej masowych manifestacji. Od razu rozpoczęto zbiórkę pieniędzy dla represjonowanych i ich rodzin. Następnie skoncentrowano się na pomocy humanitarnej (której skala biła rekordy zaangażowania szwedzkiego w tej dziedzinie) oraz akcji informacyjnej o postępowaniu władz polskich, życiu codziennym w Polsce stanu wojennego oraz o losie działaczy „Solidarności” – teraz więźniów, internowanych lub ukrywających się. Przewodniczący dwóch największych central związkowych w Szwecji: Gunnar Nilsson (LO) i Lennart Bodström (TCO) złożyli protest w Ambasadzie PRL w Sztokholmie. Zaapelowali w nim o zgodę na wjazd do Polski specjalnej komisji, która mogłaby zorientować się, w jakich warunkach przebywają aresztowani. Po tragedii w kopalni „Wujek” (milicja zastrzeliła ośmiu górników) LO potępiła brutalność milicji. Ważną decyzją rządu szwedzkiego kilka tygodni po wprowadzeniu stanu wojennego było przyznanie azylu politycznego wszystkim polskim uchodźcom. Tuż po wprowadzeniu stanu wojennego szef SAP, wówczas partii opozycyjnej, Olof Palme oświadczył, że to, co się dzieje w Polsce nie stanowi jej sprawy wewnętrznej. 13 marca 1982 roku podczas demonstracji w Sztokholmie przeciwko dyktaturom, przypomniał on wydarzenia w Polsce: „Można kogoś zabić – stwierdził – albo zmusić do milczenia. Ale nie można wymazać z ludzkiej pamięci przeżycia szesnastu miesięcy demo kracji, marzeń o społeczeństwie wolnym od strachu, kłam stwa i władzy jednostki”. Palme zażądał uwolnienia wszystkich aresztowanych i internowanych, zaprzestania represji i umożliwienia „Solidarności” nieskrępowanego działania. Przemówienie podsumował: „Nasza solidarność z narodem polskim nie ustanie. Polska jest nam bliska”. Cztery dni później Palme powtórzył te słowa w Riksdagu. Po przejęciu władzy we wrześniu 1982 r. Palme pozostał konsekwentny w swym krytycznym stosunku do władz PRL, chociaż w Warszawie li czono na przychylniejszą postawę nowego rządu szwedzkiego. Rząd szwedzki zaryzykował pogorszenie stosunków z PRL, gdy jednoznacznie poparł „Solidarność”, zwłaszcza po 13 grudnia 1981 r. Doradca Olofa Palmego, wiceminister spraw zagranicznych Szwecji Pierre Schori, po latach podkreślił, że istotą polityki szwedzkiej było konsekwentne wspomaganie opozycji w Polsce, przy jednoczesnym utrzymaniu stosunków dyplomatycznych i dialogu z władzami. Zdaniem jednego z liderów „Solidarności” Janusza Onysz kiewicza, ta pomoc była bardzo kłopotliwa dla władz w War szawie, ponieważ zawsze przedstawiały one Szwecję jako kraj o uczciwym spojrzeniu na stosunki międzynarodowe, niezwykle krytycznie oceniający politykę Stanów Zjedno czonych. Dlatego Szwecja poważnie utrudniła uprawianie przez rząd PRL propagandy, prezentującej „Solidarność” jako przykład amerykańskiej dywersji w Europie. ❖ Paweł Jaworski 34 inre angelägenhet. Den 13 mars 1982 under en demonstration i Stockholm mot världens diktaturer påminde han om händelserna i Polen. Han sade att man kunde döda människor eller tvinga dem att tiga men man kunde inte utplåna minnet av sexton månader med demokrati eller kväva drömmen om ett samhälle utan rädsla, lögn och despotism. Palme krävde att alla arresterade och internerade skulle befrias, att repressalierna skulle upphöra och Solidaritet tillförsäkras oinskränkta möjligheter att verka. Han sammanfattade: ”Vår solidaritet kommer inte att upphöra. Polen ligger oss nära.” Palme upprepade dessa ord i riksdagen fyra dagar senare. Efter det svenska regeringsskiftet i september 1982 förblev Palme som statsminister konsekvent kritisk i förhållande till den polska regimen trots att man i Warszawa hade hoppats på en mera välvillig inställning från den nya svenska regeringens sida. Den svenska regeringen tog risken att få försämrade relationer med Folkrepubliken Polen när den i otvetydiga termer uttryckte sitt stöd till Solidaritet, i synnerhet efter den 13 december 1981. Olof Palmes rådgivare, kabinettssekreterare Pierre Schori, underströk många år senare att den svenska politiska linjens kärna hade bestått i att konsekvent stödja den polska oppositionen och samtidigt upprätthålla de diplomatiska relationerna och en dialog med den polska regimen. Enligt Janusz Onyszkiewicz, en av Solidaritets ledare, var detta stöd mycket besvärligt för den polska regeringen som alltid hade framställt Sverige som ett land med en ärlig attityd i de internationella relationerna och med en ovanligt kritisk inställning till USA:s politik. Sverige gjorde det därför betydligt svårare för den polska regeringen att bedriva propaganda som skulle framställa Solidaritet som ett exempel på amerikansk destabiliserande verksamhet i Europa. ❖ Paweł Jaworski Paweł Jaworski, docent w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego; stypendysta Svenska Instytutet. Autor m. in. książki pt. Polska niepodległa wobec Skandynawii 19181939, Wrocław 2001 oraz edycji fragmentu pamiętnika Alfreda Wysockiego pt. Na placówce dyplomatycznej Sztokholmie 19241928, Torun 2004. Paweł Jaworski, docent vid Historiska institutionen vid Wroclaws universitet, Svenska Institutets-stipendiat. Författare till bland annat Den återupprättade Polens relationer till Norden 1918-1939, Wroclaw 2001. Han har även redigerat utdrag ur Alfred Wysockis memoarer under namnet På legation i Stockholm 1924-1928. Minnesanteckningar., Torun 2004. Solidarność: związek zawodowy, partia czy symbol? Wywiad z Longinem Komołowskim Solidaritet – fackförening, parti eller nationell symbol? Intervju med Longin Komołowski Zbigniew Bidakowski: Jak czuje się człowiek, który zmienił bieg historii, oblicze Europy? Longin Komołowski: nigdy w takich kategoriach nie myślałem Zbigniew Bidakowski: Hur känner sig en man som ändrat historiens förlopp och Europas utseende? Longin Komołowski: Jag har aldrig tänkt på mig själv i de ka ZB: Czy po trzydziestu latach uważa Pan, że Pańskie oczeki wania, marzenia, ambicje się spełniły? LK: Nie było planu, który można było ściśle