TiCz_14_07 Ks Marian Wroblewski

Transkrypt

To
ru
ni
u
14 (2009)
aw
Ks. Marian Wróblewski*
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
Toruń
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
Kaznodziejstwo uniwersyteckie Johna H. Newmana
w świetle jego wykładu o University Preaching
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
Współczesne uniwersytety europejskie wyrosły z bogatej spuścizny średniowiecznego nurtu poszukiwań prawdy przez ludzki umysł. Dostrzegając
złożoność ludzkiego bytowania poszukiwania nie zacieśniały się tylko do płaszczyzny nauk przyrodniczych, ale także odkrywały jego wymiar humanistyczny.
W tym szerokim spektrum uniwersitas, nie mogło zabraknąć nauk teologicznych.
Dziś nie zmieniła się zasadnicza współczesna koncepcja uniwersytetu, dzięki
temu Kościół i teologia ma do odegrania w nim ważną rolę. J. H. Newman
(1801–1890) podkreśla, że Kościół jest niezbędny dla integralności uniwersytetu,
którego zadaniem jest wychowanie intelektualne. Ma on wpływać na niego
stabilizująco1.
W tym kontekście pojawia się zagadnienie kaznodziejstwa uniwersyteckiego, które odgrywało ogromną rolę w średniowiecznym uniwersytecie.
Rozkwit scholastyki i powstanie uniwersytetów przyczyniły się do rozkwitu
tej formy głoszenia Słowa Bożego. Osoba, która wówczas piastowała urząd
* Adiunkt Wydziału Teologicznego UMK w Toruniu, dr teologii z zakresu homiletyki
w Toruniu.
1
Zagadnieniu potrzeby teologii i jej relacji do nauk przyrodniczych wykładanych
w uniwersytecie J. H. Newmana poświęcił osiem wykładów, natomiast dziewiąty z nich
zatytułował Obowiązki Kościoła wobec wiedzy. Teksty te zostały przetłumaczone i opatrzone
wstępem w opracowaniu P. Mroczkowski, Idea uniwersytetu, Warszawa 1990.
TEOLOGIA_14_2009.indb 125
2010-11-04 11:24:13
Ks. Marian Wróblewski
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
kaznodziei w uniwersytecie cieszyła się ogromnym uznaniem i autorytetem.
Do średniowiecznej tradycji kaznodziejstwa uniwersyteckiego nawiązywał J. H.
Newman, który najpierw jako profesor i pastor Królewskiego Uniwersytetu
Oxfordzkiego, a potem pierwszy rektor katolickiego Uniwersytetu w Dublinie,
piastował urząd kaznodziei z wielkim powodzeniem. Warto więc zwrócić uwagę
na to, jak wielki oxfordczyk realizował w swoim życiu ideał dziwiętnastowiecznego kaznodziei uniwersyteckiego oraz jakie były jego poglądy w tej kwestii.
Spróbujemy więc odpowiedzieć na pytanie, czym powinno charakteryzować
się kaznodziejstwo uniwersyteckie w ujęciu J. H. Newmana? Odpowiedź na to
pytanie uzyskamy, charakteryzując sylwetkę kaznodziejską J. H. Newmana oraz
analizując jego wykład, jaki wygłosił do społeczności studentów i profesorów
uniwersytetu katolickiego w Dublinie na temat kaznodziejstwa uniwersyteckiego
pt.: University Preaching2.
u
126
M
ik
1.J. H. Newman – wzór kaznodziei uniwersyteckiego
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
Chcąc scharakteryzować sylwetkę kaznodziejską J. H. Newmana, który
już w oczach ówczesnych był wzorem dla innych kaznodziei, należy zauważyć,
że jego osobowość została ukształtowana na fundamencie doskonałego wykształcenia uniwersyteckiego, jakie otrzymał zarówno w zakresie nauk teologicznych,
jak i humanistycznych. Cała jego edukacja odbywała się na najlepszym wówczas
anglikańskim uniwersytecie w Oxfordzie. Wzorowy uczeń Oriel College od razu
został dostrzeżony przez profesorów i zaproszony do grona kadry nauczycielskiej
(fellow). Jako młody anglikanin zdecydował się drogę kapłańską i w 1858 roku
przyjął święcenia diakonatu, a rok później został księdzem anglikańskim3. Na
początku jego drogi naukowej i kapłańskiej jego aktywność kaznodziejska
była widoczna na dwóch płaszczyznach. Pierwsza była związana z kościołem
parafialnym, gdzie co tydzień głosił kazania podczas niedzielnych nieszporów, zebranych potem w ośmiu tomach kazań pt.: Parochia Sermons (Kazania
parafialne). Do drugiej płaszczyzny należała jego działalność kaznodziejska
w ramach Uniwersytetu Oxfordzkiego, gdzie 10 razy w ciągu roku specjalnie
wybrany kaznodzieja wygłaszał kazanie na dowolnie wybrany temat. W tym
czasie powstał zbiór kazań uniwersyteckich pt.: Fifteen Sermons Preached before
J. H. Newman, University Preaching, w: The Idea of a University. Defined and illustrated, London 1907, s. 405–426. Zamieszczone w http://www.newmanreader.org/works/
idea/article6.html 2007–11–17. Od tej pory jako J. H. Newman, U.P., nr strony tekstu oryginalnego. Wykład został wygłoszony w 1852 r. jako szósty w kolejności w drugim cyklu
kazań uniwersyteckich. Jedynego dotychczas tłumaczenia tekstu dokonali B. Golijanek,
