Publikacja do pobrania - Biblioteka Politechniki Poznańskiej
Transkrypt
Publikacja do pobrania - Biblioteka Politechniki Poznańskiej
INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH INFORMATION FOR THE SCIENCE BUT THE WORLD OF DIGITAL RESOURCES ...Oczywiście nauka jest zawsze w biegu, i każdy, największy nawet, jej przedstawiciel, jak Einstein, nie może powiedzieć po prostu, że się na nim wszystko kończy... ...Z nauki wypączkowują pewne technologie, które zyskują wsparcie myślenia ścisłego, a czasem to myślenie napędzają. Te procesy w dużym procencie mają charakter zwrotny. Stanisław Lem, Świat na krawędzi, 2000, ss. 255, 258 Poznań University of Technology Main Library INFORMATION FOR THE SCIENCE BUT THE WORLD OF DIGITAL RESOURCES edited by Halina Ganińska Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH pod redakcją Haliny Ganińskiej Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej Poznań 2008 Patronat honorowy Prezes Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu prof. dr hab. inż. czł. PAN Jan Węglarz Recenzent dr hab. Wiesław Babik, prof. UJ Redakcja techniczna Halina Ganińska, Maria Adamkiewicz-Kroczak Skład komputerowy Grażyna Tarnawczyk © Copyright by Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej Wydanie I, Poznań 2008 ISBN 83− −910677− −4− −2 Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej 60-965 Poznań, pl. M. Skłodowskiej-Curie 5 Tel. (061) 665-3519, fax (061) 665-3615 e-mail: [email protected] Spis treści / Contents Słowo wstępne / Foreword / Jan Węglarz IX Rozdział I / Chapter I BIBLIOTEKI CYFROWE I REPOZYTORIA / DIGITAL LIBRARIES AND REPOSITORIES Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonych usług atomowych / Modern digital libraries in the environment of distributed atomic services Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz 2 Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie badań własnych i doświadczeń bibliotek zagranicznych / Institutional repository model and stages of its development based on individual research project and experiences of foreign libraries Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik 10 Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dLibra – zasób w kontekście tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk technicznych / Polish digital libraries on the dLibra platform – resources in the context of creation of modern collections of information resources for technical sciences Elżbieta Skubała, Anna Kazan 21 Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – repozytorium i forma udostępniania publikacji z zakresu nauk technicznych / Cracow University of Technology Library Digital Collection – repository and the way of access to technical scientific publications Dorota Buzdygan, Dorota Lipińska 35 Podlaska Biblioteka Cyfrowa / Podlaska Digital Library Barbara Kubiak, Anna Gogiel-Kuźmicka 46 Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern (Pomorza Przedniego) / Digital library collection in the area of Vorpommern Dorota Gill-Tarnowska 55 Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa – początek drogi / WestPomeranian Digital Library - the beginning Anna Łozowska 64 VI Rozdział II / Chapter II UŻYTKOWNICY A SYSTEMY I STRATEGIE WYSZUKIWANIA INFORMACJI / USERS BUT SYSTEMS AND INFORMATION SEARCH STRATEGIES Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie warsztatu historyka / World of information on electronic mediums and humanist, for example work of historian Radosław Gaziński 68 Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą w środowisku elektronicznym / Impendiments in the area of management legal and juridical information in the electronic environment Wojciech R. Wiewiórowski 82 Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych i elektroniczych dostępnych dla użytkowników Politechniki Poznańskiej / Planning the information search strategies in printed and electronic sources accessible to users from the Poznan University of Technology Beata Korzystka, Iwona Pujanek 96 Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni technicznych w Polsce i na świecie – przegląd z perspektywy doświadczeń Wypożyczalni Międzybibliotecznej Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej / Open source of knowledge on websites of selected libraries of technical universities in Poland and worldwide – experiences of the inter-library loan Warsaw University of Technology Main Library Joanna Kamińska 104 Rozdział III / Chapter III INFORMACYJNE SERWISY DZIEDZINOWE / INFORMATION SUBJECT SERVICES EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii / EKONLEX – legal and economic information platform Hanna Andruszko, Maria Lamberi 112 BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości / / BazTOL as example of quality-controlled subject gateway Joanna Pomianowicz 126 Rozdział IV / Chapter IV TECHNOLOGIE. PROGRAMY. TRENDY / TECHNOLOGIES. SOFTWARE. TRENDS Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych technologiach / An academic library’s offer of information services based on the new technologies Małgorzata Furgał 140 Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch ery druku? / Electronic book on electronic paper. Is it the twilight of the print era? Arkadiusz Pulikowski 152 Biblioteki akademickie – trendy dotyczące zasobów elektronicznych / Academic library – trends in e-resources Maria A. Jankowska 166 Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu / The digital age to science in Europe Halina Ganińska 172 ANEKS / ANNEX Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe / Agreement on the creation of a Consortium Polish Digital Libraries 185 Słowo wstępne Publikacja, adresowana do twórców i odbiorców cyfrowych zasobów szeroko rozumianej informacji naukowej, wpisuje się w dokumentowanie polskiego dorobku lat ostatnich w zakresie budowania zasobów informacyjnych dla nauki i organizowania zdalnego dostępu do cyfrowych zasobów naukowych, w oparciu o niezbędną infrastrukturę z nimi skojarzoną. Przybliża zagadnienie budowy modelu bibliotek cyfrowych oraz prezentuje doświadczenia w zakresie tworzenia polskich bibliotek cyfrowych i repozytoriów oraz ich użytkowników, jak również strategie wyszukiwania w zasobach cyfrowych, które wspomagają twórczość oraz działalność badawczą i edukacyjną w zakresie różnych dziedzin naukowych. Zwraca także uwagę na powstawanie internetowych serwisów dziedzinowych i na nowe propozycje technologiczne. Stawia pytania o przyszłość informacji i zasobów w kontekście nowej strategii współtworzenia Europejskiej Biblioteki Cyfrowej oraz jej rozwoju, a także polityki wspólnotowej w badaniach naukowych, co ma bezpośredni wpływ na zdolność Europy do konkurowania w obszarze wiedzy. Publikacja jest pokłosiem wielu dyskusji, seminariów i kilkuletnich działań w Polsce , a wreszcie konferencji - zorganizowanej w dniach 11-13 września 2008 roku w Świnoujściu - staraniem Komisji Informacji Naukowej PAN w Poznaniu, Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej i Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych pt. Informacja dla nauki a świat zasobów cyfrowych (http://www.ml.put.poznan.pl/konf_idn/index.html). Idea tworzenia polskich cyfrowych zasobów informacji, która zrodziła się jeszcze w końcu ubiegłego wieku, urzeczywistniła się przez rozwój polskiego środowiska bibliotek cyfrowych, skojarzonych z katalogami online bibliotek tradycyjnych i opartych o polską infrastrukturę informatyczną. Jest ono efektem twórczego współdziałania pracowników informacji i bibliotekarzy oraz naukowców, użytkowników i dostawców usług. Począwszy od Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej, dynamiczny rozwój otwartych zasobów cyfrowych zaowocował powstaniem nowych regionalnych i instytucjonalnych bibliotek cyfrowych, a także repozytoriów, gromadzących i udostępniających naukowy dorobek piśmienniczy i wydawniczy uczelni akademickich. Jestem przekonany, że publikacja przybliży i wzbogaci stosowanie dobrych praktyk w zakresie informacji naukowej i będzie stanowić impuls do dalszych prac w zakresie naukowej informacji cyfrowej dla dobra i rozwoju nauki. Jan Węglarz Prezes Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu Rozdział I / Chapter I BIBLIOTEKI CYFROWE I REPOZYTORIA DIGITAL LIBRARIES AND REPOSITORIES 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Cezary Mazurek Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe [email protected] Maciej Stroiński Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe [email protected] Marcin Werla Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe [email protected] Jan Węglarz Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe [email protected] Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonych usług atomowych Modern digital libraries in the environment of distributed atomic services Abstrakt Niniejszy referat przedstawia rezultaty projektu badawczego "Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych" finansowanego przez MNiSW (nr projektu: 3 T11C 023 30). W ramach tego projektu przeanalizowano popularne systemy i modele bibliotek cyfrowych, a następnie na podstawie tej analizy podzielono funkcjonalność biblioteki cyfrowej na cztery atomowe usługi. Usługi te są odpowiedzialne za przechowywanie treści obiektów cyfrowych, przechowywanie metadanych, przechowywanie powiązań między obiektami cyfrowymi oraz wyszukiwanie obiektów cyfrowych. W ramach projektu opracowano model danych i protokoły komunikacyjne, pozwalające na korzystanie z biblioteki cyfrowej opartej na tych usługach. Praktyczną implementacją wyników badawczych wspomnianego projektu jest działająca w sieci PIONIER od czerwca 2007 roku Federacja Bibliotek Cyfrowych (FBC). W referacie, poza wspomnianymi rezultatami projektu badawczego, przedstawiono główne funkcje serwisu FBC przeznaczone dla czytelników oraz dla instytucji udostępniających zasoby cyfrowe. Omówiono też dalsze kierunki rozwoju FBC. Słowa kluczowe biblioteki cyfrowe; usługi atomowe; systemy rozproszone; Federacja Bibliotek Cyfrowych; agregacja metadanych; protokoły komunikacyjne Abstract This paper presents results of a research project titled “Mechanisms of atomic services for distributed digital libraries” funded by the Polish Ministry of Science and Education (grant number: 3 T11C 023 30). Within this project popular models and systems of digital libraries were analysed. On the basis of this analysis the functionality of a digital library system was divided into four atomic services. These services are responsible for storing the content of digital objects, storing objects metadata, storing relations between digital objects, and searching these objects.Moreover, the data models and protocols were developed allowing the creation of a digital library based on atomic services. Practical implementation of project results is the PIONIER Network Digital Libraries Federation (DLF) service available since June 2007. In this Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonym usług atomowych 3 paper, besides of the research project results, also the main functionality of the DLF is described, both for digital library readers and for institutions making their digital resources available online. Finally, further directions of the DLF development are pointed out. Keywords digital libraries; atomic services; distributed systems; Digital Libraries Federation; metadata aggregation; communication protocols 1. Wstęp Największa obecnie biblioteka cyfrowa w Polsce, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (WBC), dostępna publicznie od października 2002 roku, powstała jako efekt współpracy poznańskiego środowiska naukowego, a w szczególności Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych (PFBN), Biblioteki Kórnickiej PAN (BK PAN) oraz Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego (PCSS). Działania związane z powstaniem tej biblioteki, zdobyte przy tym doświadczenie oraz opracowane oprogramowanie (system dLibra), okazały się istotnym przyczynkiem do powstawania kolejnych bibliotek cyfrowych w Polsce. Biblioteki te początkowo powstawały w tempie kilku rocznie, jednak ich stały i konsekwentny rozwój oraz działania wspierające, takie jak współorganizowane od 2004 roku przez PCSS i PFBN cykliczne warsztaty „Biblioteki cyfrowe”1,doprowadziły do widocznego w ostatnich dwóch latach znacznego wzrostu liczby inicjatyw mających na celu utworzenie nowych bibliotek cyfrowych. Liczba bibliotek cyfrowych dostępnych w Polsce pod koniec 2007 roku (17) wzrosła o prawie 200% w stosunku do analogicznej liczby z końca roku 2005 (6). Według obecnych szacunków pod koniec roku 2008 publicznie dostępnych będzie około 35 bibliotek cyfrowych. Oznacza to ponad 100% przyrost pomiędzy rokiem 2007 i 2008. Tak intensywna rozbudowa infrastruktury bibliotek cyfrowych w Polsce stała się podstawą do rozpoczęcia przez PCSS prac badawczych, dotyczących architektury usług sieciowych w środowisku rozproszonych bibliotek cyfrowych. Prace te realizowane były m.in. w ramach projektu zatytułowanego "Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych" finansowanego przez MNiSW (nr projektu: 3 T11C 023 30). Rezultaty tych prac opisane zostały w rozdziale 2 niniejszego artykułu. Rozdział 3 przedstawia praktyczną implementację koncepcji opracowanej w ramach wspomnianego projektu badawczego, czyli dostępną od czerwca 2007 roku Federację Bibliotek Cyfrowych. Artykuł kończy podsumowanie i opis kierunków dalszych prac. 2. Usługi atomowe dla rozproszonych bibliotek cyfrowych Głównym celem projektu badawczego „Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych” było opracowanie spójnego zestawu otwartych protokołów dla atomowych usług bibliotek cyfrowych, które 1 Warsztaty “Biblioteki cyfrowe” [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dl.psnc.pl/warsztaty>. Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz 4 umożliwią dostęp do pełnej funkcjonalności, oferowanej obecnie przez różne systemy bibliotek cyfrowych. Pierwszym etapem projektu była analiza najpopularniejszych modeli i systemów bibliotek cyfrowych właśnie pod kątem dostępnej w nich funkcjonalności 2. Miało to na celu wydzielenie z zakresu funkcjonalnego bibliotek cyfrowych spójnych grup funkcjonalnych, które następnie zostaną przekształcone w usługi atomowe. Ostatecznie zdefiniowano następujące usługi atomowe 3: • • • • usługa przechowywania obiektów cyfrowych – przechowuje i wersjonuje treść obiektów cyfrowych dowolnego typu, składających się z jednego lub wielu strumieni danych; usługa przechowywania metadanych – pozwala na opisywanie obiektów cyfrowych o złożonej strukturze metadanymi w wielu różnych schematach, skojarzonymi z dowolnymi poziomami struktury opisywanych obiektów; usługa kompozycji i relacji obiektów cyfrowych – pozwala na tworzenie relacji pomiędzy obiektami cyfrowymi lub elementami ich struktury oraz na tworzenie grup powiązanych obiektów; usługa wyszukiwania obiektów cyfrowych – umożliwia przeszukiwanie zbioru obiektów cyfrowych danego typu lub zbioru metadanych o określonym formacie. Dla tych usług zdefiniowano model danych oraz wykorzystujące go interfejsy4, zaprojektowane zgodnie z podejściem ROA5 (ang. resource-oriented architecture, tj. architektura zorientowana na zasoby). Takie podejście umożliwia tworzenie systemów informatycznych o dwupoziomowej architekturze, w których usługi aplikacyjne funkcjonują na podstawie mechanizmów usług atomowych. Schematycznie przedstawia to rysunek 1 widoczny poniżej. 2 Dudczak , A.; Heliński, M.; Mazurek, C.; Parkoła T.; Werla, M. Analiza funkcjonalności wybranych modeli i systemów zarządzania bibliotekami cyfrowymi. W: Zeszyty Naukowe Wydziału ETI Politechniki Gdańskiej. Technologie Informacyjne. Gdańsk : Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, 2007, s. 407-416. ISBN 978-8360779-01-9. V Krajowa Konferencja Technologie Informacyjne, Gdańsk, 20 - 23 maj, 2007. 3 Mazurek, C.; Parkoła, T.; Werla, M. Atomowe usługi w środowisku rozproszonych bibliotek cyfrowych. W: II Krajowa Konferencja Naukowa “Technologie przetwarzania danych”, Poznań, 24 - 26 wrzesień, 2007. Poznań : Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, 2007, s. 446-457. ISBN 978-83-7143-349-8. 4 Dudczak A.; Mazurek C.; Werla M. RESTful Atomic Services for Distributed Digital Libraries. W: 1st International Conference on Information Technology, Gdańsk, 18 - 21 maja, 2008. Gdańsk: s. 267–270. ISBN 978-1-4244-244-9. 5 Richardson, L.; Ruby, S. RESTful Web Services. O’Reilly: 2007. ISBN 0-596-52926-0. Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonym usług atomowych 5 Rysunek 1. Dwupoziomowa architektura biblioteki cyfrowej działającej na podstawie usług atomowych Źródło: Opracowanie własne autorów Powyższy model został wykorzystany przy projektowaniu architektury Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC). W systemie tym na poziomie usług atomowych umiejscowione są m.in. dwie usługi przechowujące metadane. Pierwsza z nich odpowiada za metadane obiektów dostępnych w polskich bibliotekach cyfrowych, druga natomiast przechowuje dane obiektów przeznaczonych do digitalizacji. Dane te są automatycznie pobierane przy pomocy protokołu OAI-PMH z rozproszonych bibliotek cyfrowych, funkcjonujących w sieci PIONIER. Są one podstawą do działania zaawansowanych funkcji FBC, które omówiono w następnym punkcie artykułu. 3. Federacja Bibliotek Cyfrowych w sieci PIONIER Federacja Bibliotek Cyfrowych (http://fbc.pionier.net.pl/) to zaawansowana usługa sieciowa realizowana w oparciu o metadane opisujące zasoby polskich bibliotek cyfrowych. Główne cele FBC to6: • • • ułatwienie wykorzystania zasobów polskich bibliotek cyfrowych i repozytoriów; zwiększenie widoczności i popularyzacja zasobów polskich bibliotek cyfrowych i repozytoriów w internecie; udostępnienie użytkownikom i twórcom bibliotek cyfrowych nowych, zaawansowanych usług sieciowych opartych na zasobach polskich bibliotek cyfrowych i repozytoriów. Cele te są realizowane przy założeniu, iż nie ma potrzeby ani konieczności przekazywania zasobów cyfrowych na rzecz FBC, aby były one poprzez FBC widoczne. Nie ma również opłat za korzystanie z FBC, ani za udostępnianie poprzez nią zasobów, a podstawą działania są otwarte standardy. Użycie otwartych standardów ma na celu umożliwienie przyłączanie bibliotek cyfrowych do FBC bez ograniczeń związanych z technologiami stosowanymi przez konkretnych dostawców oprogramowania. 6 Federacja Bibliotek Cyfrowych – O Serwisie [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://fbc.pionier.net.pl/owoc/about?id=about-fbc>. 6 Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz Rysunek 2. Strona główna Federacji Bibliotek Cyfrowych Źródło: http://fbc.pionier.net.pl/ Obecnie FBC obejmuje zasoby 25 bibliotek cyfrowych, dające razem około 165 tysięcy obiektów cyfrowych. Strona główna FBC widoczna jest na rysunku 2. Podstawowe funkcje FBC związane są z przeszukiwaniem gromadzonych metadanych, zarówno w sposób podstawowy, jak i przy pomocy zaawansowanych formularzy wyszukiwawczych. Ponadto w sekcji „Digitalizacja” serwisu WWW FBC dostępny jest raport zawierający listę publikacji przeznaczonych do digitalizacji w ramach poszczególnych bibliotek cyfrowych. Metadane na temat dostępnych zasobów cyfrowych i obiektów przeznaczonych do digitalizacji są wykorzystywane również w mechanizmie wykrywania duplikatów oraz zapobiegania ich powstawania. Dzięki temu mechanizmowi instytucje prowadzące biblioteki cyfrowe już na etapie planowania digitalizacji mogą w zautomatyzowany sposób wykluczyć z tych planów obiekty wcześniej zdigitalizowane w innych ośrodkach. Ponadto w FBC dostępne są również podstawowe statystyki na temat liczby gromadzonych zasobów oraz opisujących ich metadanych, a także szereg dodatków popularyzujących FBC i widoczne w niej zasoby. Przykładem takiego dodatku może być rozszerzenie wyszukiwawcze dla przeglądarek WWW opracowane w standardzie OpenSearch. Rozszerzenie to na przełomie czerwca i lipca 2008 roku zostało włączone w oficjalną polską dystrybucję przeglądarek Firefox 2 i 3 (patrz rysunek 3). Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonym usług atomowych 7 Rysunek 3. Dodatek wyszukiwawczy FBC włączony do polskiej edycji przeglądarki Firefox 3 Źródło: http://dl.psnc.pl/2008/06/17/ W efekcie łączna miesięczna liczba użytkowników FBC wzrosła z około 25 tysięcy (czerwiec 2008) do ponad 42 tysięcy (lipiec 2008). Poza wzrostem liczby użytkowników FBC z pewnością wzrosła również wśród polskich internautów świadomość istnienia polskich bibliotek cyfrowych. Dzięki wspomnianemu dodatkowi wyszukiwawczemu mogą oni korzystać z zasobów tych bibliotek równie łatwo jak wcześniej z wyszukiwarki Google, Wikipedii czy Encyklopedii PWN. 4. Zakończenie W niniejszym artykule opisano rezultaty projektu badawczego „Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych”. Opracowany w ramach tego projektu model usług atomowych oraz elementy jego prototypowej implementacji, zrealizowane z wykorzystaniem techniki REST, zostały wykorzystane do stworzenia Federacji Bibliotek Cyfrowych – nowoczesnej usługi sieciowej gromadzącej i przetwarzającej metadane, udostępniane przez polskie biblioteki cyfrowe. FBC ma na celu ułatwienie wykorzystania polskich zasobów cyfrowych, zwiększenie ich widoczności i popularyzację w Internecie oraz udostępnianie nowych zaawansowanych usług sieciowych, zarówno użytkownikom bibliotek cyfrowych jak i ich twórcom. Równolegle do dynamicznego rozwoju bibliotek cyfrowych w Polsce budowana była infrastruktura europejska, m.in. w ramach takich projektów jak: Minerva, Michael, The European Library czy TEL-ME-MOR. Obecnie większość inicjatyw i projektów europejskich związanych z bibliotekami cyfrowymi skupiona jest na tworzeniu Europeany, mającej stać się europejskim cyfrowym archiwum, muzeum i biblioteką. Serwis ten ma docelowo 8 Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz udostępniać zasoby związane z historią, kulturą i nauką wszystkich krajów europejskich. Jest to moment niezwykle istotny dla polskich bibliotek cyfrowych – moment, w którym niezbędne jest połączenie ich z Europeaną i wyniesienie polskich zasobów cyfrowych na poziom europejski. Jednym ze sposobów realizacji tego celu jest rozpoczęty w czerwcu 2008 roku projekt EuropeanaLocal7,którego zadaniem jest włączenie zasobów lokalnych i regionalnych bibliotek cyfrowych do prototypu Europeany. Kluczową rolę w przypadku Polski będzie tu pełniła Federacja Bibliotek Cyfrowych, mająca w ciągu kilku najbliższych lat stać się pojedynczym punktem gromadzącym, porządkującym i przekazującym metadane, dotyczące polskich zasobów cyfrowych na potrzeby Europeany. Bibliografia [1] Warsztaty “Biblioteki cyfrowe” [online] [odczyt 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dl.psnc.pl/warsztaty/>. [2] Dudczak, A.; Heliński, M.; Mazurek, C.; Parkoła, T.; Werla, M. Analiza funkcjonalności wybranych modeli i systemów zarządzania bibliotekami cyfrowymi. W:Zeszyty Naukowe Wydziału ETI Politechniki Gdańskiej. Technologie Informacyjne. Gdańsk: Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, 2007, s. 407-416. ISBN 978-83-60779-01-9. [3] Mazurek, C.; Parkoła,T.; Werla, M. Atomowe usługi w środowisku rozproszonych bibliotek cyfrowych. W: II Krajowa Konferencja Naukowa “Technologie przetwarzania danych”, Poznań, 24-26 wrzesień, 2007. Poznań : Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, 2007, s. 446-457. ISBN 978-83-7143-349-8. [4] Dudczak, A.; Mazurek, C.; Werla, M. RESTful Atomic Services for Distributed Digital Libraries. W: 1st International Conference on Information Technology, Gdańsk, 18 - 21 maja, 2008. Gdańsk, s. 267–270. ISBN 978-1-4244-244-9. [5] Richardson, L.; Ruby, S. RESTful Web Services. O’Reilly : 2007. ISBN 0-596-52926-0. [6] Federacja Bibliotek Cyfrowych – O Serwisie [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://fbc.pionier.net.pl/owoc/about?id=about-fbc>. [7] EuropeanaLocal – Strona projektu [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.europeanalocal.eu/>. 7 EuropeanaLocal – Strona projektu [online][dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.europeanalocal.eu>. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Emilia Karwasińska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Biblioteka Uniwersytecka [email protected] Małgorzata Rychlik Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Biblioteka Uniwersytecka [email protected] Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie badań własnych i doświadczeń bibliotek zagranicznych Institutional repository model and stages of its development based on individual research project and experiences of foreign libraries Abstrakt Szybki rozwój technologii informacyjnych tworzy nowoczesny obraz światowej komunikacji naukowej. Renomowane ośrodki akademickie dziś nie tylko gromadzą informacje o dorobku naukowym swoich pracowników, ale coraz powszechniej budują repozytoria, dzięki którym zasoby cyfrowe, zgodnie z misją upowszechniania wiedzy, są przechowywane i udostępniane środowisku akademickiemu. W artykule zaprezentowano etapy tworzenia oraz zasady funkcjonowania repozytorium instytucjonalnego. W pracy posiłkowano się badaniami własnymi przeprowadzonymi na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz doświadczeniami bibliotek zagranicznych. Podkreślono wagę efektywnej współpracy bibliotekarzy ze środowiskiem naukowym jako zasadniczego czynnika przyczyniającego się do sukcesu projektu. Słowa kluczowe repozytorium instytucjonalne; Open Access; komunikacja naukowa; zarządzanie zasobami cyfrowymi; współpraca ze środowiskiem akademickim Abstract Rapid development of information technology contributes to the process of metamorphosis of worldwide scientific communication. Renowned academic institutions not only collect data on their researchers’ intellectual output but are increasingly implementing institutional-based repositories. It is institutional repository that preserves digital content and makes it accessible to academic community. The paper presents formative stages of setting up an institutional repository and its subsequent management policies. This work was based on individual research project (a survey conducted at Adam Mickiewicz University) as well as the experiences gathered from a number of foreign libraries. The importance of an efficient cooperation between academic community and librarians as the key factor is emphasized. Keywords institutional repository; Open Access; scientific communication; e-resources management; cooperation with academic community Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie… 11 1. Wstęp Repozytoria instytucjonalne zdefiniowane przez Crowa1 jako kolekcje cyfrowe gromadzące, przechowujące i udostępniające dorobek intelektualny społeczności naukowej jednego lub wielu uniwersytetów coraz powszechniej wkraczają w struktury wyższych uczelni, zmieniając jednocześnie paradygmat komunikowania się w nauce. Zasób repozytoriów jest określony przez instytucję; treść ma charakter naukowy, kumulacyjny i ciągły, dostępna jest w trybie Open Access (OA) oraz cechuje ją interoperacyjność. Obecnie obserwuje się ogromny wzrost liczby repozytoriów na świecie, jak również publikacji podejmujących ten temat, szczególnie przewodników opisujących proces tworzenia archiwów cyfrowych2 czy też charakteryzujących już wdrożone projekty3. W polskiej literaturze fachowej napotykamy na podobną tematykę, dotyczy ona jednak głównie bibliotek cyfrowych4. Część etapów tworzenia repozytorium i biblioteki cyfrowej jest tożsama. To, co wyróżnia repozytorium, to zaangażowanie w projekt pracowników naukowych uczelni tworzących społeczność wirtualną instytucji. Zjawisko to zakładając aktywne uczestnictwo naukowców, wpisuje się w kreowanie kultury partycypacji, wyznaczając jednocześnie nową rolę dla bibliotek. 2. Promowanie idei Pierwszy etap tworzenia repozytorium powinien być poprzedzony szeroką akcją promującą otwarty dostęp do wiedzy oraz zapoznaniem pracowników naukowych uczelni z ideą funkcjonowania repozytoriów instytucjonalnych oraz procesów archiwizacji dorobku naukowego. Na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza (UAM) w Poznaniu podjęto szereg kroków zmierzających do rozpropagowania idei powołania repozytorium. Pierwszym etapem było zaprezentowanie tego tematu na posiedzeniu Rady Bibliotecznej. W efekcie przedstawionej prezentacji oraz dyskusji Rada jednogłośnie opowiedziała się za koniecznością stworzenia repozytorium instytucjonalnego na UAM. Konsekwencją tej decyzji było prezentowanie tematyki dotyczącej repozytoriów na radach wydziałów UAM. Ponadto 1 Crow, R. The case for institutional repositories: a SPARC position paper [online]. Washington, DC, 2002.[dostęp 26 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http:www.arl.org/sparc/IR/ir.html>. 2 Zob. Gibbons, S. Establishing an institutional repository. W: Library Technology Reports [online]. 2004, vol. 40, no. 4, s. 1-168 [dostęp 7 lipca 2008]. Dostępny w Internecie <https://publications.techsource. ala.org/products/archive.pl?article=2538>; por. Barton, M. R. Creating an institutional repository: LEADIRS Workbook [online]. W: MIT Libraries. 2004 [dostęp 14 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dspace.org/implement/leadirs.pdf>. 3 Zob. Doctor, G. Capturing intellectual capital with an institutional repository at a business school in India. Library Hi Tech, 2008, vol. 26, no. 1, s. 110-125; Afshari, F., Jones, R.: Developing an integrated institutional repository at Imperial College London. W: Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no. 4, s. 338-352; Barwick, J. Building an institutional repository at Loughborough University : some experiences. W: Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no. 2, s. 113123. 4 Zob. Bednarek-Michalska, B. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa a standardy. W: Biuletyn EBIB [online]. 2006, nr 4 (74).[dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie. <http://eprints.rclis.org/archive/00008490/01/bednarek_kpbc1.pdf> Woźniak-Kasperek, J.; Franke, J. (red.).: Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2007, s. 215. 12 Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik informacje o repozytoriach znalazły się na stronie domowej Biblioteki Uniwersyteckiej. Opublikowano również artykuł w miesięczniku Życie Uniwersyteckie, którego motywem przewodnim był ruch OA oraz potrzeba utworzenia repozytorium na uczelni. Zorganizowano panel naukowy dla środowiska bibliotecznego szkół wyższych Poznania, na którym zaprezentowano temat „Repozytorium instytucjonalne – dlaczego powinniśmy je budować”. Autorki przeprowadziły również badania własne, których celem było sprawdzenie postaw naukowców UAM wobec koncepcji powołania repozytorium instytucjonalnego.5 Badanie ankietowe miało formę kwestionariusza elektronicznego rozesłanego drogą mailową do 1550 losowo wybranych pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych uczelni. Do ankiety został dołączony krótki list informujący o repozytoriach wraz z prezentacją na ten sam temat. W anonimowej, zawierającej trzynaście pytań ankiecie pierwsze cztery miały charakter metryczki, następne badały dotychczasowe doświadczenia respondentów w korzystaniu z repozytoriów na świecie oraz wolę udziału w tworzeniu repozytorium na UAM. Poznano też opinie o pożądanym sposobie archiwizacji dokumentów, typach prac, które powinny być deponowane, czynnikach motywujących do włączania się w współtworzenie repozytorium oraz kwestii wymagających ścisłej współpracy i pomocy ze strony personelu. 3. Dobór zespołu Tworzenie repozytorium instytucjonalnego stanowi dla uczelni ważne i duże przedsięwzięcie. Należy zwrócić uwagę, iż w proces organizacyjny zaangażowane są przede wszystkim biblioteki, które zarówno inicjują projekty, jak również zajmują się ich tworzeniem i zarządzaniem.6 Jednym z pierwszych etapów zakładania repozytorium jest właściwy dobór personelu do pracy w specjalnie powołanym zespole organizacyjnym. Biorąc pod uwagę umiejętności i doświadczenie znaleźć się w nim powinni głównie bibliotekarze. W tym celu można wyznaczyć odpowiednią komórkę struktury organizacyjnej biblioteki. Odpowiedzialność za sprawne funkcjonowanie repozytorium spoczywa na menedżerze projektu - MODERATORZE. Do jego obowiązków należy głównie organizacja i koordynacja działań, podejmowanie ważnych decyzji, odpowiedzialność za przestrzeganie prawa autorskiego, współpraca w tym celu z prawnikami uczelni oraz wydawcami. Inna funkcja spoczywa na REDAKTORZE repozytorium. Jego praca nie ogranicza się wyłącznie do weryfikacji metadanych, powierza się mu również dbanie o aktualizacje, 5 Zob. Rychlik, M.; Karwasińska, E. Projekt powołania repozytorium Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Badanie ankietowe postaw pracowników naukowych. Przegląd Biblioteczny. 2008, z. 3, s. 451-466. 6 Zob. Przyłuska, J. Repozytorium – magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [online]. 2008 dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie <http://eprints.rclis.org/archive/00013970/01/Przyluska_ Jolanta_Repozytorium.pdf>. Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie… 13 wygląd serwisu, szkolenia i wdrażanie nowych wersji platformy oraz ścisłą współpracę między moderatorem, a asystentami wydziałowymi, zastępuje on w razie koniczności moderatora. ASYSTENCI WYDZIAŁOWI, to ci pracownicy bibliotek wydziałowych, którzy służą bieżącą pomocą pracownikom naukowym, udzielając wskazówek dotyczących sprawnego deponowania prac. Dla tak dużego przedsięwzięcia, jakim jest założenie i funkcjonowanie repozytorium niezbędne jest również wsparcie informatyczne. ADMINISTRATOR to osoba odpowiedzialna w zespole za dobór oprogramowania oraz dbanie o jego prawidłowe funkcjonowanie, rozwiązywanie problemów technicznych, sporządzanie regularnych statystyk, wymianę oprogramowania i sprzętu7. Liczba osób w zespole zależeć powinna od wielkości przedsięwzięcia, lecz z reguły nie jest ona zbyt duża. Zakłada się, że w pierwszym etapie zespół tworzy wstępny projekt wdrożeniowy, na który składają się: wybór oprogramowania, określenie zasad deponowania prac i dostępu do nich, określenie profilu kolekcji, przygotowanie zasad prawnych oraz ustalenie elementów identyfikujących (logo, kolorystyka, layout). Konsekwencją prac jest przedstawienie gotowej do testowania, pierwszej platformy repozytorium. W drugim etapie zespół powinien zebrać uwagi i opinie oraz wyeliminować ewentualne błędy i wprowadzić poprawki, a w końcu uruchomić finalną wersję repozytorium. 4. Potrzeby użytkowników Niewątpliwie jedną z najważniejszych kwestii jakie winno się podejmować przed uruchomieniem repozytorium jest określenie potrzeb jego przyszłych użytkowników. Do grupy tej zaliczamy zarówno tzw. użytkowników końcowych, czyli biernych czytelników zasobów umieszczanych na platformie, jak również użytkowników-naukowców, którzy deponując prace stają się przez to głównymi udziałowcami repozytorium8. Preferencje wyżej wspomnianych dwóch grup zazwyczaj zdecydowanie się różnią; stąd ważne jest, aby te różnice dostrzec i sprecyzować. Użytkownik końcowy z reguły postuluje o dostęp online do pełnej zawartości repozytorium przez całą dobę. Wszystkie teksty powinny być dostępne bezpłatnie w postaci plików o rozszerzeniu pdf. Użytkownik-naukowiec, czyli osoba potencjalnie deponująca w repozytorium, często nie jest chętna do umieszczania tam wszystkich swoich prac. Do najczęstszych argumentów zaliczyć można uprzednie umieszczanie artykułów na wewnętrznych stronach wydziałów, czy też obawę o możliwość stosowania plagiatu. Takich użytkowników należy przekonać do samej istoty repozytorium, naświetlając korzyści jakie przynosi współtworzenie tego przedsięwzięcia, a więc przede wszystkim: wzrost 7 8 Por. Barton, M. R. Creating an institutional repository: LEADIRS Workbook [online]. W: MIT Libraries. 2004 [dostęp 14 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dspace.org/implement/leadirs.pdf>. Zob. Foster, N. F.; Gibbons, S. Understanding Faculty to Improve Content Recruitment for Institutional Repositories. W: D-Lib Magazine [online]. Vol. 11, no. 1, 2005 [dostęp 13 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.dlib.org/dlib/january05/foster/01foster.html>. 14 Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik widoczności dorobku naukowego, możliwość śledzenia statystyk dotyczących zdeponowanych prac (mogą one być pomocne przy pisaniu grantów, mogą również stanowić wskaźnik jakości prac), wzrost cytowalności prac, możliwość generowania osobistej bazy danych, możliwość wykrywania plagiatu (treść jest w wolnym dostępie i dlatego łatwo ją przeszukiwać pod kątem plagiatu), gwarancja długotrwałego przechowywania prac w odróżnieniu od stron domowych wydziałów lub zakładów, które często zmieniają swoje adresy. 5. Wybór oprogramowania Na rynku pojawia się coraz więcej programów służących zakładaniu platform repozytoriów. Są to oprogramowania zarówno darmowe (ang. open source), np.: EPrints, Bepress, Fedora, OPUS, jak i komercyjne. Dokonując wyboru można posiłkować się wydanym przez Open Society Institute przewodnikiem po oprogramowaniach dla repozytoriów instytucjonalnych9 lub przeanalizować statystyki, jakimi dysponuje Directory of Open Access Repositories. Według danych DOAR, największą popularnością cieszy się produkt DSpace, wykorzystywany obecnie przez 27% funkcjonujących repozytoriów10 . Kryteria doboru oprogramowania mogą być różne. Bardzo często czynnikiem determinującym wybór jest cena. Dla Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu było to kryterium bardzo istotne, zdecydowano się więcna oprogramowanie DSpace - produkt Massachusetts Institute of Technology oraz firmy Hewlett Packard. Wybierając oprogramowanie darmowe należy liczyć się często z brakiem wsparcia technicznego ze strony twórców programów. W przypadku DSpace pomocna może być lista dyskusyjna,na której użytkownicy wspierają się radami, blogi, materiały szkoleniowe. Autorzy oprogramowania umożliwiają klientom dostosowywanie interfejsu do własnych potrzeb, na przykład zgodnie z wyglądem strony domowej uczelni bądź biblioteki. DSpace gromadzi i przechowuje dokumenty cyfrowe w najróżniejszych formatach: pdf, Word, JPG, TIF i inne, pozwala na tworzenie hierarchicznej struktury bazy poprzez określanie zespołów i kolekcji (ang. communities and collections). DSpace umożliwia zarówno proste jak i zaawansowane wyszukiwanie. Indeksy są konfigurowalne, więc instytucja ma możliwość wybrania pól metadanych, które mają podlegać indeksacji. Przeszukiwanie może odbywać się wg: kolekcji i zespołów, tytułu, autora, dziedziny i daty. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu zainstalowano wersję 1.4.2 DSpace w systemie Windows XP Pro. Prawidłowe funkcjonowanie 9 Zob. A Guide to Institutional Repository Software. 2004 [online] [dostęp 6 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.soros.org/openaccess/pdf/OSI_Guide_to_IR_Software_v3.pdf>. 10 Zob. Open DOAR: rodzaje materiałów w repozytoriach na świecie. Dostępny w Internecie: <http://www.opendoar.org/onechart.php?cID=&ctID=&rtID=&clID=&lID=&potID=&rSoftWareName=&s earch=&groupby=r.rSoftWareName&orderby=Tally%20DESC&charttype=pie&width=600&height=300&c aption=Usage%20of%20Open%20Access%20Repository%20Software%20-%20Worldwide>. Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie… 15 repozytorium od strony technicznej zapewni konfiguracja sprzętu o następujących parametrach: nowoczesny system operacyjny Windows XP Pro lub Vista, dwurdzeniowe procesory o częstotliwości min. 2GHz, 2GB pamięci RAM, 50-100 GB przestrzeni dyskowej złożonej z połączonych dysków RAID 511. 6. Zasób repozytorium Określenie profilu kolekcji to jedno z podstawowych zadań w procesie tworzenia repozytorium. Powinno brać się tu pod uwagę sugestie i opinie samych użytkowników oraz kierować opublikowanymi w tym zakresie raportami12. Artykuły naukowe stanowią znaczną część dorobku naukowego pracowników, stąd bardzo ważne jest, aby uczelnie zadbały o umieszczenie tego typu dokumentów w repozytorium. Potwierdziły to także przeprowadzone badania własne, w pytaniu poświęconym zasobom. Respondentom podano dziesięć stwierdzeń, którym należało przypisać odpowiedni stopień akceptacji (skala Likerta) (zob. wykres 1). Najwyższą punktację uzyskało właśnie stwierdzenie, że w repozytorium powinny znaleźć się artykuły naukowe w postaci postprintów (wersja po recenzji) i preprintów (wersja przed recenzją) (4,49 pkt. w skali Likerta). Dla uczelni, finansujących badania naukowe swoich pracowników, to sprawa korzystna również z tego powodu, że dostęp do ich wyników będzie odtąd darmowy. Na drugim miejscu, ankietowani wymienili chęć deponowania dysertacji doktorskich (4,38 pkt.). Doktoraty obronione i nieopublikowane, z powodzeniem mogą tworzyć odrębny zbiór w repozytorium zamiast, jak dotąd, zalegać w magazynach bibliotecznych. Kolekcja dysertacji może być wzbogacona o prace magisterskie, jednak w opinii czy powinny stanowić one część repozytorium, zostały ocenione niżej niż doktoraty (3,85 pkt.). Prawdopodobnie powodem takiej oceny jest ich niższa wartość naukowa, stąd też w kolekcji tej mogłyby się znaleźć jedynie wybitne prace magisterskie, rekomendowane przez promotorów. Umieszczanie w repozytorium materiałów konferencyjnych zostało ocenione wysoko (4,20 pkt.) podobnie jak ważne dla studentów kolekcje materiałów dydaktycznych, takich jak np. książki, rozdziały z książek (4,20 pkt.) czy skrypty (4,17 pkt.), ale już w mniejszym stopniu wykłady w formie prezentacji multimedialnych (3,68 pkt.). 11 Przyłuska, J.; Radomska, A.; Kłosiński, R. Budowanie repozytorium dziedzinowego : doświadczenia Biblioteki Naukowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi i Biblioteki Politechniki Łódzkiej W: IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku [online] [dostęp 12 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/przyluska_ radomska_klosinski.php> . 12 Zob. Open DOAR: rodzaje materiałów w repozytoriach na świecie. Dostępny w Internecie: <http://www.opendoar.org/onechart.php?cID=&ctID=&rtID=&clID=&lID=&potID=&rSoftWareName=&s earch=&groupby=ct.ctDefinition&orderby=Tally%20DESC&charttype=bar&width=600&caption=Content %20Types%20in%20OpenDOAR%20Repositories%20-%20Worldwide>. 16 Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik Chociaż ankietowani byli mniej przekonani do deponowania raportów (3,78 pkt.), czy sprawozdań (3,61 pkt.), to skonsolidowany dostęp do tego rodzaju prac mógłby ułatwić pracę tym, którzy na co dzień korzystają z danych w nich zawartych. Wykres 1. Typy prac deponowanych w repozytorium Źródło: Badania własne 7. Zasady deponowania Fundamentem rozwoju repozytorium jest sprawny proces autoarchiwizacji. Polega ona na deponowaniu dokumentu cyfrowego przez samego autora. Sama czynność archiwizowania jest dość prosta i mało czasochłonna. Przyjmuje się, że zdeponowanie jednej pracy zajmuje średnio około 10 minut13. W ankiecie przeprowadzonej wśród pracowników naukowych UAM jedno z pytań odnosiło się do kwestii poznania motywacji, jakimi kierowaliby się naukowcy deponując swoje prace. Najczęściej wybierali oni stwierdzenie, że „ułatwiłoby to wymianę myśli między naukowcami” (4,58 pkt.), następnie „ułatwiłoby to dostęp do prac moim studentom” (4,22 pkt.), „zwiększyłoby to cytowalność moich prac” (3,93 pkt.), „byłoby to niezbędne w celach autopromocyjnych” (3,71 pkt.). Okazało się, że naukowcy nie mieli zdania co do następujących czynników: „byłoby to pomocne w rozwoju mojej kariery naukowej” (3,23 pkt.), „podniosłoby to mój prestiż na uczelni” (3,23 pkt.), „byłoby to jednym z kryteriów otrzymania grantu” (3,15 pkt); negatywnej odpowiedzi udzielili na następujące pytania: „większość naukowców z mojej 13 Zob. Carr, L.; Harnad, S, Keystroke Economy: A Study of the Time and Effort Involved in Self-Archiving. W: Technical Report [online]. University of Southampton, 2005 [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.ecs.soton.ac.uk/10688/01/KeystrokeCostingpublicdraft1. pdf>. Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie… 17 dziedziny deponuje prace w repozytorium” (2,66 pkt.), „umożliwiłoby mi to otrzymanie premii” (2,50 pkt.) (zob. wykres 2). Wykres 2. Czynniki motywujące do deponowania dokumentów w repozytorium UAM Źródło: Badania własne Przy okazji podejmowania tematu zasad deponowania należy także zająć się nakłanianiem pracowników do regularnego deponowania swoich prac. Rolą uczelni jest ustanowienie takiej polityki archiwizacyjnej, która przyczyni się do rozwoju repozytorium. Niewątpliwie skuteczniejsza jest autoarchiwizacja obligatoryjna. Wyniki badań przeprowadzanych na uczelniach australijskich wskazują, że prace deponowane na zasadzie dobrowolności stanowią jedynie około 15% dorobku naukowego, natomiast wprowadzenie obowiązku archiwizowania spowodowało wzrost rzędu 65%14. Z przeprowadzonych na UAM badań wynika, że ponad 67% naukowców biorących udział w badaniu, opowiedziało się za archiwizacją fakultatywną. Jest to zatem grono pracowników nauki, które należy przekonać, iż korzyści z umieszczenia swojej pracy w repozytorium rekompensują czas poświęcony na autoarchiwizację. Warto wspomnieć o coraz bardziej popularnej, pośredniej metodzie deponowania prac (ang. mediated deposit). Polega ona na tym, iż autorzy dostarczają oryginalne prace w ich pierwotnym formacie. Zadaniem administratora repozytorium jest przekonwertowanie dokumentu, jeśli jest taka potrzeba, zaopatrzenie go w odpowiednie metadane i zakończenie czynności deponowania. Dla pracowników naukowych jest to wyjście korzystne, bo mniej czasochłonne. 14 Zob. Sale, A. Comparison of IR content policies in Australia. W: First Monday [online]. 2006, vol. 11, no 4 [dostęp 12 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.utas.edu.au/264/1/ Comparison _of_ content_ policies_in_Australia.pdf>. 18 Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik 8. Prawo autorskie W repozytorium można umieszczać materiały, do których majątkowe prawa autorskie są oczywiste i należą do uczelni lub do autorów. Jeżeli prawo do utworu ma wydawca niezbędne jest uzyskanie stosownego pozwolenia15. Kwestie pozyskiwania majątkowych praw autorskich, rozstrzyganie o możliwości publikowania swojego dorobku często zniechęcają naukowców. Jak wykazały przeprowadzone badania własne, aż 86,50% potencjalnych udziałowców repozytorium oczekiwałoby w tej kwestii pomocy. Istotne jest zatem, aby w zespole zarządzającym repozytorium znalazła się osoba odpowiedzialna za sferę praw autorskich. Należy również informować pracowników naukowych o możliwości negocjowania warunków już na etapie zawierania umowy z wydawcą, w celu zapewniania sobie możliwości włączenia pracy do archiwum. Jak pokazują doświadczenia repozytoriów europejskich, prawa autorskie do utworów przesyłanych do repozytoriów pozostają przy autorach, którzy udzielają licencji niewyłącznej na korzystanie ze swoich dzieł. Oznacza to, że utwór może być przekazany w tej samej postaci innemu podmiotowi bez pytania o zgodę właścicieli repozytorium. Udzielenie licencji ma często miejsce w procesie autoarchiwizacji lub poprzez podpisanie i odesłanie umowy licencyjnej. Każda osoba przesyłająca swoje dzieło do repozytorium zaświadcza jednocześnie, że jest odpowiedzialna za prawa autorskie dotyczące archiwizowanego dzieła. Niektórzy twórcy repozytoriów mają jedynie zapis na stronach projektu, że prawa autorskie pozostają przy autorach16. Należy podkreślić, że zasady respektowania prawa autorskiego powinny być jasno opisane i udostępnione na platformie repozytorium. 9. Metadane Efektywne wykorzystanie zasobów cyfrowych ma miejsce tylko wówczas, gdy metadane są dobrej jakości. Są różne standardy metadanych. Większość z nich oparta jest na języku XML (eXtensible Markup Language), który stanowi ich semantyczną jak i strukturalną podstawę. Dublin Core jest prawdopodobnie najczęściej stosowanym standardem przez biblioteki i archiwa cyfrowe17. Powodem tej użyteczności jest zapewne prostota, czyli zestaw piętnastu podstawowych pól zaprojektowanych do opisu 15 Jaka jest polityka wydawcy związana z archiwizacją pracy w repozytorium, można sprawdzić w bazieRoMEO opracowywanej przez SHERPA <http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php>, gdzie wydawcy podzieleni są na 4 grupy, oznaczone odpowiednim kolorem. Kolor zielony oznacza zgodę na archiwizacjępostprintów lub preprintów. 16 Zob. Szczepańska, B. Zasady publikowania obiektów cyfrowych w repozytoriach europejskich : zagadnienia prawnoautorskie. Przegląd Biblioteczny. 2007, z. 2, s. 193-220. 17 Zob: Gartner, R. Metadata for digital libraries: state of the art and future directions. W: JISC Technology & Standards Watch [online]. JISC. 2008 [dostęp 4 września 2008]. Dostępny w Internecie: < http://www.jisc.ac. uk/media/documents/techwatch/tsw_0801pdf.pdf>. Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie… 19 źródeł. Są to pola: tytuł, twórca, dziedzina, opis, wydawca, współtwórca, data, typ, format, identyfikator, źródło, język, relacja, miejsce i czas oraz własność. Dublin Core jest domyślnym formatem zapisu metadanych, jednak istnieje możliwość przejęcia innych formatów, takich jak np. MARC. Wymaga to jednak zastosowania narzędzi typu crosswalk. DSpace jest oprogramowaniem kompatybilnym z Open Archives Inititiave-Protocol for Metadate Hatvesting (OAI-PMH). Stosowanie tego protokołu powoduje, że metadane gromadzone w DSpace są indeksowane przez takie wyszukiwarki jak np. Google, a tym samym dotarcie do rozproszonych zasobów staje się łatwiejsze i efektywniejsze. 10. Zakończenie Sukces repozytorium nie zależy wyłącznie od nawet najlepiej dobranego zespołu organizacyjnego. Puste repozytorium jest repozytorium martwym, a praca przy jego tworzeniu – bezowocna. Tylko wówczas, kiedy idea znajdzie poparcie i odzew ze strony środowiska naukowego uczelni – praca osób powołanych do stworzenia platformy, opieki administracyjnej i redakcyjnej będzie owocna. Należy też pamiętać, że budowa repozytorium jest procesem, który dopiero w perspektywie kilku lat przyniesie wymierne korzyści, z których najważniejszą jest wymiana wiedzy i rozwój nauki. Cieszy fakt, że tematyce nowoczesnych zasobów cyfrowych poświęconych jest coraz więcej konferencji i spotkań. Zadanie budowy repozytorium instytucjonalnego jest jednym z priorytetów opracowanej Strategii systemu biblioteczno-informacyjnego UAM na lata 2008-2016. Bibliografia [1] Afshari, F.; Jones, R. Developing an integrated institutional repository at Imperial College London. Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no 4, s. 338352. [2] Barton, M. R. Creating an institutional repository: LEADIRS Workbook [online]. W: MIT Libraries. 2004 [dostęp 14 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dspace.org/ implement/leadirs.pdf>. [3] Barwick, J. Building an institutional repository at Loughborough University: some experiences. Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no. 2, s. 113-123. [4] Bednarek-Michalska, B. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa a standardy. W: Biuletyn EBIB [online]. 2006, nr 4 (74) [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00008490/01/bednarek_kpbc1.pdf>. [5] Bednarek-Michalska, B. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa – pragmatyka tworzenia biblioteki cyfrowej. W: Biuletyn EBIB [online]. 2006, nr 7 (77) [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00008404/01/bednarek_kpbc2.pdf>. [6] Carr, L.; Harnad, S. Keystroke economy : a study of the time and effort involved in selfarchiving. W: Technical Report [online]. University of Southampton. 2005 [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.ecs.soton.ac.uk/10688/01/KeystrokeCostingpublicdraft1.pdf>. 20 Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik [7] Crow, R. The case for institutional repositories: a SPARC position paper [online]. Washington, DC. 2002 [dostęp 26 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http:www.arl.org/sparc/IR/ir.html>. [8] Doctor, G. Capturing intellectual capital with an institutional repository at a business school in India. Library Hi Tech. 2008, vol. 26, no. 1, s. 110-125. [9] Foster N. F.; Gibbons S. Understanding Faculty to Improve Content Recruitment for Institutional Repositories. W: D-Lib Magazine [online]. Vol. 11, no. 1, 2005 [dostęp 13 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.dlib.org/dlib/january05/foster/ 01foster.html>. [10] Gartner, R. Metadata for digital libraries: state of the art and future directions. W: JISC Technology & Standards Watch [online]. JISC. 2008 [dostęp 4 września 2008]. Dostępny w Internecie: < http://www.jisc.ac.uk/media/documents/techwatch/tsw_0801pdf.pdf>. [11] Gibbons, S. Establishing an institutional repository. W: Library Technology Reports [online]. 2004, vol. 40, no. 4 [dostęp 7 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <https://publications. techsource.ala.org/products/archive.pl?article=2538>. [12] Przyłuska, J. Repozytorium – magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [online]. 2008 [dostęp 23 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/ 00013970/01/Przyluska_Jolanta_Repozytorium.pdf>. [13] Przyłuska, J.; Radomska, A.; Kłosiński, R. Budowanie repozytorium dziedzinowego: doświadczenia Biblioteki Naukowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi i Biblioteki Politechniki Łódzkiej [online]. W: IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku. [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] Wydawnictw] Elektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2007. (EBIB Materiały konferencyjne nr 18) [dostęp 12 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/ przyluska_ radomska_klosinski.ph>. [14] Sale, A. Comparison of IR content policies in Australia. W: First Monday [online]. 2006, vol. 11, no 4 [dostęp 12 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.utas.edu.au/ 264/1/ Comparison_of_content_policies_in_Australia.pdf>. [15] Simpson, P. Repositories for research: Southampton’s evolving role in the knowledge cycle. Program electronic library and information systems. 2006, vol. 40, no 3, s. 224-231. [16] Szczepańska, B. Zasady publikowania obiektów cyfrowych w repozytoriach europejskich. Zagadnienia prawnoautorskie. Przegląd Biblioteczny. 2007, z. 2, s. 193-220. [17] Woźniak-Kasperek, J.; Franke J. (red.). Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie. Warszawa : Wydawnictwo SBP, 2007. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Elżbieta Skubała Politechnika Łódzka. Biblioteka [email protected] Anna Kazan Politechnika Łódzka. Biblioteka [email protected] Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dLibra – zasób w kontekście tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk technicznych Polish digital libraries on the dLibra platform – resources in the context of creation of modern collections of information resources for technical sciences Abstrakt W okresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego biblioteka naukowa zyskuje w środowisku akademickim rolę istotnego ośrodka komunikacji pomiędzy użytkownikiem a jego potrzebami informacyjnymi. Jedną z form realizacji tych potrzeb jest usprawnienie procesu dostarczania poszukiwanych przez użytkownika informacji, między innymi przez budowanie bibliotek cyfrowych. Problem tworzenia i zarządzania zasobami elektronicznymi, możliwości ich wspólnego przeszukiwania oraz współpracy między bibliotekami w kontekście bieżącej informacji w naukach technicznych, został przedstawiony na przykładzie analizy zawartości polskich bibliotek cyfrowych, opartych na oprogramowaniu dLibra. W artykule przedstawiono wyniki badań zasobu cyfrowego, liczącego ponad 158.000 obiektów, wspólnie przeszukiwanego w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych. Na podstawie analizy zebranego materiału statystycznego, spróbowano ocenić zarówno wartość publikacji cyfrowych pod względem chronologicznym, jak i warsztat wyszukiwawczy. Najistotniejszym wnioskiem wynikającymz przeprowadzonych badań jest pilna konieczność ujednolicenia metadanych na poziomie każdej biblioteki i wszystkich bibliotek FBC, w celu wspólnego efektywnego wyszukiwania. Słowa kluczowe warsztat wyszukiwawczy; biblioteki cyfrowe; program dLibra Abstract In the time of progress of information society, research libraries play important role of communication centres between users and their needs for information. One of the methods of satisfying these needs is an improvement of the process of information delivery by, among other, creation of and access to the digital libraries. A problem of creating and managing electronic resources, search possibilities in digital libraries and cooperation between libraries in the context of current information in technical sciences is going to be presented at examples of Polish digital libraries based on dLibra software. The results of the study of digital resources have been presented in the article. The resources of digital libraries count over 158.000 objects and are designed to be commonly searched within Digital Libraries Federation. On the basis of collected statistic material analysis it was attempted to assess both: the value of digital publications in the chronological matter and the searching tools. The most valuable conclusion from the study is an immediate need to standardise of metadata at the level of each library and all of Digital Libraries Federation member-libraries, in aim to allow an effective searching. Elżbieta Skubała, Anna Kazan 22 Keywords searching tools; digital libraries; dLibra software 1. Wstęp Ilość i tempo tworzenia dokumentów naukowych w ostatnich latach wzrosły gwałtownie za sprawą powszechnego dostępu do nowych technologii. Pracownicy naukowi są zarówno twórcami jak i odbiorcami informacji w nich zawartych. Konieczność posiadania wiedzy o tendencjach naukowych i kierunkach badań sprawia, że specjalności stają się coraz węższe, a ilość źródeł coraz większa. Obowiązkiem współczesnej biblioteki naukowej jest przygotowanie warsztatu naukowego, który umożliwi szybkie i efektywne pozyskiwanie informacji. Jednym z elementów współczesnego warsztatu informacyjnego są Biblioteki Cyfrowe (BC), tworzone między innymi przez biblioteki naukowe szkół wyższych. Założeniem niniejszego tekstu jest przeanalizowanie zasobu polskich BC, wspólnie przeszukiwanych na platformie Federacji Bibliotek Cyfrowych, w kontekście jego wartości dla informacji naukowej, według kryterium DATA WYDANIA oraz próba oceny warsztatu wyszukiwawczego. 