realizować. Wszy Z.B: Anser du nu, trettio år senare, att dina förväntningar, drömmar och ambitioner har förverkligats? L.K.: Det fanns ingen exakt plan att följa. Vi kom mycket längre osobie, bo to są słowa za bardzo patetyczne. Solidarność na pewno zmieniła Europę, a jak Europę to i świat, a przedtem Polskę. Dla mnie to są zmiany fundamentalne, bo żyjemy w wolnym kraju. I o tym, jak będzie Polska wyglądała to my stanowimy i o tym nikt za nas już nie zadecyduje. Jednak trzeba stale pamiętać, że są w kraju środowiska, których sytuacja ekonomiczna nie polepszyła się a czasem wręcz stała się gorsza, np. wielu byłych pracowników PGR-ów. Jest więc oczy wiste, że ocena zmian jest zróżnicowana. Demokracja niesie ze sobą nie tylko wolność w każdym wymiarze ale również różnice w sytuacji ekonomicznej poszczególnych ludzi. Stąd też biorą się różnice zdań również co do oceny skutków prze łomu solidarnościowego, ale generalnie Solidarność absolutnie zmieniła Polskę, zmieniła Europę, upadł mur berliński i w związku z tym zmienił się świat. A wszyscy ludzie, którzy tworzyli Solidarność mają w tym swój udział. stko poszło dalej niż bym ważył się zakładać. Wolność Polski – to był przecież główny cel, ale też nikomu nie marzyło się, że to może nastąpić tak szybko. Aby uczciwie i rzetelnie odpowiedzieć na to pytanie trze ba zderzyć moje osobiste doświadczenie z doświadczeniem, zwykłego poszczególnego człowieka.Na przykład działacza Solidarności, który walczył o to, aby Solidarność powstała, narażał się w stanie wojennym, aby przetrwała i który teraz może zadawać sobie pytanie, co on osobiście osiągnął po 1989 roku, czyli po zmianie ustroju. I tu jest bardzo różnie. Jeden został ministrem, wicepremierem, posłem, jak ja, inny pracuje w tym miejscu, co dawniej albo jest bezrobotny bo upadł jego zakład pracy, Bastion Solidarności np. Stocz- tegorierna, det är väldigt stora ord. Solidaritet har helt visst förändrat Europa och därmed också världen, och innan dess Polen. För mig är det fundamentala förändringar, för nu lever vi i ett fritt land. Och hur Polen ska se ut är det vi som avgör, ingen annan bestämmer längre det åt oss. Men man bör ständigt hålla i minnet att det finns grupper i landet som inte fått en bättre ekonomisk situation, utan ibland tvärtom fått det sämre, t ex många som arbetade på de statliga jordbruken. Det är alltså självklart att förändringarna bedöms olika. Demokrati för inte bara med sig frihet på alla plan utan också att enskilda människors ekonomiska situation varierar. Därför råder det även delade meningar om effekterna av den vändpunkt som Solidaritet kom att medföra, men generellt har Solidaritet absolut förändrat Polen, Europa har förändrats, Berlinmuren har fallit och därför har världen förändrats. Och alla männsikor som var med och skapade Solidaritet har sin del i det. än jag vågat hoppas. Polens frihet – det var ju huvudmålet, men det föresvävade ingen att det skulle ske så snabbt. För att ärligt och trovärdigt svara på den frågan måste man ställa mina personliga erfarenheter mot en genomsnittlig människas erfarenheter. Till exempel en Solidaritetsaktivist som kämpat för att Solidaritet skulle uppstå, som tog stora risker under krigstillståndet för att rörelsen skulle överleva och som nu kan ställa sig frågan vad han personligen har uppnått efter 1989, efter förändringen av det politiska systemet. Det kan se mycket olika ut. En har blivit minister, vice premiärminister och parlamentsledamot som jag, en annan arbetar på samma plats som tidigare eller är arbetslös för att hans arbetsplats, Solidaritets bastion, t.ex. Szczecinvarvet, har gått omkull, el- 35 nia Szczecińska, albo jest już emerytem i ma problemy ekonomiczne bo emerytura nie jest w Polsce wysoka. W dyskusjach oceniających tamten okres często słychać: to nie tak miało być. Można zapytać, ale jak miało być? Nie chcę być sędzią w tej kwestii, bo jestem w gronie ludzi, którym kariera życiowa ułożyła się. Można stwierdzić , że ocena o którą nam chodzi musi być obiektywna, oderwana od sytuacji osobistej oceniającego ale życie nie jest bytem idealnym, główny antykomunistyczny opór był właśnie w wielkich, zakładach państwowych. Ich byli pracownicy mogą oceniać dzisiejszą sytuację jako niesprawiedliwą.Debata na temat Solidarności będzie w Polsce trwała , jak długo będzie żyło moje pokolenie. Ja jednak uważam, że zawsze trzeba przykładać obiektywne miary. Trzeba więc oceniając przemiany, pytać, czy stan wirtualnej ekonomii, w jakiej trwała gospodarka za PRL-u mógł dalej trwać? Pamiętam, jak dyskutowaliśmy u mnie w domu w większej grupie pracowników stoczni, a było to jeszcze przed okrągłym stołem, o bezrobociu. Czytaliśmy wtedy Hayeka – a więc mistrza liberalnej gospodarki. Poruszały nas zawarte tam stwierdzenia, że wszystko wyreguluje niewidzialna ręka rynku, że bezrobocie może być, byle nie przekraczało niebezpiecznych społecznie granic. Każdy robotnik widział, że w zakładzie u niego jest mnóstwo ludzi, którzy nic nie robią, bo nie mają nic do roboty. Kursowały szydercze hasła: „czy się stoi, czy się leży – 2 tysiące (zł) się należy” – to przecież nie komunistyczna władza takie prześmiewcze hasła wymyślała, tylko wymyślili je robotnicy, obserwując rzeczywistość, więc świetnie wiedzieli, że cały ten system jest nie do utrzymania, że trzeba zmian.Tylko, że wówczas mizerne było nasze wyobrażenie o gospodarce rynkowej. ZB: Jaka była Pańska droga do opozycji? Wiem, że już jako młody człowiek, dwudziestolatek , uczestniczył Pan w słyn nym straju grudniowym w Stoczni Szczecińskiej. LK: Były domy, w których trwała debata na temat prze- szłości, patriotyzmu, gdzie były tradycje walki np. rodzice byli w AK. U mnie tak nie było. Ja pochodzę ze środowiska repatrianckiego. Moja rodzina przyjechała z okolic Oszmiany (dziś Białoruś, kiedyś Litwa) pierwszym transportem repatrianckim i dotarła do Czaplinka, małego miateczka w woj. koszalińskim. I tam się