M. Wróblewski.
3
K. Panuś, Wielcy mówcy Kościoła, Kraków 2004, s. 361.
2
2010-11-04 11:24:13
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
the University of Oxford between A.D. 1826 and 18434. Kazania Uniwersyteckie
stanowią wprowadzenie w teologię i filozofię J. H. Newmana, które później
rozwinął w swoich książkach. W II kazaniu pojawiło się zagadnienia sumienia,
kazania IV, V, X–XII zapowiadają problemy logiki wiary, kazanie V i XIV jest
wstępem do dzieła Idea Uniwersytetu, w którym znajduje się rozdział poświęcony
kaznodziejstwu uniwersyteckiemu University Preaching. Natomiast XV kazanie
ze zbioru kazań uniwersyteckich jest wstępem do Eseju o rozwoju doktryny
chrześcijańskiej5.
W twórczości i praktyce kaznodziejskiej wielki oxfordczyk łączył umiejętnie wskazania bpa Johanna M. Sailera (+1885) oraz protestanckiego pastora
Sørena Kierkegaarda (+1885)6. Jego poglądy w kwestii kaznodziejstwa zostały
także ukształtowane pod wielkich katolickich mistrzów teologii św. Filipa Nereusza, Franciszka Salezego oraz św. Karola Boromeusza. Było to związane z jego
przejściem z Kościoła anglikańskiego do Kościoła katolickiego pod wpływem
osobistych doświadczeń i przemyśleń7. Jego kaznodziejstwo było bardzo mocno osadzone w Biblii i nauczaniu ojców Kościoła, a w szczególności w myśli
filozoficznej i teologicznej Klemensa Aleksandryjskiego, Orygenesa i Atanazego. Trzeba też wspomnieć o wpływie na jego myśl angielskiego empiryzmu
w epistemologii i arystotelizmu w etyce. Miał świadomość ogromnej odpowiedzialności za losy głoszonego przez siebie Słowa Bożego. Było ono dla niego
quasi-sakramnetem i orędziem skierowanym do serca słuchaczy. Należy podkreślić, że w centrum jego nauczania stał zawsze człowiek i jego dobro duszy,
a więc zbawianie. Doskonale znał swoich słuchaczy i ich problemy. Odbiorcami
jego kazań byli najczęściej wykształceni przedstawiciele wiktoriańskiego społeczeństwa owych czasów, często obojętni religijnie, przepełnieni liberalizmem
i nowoczesną tolerancją. Jak zauważa historyk James Anthony Froud: „Newman
obierając za temat pewne postacie z Pisma Świętego, mówił nam o nas samych,
127
u
Kaznodziejstwo uniwersyteckie Johna H. Newmana w świetle jego wykładu...
Kazania w języku polskim zostały zamieszczone w opracowaniu P. Kostyły, Kazania
uniwersyteckie. Piętnaście kazań wygłoszonych przed Uniwersytetem Oxfordzkim między 1826 a 1843
rokiem, Kraków 2000.
5
Por. tamże, s. 6.
6
SØren Kierkegaard podkreślał, aby kaznodziejstwo było potwierdzone świadectwem
egzystencjalnie przeżytej prawdy przez kaznodzieję oraz egzystencjalnym i personalnym
wezwaniem skierowanym do słuchacza.
7
J. H. Newman przeszedł ciężką chorobę, która była okazją do podjęcia poważnych
zmian w życiu. Zastanawiał się nad tożsamością Kościoła anglikańskiego i odpowiedzią na
pytanie, na ile jest on spadkobiercą tradycji apostolskiej i czy rzeczywiście kroczy właściwą
drogą. W ten sposób włączył się w ruch odnowy Kościoła anglikańskiego tzw. ruch oxfordzki
(Oxford Movement). Badając skrupulatnie historię chrześcijaństwa, a w szczególności tradycję
Kościoła, doszedł do wniosku, że nie może dalej służyć w Kościele anglikańskim, ale przejdzie do Kościoła katolickiego, w którym odkrył właściwą drogę. To odejście oznaczało także
opuszczenie prestiżowego i ukochanego przez J. H. Newmana Uniwersytetu Oxfordzkiego.
4
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
W
2010-11-04 11:24:13
naszych pokusach, naszych przeżyciach. Jego przykłady były niewyczerpane.
Zdawał się zwracać do najskrytszych myśli każdego z nas”8.
Kolejnym rysem jego kaznodziejstwa była problematyka, którą podejmował na ambonie. Kazania Newmana zasadniczo obracały się wokół linii
podziału między wiarą i rozumem, zagadnieniem natury i łaski9. Tematyka
kazań zawsze była podporządkowana głównemu celowi, jakim było dla niego
dobro słuchaczy i ich zbawienie. Podejmował różne tematy teologiczne, wśród
których dominowały zagadnienia z dziedziny wiary i moralności, mające demaskować lekkomyślność i obłudę słuchaczy. Czynił to jednak w taki sposób,
aby równocześnie ukazać piękno i surowość życia chrześcijańskiego10.