2. Biblioteki cyfrowe Termin biblioteka cyfrowa oznacza „ zorganizowany zasób informacji i wiedzy wzbogacony o dodatkowe funkcje dzięki technologii cyfrowej” 1, które umożliwiają udostępnianie w Internecie, w uporządkowany sposób, zdigitalizowanych zbiorów bibliotek tradycyjnych oraz innych obiektów w postaci elektronicznej. Na początku XXI wieku rozpoczęły się w Polsce energiczne prace nad umożliwieniem czytelnikom dostępu do zasobów bibliotek z dowolnego miejsca. Cele budowy bibliotek cyfrowych najczęściej podawane w projektach to: • • • 1 ochrona przed zniszczeniem gromadzonych w bibliotekach zbiorów, cennych z punktu widzenia dziedzictwa kulturowego i historii rozwoju różnych dziedzin nauki, a także potrzeba udostępnienia ich szerszemu gronu użytkowników; efektywniejsze i szersze udostępnianie skryptów uczelnianych, podręczników akademickich oraz innych materiałów dydaktycznych, a także ich pełniejsze zastosowanie w stacjonarnym procesie dydaktycznym oraz docelowo w kształceniu na odległość; promocja uczelni, instytucji bądź regionu poprzez popularyzację potencjału badawczego oraz naukowej twórczości intelektualnej zarówno w kraju, jak i na świecie; Przyłuska, Jolanta. Repozytorium – magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [online] [dostęp 4 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://212.51.210.133/osc/prezentacje/cz/przyluska.pdf>. Polskie biblioteki cyfrowe na platformie Libra – zasób w kontekście… • • 23 włączenie się w narodowe strategie eEuropa i ePolska, w strategię unijną i 2010 oraz czynny udział w inicjatywie digitalizacyjnej podjętej przez inne ośrodki akademickie w kraju; utworzenie podstaw repozytoriów naukowych, w których będą przechowywane i udostępniane, wszelkie zasoby cyfrowe. W chwili obecnej, według różnych zbiorczych danych, istnieje w Polsce ponad 30 BC lub udostępnianych w sieci Internet kolekcji cyfrowych. Większość BC (18) wykorzystuje do prezentacji materiałów elektronicznych platformę dLibra, opracowaną i permanentnie udoskonalaną przez Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe (PCSS). 21 BC z kolei jest wspólnie przeszukiwanych w ramach mechanizmów Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC). Właśnie na materiałach cyfrowych przeszukiwanych w ramach FBC oparto badania przeprowadzone na potrzeby niniejszego artykułu. 3. Analiza zasobu Badania zasobu były prowadzone w okresie 5 tygodni na przełomie sierpnia i września 2008 roku. Prowadzono je zarówno poprzez mechanizmy platformy FBC, jak i w każdej z bibliotek oddzielnie. Zasób 21 bibliotek cyfrowych wspólnie przeszukiwanych, według stanu na dzień 04.09.2008 r., wynosił 158.047 obiektów. Analizie indywidualnej nie poddano zasobu Akademickiej Biblioteki Cyfrowej (ABC) Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie z powodu jej czasowego wyłączenia. Włączono natomiast do badań nową BC Uniwersytetu Łódzkiego, mimo że nie jest jeszcze widoczna w katalogu wspólnym. Analizie poddano jeden z elementów opisu katalogowego – „datę wydania”. Powodem wyboru tego właśnie elementu było przekonanie, że data wydania jest w każdym opisie katalogowym. Jest to jednocześnie najmniej skomplikowany i najbardziej sformalizowany element opisu. Analiza zasobu według kryterium DATY WYDANIA pozwoliła na zilustrowanie zasobu bibliotek cyfrowych pod względem chronologicznym, a tym samym umożliwiła ocenę wartości bibliotek cyfrowych dla dydaktyki i nauki po 3 latach ich intensywnego rozwoju oraz ocenę mechanizmów wyszukiwawczych systemu dLibra. Wspólne przeszukiwanie na platformie dLibra z poziomu FBC, według kryterium DATY WYDANIA, prawie do końca sierpnia nie było możliwe. Program dawał możliwość wyszukiwania wyłącznie przez indeksy autorów i tytułów. W ostatnim czasie został uzupełniony o przeszukiwanie według wszystkich pozostałych atrybutów, z wielką korzyścią dla użytkowników. Z kolei przeszukiwanie z poziomu jednej biblioteki obarczone było dużym błędem, wynikającym z różnorodności zapisu daty i koniecznością zadawania pytań wariantowych. Elżbieta Skubała, Anna Kazan 24 W formacie Dublin Core jest 15 atrybutów, za pomocą których sporządza się metadane obiektu cyfrowego: tytuł, autor, współtwórca, wydawca, data wydania, źródło, hasło przedmiotowe, uwagi, język, format, typ zasobu, powiązania, zakres, identyfikator, prawa. Rekord można wypełniać ręcznie, ale częściej korzysta się z możliwości importu danych z formatu MARC 21, w którym sporządzane są opisy na potrzeby systemów bibliotecznych, np. systemu HORIZON. Interesujące nas dane w rekordzie sporządzanym w formacie MARC są zapisane w 3 podpolach pola 260. W zależności od konfiguracji pliku importowego, informacje z podpól pola 260 z formatu MARC można zapisać w polu WYDAWCA (bądź w utworzonym podpolu MIEJSCE WYDANIA) albo w polu DATA WYDANIA rekordu utworzonego w formacie Dublin Core. Do decyzji katalogerów, tworzących opisy obiektów cyfrowych należy, gdzie zostanie umieszczona nazwa miejsca wydania publikacji. 4. Analiza zasobu BC, prowadzona w każdej z bibliotek oddzielnie Zasób BC jest dynamiczny, liczba obiektów stale się powiększa, dlatego dla dalszych badań przyjęto stan zasobu z połowy sierpnia, tj. ok. 156.000. Suma zasobów 21 bibliotek cyfrowych w układzie chronologicznym wynosiła w tym czasie 123.568 (patrz: tabela 1 – zestawienie liczbowe, wykres 1 – zestawienie procentowe). Różnica między liczbą deklarowanych w BC obiektów cyfrowych a liczbą wynikającą z przeprowadzonej analizy wynosiła 32.433. Stanowi to aż 20,80%. Tabela 1. Zestawienie sumaryczne zasobu 21 BC – badania przeprowadzone w każdej z bibliotek oddzielnie wg kryterium DATA WYDANIA Zakres lat nie datowane bez roku XII wiek XIII wiek XIV wiek XV wiek XVI wiek XVII wiek XVIII wiek XIX wiek XX wiek Zasób bibliotek cyfrowych 1811 637 6 10 47 368 646 1952 3170 31861 350 25 Polskie biblioteki cyfrowe na platformie Libra – zasób w kontekście… cd. tabeli 1. 1900-1949 1950-1959 1960-1969 1970-1979 1980-1989 1990-1999 2000-2004 2005- 58736 4140 3653 1834 2635 1954 2342 7416 123568 Źródło: Badania własne 47,53 Wykres 1. Zestawienie procentowe zasobu 21 BC w układzie chronologicznym obiektów cyfrowych – badania przeprowadzone w każdej z bibliotek oddzielnie wg kryterium DATA WYDANIA 50,00 45,00 40,00 25,78 35,00 30,00 25,00 20,00 10,00 1,90 2,13 1,58 1,48 2,96 3,35 0,28 2,57 1,58 0,52 0,30 0,01 0,04 0,00 0,52 1,47 6,00 15,00 5,00 Źródło: Badania własne 20 05 - 19 99 20 00 -2 0 04 19 8 9 19 90 - 19 79 1 98 0- 19 69 19 70 - 19 60 - 19 49 19 5 9 1 95 0- w ie k XX 19 00 - w ie k XV Iw ie k XV II w ie k XV III w ie k XI X w ie k XV w ie k XI V w ie k XI II w ie k X II ro ku be z n ie da to w an e 0,00 Elżbieta Skubała, Anna Kazan 26 5. Analiza zasobu BC, prowadzona z wykorzystaniem mechanizmów wspólnego przeszukiwania FBC Autorki uznały, że różnica w przeprowadzonej analizie jest zbyt duża, nawet jeśli przyjmie się, że część metadanych nie miała wypełnionego pola DATA WYDANIA. Dlatego wykorzystano uruchomioną funkcję FBC i powtórzono badania w pierwszych dniach września. Stan zasobu cyfrowego przeszukiwanego mechanizmami wspólnego przeszukiwania FBC wynosił ok. 158.000. W wyniku sumowania obiektów cyfrowych według DATY WYDANIA otrzymano liczbę 82.746 (patrz: tabela 2 – zestawienie liczbowe, wykres 2 – zestawienie procentowe). Różnica okazała się jeszcze większa i wynosiła 75.254, tj. 47,63%. Tabela 2. Zestawienie sumaryczne zasobu 21 BC – badania przeprowadzone z wykorzystaniem mechanizmów wspólnego przeszukiwania FBC wg kryterium DATA WYDANIA Zakres lat bez roku XI wiek XII wiek XIII wiek XIV wiek XV wiek XVI wiek XVII wiek XVIII wiek XIX wiek XX wiek 1900-1949 1950-1959 1960-1969 1970-1979 1980-1989 1990-1999 2000-2004 2005- Źródło: Badania własne Zasób bibliotek cyfrowych 1141 1 6 3 17 77 397 1 672 2 281 19 587 11 33 310 4 281 3 554 1 866 2 498 1 893 2 470 7 681 82 746 27 Polskie biblioteki cyfrowe na platformie Libra – zasób w kontekście… Wykres 2. Zestawienie procentowe zasobu 21 BC w układzie chronologicznym obiektów cyfrowych – badania przeprowadzone z wykorzystaniem mechanizmów wspólnego przeszukiwania FBC wg kryterium DATA WYDANIA 9,28 05 20 99 -19 90 9 1 79 -19 70 9 1 59 -19 50 9 1 ek wi XX ek wi III V X k ie Iw XV ek wi V XI iek Iw XI zr be u ok 2,98 2,29 3,02 2,25 4,29 5,17 40,25 0,01 23,67 2,76 2,02 0,48 0,09 0,02 0,00 0,01 0,00 1,38 0,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00 45,00 Źródło: Badania własne Różnice w wynikach przeprowadzonych badań wynikały m.in. z różnorodności zapisu daty wydania: 3 w formie zapisu daty dziennej: 1949.01.01; 01.01.1949; 01.1949; 1949.01; 2. w formie zapisu roku: 1949; (1949); [1949]; 1949?; 3. w formie zapisu daty niepewnej: ok. 1949; ca 1949; przed rokiem 1949; po roku 1949; 4. w formie zapisu numeru wieku, w przypadku braku daty wydania: 18w.; 18 wiek; 18 w.; XVIII w.; XVIII wiek. Przeszukiwanie prowadzone było na podstawie frazy z pola DATA WYDANIA opisu katalogowego Dublin Core, z wykorzystaniem maskowania jednej lub dwu ostatnich cyfr roku wydania. Stwierdzono, że jeśli fraza DATA WYDANIA jest złożona z roku-miesiąca-dnia lub roku-miesiąca, wyniki wyszukiwania są rozbieżne. Tak więc, forma zapisu daty, zwłaszcza dziennej i miesięcznej dla procesu wyszukiwania jest niezwykle istotna. Powodem rozbieżności między liczbą obiektów cyfrowych „deklarowaną” w BC a otrzymaną w wyniku analiz może być również brak wypełnionego pola DATA WYDANIA. Takie rekordy są pomijane w procesie wyszukiwania według tegoż kryterium . Wypełnienie pola innymi danymi, np. Elżbieta Skubała, Anna Kazan 28 informacją o typie publikacji lub nazwą miejsca wydania jest także przyczyną różnic w procesie wyszukiwawczym, ale przede wszystkim ewidentnym błędem osób tworzących metadane obiektów cyfrowych w BC. Wyniki analizy zasobu BC według kryterium DATA WYDANIA dowodzą, że ponad 47% zbiorów cyfrowych zostało wydanych w pierwszej połowie XX wieku, prawie 26% w wieku XIX (wykres 1). Publikacje „nowe”, wydane po roku 1990 stanowią 9,48% zasobu BC przeszukiwanych wspólnie na platformie FBC. W kontekście daty wydania materiałów zdigitalizowanych można stwierdzić, że ponad 90% zasobu ma charakter archiwalny i stanowi magazyn zbiorów dziedzictwa kulturowego i historii rozwoju różnych dziedzin nauki (wykres 1). Interesujące stało się zbadanie, jak w tym aspekcie wyglądał wyselekcjonowany zasób BC wyższych szkół technicznych, zwłaszcza że wiek publikacji w dziedzinach badawczych nauk ścisłych i technicznych jest niezwykle istotny. Przeanalizowano zbiory 4 BC tworzonych przez biblioteki wyższych szkół technicznych (tabela 3): Politechnikę Warszawską, Politechnikę Krakowską, Politechnikę Łódzką i Politechnikę Wrocławską. Zasób cyfrowy Politechniki Wrocławskiej stanowi kolekcję Dolnośląskiej BC, dlatego w prosty sposób mógł zostać wyselekcjonowany i poddany analizie. Tabela 3. Zestawienie sumaryczne zasobu 4 BC wyższych szkół technicznych wg kryterium DATA WYDANIA Zakres lat XV wiek XVI wiek XVII wiek XVIII wiek XIX wiek XX wiek 1900-1949 1950-1959 1960-1969 1970-1979 1980-1989 1990-1999 2000-2004 2005- Źródło: Badania własne Biblioteki cyfrowe szkół technicznych 2 7 5 16 703 0 1 414 26 11 85 582 194 228 1 121 4 394 Polskie biblioteki cyfrowe na platformie Libra – zasób w kontekście… 29 Wykres 3. Zestawienie procentowe zasobu 4 BC wyższych szkół technicznych w układzie chronologicznym obiektów cyfrowych wg kryterium DATA WYDANIA 25,52 20052000-2004 5,19 1990-1999 4,42 1980-1989 13,25 1970-1979 1,93 1960-1969 0,25 1950-1959 0,59 1900-1949 XX w ie k 32,19 0,00 XIX w ie k 16,00 XVIII w ie k 0,36 XVII w ie k 0,11 XVI w ie k 0,16 XV w ie k 0,05 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 Źródło: Badania własne Z zestawienia wynika, że proporcje zasobu wg kryterium DATY WYDANIA publikacji cyfrowych w BC szkół technicznych przedstawiają się odmiennie niż całość zasobu BC (wykres 3). Wydawnictwa wydane po roku 1990 stanowią największą część materiałów cyfrowych - 35,13% a zbiory wydane w pierwszej połowie XX wieku 32,19%. Proporcje wieku publikacji świadczą o świadomości potrzeb środowiska naukowego u twórców BC w szkołach technicznych. Mając świadomość ograniczeń wynikających z ustawy Prawo autorskie i prawa pokrewne, sprawdzono także jakiego rodzaju dokumenty z lat 2000-2008 publikowano w BC szkół technicznych (wykres 4). Ponad połowa najnowszych publikacji to wydawnictwa ciągłe, prawie 22% prace doktorskie, ponad 12% wydawnictwa zwarte. Wśród tych ostatnich są skrypty, podręczniki, monografie i książki wydane w wydawnictwach uczelnianych. Należy także zwrócić uwagę na materiały dydaktyczne (7,99%), które stanowią poszukiwany i wykorzystywany przez studentów typ publikacji w BC. Ogromna większość wydawnictw najnowszych jest wydawana w wydawnictwach uczelnianych, choć są wśród nich także publikacje innych wydawców, od których BC uzyskały prawo do umieszczenia we własnych zasobach cyfrowych. Elżbieta Skubała, Anna Kazan 30 Wykres 4. Zasób 4 bibliotek cyfrowych szkół technicznych wydanych po roku 2000, w podziale na typy publikacji (dane procentowe) Varia 2,36 Doktoraty M ateriały konferencyjne Zbiory specjalne M ateriały dydaktyczne 21,84 2,85 0,16 7,99 12,31 Wydawnictwa zwarte Wydawnictwa ciągłe 0,00 52,49 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 Źródło: Badania własne 6. Współpraca bibliotek cyfrowych Możliwość wspólnego przeszukiwania zasobów cyfrowych daje użytkownikowi wrażenie ścisłej współpracy między poszczególnymi BC, a być może nawet świadomość istnienia jednej BC. Jest to niestety tylko wrażenie, bowiem w rzeczywistości ta współpraca odbywa się w niewielkim zakresie. Już na początku tekstu przywołano FBC jako mechanizm wspólnego przeszukiwania zasobu 21 BC. Jest to przykład na doskonalenie warsztatu wyszukiwawczego z wykorzystaniem dostępnych możliwości. Federacja Bibliotek Cyfrowych jest serwisem zaawansowanych usług sieciowych opartych na zasobach cyfrowych dostępnych w polskich bibliotekach cyfrowych i repozytoriach uruchomionych w sieci PIONIER2 – to znaczy jest rodzajem WSPÓLNEGO KATALOGU. Jest tworzona i utrzymywana przez PCSS. Z całą pewnością nie jest „tworem” formalnym, a nazwa inicjatywy jest niefortunna i może być myląca. Pojęcie FEDERACJA, wg W. Kopalińskiego, odnosi się m.in. do zjawisk z zakresu prawa międzynarodowego i oznacza 2 Lewandowska, A.; Mazurek, C.; Werla, M. Federacja Bibliotek Cyfrowych w sieci PIONIER – dostęp do otwartych bibliotek cyfrowych i repozytoriów [online] [dostęp 4 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/lewandowska_mazurek_werla.php>. Polskie biblioteki cyfrowe na platformie Libra – zasób w kontekście… 31 państwo związkowe, będące zjednoczeniem państw, krajów, stanów, kantonów. Funkcjonuje także w kontekście stowarzyszeń zawodowych i politycznych3. W przypadku FBC nie zostały podpisane żadne umowy o współpracy, nie zostały sformułowane żadne zasady współpracy, nie zostały również określone zakresy odpowiedzialności i kompetencji. Niewątpliwie brak dotychczas wspólnych działań w tworzeniu BC i koordynacji tych działań w skali kraju. Narzędzia opracowane i udostępniane przez PCSS dają bibliotekom możliwość sprawdzania planów publikacji innych BC w celu eliminacji dubletów. Jak na razie wszyscy dobrowolnie korzystają z tych możliwości. Na 158.000 obiektów cyfrowych w BC tylko 0,1% publikacji powtarza się w 2 lub 3 BC (najwięcej w BC Biblioteki Narodowej POLONA - ponad 69% wszystkich dubletów). Zawiązanie w maju 2008r. konsorcjum pn. Polskie Biblioteki Cyfrowe, jest inicjatywa istotną, ono bowiem być może będzie koordynować działania BC, zwłaszcza w zakresie tworzenia metadanych i pozyskiwania funduszy na kolejne projekty oraz zadania. 7. Wnioski 1. Zasób BC prezentowanych na platformie dLibra lub wspólnie przeszukiwanych w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych liczył w pierwszych dniach września 2008 r. ponad 158.000 obiektów. 2. Zasób BC w 90% ma wartość archiwalną i spełnia rolę magazynu dokumentów będących świadectwem dziedzictwa kulturowego i historii rozwoju różnych dziedzin nauki (wykres 1). 3. Zasób BC w 10% (biorąc pod uwagę wyłącznie datę wydania – po 1990 r.) spełnia funkcję informacji naukowej o najnowszych badaniach i trendach w nauce, co ma istotne znaczenie w postrzeganiu wartości BC przez przedstawicieli środowisk technicznych. 4. Mając tę świadomość, BC wyższych szkół technicznych intensywniej powiększają zasoby o najnowsze wydawnictwa i udział w ich zasobach wydawnictw wydanych po 1990 r. sięga ponad 35% (wykres 3). 5. Z powodów obiektywnych (zapisy ustawy Prawo autorskie i prawa pokrewne) nowe publikacje w BC szkół technicznych zostały ograniczone głównie do wydawnictw uczelnianych. Czy jest to sygnał o ściślejszej współpracy z wydawnictwami, czy świadczy o tendencji zmierzającej do przejęcia funkcji wydawniczej w zakresie publikacji elektronicznej – czas pokaże. 6. Brak dotychczas wypracowanych form współpracy BC. Niezwykle pozytywną inicjatywą jest Federacja Bibliotek Cyfrowych, tj wspólny katalog BC oparty na konsorcjum PIONIER i systemie dLibra. Dobrze rokuje również zawiązane w maju 2008 roku konsorcjum pn. Polskie 3 Kopaliński ,W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa : Muza, 2000, s. 168. Elżbieta Skubała, Anna Kazan 32 Biblioteki Cyfrowe oparte o BC, prezentujące zasoby cyfrowe na platformie dLibra. 7. Wyszukiwanie w zasobie pojedyńczej biblioteki, jak i wspólne przeszukiwanie zasobu nie daje użytkownikowi gwarancji uzyskania wiarygodnej odpowiedzi, co rodzi wątpliwość dotyczącą profesjonalizmu twórców bibliotek cyfrowych lub twórców systemu dLibra. 8. Należy pilnie podjąć działania zmierzające do ujednolicenia metadanych na poziomie każdej biblioteki i wszystkich bibliotek opartych na systemie dLibra 9. Metadane powinny być permanentnie kontrolowane dla celów wspólnego przeszukiwania (np. przez odpowiednik funkcji „bibliotekarza systemowego”). Bibliografia [1] Federacja Bibliotek Cyfrowych <http://fbc.pionier.net.pl/owoc/about?id=about-fbc>. [2] ABC – Kraków <http://abc.krakow.pl>. [3] Biblioteka Cyfrowa CODN <http://bc.codn.edu.pl/dlibra>. [4] Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej <http://www.biblos.pk.edu.p>. [5] Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej <http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra>. [6] Biblioteka Cyfrowa Politechniki Łódzkiej eBiPoL <http://ebipol.p.lodz.pl/dlibra>. [7] Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego <http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra>. [8] Cyfrowa Biblioteka Narodowa „Polona” <http://www.polona.pl/dlibra>. [9] Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa <http://www.dbc.wroc.pl/dlibra>. [10] e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego <http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra>. [11] ICM - DIR - Zasoby Polskie <http://dir.icm.edu.pl/pl/>. [12] Jeleniogórska Biblioteka Cyfrowa <http://jbc.jelenia-gora.pl/dlibra>. [13] Księgozbiór Wirtualny Bibliotek Kościelnych FIDES <http://digital.fides.org.pl/dlibra>. [14] Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa <http://kpbc.umk.pl/dlibra>. [15] Małopolska Biblioteka Cyfrowa <http://mbc.malopolska.pl/dlibra>. [16] Pedagogiczna Biblioteka Cyfrowa <http://www.ap.krakow.pl/dlibra/dlibra>. [17] Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa <http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra>. [18] Podlaska Biblioteka Cyfrowa <http://pbc.biaman.pl/dlibra>. [19] Śląska Biblioteka Cyfrowa <http://www.sbc.org.pl/dlibra>. [20] Wejherowska Biblioteka Cyfrowa <http://biblioteka.wejherowo.pl/dlibra/dlibra>. [21] Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa <http://www.wbc.poznan.pl/dlibra>. [22] Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa <http://zbc.uz.zgora.pl/dlibra>. Polskie biblioteki cyfrowe na platformie Libra – zasób w kontekście… 33 [23] Lewandowska, A.; Mazurek, C.; Werla, M. Federacja Bibliotek Cyfrowych w sieci PIONIER – dostęp do otwartych bibliotek cyfrowych i repozytoriów [online][dostęp 4 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/lewandowska_ mazurek_werla.ph>. [24] Gruszczyński, P.; Mazurek, C.; Osiński, S.; Swędrzyński, A. Zarządzanie zawartością bibliotek cyfrowych [online] [dostęp 4 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dlibra.psnc.pl/biblioteka/dlibra/docmetadata?id=31&from=pubstats>. [25] Przyłuska, J. Repozytorium – magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [online] [dostęp 4 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://212.51.210.133/osc/ prezentacje/cz/przyluska.pdf>. [26] Kopaliński, W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa : Muza, 2000. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Dorota Buzdygan Politechnika Krakowska. Biblioteka [email protected] Dorota Lipińska Politechnika Krakowska. Biblioteka [email protected] Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – repozytorium i forma udostępniania publikacji z zakresu nauk technicznych Cracow University of Technology Library Digital Collection – repository and the way of access to technical scientific publications Abstrakt Przedmiotem publikacji jest przedstawienie funkcjonowania otwartego cyfrowego repozytorium, Biblioteki Cyfrowej Politechniki Krakowskiej, którego celem jest tworzenie, przechowywanie i rozpowszechnianie publikacji naukowych z zakresu nauk technicznych tworzonych przez pracowników naukowych Politechniki Krakowskiej. Na wstępie artykułu sformułowano uwagi dotyczące źródeł naukowej informacji technicznej. Podkreślono wagę zasobów cyfrowych, organizowanych przez biblioteki uczelniane. Scharakteryzowano zawartość BCPK, omówiono system organizacyjno-wyszukiwawczy oraz portal tejże biblioteki. Słowa kluczowe Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej; BCPK ; biblioteka cyfrowa; repozytorium; nauki techniczne; rozprawy doktorskie; rozprawy habilitacyjne Abstract The objective of this paper is discussing the activity of the open digital repository the Cracow University of Technology Digital Library (CUT DL), which the purpose is creating, preserving and providing access to the scientific content written by researchers of Cracow University of Technology. The paper describes sources of technical scientific information in general, and draws attention to digital format of university publications like as dissertations, monographs, articles. The system of managing and searching, digital collections, and the access platform (website) of CUT DL are presented. Keywords CUT Digital Library; digital collection; digital library; repository; technical sciences; dissertations 1. Źródła naukowej informacji technicznej Publikacja naukowa jest pierwszym publicznym ogłoszeniem danej informacji, a jej rozpowszechnienie i zaprezentowanie wszystkim zainteresowanym nadaje sens pracy naukowca oraz stanowi gwarancję dalszego rozwoju każdej dziedziny nauki. Publikacja taka powinna umożliwiać innym, 36 Dorota Buzdygan, Dorota Lipińska uprawiającym określoną dziedzinę, oszacowanie wartości przeprowadzonych prac, obserwację oraz dalsze ich wykorzystanie do badań i publikacji. Naukowcy, szczególnie ci związani z naukami technicznymi, wspomagają swoją pracę wykorzystując zbiory danych uporządkowane w postaci baz danych, m.in.: faktograficznych, geograficznych, statystycznych itp. Materiały, z których czerpana jest informacja zaspokajająca określone potrzeby informacyjne, nazywamy źródłami informacji. W szerszym znaczeniu źródłami informacji mogą być dokumenty, osoby lub instytucje1. Dane i informacje o osiągnięciach z zakresu nauk technicznych i ich zastosowaniach praktycznych oraz o osiągnięciach nauk ścisłych znajdujących zastosowanie w technice, tworzą informację naukowo-techniczną2. Informacja naukowo-techniczna tworzona jest w postaci niematerialnej – jako wiedza uczonych i badaczy oraz materialnej, którą tworzą dokumenty zapisane w postaci tradycyjnej (rękopiśmiennej, drukowanej) lub elektronicznej w rozmaitych formatach (tekstowym, dźwiękowym, graficznym, multimedialnym). Archiwa i biblioteki zajmują się gromadzeniem, opracowywaniem i udostępnianiem wytworzonych dokumentów - źródeł informacji - niezależnie od ich formy, jak również faktu, czy zostały one opublikowane tradycyjnie czy w postaci elektronicznej. Pierwszym pełnotekstowym e-dokumentem była opublikowana w 1971 r. w ramach Projektu Gutenberg3 Deklaracja Niepodległości. Nowy rynek publikacji zaczął się gwałtownie rozwijać. Dziedziny takie jak: nauki techniczne i medycyna jako pierwsze wykorzystały możliwości technologiczne i stworzyły e-informację techniczną w postaci bibliograficznych baz danych. Następnie na nośniki elektroniczne przenoszono wydawnictwa encyklopedyczne i abstraktowe. Za kolejne dziedziny wstępujące na elektroniczny rynek wydawniczy należy uznać biznes i ekonomię. Możemy więc mówić, iż rynek publikacji naukowych płynnie przechodzi od tworzenia kopii dokumentów drukowanych (digitalizacji) do publikacji elektronicznych (digital born). Publikowanie elektroniczne jest szczególnie dogodne dla tekstów technicznych ze względu na szybkość publikacji i jej zasięg (globalny dostęp), ogromne możliwości edycyjne (multimedia) i wyszukiwawcze (hipertekst) oraz możliwość zastosowania podczas publikacji narzędzi interaktywnych do edycji wzorów matematycznych i symboli technicznych. 1 Słownik terminologiczny informacji naukowej. Wrocław : Ossolineum, 1979, s. 130. Tamże, s. 54. 3 Project Gutenberg Official Home Site [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://promo.net/pg/>. 2 Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – repozytorium i forma… Porównanie drukowanej przedstawiono w tabeli 1. i elektronicznej publikacji 37 naukowej Tabela 1. Cechy publikacji naukowej DRUKOWANA jedna publikacja (artykuł, książka) jeden czytelnik w tym samym czasie określone miejsce i czas dostępu głównie treści recenzowane niskie nakłady i brak wznowień wysoka cena publikacji technicznych na 1 czytelnika określone książki na dany temat wyszukiwanie jednoliniowe manualne cytowania wyszukiwane w innych drukowanych publikacjach ELEKTRONICZNA (model Open Access - OA) jedna e-publikacja wielu czytelników w tym samym czasie multi-dostęp; 24/7 trudności w ocenie wiarygodności i kompletności niestrukturalność organizacji zasobów, rozproszenie w sieci bezpłatny dostęp do e-publikacji na 1 użytkownika kilka tysięcy trafień przy użyciu wyszukiwarki możliwość wyszukiwania złożonego z wielu kryteriów (elementów opisu i samego dokumentu) cytowania wyszukiwane przez połączenie (linkowanie) do innych e-publikacji Popularyzacja modelu Open Access (OA), jak również licencjonowanego upublicznienia e-treści naukowych zyskuje coraz więcej zwolenników. Autorzy informacji naukowej w coraz większym stopniu przekonują się, że publikowanie elektroniczne korzystnie wpływa na popularyzację i wykorzystanie zamieszczonych w Internecie prac naukowych. Współpraca biblioteki z autorami, a także porozumienie na płaszczyźnie legislacyjnej z uczelnią są niezbędnym warunkiem stworzenia cyfrowego repozytorium. Wartość projektu mierzy się stopniem wykorzystania publikacji na uczelni, gdyż z formalnego punktu widzenia naukowa informacja techniczna w drukowanej wersji jest preferowana przez gremia oceniające jakość pracy osób i instytucji4. Naukowe publikowanie, jak pisze Marek Nahotko5, znajduje się obecnie w okresie przemian porównywalnych do tych, które zachodziły w XV w., zaraz po wynalezieniu druku. Przez pewien czas obie technologie rękopiśmienna i druk funkcjonowały równolegle, a następnie w wyniku 4 Oceny parametrycznej jednostek naukowych dokonuje się raz na cztery lata na podstawie Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 października 2007 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania i rozliczania środków finansowych na działalność statutową (Dz. U. z 2007 r. Nr 205, poz.1489). Ocena jest przeprowadzana na podstawie informacji zawartych w corocznie składanych ankietach jednostki naukowej, sporządzanych według wzoru stanowiącego załącznik nr 1 do rozporządzenia. Ankiety przysyłane są do Ośrodka Przetwarzania Informacji (www.opi.org.pl). 5 Nahotko, M. Cyfrowa nauka – cyfrowe publikacje – cyfrowe biblioteki. Przegląd Biblioteczny 2007 z. 1, s. 7-27. Dorota Buzdygan, Dorota Lipińska 38 długotrwałego procesu rynkiem wydawniczym zawładnął druk. Zapewne podobny los spotka obecnie funkcjonujące technologie służące publikowaniu, czyli wymianie i komunikacji naukowej, tj. technologię druku i technologię cyfrową w połączeniu z technologiami sieci cyfrowych. 2. Zasoby cyfrowe na uczelni Dostarczenie informacji naukowej niezbędnej do procesu naukowego dydaktycznego na uczelniach to zadanie, którego wykonania podejmują się biblioteki. Ich działalność, oferowane serwisy i usługi mają zapewnić warsztat pracy dla naukowców i studentów. Obecnie zasoby cyfrowe na uczelni to elektroniczne publikacje rejestrujące osiągnięcia światowej nauki: e-czasopisma, e-książki, bazy danych oraz elektroniczne serwisy informacyjne pozyskiwane z zewnątrz, czyli subskrybowane licencje dostępu do elektronicznej produkcji wydawniczej uznanych wydawnictw naukowych. Do zasobów cyfrowych włączone są również publikacje tworzone i publikowane na uczelni, dokumenty opisujące prace własnego środowiska naukowego. Szczególną wartość poznawczą prezentują rozprawy doktorskie i habilitacyjne. Coraz większe znaczenie dla rozpowszechniania publikacji ma jej udostępnienie, czyli publikowanie treści w wersji dostępnej w sieci Internet. Informację naukową w wersji elektronicznej w Internecie zamieszczają albo sami autorzy albo instytucje, w których prowadzone są prace lub badania. Na uczelniach to właśnie biblioteki zajmują się publikowaniem, gromadzeniem i udostępnianiem e-publikacji. 3. Uczelniane biblioteki cyfrowe W ostatnich kilku latach na polu elektronicznego publikowania na uczelniach ważne miejsce zajęły biblioteki akademickie, które tworząc biblioteki cyfrowe pełnią rolę e-wydawnictw uczelnianych. Informacja naukowa w postaci elektronicznej, czyli naukowe publikacje elektroniczne w zasadzie nie są sprzedawane, lecz udostępniane na zasadzie subskrypcji lub bezpłatnego uzyskania licencji, czyli prawa dostępu. Na tych samych zasadach biblioteki rozpoczęły tworzenie instytucjonalnych bibliotek cyfrowych (BC). Uczelniane biblioteki cyfrowe to swego rodzaju repozytoria dokumentów cyfrowych. Na kolekcje tych bibliotek składają się, w zależności od celu ich tworzenia: – – zdygitalizowane (przetworzone na formę cyfrową) rękopiśmienne i drukowane zbiory bibliotek; publikowane właśnie za pośrednictwem BC elektronicznie zasoby naukowe, ze szczególnym uwzględnieniem uczelnianych publikacji naukowych. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – repozytorium i forma… 39 Zadaniem tychże bibliotek cyfrowych jest gromadzenie (archiwizowanie) udostępnianie publikacji naukowych w wersji elektronicznej jak najszerszemu gronu odbiorców. Materiały naukowe tworzone na uczelniach to: – publikowane tradycyjnie: książki (podręczniki, habilitacje, materiały konferencyjne), czasopisma; – materiały niepublikowane: raporty z badań, projektów, rozprawy doktorskie i prace magisterskie. Biblioteki cyfrowe za pośrednictwem swoich portali nie tylko udostępniają naukowe zasoby cyfrowe, ale też je popularyzują i pozwalają, aby naukowe e-zasoby uczelniane były włączane do światowych zasobów cyfrowych. Biblioteki uczelniane rozszerzając swą funkcjonalność stają się bibliotekami hybrydowymi, gdzie równolegle udostępniają publikacje naukowe tradycyjnie drukowane i publikowane elektronicznie. Jak już wspomniano, na uczelniach to właśnie biblioteki, które z naukowymi treściami cyfrowymi pracują od wielu już lat, są inicjatorami organizowania uczelnianych bibliotek cyfrowych i repozytoriów. Niejednokrotnie też tworzone biblioteki cyfrowe pełnią funkcje instytucjonalnych repozytoriów publikacji własnego środowiska naukowego, np. rozpraw doktorskich i habilitacyjnych. Taką funkcję pełni też Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej (BCPK). Biblioteka Politechniki Krakowskiej (BPK) znając potrzeby informacyjne społeczności akademickiej własnej uczelni podjęła inicjatywę stworzenia własnej biblioteki cyfrowej. Dzięki współpracy biblioteki, wydawnictwa i pracowników naukowych Politechniki Krakowskiej publikowane są elektronicznie prace naukowe udostępniane w kolekcjach oraz zdygitalizowane drukowane zasoby BPK. I choć BCPK nie jest repozytorium w ścisłym tego słowa znaczeniu (gdyż publikacją materiałów zajmują się bibliotekarze nie sami autorzy), to stanowi ogromny krok w popularyzacji modelu elektronicznego publikowania i wpływa na szybki dostęp w najnowszych wynikach badań pracowników naukowych ze środowiska Politechniki Krakowskiej. Naukowcy, którzy są autorami, są również użytkownikami treści elektronicznych, a decydując się na zamieszczanie swoich publikacji w BCPK pozwalają na wykorzystanie i oddziaływanie własnej pracy na środowisko naukowe. BCPK jest biblioteką o charakterze instytucjonalnym, co oznacza m.in., że jest tworzona samodzielnie przez BPK, jest związana z własną uczelnią, a zasób tego repozytorium wytworzyła w głównej mierze społeczność PK. 40 Dorota Buzdygan, Dorota Lipińska 4. Zawartość Biblioteki Cyfrowej Politechniki Krakowskiej Główne zadania i cele, jakie wyznaczono BCPK, tj.: informowanie, archiwizowanie oraz ułatwienie dostępu do materiałów dydaktycznych i wyników badań naukowych prowadzonych na uczelni, określiły jednocześnie rodzaje gromadzonych zbiorów. Zadecydowano, że działania BCPK będą nastawione na udostępnianie w wersji elektronicznej przede wszystkim dokumentów najnowszych, natomiast w drugiej kolejności procesowi digitalizacji zostaną poddane zbiory starsze, a także tzw. zbiory specjalne, które do tej pory nie były udostępniane w wersji tradycyjnej (stare druki), chociaż przecież mogą one stanowić znakomity warsztat pracy badawczej. Taką decyzję podjęto m.in. na podstawie zaobserwowanych ograniczeń w korzystaniu z aktualnych źródeł informacji technicznej, którymi w zdecydowanej większości są zainteresowani użytkownicy bibliotek technicznych; ograniczeniami są: niewystarczająca liczba egzemplarzy, ograniczenia w liczbie odbitek kserograficznych, udostępnianie materiałów tylko na miejscu, niedostateczna reklama, opóźnienia w zakresie udostępniania związane m.in. z katalogowaniem czy oprawą. Pewną barierę w udostępnianiu współczesnych publikacji w sieci stanowi Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Jednak dzięki ścisłej współpracy z uczelnią i wydawnictwem uczelnianym najnowsze publikacje naukowe umieszczane w repozytorium mają uregulowany status prawny już na etapie podpisywania umów z wydawnictwem. Publikację rozpraw doktorskich w BCPK reguluje Zarządzenie Rektora PK w sprawie udostępniania przez BPK rozpraw doktorskich6. Z autorami pozostałych publikacji przeznaczonych do digitalizacji podpisywane są stosowne umowy. Niewielką liczbę w repozytorium stanowią zbiory, do których wygasły prawa autorskie. Podstawowymi materiałami udostępnianymi w BCPK są rozprawy doktorskie i habilitacyjne, które zostały napisane i obronione na PK, monografie, podręczniki akademickie i inne materiały naukowo-dydaktyczne wykorzystywane w procesie nauczania, referaty publikowane w materiałach konferencyjnych, artykuły z czasopism naukowych. Są to głównie materiały naukowe tworzone na uczelni i wydawane przez instytucję macierzystą oraz zbiory archiwalne z przełomu XIX i XX wieku. BCPK, co warto podkreślić, udostępnia jedynie wersje pełnotekstowe. W chwili obecnej w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Krakowskiej dostępnych jest ok. 1000 publikacji wraz z opisami bibliograficznymi. Każdy dokument opisany jest według reguł międzynarodowego formatu Dublin Core (DC), przeznaczonego do tworzenia opisów zasobów elektronicznych. Zestaw elementów metadanych w DC, umożliwiający opis różnego typu dokumentów, pozwala również na wymianę danych z zewnętrznymi systemami i ułatwia ich 6 Zarządzenie nr 12 Rektora Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki w sprawie gromadzenia, opracowania i udostępniania przez Bibliotekę Główną Politechniki Krakowskiej rozpraw doktorskich obronionych na Politechnice Krakowskiej z dnia 9 marca 2006 r. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – repozytorium i forma… 41 wyszukiwanie. Dzięki temu można kontrolować i polepszać widoczność udostępnianych przez BCPK zasobów w różnego typu systemach. 5. System BCPK Treść i metadane BCPK przechowywane są w systemie opracowanym i rozwijanym przez pracowników BPK, dedykowanym wyłącznie do obsługi biblioteki cyfrowej. Jego konstrukcja bazuje na znanych powszechnie standardach: MySQL (bazie danych) i PHP (języku skryptów). System umożliwia przechowywanie zróżnicowanych pod wieloma względami kolekcji obiektów cyfrowych i udostępnianie ich za pośrednictwem usługi WWW wszystkim zainteresowanym. BCPK prezentuje publikacje w formatach PDF (umożliwia pobranie całego dokumentu) i HTML (pozwala na przeglądanie zawartości dokumentu strona po stronie lub na podstawie spisu treści). Aplikacja umożliwia zachowywanie dokumentów na własnym komputerze i ich dalsze powielanie, przeglądanie online i offline oraz kopiowanie linków do strony wyników. Oprogramowanie BCPK dostarcza niezbędnych narzędzi, m. in. Do czterech elementów systemu: organizacji zasobów, wyszukiwania, kontroli dostępu i zapewnienia ochrony praw autorskich oraz zbierania informacji o użyteczności zasobów. 1) Organizacja zasobów Źródła informacji zamieszczone w BCPK zostały pogrupowane w odrębne kolekcje: – – – – – doktoraty Politechniki Krakowskiej; prace habilitacyjne Politechniki Krakowskiej; materiały dydaktyczne; czasopisma techniczne; zbiory specjalne. Każda z kolekcji uporządkowana jest alfabetycznie. Zasoby sklasyfikowano według Polskiej Klasyfikacji Tematycznej (PKT), która stosowana jest również w krajowym systemie o pracach badawczych. Na ten wybór wpłynął przede wszystkim fakt znajomości tej klasyfikacji przez pracowników uczelni technicznych, którzy używają symboli PKT do opisania swoich prac naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych oraz rozpraw doktorskich i habilitacyjnych w systemie SYNABA7. System BCPK umożliwia również rozbudowę repozytorium o nowe kolekcje, czy też stworzenie podkolekcji – jak to miało miejsce w przypadku kolekcji rozpraw doktorskich. Ustalenia z wydziałami uczelni zaowocowały decyzją o publikowaniu w BCPK prac jeszcze przed obroną, tak by mogli się z nimi zapoznać wszyscy 7 Serwis SYNABA [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://naukapolska.pl/shtml/raporty/raporty_badania.shtml>. 42 Dorota Buzdygan, Dorota Lipińska zainteresowani – zgodnie z Rozporządzeniem MENiS w sprawie szczegółowego trybu przeprowadzania czynności w przewodach doktorskim i habilitacyjnym (…)8. Prace te zamieszane są w kolekcji Doktoraty PK w zakładce Doktoraty PK przed obroną. Dodatkowym elementem opisu takich dokumentów stała się informacja o dacie obrony. 2)Wyszukiwania Wyszukiwanie zasobów elektronicznych w bazie można prowadzić według kilkunastu różnych kryteriów. Można przeglądać zasób wykorzystując indeksy albo stosując wyszukiwanie proste lub wyszukiwanie złożone (kombinację kryteriów wyszukiwawczych łączonych operatorami logicznym). Przeszukiwane są wszystkie pola opisu bibliograficznego oraz abstrakt. Wyszukiwanie można zawęzić do konkretnej kolekcji lub przeszukiwać wszystkie kolekcje jednocześnie. 3)Kontrola dostępu i zapewnienie ochrony praw autorskich Ideą BCPK jest udostępnianie treści naukowych jak najszerszemu gronu użytkowników. Jednak zgodnie z obowiązującymi przepisami dostęp do niektórych materiałów może być – na życzenie autorów lub właścicieli praw wydawniczych – ograniczony. System umożliwia zastosowanie sześciu kategorii ograniczeń dostępności dla wybranej liczby użytkowników, tj. daje dostęp nieograniczony, dostęp z sieci PK, dostęp z sieci BPK, dostęp z sieci PK i dla zalogowanych użytkowników, dostęp z sieci BPK i dla zalogowanych użytkowników, dostęp dla pracowników BPK.W opisie bibliograficznym udostępnianego dokumentu zawsze znajduje się informacja o tym, w jaki sposób możliwe jest korzystanie z utworu i kto może z niego korzystać. 