urodziłem. Pamiętam dobrze te klimaty: wystawianie stołów na ulice w soboty i niedziele, patriotyczne śpiewy, potrawy, wschodnie zwyczaje, dyskusje, ale nie o polityce. W moim domu debata o polityce nie dominowała w debacie starszych i ja nie nasiąkałem duchem opozycji, buntu.W 1961r. wyjechałem do Szczecina, do szkoły budowy okrętów, poszedłem na demonstrację w marcu 1968 roku, wziąłem udział w marszu, oberwałem od milicji pałą i to było moje pierwsze zetknięcie z polityką, ale to nie było w dalszym ciągu świadome działanie. Z drugiej strony, nie był to też udział z pobudek łobuzerskich, bo przecież wiedziałem z grubsza, o co chodzi i czym demonstrowanie grozi, byłem już wówczas po lekturach o Katyniu i po wielu dyskusjach na temat polityki. A groziło nie tylko pobiciem pałą, bo mnie na przykład próbowano wyrzucić ze szkoły w maturalnej klasie, kolega z klasy, który widział mnie na demonstracji – wskazał mnie milicji. Później brałem udział w sławnym strajku grud- ler så är han pensionär och har ekonomiska problem för pensionen i Polen är inte hög. I diskussioner om den här perioden hör man ofta: det var inte så här det skulle bli. Man skulle kunna fråga: men hur skulle det bli? Jag vill inte vara domare i den frågan, för jag är en av dem som det gått bra för. Man kan hävda att en bedömning av den här perioden måste vara objektiv, frikopplad från bedömarens personliga situation, men livet är inte perfekt, det antikommunistiska motståndet fanns framför allt på stora statliga företag. De som arbetade där kan bedöma dagens situation som orättvis. Debatten om Solidaritet kommer att pågå i Polen lika länge som min generation lever. Men jag anser att man alltid måste försöka ha en objektiv måttstock. När man bedömer transformationen måste man fråga sig om den fiktiva ekonomi som fanns i Kommunistpolen skulle ha kunnat fortgå? Jag minns hur en stor grupp varvsarbetare diskuterade arbetslöshet hemma hos mig, och det var innan rundabordssamtalen. Vi läste Hayek, den liberala ekonomins mästare. Vi blev alla tagna av konstaterandet att marknadens osynliga hand reglerar allt, att det kan få finnas arbetslöshet, bara den inte överskrider gränser som är farliga för samhället. Varje arbetare kunde se att det fanns gott om folk som inte gjorde någonting på hans arbetsplats, för de hade inget att göra. Detfanns en slogan som löd: ”Vare sig du ligger eller står – 2000 (złoty) i handen du får” – det var ju inte de kommunistiska makthavarna som hittade på sådana hånfulla slogans, det var arbetarna som hittade på dem när de iakttog verkligheten. De visste mycket väl att systemet inte skulle hålla, att en förändring var nödvändig. Men på den tiden hade vi ingen aning om marknadsekonomi. ZB: Hur hamnade du inom oppositionen? Jag vet att du re dan som ung man, i tjugoårsåldern, deltog i den berömda decemberstrejken på varvet i Szczecin. LK: Det fanns hem där det pågick en diskussion om det för- flutna, om patriotism, hem med en kamptradition, föräldrarna hade t ex varit med i Hemmarmén under andra världskriget. Så var det inte hos mig. Jag kommer från en miljö med människor som förflyttades från de östra delarna efter andra världskriget. Min familj kom från trakten utanför Ashmyany (idag Vitryssland, tidigare Litauen) med den första transporten till Czaplinek, en liten stad utanför Koszalin. Och där föddes jag. Jag minns stämningen mycket väl: borden som ställdes ut på gatan på helgerna, patriotiska sånger, maträtter, seder från öst, diskussioner, men inte om politik. I mitt hem var det inte den politiska debatten som dominerade i de äldres samtal och jag insöp ingen oppositionell anda, ingen revolt. 1961 åkte jag till Szczecin, till skeppsbyggarskolan, jag demonstrerade i mars 1968, jag blev slagen av milisen, och det var min första kontakt med politiken, men det var ännu inget medvetet agerande. Å andra sidan var jag heller ingen ligist, för jag visste ju i stora drag vad det handlade om och vad jag riskerade när jag demonstrerade, jag hade redan läst om Katyń och deltagit i många diskussioner om politik. Och jag riskerade inte bara att bli slagen, man försökte exempelvis kasta ut mig från skolan, en klasskamrat som hade sett mig demonstrera pekade ut mig för milisen. Sedan deltog jag i den berömda decemberstrejken 1970 och i den s.k. Bałuka- från fr frå n 5660 56 5 6 66 6 60 0 Hanoi SEK E EK ** RES ES E SF FRÅN FR RÅN 13 NOVE RÅ NOVEMBER OV OVE EMBER EM E ER FFly Flyg medd LOT Till Vietnam * * T/R resa från Stockholm-Arlanda inkl. skatter och serviceavgift. Gäller vid köp på www.lot.com. Begränsat antal platser, speciella regler gäller. Priser kan komma att ändras vid kursförändringar. proj. Jerzy Janiszewski niowym w 1970 roku i w styczniu 1971 w tzw. strajku Bałuki. Ale był też moment, kiedy uległem presji i zapisałem się do partii – w 1977 r. i byłem w niej do sierpnia 1980 r. W stanie wojennym nie zostałem internowany, w wyniku poręczenia mojego bezpośredniego przełożonego. W lutym 1982 na prośbę kolegi, bym włączył się do konspiracji w Solidarności podziemnej – zrobiłem to. I wtedy zaczęła się moja działalność polityczna i społeczna trwająca do dzisiaj. strejken i januari 1971. Men det fanns också ögonblick när jag gav efter för trycket och 1977 gick jag med i kommunistiska partiet och blev kvar till augusti 1980. Under krigstillståndet blev jag inte internerad tack vare min överordnade som gick i god för mig. I februari 1982 när min kollega bad att jag skulle gå med i det underjordiska Solidaritet gjorde jag det. Och då började mitt politiska och samhälleliga arbete som pågår än idag. ZB: Do Gdańska w sierpniu 1980 roku przyjeżdżali eksper ci, dziennikarze z całego świata. O Szczecinie wiedziało się mniej. Jaka była specyfika działalności opozycyjnej w Szcze cinie, czy było bardziej niebezpiecznie, walka była twardsza bo władze komunistyczne w Szczecinie nie bały się, że świat patrzy im na ręce tak jak w Gdańsku czy w Warszawie? LK: Władza komunistyczna wszędzie była taka sama. Jakichś ZB: Experter och journalister från hela världen kom till Gdańsk i augusti 1980. Om Szczecin visste man mindre. Hur såg den oppositionella verksamheten i Szczecin ut, var den farligare, var kampen hårdare eftersom de kommunistiska makthavarna inte var rädda att världen höll ett vaksamt öga på dem som i Gdańsk och Warszawa? LK: Den kommunistiska maktapparaten var likadan överallt. szczególnych różnic w traktowaniu opozycjonistów w Szcze cinie w porównaniu z innymi miastami nie zuważyłem, w każ dym razie po sierpniu 1980 r. Bo ten okres znam z autopsji. Oczywiście, były prześladowania polegające m. in. na natarczywej inwigilacji, wywieraniu presji na człowieka. Tak jak robiono to w Gdańsku z Lechem Wałęsą. Pierwszy okres po dojściu Gierka do władzy, w 1970 roku po naszych strajkach, to był okres pewnej swobody i ożywienia widocznych w kulturze – nowa fala w poezji, Barańczak, Zagajewski, kabarety, tak jak po przełomie roku 1956, ale szybko dokręcono śrubę w całym kraju. Wyszło na jaw całe oszustwo tej gierkowskiej przemiany, rady pracownicze tworzone po 1970 rychło przekształciły się w partyjne przybudówki. Niektórzy opozycjoniści szczecińscy byli w kontakcie z Gdańskiem: z Wolnymi Związkami Zawodowymi, z ROPCIO. Dla mnie zawsze wzorem był Gdańsk. Tam zaczął się strajk w grudniu 1970, potem dopiero ta fala przeszła do Szczecina. Jedyne, co zrobiliśmy samodzielnie to był ten drugi strajk, w styczniu 1971 roku, tzw. „strajk Edmunda Bałuki”. Został sprowoko- 38 Jag har inte märkt att oppositionella behandlades annorlunda i Szczecin mot i andra städer, i alla fall inte efter 1980. För den perioden känner jag till personligen. Naturligtvis förekom för följelser, bl.a. ihärdig övervaktning och att man utsatte folk för påtryckningar. Som man gjorde med Lech Wałęsa i Gdańsk. Första perioden efter att Edward Gierek kommit till makten, efter våra strejker 1970, rådde en period av viss frihet och vitalitet som märktes i kulturen – nya vågen inom poesin, Barańczak, Zagajewski, kabaréer, precis som efter vändpunkten 1956, men snabbt drogs skruvarna åt i hela landet. Hela bedrägeriet med kursändringen under Gierek avslöjades, arbetarråden som skapats efter 1970 omformades snart till partibihang. En del oppositionella i Szczecin hade kontakt med dem i Gdańsk: med de fria fackföreningarna, med ROPCiO (Rörelsen till försvar för mänskliga och medborgerliga rättigheter). För mig var det alltid Gdańsk som var förebilden. Där startade strejken i december 1970 och först därefter spred den sig till Szczecin. Det enda vi gjorde på egen hand var den andra strejken, i januari 1971, den s.k. Edmund Bałuka-strej- ken. Den provocerades fram. Det började med att media informerade att personalen som tillverkade rör på varvet hade inlett en frivillig arbetsinsats. Det var rena idiotin från partifolket att tala om en frivillig arbetsinsats under sådana omständigheter, just efter att strejken i december, som krävt så många människoliv, hade upphört. Det väckte ont blod på arbetsplatsen, naturligtvis var det inte tal om någon frivillig arbetsinsats på röravdelningen, varvsgrindarna stängdes och strejken inleddes. Det var en hemskt och farlig strejk. Varvet var omringat av pansarvagnar, sedan kom milisen med sina hundar, de stod längs murarna till varvet, sida vid sida. Det var då Gierek kom till varvet och ställde sin berömda fråga ”Hjälper ni till?” och arbetarna som samlats i stora matsalen svarade: ”Vi hjälper till.” Även augustistrejkerna inleddes i Gdańsk. Det viskades: ”De strejkar i Gdańsk, när strejkar vi?” Och efter några dagar inleddes strejken även hos oss. Ibland, jag vet inte varför, har det påståtts att det var så annorlunda hos oss i Szczecin, men det är inte sant. ZB: Är eller bör Solidaritet vara en nationell symbol eller bara en fackföreningsrörelse bland alla andra? LK: Det är naturligtvis ett problem och de senaste händelserna på Solidaritetskongressen aktualiserar den frågan. Solidaritet har en betydelse som står över tid och partier. Det är en rörelse som har förändrat Polen, Europa och världen som vi sa, och det är inget att diskutera. Ibland förs det fram att det var Berlinmuren som var viktigast, att det var med den som allt började, men det är faktiskt inte sant. Muren skulle inte ha rivits om det inte vore för Solidaritet. Och om det är så har Solidaritet ett värde i sig för Polen och för Europa. Under lång tid som fackföreningsman såg jag att Solidaritet var hoppet för olika rörelser i hela världen. Vart vi än åkte som representanter för Solidaritet blev vi utfrågade om vilken väg Solidaritet skulle ta, vad som skulle komma härnäst. Det var ju något nytt, fascinerande, en allians mellan arbetare och intellektuella som ändrade maktbalansen i Europa! Fackföreningsrörelser på andra platser sysslade med typisk fackföreningsverksamhet och var marginaliserad. Men Solidaritet hade en utökad verksamhetsform. Den lät sig ledas av kyrkans och Johannes Paulus II:s läror – ”Bär varandras bördor” – med andra ord, någon typisk fackföreningsrörelse var det inte. Jag hade velat att det skulle fortsätta vara så och att det inte skulle bli någon vanlig fackföreningsrörelse. Men tiden för med sig förändringar. En ny generation kommer till tals. Har den här frågan om identitet, själva minnet av att fackföreningen kommer från en sådan rörelse, någon avgörande betydelse den generationen, kan man bevara den identiteten? Lech Wałęsa föreslog att vi ska rulla ihop fanorna, dvs. bevara Solidaritet som symbol, som legend, och låta dagens Solidaritet vara en annan fackförening. Det är inte så dumt sagt. Solidaritet var samtidigt både en fackföreningsrörelse och en samhällsrörelse, alltså något som liknar ett massparti. Men finns det behov av en fackföreningsrörelse som fyller den funktionen i ett demokratiskt land idag? Partierna fungerar ju som de ska, fackföreningarna och