Niezwykły był jego styl i język kazań oraz sposób ich wygłaszania. Jego
doskonałe wykształcenie, kultura literacka połączona z talentem pisarskim,
uczyniła z niego wybitnego przedstawiciela literatury angielskiej. Posługując
się „królewską angielszczyzną” XIX wieku, pełną klasycznego umiaru, rytmu,
i mistrzowskiej budowy zdań, porywał zarówno człowieka wykształconego, jak
i prostego. W uniwersyteckim kościele ST. Mary co niedzielę przed godzina
16.00 gromadziły się tłumy wiernych, a wśród nich największe znakomitości
Uniwersytetu Oxfordzkiego. Sposób mówienia wielkiego kaznodziei był oparty
na dialogu ze słuchaczem, dla niego najważniejszej formie komunikacji. Jeśli
chodzi o technikę jego głoszenia Słowa Bożego to polegała głównie na umiejętnościach zmiany barwy głosu, bez wykonywania jakiegokolwiek gestu czy ruchu
ciała. Rozpoczynał w sposób najprostszy, czasem oschły, panując nad uczuciem
i wyobraźnią. Siła jego kazania płynęła z mistrzowskiego wykorzystania pauzy,
powagi i zamierzonego akcentu. Głos miał niski o niewielkiej skali, ale przedziwnie czysty, dzięki czemu mógł oddać najlżejsze zmiany myśli i uczucia,
tworząc w ten sposób niezapomnianą melodię, która potrafiła zapaść w duszę
nawet najbardziej zatwardziałego grzesznika. Po mistrzowsku wykorzystywał
pauzę, która czasami trwała ponad minutę, po czym wypowiadał dość szybko
następne zdanie, po którym znowu następowało milczenie. Zawieszał głos,
następowała pauza, dająca czas do namysłu, po czym dalej mówił, by znów
przerwać w miejscu najbardziej przejmującym. W ten sposób jego kazania zamieniały się we wspólne rozmyślania. Każdy tekst wypowiadał z tak wielkim
przejęciem, że słuchacze czuli się wręcz przerażeni treścią kazania. Przykładem
takiego może być szóste z Parochial Sermones, t. 6, pt. The Incarnate Son, a Sufferer and Sacrifice. Ciekawostką jest fakt, że nasz wielki kaznodzieja uniwersytecki nie gestykulował, wzrok miał często utkwiony w tekst przygotowanego
u
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
128
Cyt. za: K. Panuś, Wielcy mówcy Kościoła, Kraków 2004, s. 368.
Por. Sz. Łańcucki, Wybór pism kaznodziejskich Kardynała Jana Henryka Newmana, tłum.
K. Nawratilowa, Poznań–Warszawa–Wilno–Lublin 1939, s. 36.
10
Por. K. Panuś, dz. cyt., s. 366–367.
8
9
2010-11-04 11:24:13
129
kazania, czasami tylko poruszał głową. Jego ręka poruszał się tylko wtedy, gdy
przekładał kartkę z kazaniem11.
John H. Newman przeszedł do historii jako wielki kaznodzieja uniwersytecki nie tylko poprzez swoje teksty kazań, ale także charakterystyczny
i niezwykle skuteczny sposób głoszenia Słowa Bożego. Trzeba jednak pamiętać,
że był on nie tylko praktykiem kaznodziejstwa, ale także teoretykiem w tym
względzie, czego przykładem jest wykład pt. University Preaching12.
u
To
ru
ni
aw
2.Principia kaznodziejstwa uniwersyteckiego
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
Wykład Newmana na temat kaznodziejstwa uniwersyteckiego pt. University Preaching jest z jednej strony owocem jego osobistych doświadczeń
kaznodziejskich, a z drugiej jest oparty na największych autorytetach na które
wprost powoływał się J. H. Newman. Do takich autorytetów można zaliczyć
przede wszystkim św. Pawła, św. Franciszka Salezego, św. Karola Boromeusza,
św. Augustyna, Cycerona, Arystotelesa. Autor rozpoczynając swój wykład, wykazuje głęboką pokorę nie tylko jako kaznodzieja uniwersytecki, ale także chcąc
innym wyjaśnić, na czym ta funkcja polega. Dlatego podejmuje się tego zadania
pełen niepokoju, ale w duchu odpowiedzialności, jaka wynikała z piastowanego
urzędu. W całym wykładzie można wyróżnić kilka tematów wiodących. Wśród
nich znajduje się wyjaśnienie powodu podjęcia się przez J. H. Newmana tego
tematu, następnie autor wskazuje na podstawowe zasady kaznodziejstwa,
które w dalszej części będzie rozwijał. Swoją uwagę koncentruje wokół osoby
kaznodziei i celom, jakie powinny mu przyświecać w posłudze kaznodziejskiej.
Charakteryzuje tematy i treści przepowiadania kaznodziejskiego, które zawsze
wiąże z charakterystyką słuchacza. Następnie wspomina o przygotowaniu kazania i metodzie kaznodziejskiego nauczania. Ostatnia cześć jest odpowiedzią na
pytanie o to, czy kaznodzieja powinien nauczać z manuskryptu, czy też mówić
z pamięci bez przygotowania.
ig
ht
b
3.Duchowe dobro słuchaczy i gorliwość kaznodziei
©
Co
py
t
Autor powołując się na wskazania św. Franciszka Salezego13 i św. Karola Boromeusza, bardzo mocno podkreśla, że podstawowym celem kaznodziei
Por. Sz. Łańcucki, dz. cyt., s. 36–37; K. Panuś, s. 365–369.