4)Zbieranie informacji o użyteczności zasobów Serwis BCPK został wyposażony w mechanizm rejestrujący: liczbę pobrań zasobów, liczbę publikacji w bibliotece, liczbę osób korzystających w danej chwili z biblioteki. Dzięki temu można prowadzić statystyki miesięczne i śledzić, jakie publikacje cieszą się największym zainteresowaniem. 7. Portal BCPK Sposób prezentacji treści cyfrowych BCPK w Internecie nawiązuje swoim wyglądem do portalu BPK (zob. rysunek 1). Zabieg ten zastosowano celowo, mając na uwadze przyzwyczajenia użytkowników do architektury strony WWW Biblioteki PK. Grafika, układ strony, najważniejsze skróty/linki pozostają w niezmienionej postaci, tak aby te dwa interfejsy kojarzyły się z jedną instytucją. 8 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 15 stycznia 2004 r. w sprawie szczegółowego trybu przeprowadzania czynności w przewodach doktorskim i habilitacyjnym oraz postępowaniu o nadanie tytułu profesora (Dz.U. 2004 Nr 15, poz. 128). Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – repozytorium i forma… 43 Rysunek 1. Portal BCPK Portal obejmuje wszystkie elementy niezbędne dla dobrego funkcjonowania BCPK: informacje o zbiorach, wyszukiwanie, przeglądanie kolekcji, listę ostatnio dodanych publikacji, dostęp do potrzebnych dokumentów i wzorów umów licencyjnych, linki do innych kolekcji cyfrowych. Portal BCPK posiada również angielską wersję językową. Celem twórców BCPK jest stworzenie serwisu, którego zbiory są wyszukiwane, dobrze widoczne w sieci i dostępne dla każdego, kto zechce z nich skorzystać. 8. Biblioteka Cyfrowa PK – wizytówką dorobku naukowego uczelni BCPK, poprzez upowszechnienie dostępu do publikacji z zakresu informacji technicznej tworzonej na PK, sprzyja popularyzowaniu osiągnięć własnej uczelni w środowisku naukowym. Włącza się w promocję uczelni, jej potencjału badawczego i naukowej twórczości pracowników PK. Jest także elementem nowocześnie prowadzonej reklamy i promocji własnych zbiorów i działalności, w tym propagowania koncepcji ruchu OA. Jak pokazuje praktyka, jednym z bardziej skutecznych sposobów upowszechniania publikacji akademickich na polu międzynarodowym jest otwarta biblioteka cyfrowa ze zdalnym dostępem, która zapewnia: – – – – 9 autorom: lepszą dystrybucję prac oraz podnosi ich znaczenie; czytelnikom: dostęp do podstawowej literatury; bibliotece: możliwość lepszego sprostania oczekiwaniom użytkowników; uczelni: umocnienie obecności na rynku naukowym i prestiż9. Prosser, David. Open Access w Europie: polityka i praktyka W: IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/prosser.php>. Dorota Buzdygan, Dorota Lipińska 44 Potrzeba efektywniejszego i szerszego udostępniania zasobów BCPK przyczyniła się do powstania nowych usług. Mianowicie: – ułatwiono dostęp do zbiorów BCPK z głównej strony WWW Biblioteki; użytkownik może przeszukiwać zasoby bezpośrednio poprzez okienko wyszukiwarki zamieszczonej w głównym portalu BPK (zob. rysunek 2); takie wyszukiwanie to dane (informacje) pozyskane w dwóch krokach, przy użyciu jednego narzędzia; Rysunek 2. Wyszukiwarka na stronie WWW BPK – – rozszerzono funkcjonalność katalogu bibliotecznego OPAC przez dodanie do poszczególnych rekordów informacji o udostępnianiu kopii dokumentu w formie elektronicznej poprzez platformę biblioteki cyfrowej; dzięki temu zasoby repozytorium wyszukiwane są również przez katalogi indeksujące zasoby polskich bibliotek (np. KARO); wprowadzono indeksowanie za pomocą protokołu Open Archives Initiative (OAI); system zgodny z protokołem OAI-PMH może udostępniać swoje metadane narzędziom indeksującym, co pozwala na włączenie tych metadanych do wielkich baz danych; w ten sposób zasób BCPK jest przeszukiwany również przez serwis FBC (Federacja Bibliotek Cyfrowych), a BCPK staje się punktem dostępu do zasobów informacji technicznej zgromadzonej w ramach całego systemu polskich bibliotek cyfrowych. 9. Przyszłość BCPK Przyszłe działania BCPK będą zmierzać w kierunku rozbudowy istniejących kolekcji pełnotekstowych oraz wprowadzania nowych typów zasobów, pozyskiwanych dzięki digitalizacji i upowszechnieniu elektronicznego publikowania. Ważnym zadaniem na przyszłość jest przełamywanie trudności w dostępie do materiałów niepublikowanych tworzonych na uczelni (prac niepublikowanych, raportów z badań, projektów, zgłoszeń patentowych, sprawozdań i raportów naukowych), poprzez rejestrowanie, odpowiednie opracowanie i udostępnianie przez BCPK. Jednak celem nadrzędnym będzie przekonanie współczesnych twórców i autorów publikacji naukowych, że naprawdę warto upubliczniać swoje materiały w sieci. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – repozytorium i forma… 45 Wychodząc naprzeciw potrzebom użytkowników oczekujących zintegrowanych usług, czyli np. jednoczesnego wyszukania i skorzystania z potrzebnych materiałów naukowych, przygotowano narzędzie integrujące zasób BCPK z bibliograficzną bazą rejestrująca dorobek naukowy pracowników PK (Bibliografią Publikacji Pracowników PK). Od października 2008 roku zostanie wprowadzona kolejna usługa BPK – indywidualizacja wyglądu strony WWW. Dzięki niej użytkownicy biblioteki mogą stworzyć swoją stronę biblioteczną z gotowych elementów, tzw. gadżetów. Przygotowano również szablony dotyczące funkcjonowania BCPK, które pozwolą śledzić nowości wprowadzone do BCPK i wyszukiwać zasoby repozytorium. A już teraz użytkownicy mogą zaprenumerować listę ostatnio dodanych dokumentów do BCPK poprzez kanał informacyjny RSS. Mamy nadzieję, że ciągłe rozwijanie projektu BC PK przyczynia się do utrwalenia roli biblioteki, jako miejsca udostępniania i zarządzania cyfrową informacją naukową, a także przekonania świata nauki, że biblioteki zajmują ważne miejsce w procesie cyfrowej komunikacji naukowej. Bibliografia [1] Dobrzyńska-Lankosz, E. Zasoby polskich bibliotek cyfrowych jako wspomaganie procesu dydaktycznego i badawczego w uczelniach technicznych. Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej. 2006, nr 1, s. 22-28. [2] Nahotko, M. Cyfrowa nauka – cyfrowe publikacje – cyfrowe biblioteki. Biblioteczny. 2007, z. 1, s. 7-27. Przegląd [3] Prosper, David. Open Access w Europie: polityka i praktyka. W: IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie.<http://www.ebib.info/publikacje/ matkonf/mat18/prosser.php>. [4] Słownik terminologiczny informacji naukowej. Wrocław : Ossolineum, 1979. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Barbara Kubiak Politechnika Białostocka w Białymstoku. Biblioteka [email protected]; Anna Gogiel-Kuźmicka Politechnika Białostocka w Białymstoku. Biblioteka [email protected] Podlaska Biblioteka Cyfrowa Podlaska Digital Library Abstrakt Celem artykułu i jest przedstawienie dorobku Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej istniejącej od 2004 roku, współtworzonej przez biblioteki miasta Białegostoku. Omówiono zadania: - rozpowszechnianie dorobku naukowego pracowników poszczególnych uczelni; - ochrona najcenniejszych zbiorów; - zdalne udostępnianie zbiorów bibliotecznych. Zaprezentowano zbiory oraz statystyki ich wykorzystania. Przedstawiono również problemy z udostępnianiem zbiorów. Słowa kluczowe biblioteka cyfrowa; digitalizacja Abstract The aim of this presentation is to show the work of the Podlaska Digital Library which has existed since 2004 and was founded by the libraries from Bialystok. The following tasks will be discussed: - to make the work of the research workers from Podlasie become widespread; - the protection of the most valuable collection; - remote availability of the libraries collection. The libraries collection with the statistics of their usage as well as problems with availability of these collection will be discussed. Keywords digital library, digitization Biblioteki są instytucjami, które muszą dynamicznie zmieniać swoje oblicze, aby dostosować się do potrzeb użytkowników. II połowa XX w. przeminęła pod znakiem szeroko pojętej komputeryzacji. Na początku pojawiły się strony domowe bibliotek, a następnie umożliwiono przeszukiwanie księgozbioru poprzez katalogi online. Konkurencyjność zasobów internetowych (open access) spowodowała, że u progu XXI w. biblioteki masowo zaczęły digitalizować swoje księgozbiory i umieszczać je w sieci. Jedną z pierwszych bibliotek cyfrowych była Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa dostępna od 2002 r. Obecnie w sieci Internet funkcjonuje około 20 bibliotek cyfrowych1, które są 1 Liczba bibliotek została podana na podstawie listy umieszczonej na stronie dLibry. Nie jest ona jednak adekwatna do stanu faktycznego, a jedynie odzwierciedla ilość bibliotek, korzystających z oprogramowania dLibra [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dlibra.psnc.pl/index.php?option=com_ content&task=view&id=12&Itemid=27>. Podlaska Biblioteka Cyfrowa 47 tworzone przez jedną instytucję (np. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Łódzkiej) lub przez konsorcjum m.in.: Podlaska Biblioteka Cyfrowa (PBC). 1. Geneza Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej – W 2004 r. zostało powołane do życia Konsorcjum Bibliotek Naukowych miasta Białegostoku. W skład Konsorcjum weszły: – – – – Biblioteka Politechniki Białostockiej; Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku; Biblioteka Główna Akademii Medycznej w Białymstoku; Biblioteka Filii Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Białymstoku; Biblioteka Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Białymstoku; Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego; Archiwum Państwowe w Białymstoku. – – – Główne założenia Konsorcjum dotyczyły współpracy w zakresie: pozyskiwania funduszy, budowania biblioteki cyfrowej, wdrażania technologii informacyjnych, organizowania szkoleń, konferencji, stworzenia pracowni digitalizacji, a także wzajemnej pomocy przy zakupie baz elektronicznych. W grudniu 2005 r. z inicjatywy Konsorcjum powstała Podlaska Biblioteka Cyfrowa, której koordynatorem została Biblioteka Uniwersytetu w Białymstoku. Uroczyste otwarcie Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej nastąpiło 11 grudnia 2006 roku. Podlaska Biblioteka Cyfrowa dostępna jest pod adresem <http://pbc.biaman.pl/>. 2. Cele i zasoby Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej Podlaska Biblioteka Cyfrowa ma spełniać następujące cele: – – – – – rozpowszechnianie dorobku naukowego pracowników poszczególnych uczelni i dorobku kulturalnego regionu; ochrona i archiwizacja najcenniejszych zbiorów; zdalne udostępnianie zbiorów bibliotecznych szerokiemu gronu użytkowników; udział w procesie digitalizacji zbiorów, podjęty przez znaczące biblioteki akademickie w kraju; udział w projektach międzynarodowych i krajowych: eEuropa i ePolska. Zasób Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej składa się z czterech kolekcji, a liczba zamieszczonych tam publikacji wynosi ok. 4000 dokumentów, w tym: regionalia, kolekcję naukowo-dydaktyczną, dziedzictwo kulturowe i muzykalia. Obrazuje to wykres 1. Kolekcja regionalii wraz z dokumentami życia społecznego liczy 2906 publikacji. W jej skład wchodzą kopie dokumentów dotyczących Podlasia, Barbara Kubiak, Anna Bogiel-Kuźmicka 48 Ziemi Łomżyńskiej i Suwalszczyzny oraz kopie prasy białostockiej okresu międzywojennego i PRL, a także cyfrowe kopie ulotek, plakatów, afiszy, zaproszeń, katalogów wystaw i targów oraz inne druki ulotne dotyczące regionu. W kolekcji naukowo-dydaktycznej znalazły się podręczniki dla studentów, monografie, skrypty i artykuły naukowe, prace doktorskie i habilitacyjne pracowników białostockich uczelni należących do Konsorcjum. Zawiera ona 176 pozycji. Najcenniejsze cyfrowe kopie zabytków piśmiennictwa znalazły się w kolekcji dziedzictwo kulturowe. Są to m.in.: starodruki, zbiory kartograficzne, druki supraskie, Vilniana i Lituanica (dokumenty dotyczące ziem wschodnich Rzeczypospolitej, które po II wojnie światowej znalazły się poza granicami kraju), rękopisy, kolekcja XIX-wieczna, zbiory ikonograficzne, „Kapicjana” (zbiór Ignacego Kapicy Milewskiego, zawierający wypisy z ksiąg ziemskich i grodzkich Mazowsza i Podlasia oraz sprawy majątkowe szlachty z XVI-XVII w.). Liczba dokumentów w tej kolekcji to 785. Zasób muzykalia obejmuje cyfrowe kopie unikatowych nut i śpiewniki. Łączna liczba zdigitalizowanych obiektów wynosi 90. Wykres 1. Liczba publikacji w Podlaskiej Bibliotece Cyfrowej Ogółem 3.957 Dziedzictwo Kulturowe 785 Materiały naukowodydaktyczne 176 Regionalia 2.906 Muzykalia 90 Źródło: opracowanie własne 3. Rozwój Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej Cały proces digitalizacji zbiorów odbywa się w pracowni, która powstała w budynku Biblioteki Uniwersytetu w Białymstoku, dzięki funduszom pozyskanym na ten cel ze środków unijnych ZPORR oraz przekazanych przez władze uczelni. Zdigitalizowane zbiory posadowione są na serwerze udostępnionym przez Politechnikę Białostocką. Podlaska Biblioteka Cyfrowa 49 Podlaska Biblioteka Cyfrowa bazuje na oprogramowaniu dLibra powstałym w Poznańskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym. Format do obsługi rekordów wprowadzanych do biblioteki cyfrowej to Dublin Core. Zdigitalizowane dokumenty udostępnione są w PDF-ach. Do pracowni digitalizacji został zakupiony nowoczesny sprzęt, m.in.: – – – – – Mikrofilmscaner Canon 800; skaner płaski – kolorowy Epson 15000; aparat fotograficzny Nikon D70s z rozdzielczością 6,5 mln pikseli z kartą pamięci o pojemności 2 GB; stół do fotografowania dokumentów, w pełni zautomatyzowany firmy Kaiser z możliwością zainstalowania kamery cyfrowej oraz aparatu cyfrowego; oprogramowanie Adobe Acrobat Professional itd. Digitalizacja jest procesem pracochłonnym i czasochłonnym, ze względu na niewystarczającą ilość sprzętu i ograniczenia związane z prawem autorskim i prawem majątkowym. Każda z bibliotek, która współtworzy Podlaską Bibliotekę Cyfrową, ma za zadanie dokonać selekcji księgozbioru przeznaczonego do digitalizacji. Brane są pod uwagę różne kryteria: częstotliwość wykorzystywania przez czytelników, zły stan publikacji, wartość dzieła, unikatowość. W pierwszej kolejności są też skanowane publikacje, których prawo autorskie nie dotyczy: starodruki i kolekcje XIX w. W przypadku dokumentów, które są chronione przez prawo autorskie, należy pozyskać zgodę autora lub zgodę wydawnictwa. Dyrektorzy bibliotek starają się namówić do współpracy autorów prac naukowych. Nie jest to jednak zadanie łatwe i często nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Niekiedy autorzy wyrażają zgodę na umieszczenie publikacji dostępnej jedynie czasowo lub zezwalają na dostęp ograniczony tj. bez możliwości drukowania. Podobnie jest w przypadku wydawnictw. Wydawnictwa uniwersyteckie: „Temida 2” i „Trans Humana” zgodziły się zamieścić swoje publikacje, na które mają copyright z zastrzeżeniem, że nie będzie można ich drukować i będą możliwe do odczytu tylko w sieci bibliotek należących do Konsorcjum. Z kolei Wydawnictwo Politechniki Białostockiej dało możliwość zdigitalizowania części zeszytów naukowych, tych których nie obowiązywał copyright. W przypadku skryptów i monografii uczelnianych sytuacja wyglądała jeszcze inaczej, ponieważ Biblioteka Politechniki Białostockiej zawierała z autorami pisemne umowy. Cały proces pozyskania zgody autora lub wydawnictwa opłacił się. Na dziesięć najbardziej poczytnych dzieł z kolekcji naukowo-dydaktycznej, sześć z nich to skrypty uczelniane pracowników Politechniki Białostockiej. Oto dziesięć tytułów najczęściej przeglądanych publikacji (wydawnictwa Politechniki Białostockiej wyróżnione zostały pogrubioną czcionką, natomiast w nawiasach kwadratowych umieszczono liczbę wyświetleń): (1) Zostawić ślad na Ziemi: księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi 50 Barbara Kubiak, Anna Bogiel-Kuźmicka Wojciechowi Pędichowi w 80 rocznicę urodzin i 55 rocznicę pracy naukowej [16951]; (2) Mechatronika i projektowanie mechatroniczne [13229]; (3) Pogranicze, tożsamość, edukacja międzykulturowa [7232]; (4) Edukacja metatechniczna : wprowadzenie do celów i treści kształcenia ogólnotechnicznego [5427]; (5) Kobieta współczesna: oprac. zbiorowe [5215]; (6) Ćwierć wieku podlaskiej Solidarności: NSZZ "Solidarność" Region Białystok 1980 -2005 [5054]; (7) Analiza systemowa urządzenia mechatronicznego [4243]; (8) Matematyka dla studentów kierunku Zarządzanie i Marketing [2824]; (9) Robot jako system komputerowy [2476]; (10)Analiza spekulacyjna stanów nieustalonych w układach elektrycznych [2015] Pomimo trudności związanych z procesem digitalizacji zbiorów wszystkie biblioteki i instytucje wchodzące w skład Konsorcjum wywiązują się z przypisanych im zadań. Z wspólnej pracowni digitalizacyjnej korzystają pracownicy oddelegowani z innych placówek; część bibliotek skanuje zbiory na własnym sprzęcie. Po zeskanowaniu i obróbce dokumenty zostają wpisanei dołączone przez katalogerów do bazy PBC. Efektem wspólnych wysiłków bibliotekarzy jest dynamiczny przyrost cyfrowego zasobu (rysunek 1). Rysunek 1. Dynamika wzrostu zasobu Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej Źródło: <http://pbc.biaman.pl/stats/index.html> Znacznie wzrasta też liczba wygenerowanych stron WWW (rysunek 2). Podlaska Biblioteka Cyfrowa 51 We wrześniu 2006 roku była to liczba oscylująca w granicach 10 tys., a w maju 2008 roku było to już 450 tys. wygenerowanych stron. Innym miernikiem rozwoju Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej może też być łączna liczba odwiedzających w ciągu miesiąca (rysunek 3). Rekordową liczbę użytkowników odnotowano w kwietniu 2008 roku. Rysunek 2. Średnia liczba stron wygenerowanych z Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej Źródło: <http://pbc.biaman.pl/stats/index.html> Rysunek 3. Liczba czytelników korzystających z zasobów PBC Źródło: <http://pbc.biaman.pl/stats/index.html> 52 Barbara Kubiak, Anna Bogiel-Kuźmicka Ze względu na rodzaj zbiorów największą popularnością cieszą się cenne źródła historyczne, które są najczęściej oglądane przez czytelników (wykres 2.) Wykres 2. Zestawianie wg liczby wyświetlonych publikacji Źródło: <http://pbc.biaman.pl/stats/index.html> Jeden z członków Konsorcjum - Biblioteka Politechniki Białostockiej proponuje też swoim użytkownikom udogodnienie w postaci bezpośredniego linku ze swojego katalogu centralnego do dokumentów znajdujących się w PBC. Ta informacja pozwala czytelnikowi szybko dotrzeć do pełnego tekstu poszukiwanej publikacji (rysunek 4). Oprócz linków do pełnego tekstu w katalogu BPB od 2007 roku zamieszczane są też spisy treści ostatnio zakupionych książek, tj. nowości. Rysunek 4. Linkowanie z katalogu centralnego Biblioteki Politechniki Białostockiej do PBC Źródło: opracowanie własne Podlaska Biblioteka Cyfrowa 53 4. Podsumowanie Współtwórcy Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej czerpali z doświadczeń innych bibliotek, unikając tym samym popełnienia wielu błędów. Może właśnie dzięki temu biblioteka cyfrowa Podlasia odniosła bardzo szybko ogromny sukces w regionie, zdobywając pierwszą nagrodę w konkursie Podlaska Marka Roku 2006 w kategorii Pomysł Roku 2006. Z digitalizacją zbiorów związane jest wiele problemów (dublowanie digitalizowanych zbiorów, prawo autorskie, określenie standardów tworzenia dokumentów elektronicznych); aby je przezwyciężyć, potrzebna jest współpraca nie tylko na szczeblu regionu (jak to miało miejsce w przypadku PBC), ale i kraju. Dlatego też 28 maja 2008 r. powołano do życia konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe, które ma za zadanie stworzenie zorganizowanego modelu digitalizacji dorobku kulturalnego i naukowego kraju. Tekst porozumienia podpisały następujące instytucje: Poznańska Fundacja Bibliotek Naukowych, BG Akademii Górniczo-Hutniczej, BG i OINT Politechniki Wrocławskiej, Biblioteka Śląska, BG Uniwersytetu Ekonomicznego Kraków, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Wojewódzka Biblioteka Publiczna Kraków, Biblioteka Politechniki Krakowskiej, Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego, BG Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, BG Uniwersytetu Opolskiego, a także jedna z bibliotek współtworzących Podlaską Bibliotekę Cyfrową - Biblioteka Politechniki Białostockiej. Bibliografia [1] Bezzubik, E. Rusza Podlaska Biblioteka Cyfrowa. W: Biuletyn EBIB [online]. Nr 4/2006 (74) kwiecień [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/2006/74/ bezzubik.php>. ISSN 1507-7187. [2] Dobrzyńska-Lankosz, E.; Jazdon, A. Dygitalizacja w polskich bibliotekach akademickich. W: Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych: materiały z ogólnopolskiej konferencji pt. „Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych” Warszawa 3-4 czerwca 2005 roku. Warszawa : Wydaw. SBP, 2006, s. 22-48. [3] Mazurek, C.; Nikisch, J. A.; Werla, M. Rozwój Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej a zmiany funkcjonalności systemu dLibra. W: Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych: materiały z ogólnopolskiej konferencji pt. „Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych” Warszawa 3-4 czerwca 2005 roku. Warszawa : Wydaw. SBP, 2006, s. 49-59. [4] Potrzebnicka, E. Stan dygitalizacji w polskich bibliotekach (na podstawie ankiety). W: Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych: materiały z ogólnopolskiej konferencji pt. „Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych” Warszawa 3-4 czerwca 2005 roku. Warszawa : Wydaw. SBP, 2006, s. 16-21. [5] Rożniakowska, M.; Margas, M. „eBiPol”- Biblioteka Cyfrowa Politechniki Łódzkiej na tle innych inicjatyw bibliotek cyfrowych w kraju od strony technicznej, formalnej i projektowej. W: Biuletyn EBIB [online]. Nr 4/2006 (74) kwiecień [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ebib.info/2006/74/rozniakowska_margas.php>. ISSN 1507-7187. [6] Szczepańska, B. Prawo autorskie - ochrona dzieł elektronicznych. W: Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie. Warszawa : Wydaw. SBP, 2007, s. 51-66. 