samhällsorganisationerna, dvs. massvis med oavhängiga strukturer, verkar som de ska. Efter 1989 har Solidaritet samar- ☛ fort. sid. 42 wany. Zaczął się tak, że media podały informację, że załoga rurowni rozpoczęła czyn społeczny. To była straszna głupota działaczy partyjnych, żeby w takich warunkacj, po ledwo co zakończonym strajku grudniowym, w którym padło wiele ofiar śmiertelnych, mówić o czynie społecznym. Spowodowało to wielkie oburzenie w zakładzie, oczywiście w rurowni żadnego czynu społecznego nie było, zamknięto bramę stoczni i zaczął się strajk. Ten strajk był straszny i groźny. Stocznia otoczona była wozami pancernymi, potem pojawili się milicjanci z psami, stali naokoło murów stoczniowych, jeden przy drugim. To wtedy właśnie do stoczni przyjechał Gierek i wtedy padło to jego sławne – pomożecie? i odpowiedź robotników, zgromadzonych na Stołówce Głównej – pomożemy. Strajki sierpniowe też rozpoczął Gdańsk. U nas na ucho szeptano: w Gdańsku stoją to kiedy my stajemy? I po paru dniach i u nas zaczął się strajk. Czasami, nie wiem, po co, ta rzekoma odrębność Szczecina bywa rozgrywana, że niby u nas było inaczej, ale to nieprawda. ZB: Czy Solidarność jest lub powinna być symbolem ogól nonarodowym, czy, po prostu, związkiem zawodowym, jak wszystkie inne? LK: to jest rzeczywiście problem i ostatnie wydarzenia na zjeździe Solidarności dodatkowo aktualizują to pytanie. Solidarność jest wartością ponadczasową i ponadpartyjną. Jest to ruch, który, jak powiedzieliśmy, zmienił Polskę, Europę i świat i o tym nie ma co dyskutować. Pojawiające się niekiedy opinie, że to mur berliński był najważniejszy, że to od niego wszystko się zaczęło to po prostu nieprawda. Nie byłoby obalenia muru, gdyby nie było Solidarności. No więc skoro tak – to Solidarność jest wartością samą w sobie dla Polski i dla Europy. Przez długi czas, jako działacz związkowy, widziałem, że była to na dzieja dla różnych ruchów na całym świecie. Gdziekolwiek wyjeżdżaliśmy, jako przedstawiciele Solidarności, byliśmy wy pytywani, jaką drogą Solidarność pójdzie, co jeszcze nowego wymyśli? To było przecież coś nowego, fascynującego, sojusz robotników z intelektualistami, który zmienił układ sił w Europie! Ruch związkowy gdzie indziej , zajmował się tymczasem typowymi działaniami związkowymi i był spychany na margines. A Solidarność miała poszerzoną formułę działania. Kierowała się naukami Kościoła i Jana Pawła II – „jedni drugich brzemiona noście” – no, słowem, to nie był typowy ruch związkowy. Ja chciałem, żeby to trwało i żeby to nie był zwyczajny związek zawodowy. Ale czas niesie zmiany. Dochodzi do głosu nowe pokolenie. Czy dla niego ta kwestia tożsamościowa tzn. pamięć, że związek wywodzi się z takiego właśnie ruchu ma decydujące znaczenie, czy taką tożsamość związku da się utrzymać? Lech Wałęsa proponował: zwińmy sztandary, tzn. zachowajmy Solidarność jako wartość, symbol, legendę a ten dzisiejszy, to niech będzie już inny związek. W tym jest dużo mądrości. Solidarność była związkiem zawodowym i ruchem spo łecznym jednocześnie, czyli czymś podobnym do masowej partii. Ale czy dzisiaj w demokratycznym państwie potrzeba, by związek zawodowy pełnił taką rolę, przecież funkcjonują partie, działają związki zawodowe, organizacje społeczne czyli mnóstwo suwerennych struktur demo- ☛ cd. str.42 39 Świadectwo żony En hustrus vittnesmål Wspomnienia żony internowanego, zawarte w powieści Biało-czerwone goździki i Wrona Wrona, czyta się znakomicie. Poruszają czytelnika mocą autentyzmu, świetnie rejestrowanych przeżyć. Napisane są wartkim stylem, który „umięśnia” narrację, a zarazem mają siłę reporterskiej relacji. Już samo połączenie tych walorów jest osiągnięciem. Bardzo ładnie, stylistycznie, rozegrane są „walki myśli” głównej bohaterki. W główne wątki narracji dobrze wkomponowane zostały dialogi, zanurzone w codziennym konkrecie. Zwiększa to nie tylko potoczystość wywodu, ale i uwiarygodnia autentyzm relacji. A relacja ta jest świadect wem swojego czasu, jest pamiętnikiem wnoszącym nowe informacje, pomagające nam lepiej zrozumieć klimat i mechanizmy życia politycznego i publicznego, które kształtowały kolejne dni stanu wojennego. I to od strony dotąd nie eksploatowanej literacko ani historycznie. Prawdopodobnie jest to pierwsza taka książka – gruntowna, wiarygodna i błyskotliwie napisana – relacja żony internowanego. Opowieść jest ważną pozycją pośród świadectw ruchu oporu wobec reżimu totalitarnego lat 80-tych. Sam będąc mężem żony internowanego, mimo pewnej wie dzy o jej przeżyciach, nadal nie domyślam się tego wszystkiego, co było znojem i ciągiem utrapień żon ludzi, którzy wskutek internowania czy aresztowania, mogli liczyć na nagłośnienie w niezależnych mediach, gdy tymczasem one cierpiały w ciszy. Tekst ten, obok wielu walorów reporterskich i literackich ma jeszcze dwie ważne zalety, po pierwsze, uniknął pułapek, które czyhają na autorów tekstów „kombatanckich”, mianowicie popadania w patos, „cierpiętnict wo” i koturnowo podaną generalizację. Po drugie, lektura wciąga i nie ma większej zalety w przypadku tekstu literackiego. Pełen czytelniczej satysfakcji dzięki świetnie napisanej, pasjonującej opowieści z radością dowiaduję się, że Jolanta Szutkiewicz chce swą opowieść kontynuować. Teraz rzecz dotyczyć ma czasu na emigracji w Szwecji. Znając, dzięki uprzejmości autorki, plan literackiego przedsięwzięcia pod roboczym tytułem: Chleb i sól na brzegu skały, jestem przekonany, że również i ta opowieść okaże się ważnym i czytelniczo atrakcyjnym zapisem doświadczeń ludzi Solidarności żyjących poza Krajem. ❖ Det är en njutning att läsa Vitröda nejlikor, memoarer av hust run till en internerad. Som läsare blir man rörd av äktheten och de så utmärkt återgivna upplevelserna. Boken är skriven i en livfull stil som ger handlingen ”kött och blod”, samtidigt som den har styrkan hos ett reportage. Att lyckas förena dessa två egenskaper är en bedrift. Huvudpersonens ”stridande tankar” skildras mycket fint. Dialogerna är välkomponerade och väl förankrade i det vardagligt konkreta. Det gör inte bara framställningen ännu otvungnare utan ökar också trovärdigheten och äktheten. Berättelsen är ett vittnesmål av sin tid, de är memoarer som ger oss ny information och hjälper oss att bättre förstå det politiska och offentliga livets atmosfär och mekanismer, som formade dagarna under krigstillståndet. Och det från en sida som hittills inte utforskats, vare sig litterärt eller historiskt. Det är förmodligen den första boken i sitt slag – grundlig, trovärdig och lysande skriven av hustrun till en internerad. Romanen är ett viktigt tillskott i raden av vittnesmål från oppositionen mot den totalitära regimen på 80-talet. Själv gift med hustrun till en internerad kan jag fortfarande inte, trots viss kunskap om hennes upplevelse, föreställa mig alla vedermödor och raden av plågor för hustrurna till människor som på grund av internering eller gripanden kunde räkna med stort utrymme i oberoende media, medan de själva fick lida i tysthet. Vid sidan av många förtjänster, både som reportage och litterärt verk, har texten ytterligare två viktiga egenskaper. För det första har den lyckats undvika de fallgropar som finns för författare till ”kombattant”-texter, de hemfaller nämligen ofta åt patos, ”martyrskap” och svulstiga generaliseringar. För det andra, man slukar boken och det finns ingen bättre egenskap för en litterär text. Full av läsglädje tack var den välskrivna och fängslande romanen har jag glädjande nog fått veta att Jolanta Szutkiewicz vill skriva en fortsättning. Den här gången ska det handla om exilen i Sverige. Författaren har varit vänlig nog att delge mig planen för det litterära verket med arbetstiteln Bröd och salt på klippkanten och jag är övertygad om att även den romanen visar sig vara en viktig och läsvärd nedteckning av de erfarenheter Solidaritetsfolket som lever utanför Polen har gjort. ❖ Zygmunt Barczyk Zygmunt Barczyk Jolanta Szutkiewicz : Biało-czerwone goździki i Wrona, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010. 40 Jolanta Szutkiewicz: Vitröda nejlikor, memoarer av hustrun till en internerad (Biało-czerwone goździki i Wrona), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, Tablica Minnestavla W Sztokholmie, 28 maja b. r., odsłonięto tablicę, na której dwujęzyczny napis głosi iż jest ona hołdem – „dla Szwedów i Polaków, którzy złączeni duchem solidarności przyczynili się do zbudowania wolnej i zjed noczonej Europy.” W uroczystości uczestniczyło wielu uczestnikw tych wydarzeń, które tablica upamiętnia. Pamiątkowa tablica powstała z inicjatywy polskiej przy wsparciu Miasta Sztokholmu. Odsłaniali ja wspólnie prezydent Sztokholmu Bo Bladholm oraz ambasador polski Michał Czyż. Głos zabrała też szwedzka minister d/s europejskich Birgitta Ohlsson. Tablice umieszono na hotelu „Pod Orłem” –„Hotell Örnsköld”, przy Nybrogatan 6. To miejsce ma specjalne znaczenie dla historii polskiej opozycji antykomunistycznej. W hotelu zatrzymywali się polscy dysydenci przybywający do Sztokholmu by nawiązać kontakt ze szwedzkim społeczeństwem, organizacjami i związkami zawodowymi. W Sztokholmie ukazywał się też wówczas szwedzki periodyk „Hotel Örnsköld” zamieszczający przekłady najważniejszych tekstów polskiej opozycji. Czasopisma polskie, efemeryczne lub bardziej trwałe, ukazujące się w ostatnich dwóch stuleciach nie w Polsce, tylko w różnych zakątkach świata, ale przede wszystkim w Paryżu, Rzymie, Londynie i w Niemczech oraz Stanach Zjednoczonych wydawane były po polsku. Jednym z bardzo nielicznych wyjątków jest pismo pt. „Hotel Örnsköld”, w którym tylko ten tytuł jest po polsku a cała zawartość po szwedzku, i jest to jedno z najbardziej polskich czasopism w historii. Radę redakcyjną tworzyli: Anders Bodegård, Maria Borowska, Lars Kleberg, Agneta Pleijel, Jakub Święcicki. Zatrzymując się jeszcze chwilę przy tytule, można by się zastanowić, czy nawiązuje on świadomie do nazwy Hôtel Lambert. Nie był to hotel, gdzie zatrzymywali się ubodzy emigranci i kurierzy z podbitego kraju, lecz pałac w Paryżu – w XIX w. siedziba księcia Adama Czartoryskiego, szefa największego odłamu polskiej emigracji – centrum polskiej niezależnej dyplomacji, propagandy i kultury. Podtytuł pisma brzmi Polsk dikt och debatt (Polska poezja i debata), co jest nawiązaniem do polskiej romantycznej tradycji, kiedy to, wobec nieistnienia polskiego państwa, ambasadorami, przywódcami konspiracji i duchowymi przewodnikami byli często poeci. W sierpniu 1982 roku przyjechał do Sztokholmu Sławomir Mrożek, na premierę – w Dramaten – swojej sztuki Ambasador i zatrzymał się w hotelu Örnsköld. Ktoś wpadł na pomysł, by tak ochrzcić pismo a właściwie almanach, którego pierwszy numer ukazał się w 1984 r. Ostatni, piąty, wyszedł wiosną 1989 r. w trakcie obrad okrągłego stołu. Redakcja, a właściwie cała grupa skupiona wokół Hotelu Örnsköld, pełniła rolę alternatywnej ambasady reprezentującej nie rząd tylko alternatywne, niezależne społeczeństwa. Nie tylko polskie lecz środkowoeuropejskie ☛ cd. str.42 m. in. czeskie i słowackie, rosyjskie, węgierskie. I Stockholm, den 28 maj i år, har det avtäckts en minnestavla, vars tvåspråkiga inskription förkunnar att den är en hyllning ”till alla de svenskar och polacker som i en anda av solidariteten bidrog till ett fritt och enat Europa”. Många som själva deltog i de aktuella händelserna var närvarande vid högtidligheten. Minnestavlan har tillkommit på polskt initiativ med stöd från Stockholms stad. Den avtäcktes av ordförande i kommunfullmäktige Bo Bladholm och Polens Ambassadör Michał Czyż. Även EUminister Birgitta Ohlsson deltog i ceremonin. Minnestavlan sattes upp på Hotel Örnskölds fasad, Nybrogatan 6. Denna plats har en speciell relation till den polska antikommunistiska oppositionens historia eftersom de polska dissidenter som kom till Stockholm brukade övernatta just på