J. H. Newman, University preaching, w: The Idea of a University. Defined and illustrated, London 1907, s. 405–426. Zamieszczone w http://www.newmanreader.org/works/
idea/article6.html 2007–11–17. Newman Reader – Works of John Henry Newman Copyright
© 2007 by The National Institute for Newman Studies.
13
Por. J. H. Newman, U.P. 406: „Finis prædicanti sit, ut vitam (justitiae) habeant homines,
et abundantius habeant”.
11
12
2010-11-04 11:24:13
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
i wszelkiego kaznodziejstwa powinno być duchowe dobro słuchaczy (the spiritual
good of hearers)14. Na takim tle widać równocześnie czym powinien charakteryzować się kaznodzieja uniwersytecki. Mówi, że kaznodzieja pewien być podobny
do wytrawnego strzelca, który mierzy w środek tarczy, którym jest dobro dusz
i nic poza tym. Poza tym mając na uwadze zbawienie dusz, głosi on chwałę
Boga Wszechmogącego. Musi mieć świadomość, że jest ministrum Dei – sługą
Bożym, przez którego Słowo Boże zostaje wywiedzione ze źródła ducha dla
orzeźwienia duszy ludzkiej15.
Kaznodzieja wpatrując się w tak zarysowany cel, który jest najwyższym
dobrem, powinien zapłonąć gorliwością w jego osiągnięciu. Gorliwość bowiem
pobudza gorliwość w innych, im bardziej kaznodzieja zapomina o sobie, tym
więcej pozyskuje słuchaczy16. Jak zauważa J. H. Newman, źródłem i fundamentem gorliwości w głoszeniu Słowa Bożego, a w szczególności w kwestiach
dotyczących moralności, są cztery rzeczy ostateczne człowieka. To one sprawiają,
że kaznodzieja jest pełen zachwytu, jego wygląd, zachowanie, głos, same mówią
o treści głoszonej prawdy Bożej17. Nasz autor powołując się na św. Franciszka
Salezego i św. Augustyna, przekonuje, że siła głoszonego Słowa Bożego płynie
z wewnętrznego przekonania kaznodziei, a nie z wyuczonych gestów i chwytów
retorycznych. Gorące słowa energiczne gesty kaznodziei same w sobie nic nie
znaczą. Chęć bycia elokwentnym na ambonie jest przeszkodą w kaznodziejstwie.
Kaznodzieja ma być świadkiem i zwiastunem niewidzialnego świata, dlatego
jego zachowanie na ambonie ma być skutkiem tego, co ma w swoim sercu
i co sam przeżył. Stąd konieczność, aby kaznodzieja mówił sercem do serca,
ponieważ język przenika jedynie do uszu słuchacza18.
John H. Newman zaznacza równocześnie, że kaznodzieja uniwersytecki
powinien posiadać umiejętności retoryczne, dykcję, lecz musi pamiętać, że nie
w słowie, lecz w mocy przejawia się Królestwo Boże19. Talent, logika, nauka, słowa,
u
130
Por. J. H. Newman, U.P. 406: „So far is clear at once, the preacher’s object is the
spiritual good of his hearers”.
15
Por. J. H. Newman, U.P. 406: „Considerandum, ad Dei omnipotentis gloriam, ad animarumque salutem, referri omnem concionandi vim ac rationem”. ponadto, „Prædicatorem esse
ministrum Dei, per quem verbum Dei à spiritûs fonte ducitur ad fidelium animas irrigandas”.
16
Por. J. H. Newman, U.P. 407: „Earnestness creates earnestness in others by sympathy;
and the more a preacher loses and is lost to himself, the more does he gain his brethren”.
17
Por. J. H. Newman, U.P. 409: „He who has before his mental eye the Four Last
Things will have the true earnestness, the horror or the rapture, of one who witnesses a conflagration, or discerns some rich and sublime prospect of natural scenery”.
18
Por. J. H. Newman, U.P. 410: Św. Franciszek Salezy pisze: De corde plus quàm de
ore proficiscantur. Quantumvis ore dixerimus, sanè cor cordi loquitur, lingua non nisi aures
pulsat.
19
J. H. Newman, U.P. 407: „The kingdom of God is not in speech, but in power”.
Słowo oznacza ludzką mądrość
14
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
W
2010-11-04 11:24:13
131
maniera, głos, są wymagane od kaznodziei, ale zawsze muszą być one podporządkowane dobru duchowemu słuchaczy. W tym kontekście kaznodzieja musi
pamiętać, że staje się szafarzem ściśle określonego dobra duchowego, które
przekazuje swoim słuchaczom20.
To
ru
ni
u
4.Tematy i treści kazania uniwersyteckiego właściwe
dla słuchaczy
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
Kolejne zagadnienie, jakie rozwija J. H. Newman w swoim wykładzie,
dotyczy tematów i treści kazań głoszonych do społeczności akademickiej.
Naczelną zasadą, jaką w tym względzie powinien kierować się kaznodzieja,
to dążenie do przekazania słuchaczom ściśle określonego dobra duchowego.