54 Barbara Kubiak, Anna Bogiel-Kuźmicka [7] Trembowiecki, A. Digitalizacja zbiorów bibliotecznych: teoria i praktyka. Warszawa : Wydaw. CEBID, 2006. ISBN 83-88581-26-0. [8] Podlaska Biblioteka Cyfrowa. Dostępny w Internecie: <http://pbc.biaman.pl/>. [9] dLibra . Dostępny w Internecie: <http://dlibra.psnc.pl>. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Dorota Gill-Tarnowska Uniwersytet Szczeciński w Szczecinie Biblioteka Główna [email protected] Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern (Pomorza Przedniego) Digital library collections in the area of Vorpommern Abstrakt Państwo pomorskie ukształtowało się w XII w. i od tego też czasu ziemiami pomorskimi rządziła dynastia Gryfitów. Po śmierci Bogusława X jego następcy podzielili kraj na dwa księstwa: wołogoskie i szczecińskie, a w wyniku wojny 30-letniej i wygaśnięcia dynastii Gryfitów nastąpił podział terytorialny Pomorza pomiędzy Szwecję i Brandenburgię. W poł. XV w. z inicjatywy Heinricha Rubinowa powołany został Uniwersytet w Greifswaldzie, należący obecnie do jednej z najstarszych uczelni w tej części regionu. Działająca przy uczelni biblioteka jest w posiadaniu ok. 30 000 vol. druków mających związek z Pomorzem z czego ok. 10 000 vol. stanowią starodruki. Poza realizacją programu archiwalnego ARIADNE biblioteka przystąpiła do tworzenia bazy zasobów zdygitalizowanych, tzw. DigiBest. Przedmiotem artykułu są zasoby cyfrowe Universitätsbibliothek Ernst Moritz Arndt Universität Greifswald (Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu w Greifswaldzie) oraz na terenie Vorpommern (Pomorza Przedniego), ich stan i budowa biblioteki cyfrowej. Początkowo autorka artykułu założyła dynamiczny rozwój digitalizacji na tych terenach. Jak to wygląda faktycznie przedstawiono w referacie. Słowa kluczowe Digitalizacja; , Vorpommern (Pomorze Przednie); w Greifswaldzie; zasoby cyfrowe Biblioteka Uniwersytecka Uniwersytetu Abstract Digitalization of library collections enables libraries to perform their most important functions. These functions consist in making the collections widely available and protecting them at the same time. Enabling readers to access the collections on the Internet in the digitalized version significantly increases the number of users even when the originals are not available, particularly in the case of antique books and manuscripts. The subject of the article is the digital collections of Universitätsbibliothek Ernst Moritz Arndt Universität Greifswald (University Library of the University of Greifswald), as well as in the whole area of Vorpommern. It concerns the state of these collections and the construction of digital library system. Initially the author assumed that the digitalization process is quite dynamic in the area mentioned. The true state of affairs is presented in this paper. digitalization, Vorpommern, University Library of the University of Greifswald digital collections; 1. Wstęp Państwo pomorskie ukształtowało się w XII w. i od końca tego stulecia wchodziło w skład Rzeszy Niemieckiej. Od tego też czasu ziemiami pomorskimi rządziła dynastia Gryfitów. W swoich burzliwych dziejach wielokrotnie rozpadało się na księstwa rządzone przez różne linie tej samej dynastii. Pod koniec XV w. w wyniku wymierania poszczególnych linii 56 Dorota Gill-Tarnowska Gryfitów, Pomorze zjednoczył w jedno państwo Bogusław X, przeprowadzając głębokie reformy. Po jego śmierci jedność Pomorza utrzymał Jerzy I, a jego następcy podzielili kraj na dwa współpracujące organizmy państwowe, prowadzące jednolitą politykę zewnętrzną. Były to: księstwo wołogoskie rządzone przez Filipa I oraz księstwo szczecińskie rządzone przez Barnima Starego. Wskutek wymarcia wołogoskiej linii Gryfitów w 1623 r. Pomorze na krótko zjednoczył Bogusław XIV. 2. Następstwa pokoju westfalskiego Wojna 30-letnia i wygaśnięcie dynastii Gryfitów spowodowały, że kraj stał się biernym przedmiotem rozgrywek między Szwecją i Cesarstwem. Ostatecznie losy Pomorza Zachodniego zostały rozstrzygnięte w wyniku kilkuletnich rokowań, prowadzonych w Münster i Osnabrück, przez uczestników wojny trzydziestoletniej i zakończonych pokojem westfalskim podpisanym w sierpniu 1648 r. Głównymi pretendentami do spadku po książętach zachodniopomorskich była Szwecja – z racji udziału w wojnie i odniesionego zwycięstwa nad cesarzem oraz Brandenburgia - która dążyła do przejęcia sukcesji w oparciu o zawarte niegdyś z książętami pomorskimi umowy w sprawie dziedziczenia. Podział terytorialny Pomorza pomiędzy Szwecję i Brandenburgię dokonany został na mocy X artykułu traktatu pokojowego. Szwecja – na prawach wieczystego i bezpośredniego lenna Rzeszy - otrzymała zachodnią część księstwa z Rugią, wyspami Uznam i Wolin oraz Szczecinem, Gardźcem i Goleniowem; Brandenburgia – wschodnią część Pomorza, nie wyłączając dominium kamieńskiego. Dokładne wytyczenie granicy pozostawiono do bezpośrednich ustaleń między stronami zainteresowanymi. Ostatecznie granica została zatwierdzona 4 maja 1653 r. na podstawie szczecińskiego recesu granicznego. Po podziale, szwedzką część Pomorza zaczęto określać jako Pomorze Przednie (Vorpommern), a tereny należące do Brandenburgii, jako Pomorze Tylne (Hinterpommern). W ciągu XVII wieku w państwie Hohenzollernów (Brandenburgia z Prusami Książęcymi) zaszły wielkie zmiany. Szczególnie w czasach panowania elektora Fryderyka Wilhelma została wzmocniona pozycja państwa brandenburskiego. W efekcie tego procesu następca Fryderyka Wilhelma, elektor Fryderyk III koronował się w 1701 r., w Królewcu, na króla w Prusach. Dążeniem państwa pruskiego było przejęcie całości Pomorza. Okazja nadarzyła się w czasie wielkiej wojny północnej (1700-1721), kiedy to w roku 1713 Prusy przejęły „pod opiekę” Szczecin, będąc stroną neutralną w tym wielkim konflikcie. Po wojnie północnej zakończonej w 1720 r. pokojem sztokholmskim, część Pomorza Przedniego (Vormpommern) położona na południe od rzeki Piany (Peene), między Dyminem (Demmin) a Zalewem Szczecińskim, wraz ze Szczecinem oraz wyspami Wolin i Uznam, została przyłączona do dawnego Pomorza Tylnego (Hinterpommern), tworząc jedną prowincję. Ta część terytorium określana była odtąd jako Stare Pomorze Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern (Pomorza Przedniego) 57 Przednie (Alt-Vorpommern). Tereny, które pozostały w posiadaniu szwedzkim, czyli ziemie na północ od rzeki Piany (Peene) z Rugią i Strzałowem (Stralsundem) otrzymały nazwę Nowe Pomorze Przednie (Neu-Vorpommern). W 1814 r . na mocy traktatu kilońskiego z 14 stycznia Szwecja odstąpiła Nowe Pomorze Przednie (Neu-Vorpommern) Prusom, a formalne jego przekazanie nastąpiło 23 października 1815 r. Nowo powstała Prowincja Pomorze ze stolicą w Szczecinie objęła całe historyczne ziemie wchodzące w skład dawnego Księstwa Pomorskiego1. 3. Uniwersytet w Greifswaldzie Uniwersytet w Greifswaldzie należy do jednej z najstarszych uczelni w tej części Europy, a starania o jego powołanie rozpoczął burmistrz Greifswaldu Heinrich Rubenow, uzyskując dla swej inicjatywy poparcie księcia wołogoskiego Warcisława IX. Papież Kalikst III, 29 maja 1456 r., wydał bullę erygującą uczelnię, której uroczyste otwarcie nastąpiło 17 października 1456 r. Zgodnie z tradycją uniwersytet dzielił się na cztery wydziały: teologiczny, medyczny, nauk prawnych i sztuk wyzwolonych. Szczególnie prężnie rozwijał się wydział prawa, którego głównym zadaniem oprócz kształcenia prawników było wydawanie opinii i orzekanie w sprawach przesyłanych przez sądy książęce, miejskie czy patrymonialne. Sądy odsyłały akta trudnych spraw do wydziałów prawnych, na podstawie których wydawano opinie co do wyroków w sprawach cywilnych, kryminalnych, a w tym również w procesach o czary2. Pierwsze trudne chwile przeżywał uniwersytet w czasie reformacji, kiedy to z powodu sporów wyznaniowych wstrzymana została działalność dydaktyczna uczelni. Ponowne otwarcie nastąpiło w 1539 r., a znaczącym wydarzeniem będącym wyrazem nowego początku była budowa, pod patronatem władcy księstwa wołogoskiego Ernesta Ludwika, nowego budynku uczelni noszącego nazwę Collegium Ludovicianum. Inauguracja zajęć nastąpiła w 1597 r., a ostateczne zakończenie budowy - w 1620 r. Do znaczącej rozbudowy bazy materialnej uniwersytetu przyczynił się książę Bogusław XIV przekazując uczelni, która w latach wojny trzydziestoletniej odczuwała poważne trudności finansowe, najpierw kilka wsi – w 1626 r., a następnie – 1 Historia Pomorza, T. 2 do roku 1815, cz. 1 (1464/66-1648/57). Pod red. G. Labudy. Poznań : Wydawnictwo Poznańskie, 1976, s.1011; Pomorze Zachodnie X- XX wiek: szkic geograficzno-administracyjny. Oprac. T. Białecki. W: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika i K. Kozłowskiego. Szczecin : Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, s. 16-17; Włodarczyk, E. Pomorze w państwie brandenbursko-pruskim w drugiej połowie XVII i XCIII. W: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika i K. Kozłowskiego. Szczecin : Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, 2000, s. 50; Szczegółowe informacje dotyczące historii Pomorza można znaleźć również w monografii Pomorze Zachodnie poprzez wieki. Pod red. J.M. Piskorskiego; W. Buchholz, (oprac.). Zamek Książąt Pomorskich. Szczecin : 1999 oraz wielotomowym dziele Historia Pomorza, T. 2 do roku 1815, cz. 3 (1648 – 1815). Pod red. G. Labudy. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2003. 2 Gut, P. (oprac.). Wsŧęp do inwentarza zbioru. Wydział Prawny Uniwersytetu w Greifswaldzie (kolekcja Gellentiena) [online] [dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://baza.archiwa.gov. pl/sezam/wstep/65- 1181.pdf>. 58 Dorota Gill-Tarnowska w 1634 r. dobra byłego klasztoru cysterskiego w Eldenie. Darowizny te umożliwiły niezależność ekonomiczną uczelni aż do 1872 r.3 4. Biblioteka Uniwersytetu w Greifswaldzie Początkowo, tuż po otwarciu, Uniwersytet posiadał dwie biblioteki: Bibliotekę Wydziału Prawa oraz Bibliotekę Wydziału Sztuk Wyzwolonych. Ich utworzenie zawdzięcza się darowiźnie złożonej przez Heinricha Rubenowa, pierwszego Rektora Uczelni i profesora Wydziału Prawnego. Utworzenie biblioteki, jako niezależnej instytucji datuje się na 17 kwietnia 1604 r. Okres szwedzki (1648–1815) spowodował napływ do biblioteki znacznych, wartościowych zasobów literatury skandynawskiej. Na tym polu należy szczególnie podkreślić działalność Johanna Karla Dähnerta, profesora historii nauki i bibliotekarza, który osiągnął nie tylko pięciokrotne powiększenie zbiorów poprzez zakup, lecz także przez zbudowanie nowych katalogów, lepsze zagospodarowanie podstawowych zasobów. Z obu katalogów, alfabetycznego i systematycznego, pozostał jedynie częściowo katalog systematyczny. W okresie pruskim (1815–1945) Biblioteka Uniwersytecka posiadała prawo do egzemplarza obowiązkowego dla Pomorza. Na ten czas (1830) przypadło również nabycie po bardzo korzystnej cenie – 500 talarów – zbiorów biblioteki kościelnej w Wołogoszczy (Wolgast), w którym oprócz wielu inkunabułów znalazła się unikatowa 36-wierszowa Biblia Bamberska wydana w 1459 r. Początkowo zbiór liczył 938 tomów, ale w wyniku zniszczeń w czasie II wojny światowej i ewakuacji pozostały 554 voluminy. Współpraca i zawarte umowy z Rugijsko-Pomorskim Towarzystwem Historycznym oraz Towarzystwem Przyrodniczym zaowocowały (w latach 1902–1907) przyłączeniem zbiorów obu towarzystw do Biblioteki Uniwersyteckiej. Ewakuowane w trakcie II wojny światowej zbiory nie powróciły do Greifswaldu w całości, a powstałą wskutek tych wydarzeń lukę w zasobach powiększyła izolacja NRD. Od 1 stycznia 1998 r. Biblioteka Uniwersytecka Uniwersytetu w Greifswaldzie z udziałem Niemieckiej Wspólnoty Badawczej (DFG)4 wyznaczyła obszar krajów bałtyckich, jako kierunek gromadzenia zbiorów, przez co, jeszcze bardziej wzmocniło się znaczenie biblioteki dla obszaru pomorskiego5. W 2001 r. przeniosła się do nowego budynku i od tego czasu stała się najnowocześniejszym bibliotekarskim centrum obsługi w regionie. Obecnie jest w posiadaniu około 3,1 miliona jednostek, w tym 2,2 miliona książek obok czasopism, skryptów i innych mediów (map, CD-ROMów, 3 Geschichte der Universität [online] [dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.unigreifswald. de/ informieren/geschhichte.html> ; Historia Pomorza, T. 2 do roku 1815, cz. 1 (1464/66-1648/57). Pod red. G. Labudy. Poznań : Wydawnictwo Poznańskie, 1976, s. 1020. 4 DFG – Deutsche Forschungsgemeinschaft. 5 Seit 1604... [online] [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.unigreifswald.de/bibliothek/wir/geschichte.html.>. Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern (Pomorza Przedniego) 59 mikrofisz i gazet). Zbiory obejmują ponadto 5 700 tytułów czasopism bieżących, z czego 1638 w formie elektronicznej oraz dostęp do około 1200 baz danych w Infosystemie 6. 5. Stan digitalizacji zbiorów Biblioteki Biblioteka jest najbardziej znaczącą w kwestii zasobów literatury pomorskiej do 1945 r. Z jej położenia geograficznego oraz funkcjonowania jako części Uniwersytetu gryfijskiego wynikały zadania gromadzenia literatury naukowej do badań i nauczania, dotyczących regionu pomorskiego. Obecnie biblioteka jest w posiadaniu w przybliżeniu 30 000 voluminów druków mających związek z Pomorzem, z czego ponad 10 000 to starodruki (według norm niemieckich) wydane do 1850 r. oraz około 18 000 pozostałe Pomeranica7. Przykładem wartościowych pism dotyczących Pomorza są dawne kompletne dzienniki urzędowe, niezliczone księgi adresowe (np. pełny skład mieszkańców Szczecina), gazety (470 tytułów wydanych do 1945 r.), wydawnictwa periodyczne, sprawozdania budżetowe miast, szkół, organizacji oraz statuty. W bibliotece znajdują się również cenne zbiory genealogiczne: Stemmata Grypiswaldensia (240 tablic genealogicznych, które zebrał dr Th. Pyl) oraz Vitae Pomeranorum (167 tomów z materiałami dotyczącymi kilkuset pomorskich rodzin) 8, a także zbiór Ernsta Moritza Arndta, skłądający się z koło 300 różnych wydań jego pism, 36 wydań pism Thomasa Thorilda 9 umożliwi wyszukiwanie dokumentów w formie pełnotekstowej. Od niedawna biblioteka rozpoczęła proces digitalizacji pomeraniców i zbiorów specjalnych, które będą dostępne za pośrednictwem Internetu w bazie DigiBest Greifswald, a zastosowany Software OCR 10 umożliwi wyszukiwanie dokumentów w formie pełnotekstowej. Przed 176 laty ukazał się pierwszy zeszyt czasopisma naukowego Baltische Studien, będącego majstarszym istniejącym jeszcze regionalnym periodykiem historycznym w Niemczech. Wydawane przez Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde11, jako pierwsze zostało poddane digitalizacji. Dzięki wsparciu finansowemu swojego wydawcy w bazie dostępnych jest obecnie 46 zeszytów Starej Serii za lata 1832– 896 oraz 42 zeszyty Nowej Serii wydawanej w latach 1897– 94012. Przez dłuższy czas było to jedyne wydawnictwo widoczne w bazie. 6 Dane [dostęp 18 lutego 2008]. Dostępny w Internecie: <http: //digibib.ub.uni-greifswald.de>. Universitätsbibliothek Greifswald [online] [dostęp 14 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://hinterpommern.de/Wegweiser/node90.html>. 8 Altes Buch und Handschriften in Greifswald [online] [dostęp 18 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.uni-greifswald.de/bibliothek/wir/spezialsammlung/altesbuch.html>. 9 Bibliothek: Mann muss nur wissen, wo es steht…[online] [dostęp 19 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.unigreifswald.de/studieren/bibliothek.html>. 10 Optical Character Recognition – zestaw technik lub oprogramowania służący do rozpoznawania znaków i całych tekstów. Zadaniem jego jest zwykle rozpoznanie pisma występującego na obrazie powstałym zazwyczaj po zeskanowaniu dokumentu. 11 Towarzystwo Historii i Starożytności Pomorza. 12 [Online] [dostęp 18 lutego 2008]. Dostępny w Internecie: < http://digibib.ub.uni-greifswald.de>. 7 Dorota Gill-Tarnowska 60 W chwili obecnej poszerzono dostęp o kolejne dzieła. Są to dokumenty pomorskie, tj. – zbiór pomorskich i rugijskich ustaw, przywilejów, traktatów i praw, zebranych przez Johanna Karla Dähnerta (część trzecia), wydrukowanych i wydanych w Stralsundzie przez Hieronymusa Johanna Strucka w 1765 r.13; a także dzieła pojedyncze, mianowicie: Atlas pomorski i opis geograficzny Księstwa Pomorskiego oraz jego szlachty sporządzony na podstawie akt przez Jakoba Paula von Gundlinga, wydrukowany i wydany w Potsdamie u Bartholomaeusa Neumanna w 1724 r.14 oraz dzieło autorstwa Jana Bugenhagena Pomerania in IV libros divisa – monumentalne dzieło ukończone w 1518 r., dotyczące historii Pomorza. Autor zawarł w nim syntezę historii kraju, poświęcił także dużo uwagi działalności misyjnej Ottona z Bambergu. Dzieło powstało w wyniku badań archiwów pomorskich na żądanie księcia Fryderyka Mądrego. Pozostałe zdigitalizowane starodruki to: – – – – Cicero, Marcus Tulius Opera omnia, Halle 1757. Sendivogius Michael, Dreyfaches Chimisches Keinod, Strasburg 1627, Spiess, Christian Heinrich, Marie Stuart, Wien 1784. Machiavelli, Nicolo, Prince, ofte onderrechtinge hoe hem een Vorst in zijn regeeringe dragen ende aenstellen fal, ghemaeck, by Nicolaes Machiavelli, Secretarius ende Borgher van Florencien, 1615. Tak przedstawia się obecny stan digitalizacji zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu w Greifswaldzie, który świadczy zapewne o początku działalności w tym kierunku. 