detta hotell. De kom för att knyta kontakter med svenska fackföreningar och andra organisationer. Under Solidaritetstiden utkom även ut en tidskrift, Hotell Örnsköld, där översättningar av den polska oppositionens viktigaste dokument och publikationer publicerades. Polska tidskrifter, vare sig de varit kortlivade eller mer bestående, och som de senaste två århundraden inte har kommit ut i Polen utan i olika delar av världen, främst Paris, Rom, London och i Tyskland samt i USA, har getts ut på polska. En av få undantag är tidskriften ”Hotel Örnsköld”, där hela innehållet är på svenska och ändå är det en av historiens mest polska tidskrifter. Redaktionsrådet utgjordes av Anders Bodegård, Maria Borowska, Lars Kleberg, Agneta Pleijel och Jakub Święcicki. Om dröjer oss kvar en stund vid titeln kan man fundera på om den medvetet knyter an till namnet Hôtel Lambert. Det var inget hotell där fattiga emigranter eller kurirer från det underkuvade Polen tog in, utan ett palats i Paris – på 1800-talet hemvist för adelsmannen Adam Czartoryski, ledare för den största gruppen av exilpolacker – och centrum för den polska oberoende diplomatin, propagandan och kulturen. Tidskriftens undertitel lyder Polsk dikt och debatt, vilket anknyter till den polska romantiska traditionen när det ofta var poeter som var den ickeexisterande polska statens ambassadörer, anförare för den underjordiska motståndsrörelsen och andliga ledare. I augusti 1982 kom Sławomir Mrożek till Stockholm för premiären av sin pjäs Ambassadören på Dramaten, och tog då in på Hotell Örnsköld. Någon kom på idén att döpa tidskriften, eller snarare årsskriften, efter hotellet och det första numret kom ut 1984. Det femte och sist numret kom ut på våren 1989, under rundabordssamtalen. Redaktionen, eller snarare hela den grupp som samlades kring ”Hotel Örnsköld”, fyllde funktionen av alternativ ambassad som representerade inte regeringen utan det alternativa, oberoende samhället. Inte bara det polska utan det centraleuropeiska, bl.a. det tjeckiska, slovakiska, ryska och ungerska. I mittennumret, det tredje, finner vi bl.a. verk av följande framstående poeter och författare: Zbigniew Herbert, Adam Zagajewski, Joseph Brodsky och Milan Szimeczka, Birgitta Trotzig och Agneta Pleijel. Liksom en intervju med Bronisław Geremek och en berättelse med titeln Under jorden, baserad på uttalanden av Bogdan Borusewicz (se intervju i detta nummer av SP), ☛ fort. sid. 42 41 Suecia Polonia Wywiad z Longinem Komołowskim Intervju med Longin Komołowski ☛ cd. ze str.39 ☛ fort.från sid. 39 kratycznego państwa. Solidarność po 1989 betat med partier, skapat en politisk gren, och ingår i Solidaritets valallians, som vann parlamentsvalen 1997, och skapat en regeringskoalition tillsammans med Frihetsunionen (med mig som biträdande premiärminister). Men ett sådant direkt deltagande i statens maktutövande är en smärtsam erfarenhet för många medlemmar och fackföreningsaktivister. Rollerna blandas ihop på ett sätt som är svårbegripligt för samhället och i synnerhet för fackföreningsmedlemmarna. Än idag pågår en svår diskussion inom Solidaritet om hur den där perioden ska bedömas. współpracował z partiami, utworzył Ruch Społeczny i wszedł w skład AWS, który wy grał wybory parlamentarne w 1997 r. i utwo rzył koalicję rządzącą z Unią Wolności (w ramach której zostałem wicepremierem). Ale taki bezpośredni udział w sprawowaniu władzy państwowej jest bolesnym doświadczeniem dla wielu członków i dzia łaczy związkowych. Następuje wówczas trudno zrozumiałe dla społeczeństwa a szcze gólnie dla członków związku, pomieszanie ról, zresztą w Solidarności trwa do dziś trudna dyskusja nad oceną tamtego okresu. ZB: Czy możemy zatem tak podsumować: lepiej byłoby, aby ten związek, który dzi siaj istnieje i nazywa się Solidarność na zywał się jakoś inaczej a Solidarność pozostała ogólnonarodowym, ponad partyjnym i ponadczasowym symbo lem i legendą? LK: Moje związki emocjonalne z Solidarnością nie pozwalają mi na jednoznaczne stwierdzenie, czy tak właśnie powinno się stać. ZB: Kan vi alltså sammanfatta det med att det vore bättre om den fackförening som finns idag och som heter Solidari tet hette något annat och att Solidari tet förblev en tidlös nationell symbol och legend utan partifärg? LK: Mina känslomässiga band till Solidaritet låter mig inte entydigt påstå att det borde bli så. Tack för samtalet Dziękuję bardzo za rozmowę Tablica Minnestavla ☛ cd. ze str.41 ☛ fort.från sid. 41 W numerze środkowym, trzecim, znajdujemy na przykład nazwiska poetów i pisarzy: Zbigniewa Herberta, Adama Zagajewskiego, Josifa Brodskiego i Milana Szimeczki; Birgitty Trotzig i Agnety Pleijel. Również wywiad z Bronisławem Geremkiem i opo wieść zatytułowaną Under jorden (Pod ziemią), którą tworzą wypowiedzi Bogdana Borusewicz (zob. wywiad tym numerze SP), Zbigniewa Bujaka, Władysława Frasyniuka i Bogdana Lisa – czołowych działaczy podziemnej Solidarności, aktywnych w polityce do dzisiaj. Do niezwykłego zjawiska jakim był Hotel Örnsköld wrócimy w jednym z najbliższych numerów. Almanach wydawany był przez Ordfront/ Polsk-Svenskt Kulturcentrum. ❖ Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk och Bogdan Lis – de främsta ledarna för det underjordiska Solidaritet och aktiva inom politiken än idag. Vi återkommer i något av de kommande numren till det märkvärdiga fenomen som var Hotel Örnsköld. Tidskriften gavs ut av Ordfronts Förlag och Polsk-Svenskt Kulturcentrum. ❖ Zbigniew Bidakowski 42 Zbigniew Bidakowski Se Minnestavla på omslagets sista sida nr 3(33)/2010 ”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem wydawanym przez Stowarzyszenie Forum Suecia-Polonia Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: Zbigniew Bidakowski Redaktör/Redaktor: Zbigniew Bidakowski Översättningar/Tłumaczenia: Jurek Hirschberg, Lisa Mendoza Åsberg Grafisk form/Opracowanie graficzne: Anna Bidakowska Foto: Archiwum Senatu, Anna Bidakowska, Marek