Kaznodzieja znając swojego słuchacza, musi dobierać takie tematy kazań
i jego treści, aby najlepiej zaradzić jego potrzebom duchowym. Im temat kazania będzie bardziej dokładny i precyzyjny, tym większe przyniesie dobro
słuchaczom. Tematy zbyt ogólne lub mało czytelne zasłaniają perspektywę
nieba i słuchacze nie będą do niego dążyli21. Wielki oxfordczyk mówi, że
nic tak nie zabija kazania, jak głoszenie trzech lub czterech tematów na raz,
taka bowiem praktyka sprawia, że w gruncie rzeczy głosimy trzy lub czerty kazania po sobie22. Precyzyjne określenie tematu przez kaznodzieję jest
ogromną zaletą kazania. Aby spełnić to wymaganie, kaznodzieja powinien
najpierw wybrać jeden odrębny fakt lub scenę, fragment historii, prawdę,
doktrynę, następnie samemu ją dogłębnie przestudiować, uczynić ją swoją,
a dopiero wówczas wytłumaczyć innym. Powinien sprawić, aby inni odczuwali głęboko to, co on sam głęboko czuje i rozumie. Takie potraktowanie
tematu pozwoli uniknąć mu pokusy wprowadzania tematów pobocznych,
a równocześnie zabezpieczyć się przed zbędnym krasomówstwem. Każda
część boskiej nowiny już sama z siebie potrafi zapalić i wpłynąć na słuchacza,
gdyż jak pisze: każde słowo, które pochodzi z ust moich, nie wraca do mnie bezowocnie, zanim wpierw nie dokona tego, co chciałem i nie spełni pomyślnie swojego
posłannictwa23.
Szukając właściwych tematów i treści kazań skierowanych do społeczności uniwersyteckiej, J. H. Newman wyróżnia wielkie tematy (great topice),
które w równym stopniu mogą być skierowane do wszystkich członków
Kościoła, biednych i niewykształconych, ale również do społeczności akade Por. J. H. Newman, U.P. 408.
Por. J. H. Newman, U.P. 411.
22
Por. J. H. Newman, U.P. 412: „Nothing is so fatal to the effect of a sermon as the
habit of preaching on three or four subjects at once”.
23
20
21
2010-11-04 11:24:14
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
mickiej. Nawet bowiem jej trzeba wyjaśniać najbardziej oczywiste prawdy
wiary, czyniąc to jednak bardziej wnikliwie24. Wielki kaznodzieja uniwersytecki wyróżnia kazania właściwe (sermons proper) dedykowane społeczności
akademickiej. Pisze, że są to ludzie młodzi i inteligentni, dlatego potrzebują
tematów dotyczących pokus, jakim poddani są zarówno w zakresie cielesności, jak i intelektu, czego przejawem są zwątpienia i niewierności25. Autor
wykładu o kaznodziejstwie uniwersyteckim zachęca do wygłaszania kazań
o charakterze szczegółowym, które skuteczniej penetrują i docierają do celu26.
Daje również kaznodziejom uniwersyteckim dwie przestrogi. Pierwsza polega
na tym, aby kaznodzieja był pewny, że rozumie osoby, do których się zwraca.
Druga przestroga dotyczy tego, aby kaznodzieja mówiąc o niebezpieczeństwach,
potrzebach i wadach słuchaczy, nigdy wprost nie określał, jaki jest cel jego
dyskursu27.
John H. Newman ukazując wagę jedności tematu i treści kazania, bardzo
mocno podkreśla rolę intelektu kaznodziei i słuchaczy. Już samo wyrażenie
głoszenie słowa podkreśla, na czym powinno ono być oparte. Za określeniem
słowo kryje się treść, która skierowana jest do ludzkiego intelektu28. Powołując
się na tradycję homiletyczną, J. H. Newman naucza, że kaznodzieja, jeśli chce
być słuchany, musi mieć coś do powiedzenia. Często mogą to być nawet tematy
bardzo proste, na przykład o Mszy Świętej. Sama elokwencja nie wystarczy
i słuchacze szybko zrezygnują ze słuchania takiego kaznodziei29. Trzeba, aby
temat na pozór łatwy i powszechnie znany, dogłębnie rozwinąć na podstawie rzetelnej wiedzy filozoficznej i teologicznej. Na takim przykładzie widać,
ile wagi przywiązuje Newman do wiedzy i przygotowania merytorycznego,
a w szczególności teologicznego kaznodziei uniwersyteckiego.
W swoim wykładzie na temat kaznodziejstwa uniwersyteckiego John
H. Newman korzysta z wielkiego dorobku kaznodziejskiego św. Augustyna
i jego dzieła De doctrina Christiana, gdzie mówi, że każde kazanie powinno
u
132
Por. J. H. Newman, U.P. 416: „A sermon on the Divine Omnipresence, on the future
judgment, on the satisfaction of Christ, on the intercession of saints, will be not less, perhaps
more, suitable there than if it were addressed to a parish congregation”.
25
Por. J. H. Por. Newman, U.P. 417.
26
J. H. Por. Newman, U.P. 418: „Such subjects rather are, for instance, the improvement of time, avoiding the occasions of sin, frequenting the Sacraments, divine warnings, the
inspirations of grace, the mysteries of the Rosary, natural virtue, beauty of the rites of the
Church, consistency of the Catholic faith, relation of Scripture to the Church, the philosophy
of tradition, and any others”.
27
Por. J. H. Por. Newman, U.P. 418.
28
29
Por. J. H. Newman, U.P. 411: „Father Lohner seems to me to be giving an instance
in point when he tells us of a court-preacher, who delivered what would be commonly considered eloquent sermons, and attracted no one; and next took to simple explanations of the
24
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
2010-11-04 11:24:14
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
uczyć, poruszać i zachwycać (docere, movere i delectare)30. Newman ma tego
świadomość, dlatego mówi, że już Święci: Franciszek, Antoni i Ignacy, mówili
o konieczności zwracania się do rozumu, o potrzebie przekonywania i perswadowania31. Podkreśla, że w kaznodziejstwie trzeba pamiętać o dominującej roli
intelektu, który poprzedza działanie emocji i woli. Wskazana kolejność zasad
dotyczących kazania nie jest przypadkowa w teorii kaznodziejskiej, ale bardzo
mocno odwołuje się do realiów głoszenia Słowa Bożego.
Kolejnym zagadnieniem, jakie J. H. Newman rozwija w swoim wykładzie na temat kaznodziejstwa uniwersyteckiego, jest sprawa słuchaczy. Już na
początku w swoim wykładzie Newman zwraca uwagę, że wszystkie zasady
kaznodziejstwa uniwersyteckiego są oparte na ogólnych pryncypiach kaznodziejskich. Muszą one jednak zostać rozwinięte i przystosowane do słuchacza,
którym w tym wypadku jest społeczność uniwersytecka. W tamtych czasach
składała się ona wyłącznie z młodych mężczyzn, niedoświadczonych w sprawach świeckich, jak i życia religijnego. Tacy słuchacze wymagają od kaznodziei większej wiedzy, jak i umiejętności. Oxfordczyk przywołuje w tej kwestii
stwierdzenie św. Grzegorza Teologa, który mówi, że to samo napomnienie nie
jest odpowiednie dla wszystkich słuchaczy, bo każdy ma odmienną dyspozycję
umysłu i co jednym pomaga, drugim szkodzi32.
John H. Newman powołując się na Arystotelesa, który mówi o sztuce
perswazji, wyciąga wnioski dla kaznodziejstwa uniwersyteckiego. Naucza, że
kluczem do skutecznego kaznodziejstwa jest poznanie słuchacza. Słuchacz jest
wpisany w samą ideę kaznodziejstwa33. Sztuka retoryki różni się od zasad logiki
133
u
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
Mass and similar subjects, and then found the church thronged. So necessary is it to have
something to say, if we desire any one to listen”.
30
Św. Augustyn w De doctrina Christiana ks. IV, XII – 27, powołując się na dzieło
Cycerona Orator 21, 69 pisze: Pewien orator wyraził się i należy mu w tym przyznać rację, że
do obowiązków mówcy należy: uczyć, zachwycać i wzruszać. W dalszych słowach dorzucił: uczyć –
obowiązek; zachwycać – przyjemność; wzruszać – osiągnięcie. Z tych trzech na pierwszym miejscu
postawił obowiązek nauczania odnoszący się do rzeczy wykładanej, pozostałe zaś dwie dotyczą sposobu
wygłaszania. Św. Augustyn, De doctrina Christiana. O nauce chrześcijańskiej, tłum. Jan Sulowski,
PAX, Warszawa 1989, s. 211.
31
Por. J. H. Newman, U.P. 411: „Hence it is that the Saints insist so expressly on
the necessity of his addressing himself to the intellect of men, and of convincing as well as
persuading. »Necesse est ut doceat et moveat« says St. Francis; and St. Antoninus still more
distinctly: »Debet prædicator clare loqui, ut instruat intellectum auditoris, et doceat«. Hence,
moreover, in St. Ignatius’s Exercises, the act of the intellect precedes that of the affections”.
32
J. H. Newman, U.P. 414: „Thus, St. Gregory Theologus, as quoted by the Pope his
namesake, says: »The self-same exhortation is not suitable for all hearers; for all have not the
same disposition of mind, and what profits these is hurtful to those«.
33
Por. J. H. Newman, U.P. 415: „Aristotle, then, in his celebrated treatise on Rhetoric,
makes the very essence of the Art lie in the precise recognition of a hearer”.
2010-11-04 11:24:14
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
tym, że retoryka uwzględnia możliwości przyjęcia prawdy przez słuchacza.
Sama logika nigdy jeszcze nikogo nie nawróciła, aby nawrócić, trzeba dotknąć
serca potrzebny jest osobisty wpływ jako środek szerzenia prawdy, jak podkreśla tytuł jego piątego kazania uniwersyteckiego pt.: Osobisty wpływ jako środek
szerzenia prawdy. Retoryka „jego zdaniem” jest praktyczna i konkretna, łączy
argumenty ad rem z argumentami ad hominem, jest adresowana do określonych
słuchaczy i bierze pod uwagę kontekst wypowiedzi. Newmanowi nie chodzi
o deprecjonowanie logiki na rzecz retoryki, lecz o ścisłe rozgraniczenie pól
działania obu sposobów posługiwania się rozumem. Logika nie jest w stanie
dobrze wykonać zadań przeznaczonych dla retoryki i odwrotnie. To, co jest
zaletą logiki, jest wadą retoryki. W kazaniu czwartym pt. Uzurpacje rozumu
pisze, że narzucać ludziom wiarę za pomocą argumentów jest taką samą niedorzecznością jak narzucać ją za pomocą tortur34.