Gardulski (Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu), Stefan Markiewicz, wikipedia.com, Adress/Adres:”Suecia Polonia”, Himlabacken 8, 170 78 Solna Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, +46-(0)704 868 225 e-mail: [email protected] Alla inbetalningar till Postgiro/ Wszystkie wpłaty na Postgiro: 194 626-8 Föreningen Forum Suecia-Polonia Redaktionen tar inget ansvar för innehåll i annonser, återsänder inte obeställd materiall och har inga möjligheter att svara på alla insända brev. Vi förbehåller oss rätter att förkorta och redigera texter samt ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów nie zamówionych i nie ma możliwości odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany ich tytułów. ISSN 1651-0658 ◆ REDAKTIONSRÅDET/Rada redakcyjna: Ordförande/Przewodniczący: Leo Kantor, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum i Sverige/ publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury w Szwecji Ledamöter/Członkowie: Kjell Albin Abrahamson, publicist och författare, utrikeskorrespondent för Sveriges Radio i Warszawa, Wien och Moskva/publicysta i pisarz, korespondent Szwedzkiego radia w Warszawie, Wiedniu i Moskwie Piotr Cegielski, journalist och F.D direktör för Polska Institutet i Stockholm/dziennikarz, Były dyrektor Instytutu Polskiego w Sztokholmie Katarzyna Janowska, journalist vid veckotidningen Polityka, programledare i polsk TV/dziennikarka tygodnika „Polityka” i TVP Anna M. Packalén, professor i polska vid Uppsala universitet/ profesor filologii polskiej uniwersytetu w Uppsali HÖSTEN 2010 PÅ POLSKA INSTITUTET JESIENNY PROGRAM IP W SZTOKHOMIE KINOTEKA STOCKHOLM. POLSK FILMFESITAL SEPTEMBER-OKTOBER 2010 www.kinoteka.se KINOTEKA STOCKHOLM FESTIWAL FILMU POLSKIEGO WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK 2010 www.kinoteka.se AGNIESZKA HOLLAND - RETROSPEKTIV Sju filmer visas: AGNIESZKA HOLLAND- RETROSPEKTYWA Przegląd filmów Agnieszki Holland En kväll hos Abdon, Feber, Befrielsen, En ensam kvinna, Olivier Olivier, Total Eclipse, Copying Beethoven. Wieczór u Abdona, Gorączka, Aktorzy prowincjonalni, Kobieta samotna, Olivier, Olivier, Całkowite zaćmienie, Kopia mistrza Möte med Agnieszka Holland den 29 september på Bio Victoria. Spotkanie z reżyserem 29 września w Bio Victoria. BROTTSTYCKEN Nya polska filmer UŁAMKI ZDARZEŃ Nowe filmy polskie Reversen, Jag är din, Det onda huset, Skogen, Det mörka rummet är inte farligt, Allt som jag älskar, Kanin a la Berlin, Zero Rewers, Jestem Twój, Zero, Dom zły, Las, Ciemnego pokoju nie trzeba się bać, Wszystko co kocham, Królik á la Berlin KAFKA & SCHULZ KACKERLACKOR OCH KROKODILER Animerade utflykter till Schultz och Kafkas värld. Kortfilmer inspirerade av Bruno Schulz och Franz Kafka. Franz Kafka, K. kontra Kafka, Väggarna, Ansökan, Bagaget Spekulation med biljetter till tiden KAFKA & SCHULZ KARALUCHY I KROKODYLE Animowane wyprawy w świat Schulza i Kafki. Przegląd krótkometrażowych filmów animowanych inspirowanych twórczością Franza Kafki oraz Bruno Schulza. Franz Kafka, K. kontra Kafka, Ściany, Podanie, Ażiotaż biletów na czas, Bagaż BRUNO SCHULZ OCH FRANZ KAFKA GRÄNSLANDETS MÄSTARE JUDISKA MUSEET I STOCKHOLM 4 OKTOBER 2010 - 13 MARS 2011 BRUNO SCHULZ I FRANZ KAFKA MISTRZOWIE POGRANICZA MUZEUM ŻYDOWSKE W SZTOKHOLMIE 4 PAŹDZIERNIK 2010 - 13 MARZEC 2011 Båda författarna kom från assimilerade judiska familjer och skrev på sina respektive modersmål - polska och tyska. De rörde sig i intellektuella kretsar och kände en stark samhörighet med sina länders intellektuella miljöer. Obaj pisarze pochodzili z zasymilowanych rodzin żydowskich i pisali w językach ojczystych - po niemiecku i po polsku. Obracali się w intelektualnych kręgach i czuli silnie związani ze swoim środowiskiem. I utställningen får vi följa hur en europeisk identitet håller på att formas på gränsen mellan det gamla och det nya samhället. Vi får lära känna två av 1900-talets största författare, deras liv och verk. Utställningen ger tillfälle att träda in i en förlorad värld som är en viktig del av bakgrunden till dagens Europa. På utställningen i Stockholm visas bland annat Bruno Schulz verk från Litteraturmuseet i Warszawa (däribland Schulz enda bevarade oljemålning Mötet, scen på småstadsgata med två kvinnor och en ung rabbin), från Judiska historiska institutet i Warszawa och från en privatsamling tillhörande Schulz enda levande släkting, Marek Podstolski, och dessutom Franz Kafkas brev i original. Med anledning av utställningen visas den 4 oktober animerade filmer inspirerade av Kafka och Schulz på filmfestivalen Kinoteka Stockholm, i arrangemang av Polska institutet i Stockholm. Wystawa ukazuje tworzącą się europejską tożsamość na pograniczu starego i nowego. Przedstawia życie i twórczość dwóch spośród największych pisarzy XX wieku. Jest okazją do wejścia w zaginiony świat, który w poważnym stopniu zdecydował o kształcie dzisiejszej Europy. Na wystawie w Sztokholmie zostaną między innymi pokazane prace Bruno Schulza ze zbiorów Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie (między innymi jedyny zachowany obraz olejny Schulza Spotkanie, scena na ulicy miasteczka z postaciami dwóch kobiet i młodego rabina ), Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz z prywatnej kolekcji jedynego żyjącego krewnego pisarza i artysty pana Marka Podstolskiego oraz oryginalne listy Franza Kafki. Wystawie towarzyszyć będą liczne wydarzenia. Jednym z pierwszych stanie się październikowy przegląd filmów animowanych zainspirowanych twórczością Kafki i Schulza na organizowanym przez Instytut Polski w Sztokholmie festiwalu Kinoteka Stockholm. WWW.POLSKAINSTITUTET.SE Posttidning B Avsändare: Suecia Polonia Himlabacken 8, 170 78 Solna
Podobne dokumenty
Chopin czerwony Chopin i rött
Ett av Sveriges finaste renässansporträtt hänger sedan 1820 på Gripsholms slott. Oljemålningen 79x58 cm, utförd på ekpannå,
| Nana Håkansson
Nana Håkansson