Z kolei jeśli chodzi o metodę przedstawiania danego tematu przez
kaznodzieję uniwersyteckiego, J. H. Newman z naciskiem naucza, że musi
on zawsze uwzględniać słuchacza, którego nie można obrażać, wprowadzać
w błąd, rozczarować czy mu pochlebiać. W przypadku środowiska akademickiego kaznodzieja musi wykazać się wnikliwością rozważanego tematu zarówno w wymiarze filozoficznym i teologicznym, powinien skonfrontować swoje
wnioski z autorytetami w danej dziedzinie, dobierać właściwe słowa i unikać
bezpretensjonalnych mów35.
u
134
5.Pisemne przygotowanie kazania i jego wygłoszenie
py
t
ig
ht
b
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
Wielki kaznodzieja uniwersytecki przekazał również swoje uwagi dotyczące odpowiedzi na pytanie, czy kaznodzieja powinien nauczać z książki, czy też
bez niej36. W dzisiejszym rozumieniu oznacza to dylemat kaznodziei, polegający
na tym, czy powinien korzystać on z wcześniej napisanego tekstu kazania, czy
też kazanie powinno powstawać dopiero na ambonie i ma być żywą mową. Powołując się na różne praktyki w historii retoryki i kaznodziejstwa, autor wykładu
©
Co
34
Por. J. H. Newman, Kazania uniwersyteckie. Piętnaście kazań wygłoszonych przed Uniwersytetem Oxfordzkim między 1826 a 1843 rokiem, tłum. P. Kostyro, Kraków 2000, s. 76.
35
Por. J. H. Newman, U.P. 419: „It is not asking much to demand for academical
discourses a more careful study beforehand, a more accurate conception of the idea which
they are to enforce, a more cautious use of words, a more anxious consultation of writers of
authority, and somewhat more of philosophical and theological knowledge. But here again,
as before, I would insist on the necessity of such compositions being unpretending”.
36
J. H. Newman, U.P. 420: „But here a distinct question opens upon us, on which
I must say a few words in conclusion, viz., whether or not the preacher should preach without
book”.
2010-11-04 11:24:14
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
przytacza argumenty za i przeciw poszczególnym formom wypowiedzi. Z naciskiem potwierdza te poglądy, które mówią, że kazanie powinno być wcześniej
przygotowane na piśmie in extenso. Kaznodzieja uniwersytecki, jeśli chce słuchacza
do czegoś zachęcić, musi najpierw sam to przemyśleć, poznać i przygotować37.
W tym miejscu bardzo mocno podkreśla w przygotowaniu kazania rolę studium
i medytacji, które są podstawowymi zasadami prowadzącymi do zrozumienia
tekstu i wydobycia głównej myśli tekstu biblijnego i jego relacji do życia słuchaczy38. W fazie studium i medytacji niezbędne są zapiski, dzięki którym kaznodzieja będzie mógł lepiej dopracować temat zarówno pod względem logicznym,
jak i językowym. J. H. Newman takiego formalnego przygotowania kazania nie
wymaga od kaznodziei parafialnego, który może korzystać z przygotowanych
wcześniej kazań według porządku katechizmowego39. Wcześniejsze przygotowanie
manuskryptu ustrzeże kaznodzieję uniwersyteckiego przed niebezpieczeństwem
improwizacji i przypadkowemu prądowi myśli, który może go porwać podczas
kazania. Poza tym żadna obrona argumentu, czy dowodzenie nie osiągnie właściwego skutku, jeżeli kaznodzieja będzie to czynił ponaglony40.
Dość interesujące są wskazania wielkiego oksfordczyka dotyczące sposobu wygłaszana kazania. O ile celowe i konieczne jest wcześniejsze przygotowanie manuskryptu przez kaznodzieję uniwersyteckiego, o tyle korzystanie
z tekstu na ambonie przez kaznodzieję jest niewskazane. Kaznodzieja ma prawo
z niego korzystać, ale efektywniejszym rozwiązaniem byłoby ukrycie wygłaszanego tekstu przed słuchaczami i wygłoszenie go z pamięci41. Na kanwie tego
135
u
Por. J. H. Newman, U.P. 421: „Study and meditation being imperative, can it be
denied that one of the most effectual means by which we are able to ascertain our understanding of a subject, to bring out our thoughts upon it, to clear our meaning, to enlarge our
views of its relations to other subjects, and to develop it generally, is to write down carefully
all we have to say about it”.
39
Por. J. H. Newman, U.P. 422: „Such a formal preparation of course cannot be
required of a parish priest, burdened, as he may be, with other duties, and preaching on
elementary subjects, and supported by the systematic order and the suggestions of the Catechism”.
40
Por. J. H. Newman, U.P. 423: „It may be urged with great cogency that a process
of argument, or a logical analysis and investigation, cannot at all be conducted with suitable
accuracy of wording, completeness of statement, or succession of ideas, if the composition is
to be prompted at the moment, and breathed out, as it were, from the intellect together with
the very words which are its vehicle”.
41
Por. J. H. Newman, U. P. 424: „While, then, a preacher will find it becoming and
advisable to put into writing any important discourse beforehand, he will find it equally
a point of propriety and expedience not to read it in the pulpit. I am not of course denying
his right to use a manuscript, if he wishes; but he will do well to conceal it, as far as he can,
unless, which is the most effectual concealment, whatever be its counterbalancing disadvantages, he prefers, mainly not verbally, to get it by heart”.
37
38
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
2010-11-04 11:24:14
ht
b
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
problemu widać, w czym tkwi istota kaznodziejstwa. Autor wykładu stwierdza,
że kaznodziejstwo to nie czytanie, a czytanie nie jest kaznodziejstwem (preaching is
not reading, and reading is not preaching)42. Kazanie to nie tylko sama struktura
i treść, ale w kryje się nim coś osobistego, czym pragnie podzielić się kaznodzieja
ze słuchaczami. Ludzie są często poruszeni nie tym, co się mówi, ale tym, jak
i kto o tym mówi. Te same rzeczy wypowiadane przez różne osoby mają inną
wartość. Podobnie jak te same rzeczy czytane i wygłaszane mają inną moc43.
Niezwykłość posługi głoszenia Słowa Bożego podczas kazania polega na tym, że kaznodzieja nie jest anonimowy dla uczestników liturgii, ale
wręcz przeciwnie, jest on dla słuchaczy kimś bardzo konkretnym i określonym
z imienia i nazwiska, znanym im stylem życia. To osobowość kaznodziei i jego
stosunek do słuchaczy ma decydujący wpływ na to, czy jego słowo trafi do
ich umysłu i serca. Kaznodzieja nie może być anonimowy, a taki się staje, gdy
chowa się za odczytywanym manuskryptem kazania. Jest anonimowy, gdy
odtwarza nieaktualne treści i powszechne znane myśli. Myśl i słowo stanowią
jedność w wiecznym Logosie, nie mogą być rozdzielone w osobie kaznodziei.
Muszą wypływać z jego piersi zawsze świeże i pokrzepiające dla słuchaczy
Słowa Bożego. Jego słowa musza być duchem i życiem. Sam talent i wrodzona
elokwencja tu nie wystarczą44.
John H. Newman to wyjątkowa postać pośród dziewiętnastowiecznych
kaznodziejów. Jego bogactwo ducha, wiedza oraz umiejętności kaznodziejskie
mogą i dziś wyznaczać kierunki oraz zasady kaznodziejstwa uniwersyteckiego.
Do podstawowych zasad, którymi powinien kierować się dzisiejszy kaznodzieja
uniwersytecki, należy zaliczyć przede wszystkim dobro duchowe słuchaczy,
osobiste zaangażowanie i gorliwość w sprawowaniu swojej posługi, właściwy
dobór tematów i treści kazań, stosowny do potrzeb środowiska akademickiego,
rzetelne i pisemne przygotowanie tekstu oraz jego wygłoszenie, a nie tylko
odczytanie. Wszystkie wspomniane zasady są możliwe do wypełnienia, jeżeli
sam kaznodzieja będzie posiadał szeroką wiedzę akademicką, a w szczególności
z zakresu teologicznego. Niezwykle ważna jest także jego osobowość i umiejętność docierania do najgłębszych zakamarków umysłu i serca słuchaczy.
u
136
©
Co
py
t
ig
42
J. H. Newman, U. P. 424: „What is this but a popular testimony to the fact that
preaching is not reading, and reading is not preaching?”.
43
Por. J. H. Newman, U. P. 425: „There is something more, then, than composition in
a sermon; there is something personal in preaching; people are drawn and moved, not simply
by what is said, but by how it is said, and who says it. The same things said by one man
are not the same as when said by another. The same things when read are not the same as
when they are preached”.
44
Por. J. H. Newman, U. P. 426: „Thought and word are one in the Eternal Logos,
and must not be separate in those who are His shadows on earth. They must issue fresh and
fresh, as from the preacher’s mouth, so from his breast, if they are to be „spirit and life” to
the hearts of his hearers”.
2010-11-04 11:24:14
137
Das akademische Predigeramt nach John H. Newman im Lichte
seiner Vorlesung über das „University Preaching”
Zusammenfassung
©
Co
py
t
ig
ht
b
y
W
yd
a
w
ni
c
tw
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
sy
te
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
John H. Newman ist eine hervorragende Persönlichkeit unter den Predigern
des 19. Jahrhunderts. Sein Geistreichtum, Wissen sowie Predigerkenntnisse können
auch heute neue Wege und Richtlinien im akademischen Predigeramt weisen. Zu den
grundlegenden Prinzipien, die der heutige akademische Prediger beachten sollte, gehören vor allem das geistige Wohl der Zuhörer, persönliches Engagement und Eifer im
Rahmen des Predigerdienstes, eine richtige Auswahl von Themen und Inhalten, die den
Bedürfnissen des akademischen Milieus entsprechen, sowie eine solide Vorbereitung
des Textes, der zudem vorgetragen und nicht vorgelesen werden sollte. Alle erwähnten
Grundsätze können erfüllt werden, wenn der Prediger selbst ein breites akademisches
Wissen vor allem aus dem Bereich der Theologie vorher erworben hat. Von besonderer Bedeutung ist auch seine Persönlichkeit und die Fähigkeit, Verstand und Herz der
Zuhörer anzusprechen.
u
2010-11-04 11:24:14
2010-11-04 11:24:14
©
py
t
Co
y
ht
b
ig
tw
o
ni
c
w
yd
a
W
te
tu
sy
er
w
eU
ni
N
au
ko
w
oł
aj
a
ik
M
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u

TiCz_14_07 Ks Marian Wroblewski

Transkrypt

Podobne dokumenty

fragment 2 - Wydawnictwo Wiatr od Morza

Ks. Michał Heller, Zakład o życie wieczne i inne kazania krótkie, Co

RECENZjA

Por Uprawiany już w starożytnym Egipcie, Grecji - Joga

V. PRZEKŁADY TEKSTÓW I INFORMACJE WYDAWNICZE Jean

John Newman i Dawid Podsiadło kolejnymi gwiazdami Life Festival

Oryginalne nagrania kazań bł. ks. Popiełuszki