6. O programie archiwalnym Ponadto uczelnia jest w trakcie realizacji programu archiwalnego ARIADNE Online-Recherche, w ramach projektu Archivverbund in Mecklenburg-Vorpommern. Na stronach serwisu internetowego połączonych archiwów Mecklenburgii i Pomorza Przedniego (Vorpommern) umieszczone będą wszelkie informacje o archiwaliach, o rodzaju oraz miejscu 13 Dähnert, Johann Karl. Sammlung gemeiner und besonderer pommerscher und rügischer Landesurkunden Gesetze, Privilegien, Verträge, Constitutionen und Ordnungen. Zur Kenntniß der alten und neueren Landesverfassung infonderheit des königlichschwedischen Landestheils . Hrsg. von Johann Karl Dähnert königl. ordentlichem Proffesor der Weltweisheit und des Schwedischen Staatsrechts und Bibliothecarius auf der Academie zu Greifswald. Driter Band. Mit gnädigster Freyheit der königl. hochpreisl. Landesregierung. Stralsund gedruckt und verlegt bey Hieronymus Johann Struck der königlichhochpreslichen Regierung und des Wolgebohrnen Raths Buchdrucker 1765. 14 Gundling, Jakob Paul von: Pommerischer Atltas oder geografische Beschreibung, des Herzogthums Pommern, und des dasigen Adels aus den Landes Urkunden. Verf. von Jakob Paul von Gundling königl. preuß. Geheimten Rath und Praeside der königl. Societat der Wissenschafften. Potsdam gedruckt verlegt und zu finden bei Bartholomaeus Neumann, königl. preuß. privilegirten Buchdrucker und Buchhaendler. Anno 1724. Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern (Pomorza Przedniego) 61 przechowywanych akt, świadectw, map oraz zdjęć znajdujących się w połączonych między sobą archiwach. ARIADNE nie zawiera oryginalnych dokumentów, służy jedynie do wyszukiwania informacji o nich. W projekcie udział wezmą archiwa krajowe Mecklenburgii i Vorpommern, powiatowe, miejskie, gminne, uniwersyteckie i kościelne, a wśród nich: Landeshauptarchiv Schwerin (nur TeilnahmeamVerbund); Landesarchiv Greifswald; Kreisarchiv Nordvorpommern (Grimmen); Kreisarchiv ordwestmecklenburg (Grevesmühlen); Kreisarchiv Ostvorpommern (Anklam); Kreisarchiv Rügen (Bergen); Kreisarchiv Uecker-Randow (Pasewalk); Stadtarchiv Barth; Stadtarchiv Greifswald; Stadtarchiv Rostock; Stadtarchiv Schwerin (nur eilnahme am Verbund); Stadtarchiv Stralsund; Stadtarchiv Waren; Stadtarchiv Wismar; Amtsarchiv Carbäk; Amtsarchiv Warnow-West ; Universitätsarchiv Greifswald; Landeskirchlichesarchiv der Pommerschen Evangelischen Kirche; Landeskirchlichesarchiv Schwerin15. 7. Inne pomeranica dostępne w Internecie Chcemy zwrócić uwagę na inne dokumenty, określane jako Pomerania, w Internecie. Są to: – Podręcznik zbiorów historycznych w Niemczech, cz. 16, Mecklenburgia – Pomorze Przednie w oprac. Gerharda Heintza, Brandenburgia w oprac. Iny-Marii Treuter, indeks w oprac. Karen Kloth 16; – Archiwum Państwowe w Szczecinie – przewodnik po zasobach do roku 1945, w oprac. Radosława Gazińskiego, Pawła Guta, Macieja Szukały. Wydawnictwo Naukowe w Oldenburgu17; – Studia Bałtyckie wydane przez Towarzystwo Historii i Starożytności Pomorza. Seria pierwsza, uzupełniająca. Greifswaldzki zbiór Vitae Pommeranorum alfabetycznie uporządkowany, opracowany przez dr. Edmunda Lange, pomocnika bibliotekarza w Bibliotece Uniwersytetu w Greifswaldzie18; – Przyczynki dyplomatyczne do historii Pomorza w czasach Bogusława X, wydane przez dr. R. Klempina, archiwistę prowincjalnego Pomorza, z kopią podpisu księcia Bogusława X, Berlin 185919; 15 [Online] [dostęp 10 marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ariadne.unifreifswald.de/images/index.html>. 16 Handbuch der historischen Buchbestände in Deutschland, Bd. 16. Hrsg. von Friedhilde Krause, Mecklenburg – Vorpommern; bearb. von Gerhard Heintz, Brandenburg – bearb. von Ina-Maria Treuter, Register von Karen Kloth. 17 Staatsarchiv Stettin – Wegeweiser durch die Bestände bis zum Jahr 1945. Bearb. von Radosław Gaziński, Paweł Gut, Maciej Szukała. Oldenburg : Oldenburg Wissenschaftsverlag. 18 Die Greifswalder Sammlung Vitae Pommeranorum – Baltische Studien. Hrsg. von Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde. Erste Folge. Ergänzungsband. Greifswalder Sammlung Vitae Pommeranorum Alphabetisch nach Geschlechtern derzeichnet von Dr. Edmund Lange, Hilfsbibliothekar an der Universitätsbibliothek zu Greifswald. Greifswald : Verlag und Druck von Julius Abel, 1989. 19 Diplomatische Beiträge zur Geschichte Pommers aus der Zeit Bogislafs X. Hrsg. von Dr. R. Klempin Provinzial-Archivar von Pommern mit einem Fascimile der Handschrift des Herzogs Bogislaf X. Berlin in Commission bei A. Bath (Mittlers Sortimentsbuchhandlung), 1859. Dorota Gill-Tarnowska 62 – – Księga genealogiczna rycerstwa bałtyckiego20; Herbarz szlachty pomorskiej. Autorem strony internetowej jest Warcisław Machura, a powstała ona w oparciu o pięciotomowe dzieło Pommersches Wappenbuch wydane w Szczecinie w 1843 r. i znajdujące się w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku21. Przeglądanie Internetu w celu wyszukania zbiorów dotyczących Pomorza nie dało oczekiwanych rezultatów. Literatury naukowej jest niewielka ilość. Dodatkowo wątłe informacje naukowe są uzupełnione przez równie nieliczne bazy popularnonaukowe. Ich odbiorcy znajdą tu proste informacje tekstowe, gotowe do ściągnięcia artykuły w formacie pdf oraz wykazy bibliograficzne. Najczęściej przedstawiona jest ogólnie historia Pomorza, teksty zaopatrzone są w stare ryciny, a informacje dotyczą powierzchni, mieszkańców, zaludnienia, systemu monetarnego i gospodarki. Ponadto dostępne w sieci informacje są często rozproszone i wymagałyby uporządkowania. Przystępując do pisania artykułu autorka założyła dynamiczny rozwój biblioteki cyfrowej na tych terenach. Przeprowadzona analiza wykazuje, że na terenie Pomorze po stronie niemieckiej taka biblioteka jeszcze nie istnieje. Bibliografia [1] Alte und wertvolle Bücher schmökern in: Archäologie online [online] [dostęp 26 lutego 2008]. Dostępny w Internecie: HYPERLINK <http://www.archaeologieonline.de/de/ magazin/nachrichten/nachricht/artikel/alte_und_wertvolle_buecher_schmoekern/?tx_ttnews % 5BbackPid%5D=51&cHash=f102f24724>. [2] Altes Buch und Handschriften in Greifswald [online] [dostęp 18 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.uni-greifswald.de/bibliothek/wir/spezialsammlung/ altesbuch.html>. [3] Bibliothek: Mann muss nur wissen, wo es steht… [online] [dostęp 19 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.uni-greifswald.de/studieren/bibliothek.html>. [4] Der Kreis Schlawe in Pommern [online] [dostęp 12 marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.schlawe.de/literatur/digitales/>. [5] Deutsches Reich [online] [dostęp <http://www.deutsche-kaiserreich.de>. 12 marca 2008]. Dostępny w Internecie: [6] Geschichte der Universität [online] [dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.uni-greifswald.de/informieren/geschhichte.html>. [7] Historia Pomorza, T. 2 do roku 1815, cz. 1 (1464/66-1648/57). Pod red. G. Labudy. Poznań : Wydawnictwo Poznańskie, 1976. [8] ARIADNE [online] [dostęp 10 marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ariadne.unigreifswald.de/images/Ariadne/de_intro.html>. 20 Genealogisches Handbuch der baltischen Ritterschaften der libländischen Rittenschaft. Hrsg.. vom Verband des libländischen Stammadels. Bearb. von Dr. Astaf v. Transehe-Roseneck. Görlitz : Verlag für Sippenforschung und Wappenkunde C.A. Starke, 1929. 21 Pommersches Wappenbuch gezeichnet und mit Beschreibung der Wappen und historichen Nachweisen versehen von I.T. Bagmihl. Erster Band, Stettin 1843. Zobacz : [online] [dostęp 8 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://herbypomorskie.lo2.slupsk.pl/>. Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern (Pomorza Przedniego) 63 [9] ARIADNE [online] [dostęp 10 marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ariadne.unigreifswald.de/images/index.html>. [10] Staatsarchiv Stettin-Wegweiser durch die Bestände bis zum Jahr 1945 [online] [dostęp 10 marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://books.google.de/books?id=7ZmTZrs8 dBEC&printsec = frontcover&source=gbs_summary_r&cad=0#PPA10,M1>. [11] Handbuch der historischen Buchbestände in Deutschland [online] [dostęp 28 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://books.google.com/books?id=Y7FrfvQLUkC&pg=PA3&hl= pl&source=gbs_selected_pages&cad=0_1&sig=ACfU3U1Zl6IYG58v1BnWI62t2bDqhUTD Dw>. [12] Diplomatische Beiträge zur Geschichte Pommers aus der Zeit Boguslafs X [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://books.google.com/books?id=toWHr7Pp0oC&printsec=toc&hl=de&source=gbs_summary_r&cad=O#PPP9,MI>. [13] Ernst Moritz Arndt Universität Greifswald Universitätbibliothek [online] [dostęp 18 lutego 2008]. Dostępny w Internecie: <http://digibib.ub.uni-greifswald.de>. [14] GDZ Göttinger Digitalisierungszentrum: Die Greifswalder Sammlung Vitae Pomeranorum [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://gdz.sub.unigoettingen.de/index.php?id=img&no-cache=1&IDDOC=295071>. [15] Herby szlachty pomorskiej [online] [dostęp 8 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://herbypomorskie.lo2.slupsk.pl/>. [16] Universitätbibliothek Greifswald [online] [dostęp 14 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://hinterpommern.de/Wegweiser/node90.html>. [17] Landesgeschichte Mecklenburg und Vorpommern [online] [dostęp 12 marca 2008]. HYPERLINK " Dostępny w Internecie: <http://www.sudelbuchonline.de/Jan/VLGeschichte/quellen.htm>. [18] Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika i K. Kozłowskiego. Szczecin: Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, 2000. [19] Pomorze Zachodnie X- XX wiek. Szkic geograficzno-administracyjny. Oprac. T. Białecki, W: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika i K. Kozłowskiego. Szczecin : Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, 2000, s. 16-17. [20] Seit 1604... [online] [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.unigreifswald.de/bibliothek/wir/geschichte.html>. [21] Universitätsbibliothek Greifswald [online] dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.uni-greifswald.de/informieren/geschhichte.html>. [22] Włodarczyk, E. Pomorze w państwie brandenbursko-pruskim w drugiej połowie XVII i XCIII. W: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika I K. Kozłowskiego. Szczecin : Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, 2000. [23] Wsŧęp do inwentarza zbioru. Wydział Prawny Uniwersytetu w Greifswaldzie (Kolekcja Gellentiena). Oprac. P. Gut [online] [dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://baza.archiwa.gov.pl/sezam/wstep/65->. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Anna Łozowska Politechnika Szczecińska w Szczecinie Biblioteka Główna [email protected] Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa – początek drogi West-Pomeranian Digital Library – the beginning Abstrakt Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa jest inicjatywą podjętą w 2007 roku przez Zachodniopomorskie Porozumienie Bibliotek (ZBC) i wchodzi w skład szerszego projektu pt. Zachodniopomorski System Informacji N@ukowej i Region@lnej, finansowanego ze środków województwa zachodniopomorskiego. Zadaniem ZBC jest ochrona dziedzictwa narodowego i regionalnego poprzez cyfrową archiwizację najcenniejszych zbiorów, wspieranie rozwoju naukowego i gospodarczego regionu poprzez rozbudowę regionalnej infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, wspieranieelearningu i innych inicjatyw. Liderem projektu jest obecnie Książnica Pomorska. Biblioteki uczestniczące w Projekcie (11) przygotowują się pod względem organizacyjnym i technicznym do umieszczenia w ZBC swoich wybranych zasobów. Realizacja projektu zależy od czasu przyznania środków i przebiegu przetargu na sprzęt i oprogramowanie. Słowa kluczowe Zachodniopomorskie biblioteka cyfrowa Porozumienie Bibliotek; Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa; Abstract West-Pomeranian Digital Library is the part of project titled: West-Pomeranian System of Regional and Scientific Information, which has been established in 2007 year by WestPomeranian Libraries Agreement and will be financed from regional funds. The main task of digital library is preservation of the most valuable Pomeranian collections, easier access to handbooks, scientific publications and business materials as well as e-learning supporting. The leader of project is Pomeranian Library but all libraries participating in project (11) are preparing organizational and technical basis for making their resources available in digital library. Project implementation depends on the time of grant and organizational factors. Keywords West–Pomeranian Digital Library; West–Pomeranian Libraries Agreement; digital library W kwietniu 2007 Szczecińskie Porozumienie Bibliotek przekształciło się w Zachodniopomorskie Porozumienie Bibliotek, a jego członkami - poza bibliotekami akademickimi Szczecina, tj. Akademii Morskiej, Akademii Rolniczej, Politechniki Szczecińskiej, Pomorskiej Akademii Medycznej i Uniwersytetu Szczecińskiego - oraz Książnicą Pomorską i Miejską Biblioteką Publiczną stały się również : Biblioteka Główna Politechniki Koszalińskiej, Koszalińska Biblioteka Publiczna, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej oraz Miejska Biblioteka Publiczna w Kołobrzegu. Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa – początek drogi 65 Porozumienie ubiegało się o dofinansowanie projektu pn. Zachodniopomorski System Informacji Region@lnej i N@ukowej z funduszu Unii Europejskiej. Projekt ma połączyć biblioteki naukowe Szczecina, Koszalina oraz biblioteki publiczne naszego województwa w wirtualną sieć, dzięki czemu wyszukiwanie informacji o zbiorach jak i dostęp do samych zbiorów staną się znacznie szybsze i łatwiejsze dla użytkowników. Ostatecznie jednak projekt zostanie sfinansowany ze środków województwa zachodniopomorskiego. Zakłada się, że w skład tego systemu wchodzić będzie kilka modułów. Będą to: 1) Wirtualny Katalog Centralny Zachodniopomorskich Bibliotek Naukowych i Publicznych – oparty na wspólnym interfejsie wyszukiwawczym, umożliwiającym przeszukiwanie na odległych serwerach i prowadzenie symultanicznych przeszukań w wielu bazach bibliograficznych, takich jak: katalogi online, bibliografie regionalne, bibliografie publikacji oraz w naukowych bazach pełnotekstowych bibliotek akademickich; 2) Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa – ten moduł ma umożliwić stworzenie cyfrowej bazy dziedzictwa naukowego i kulturowego regionu, która jako repozytorium – będzie wspomagać również e-learning; cyfrowej archiwizacji i udostępnianiu podlegać więc będą wybrane zabytki piśmiennictwa znajdujące się w zbiorach publicznych i naukowych bibliotek Szczecina, zasób regionalny (Pomeranika- zabytki piśmiennictwa dotyczące regionu oraz dokumenty życia społecznego), materiały naukowo-dydaktyczne (doktoraty, habilitacje, artykuły, podręczniki, skrypty , naukowe czasopisma regionalne), pełne teksty przepisów prawa lokalnego, informacje o gospodarce regionu, itp.; 3) Baza Wiedzy o Regionie – obejmie kartoteki regionalne (tworzone w różnych systemach informatycznych) przez biblioteki powiatowe i gminne, które złożą się na bazę wiedzy o regionie, tj. bibliografię Pomorza Zachodniego; realizacja tego modułu polegać będzie na połączeniu baz bibliograficznych i katalogów online bibliotek publicznych z terenu województwa zachodniopomorskiego w wirtualną sieć, której zasoby będą przeszukiwalne przez wspólny interfejs i będą stanowić część Zachodniopomorskiej Biblioteki Cyfrowej; opisy bibliograficzne artykułów prasowych będą miały hiperłącza do stron domowych czasopism. Na realizację projektu (skrótowo nazwanym „Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa”- ZBC) ogłoszono przetarg, który ma wyłonić dostawców oprogramowania: do centralnego katalogu bibliotek Szczecina regionu i do bazy obiektów cyfrowych oraz dostawców sprzętu, takiego jak serwery aplikacji i skanery, a także wykonawców usług w zakresie digitalizacji i zarządzania modułami ZBC. Obecnie biblioteki typują dokumenty do digitalizacji, a niektóre już część swoich zbiorów poddały temu procesowi. Biblioteka Politechniki Szczecińskiej utworzyła bazę „Archiwalia” (jako podbazę w katalogu Anna Łozowska 66 komputerowym ALEPH – obecnie jest to 6 wydawnictw zwartych, głównie podręczniki ze zbioru tzw. poniemieckiego). Książnica Pomorska zeskanowała około 200 szczególnie cennych zbiorów, takich jak kodeksy rękopiśmienne, zbiory kartograficzne i ikonograficzne, niektóre czasopisma i inne materiały; część z nich udostępnia ze swojej strony domowej. Zdajemy sobie sprawę, że przed nami ogrom zadań organizacyjnoprawnych i finansowych, ale budujące jest zrozumienie idei integracji i chęć dorównania innym regionom w Polsce, które znacznie nas wyprzedziły w publicznej prezentacji swoich osiągnięć kulturowych i naukowych. Bibliografia [1] Łozowska, Anna. Zachodniopomorskie Porozumienie Bibliotek. Inżynier. 2007, nr 2, s. 26– 27. [2] Biblioteka cyfrowa [online] [dostęp 30 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ksiaznica.szczecin.pl/kp/index.php>. Rozdział II / Chapter II UŻYTKOWNICY A SYSTEMY I STRATEGIE WYSZUKIWANIA INFORMACJI USERS BUT SYSTEMS AND INFORMATION SEARCH STRATEGIES 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Radosław Gaziński Uniwersytet Szczeciński [email protected] Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie warsztatu historyka World of information on electronic mediums and humanist, for example work of historian Abstrakt W dzisiejszym Świecie mediów elektronicznych, szybkim przepływie informacji, gwałtownym wzroście znaczenia nauk ścisłych, medycznych i technicznych nauki humanistyczne w tym historia pozostają wyraźnie w tyle. Co jest przyczyną tego stanu rzeczy? Czy nowy Świat informacji na nośnikach elektronicznych przyspieszy rozwój humanistyki i historii? Czy warsztat pracy historyka ukształtowany w XIX wieku nie jest już zbyt archaiczny i czy można go zastosować do analizy źródeł elektronicznych? Reasumując czy nowe czasy są zagrożeniem czy też dadzą nowy impuls rozwojowy historii i naukom określanym jako humanistyczne? Słowa kluczowe społeczeństwo informacyjne; nośniki elektroniczne; warsztat historyka Abstract In nowadays world of electronic mediums, fast flow of information, rapid increase of meaning of exact sciences, medical and technology, humanities, also history, are left behind. What is the main cause of this state of affairs? Will the new world of information on electronic mediums expedite development of humanities and history? Is work of historian, which was shaped in 19 century, to archaic, and is it possible to exploit it to analyse electronic references? In sum, are the new times danger or will they give new impulse to develop history and humanities? Key words information society; electronic carriers; historian’s workshop Społeczeństwo informacyjne1 staje się współcześnie wskaźnikiem nowego etapu w rozwoju cywilizacji ludzkiej. Komputer i możliwość łatwego porozumiewania się poprzez Internet musi zdaniem wielu futurologów doprowadzić do radykalnych zmian w mentalności dzisiejszej ludzkości. Proces, o którym mowa, jest już wyraźnie widoczny w krajach najbardziej rozwiniętych. Co więcej zmiany te powodują jeszcze większą dysproporcję w kumulacji bogactwa2. Kraje biedne, zacofane, nie mające dostępu 1 O pojęciu społeczeństwa informacyjnego między innymi: Goban-Klas, T. Media i komunikowanie masowe: teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa-Kraków : PWN, 2002, s. 286-289, 294-296 oraz tegoż samego: Społeczeństwo informacyjne – nadzieje i obawy. W: Biblioteki w społeczeństwie demokratycznym. Forum czytelnicze VII, Kielce 28-31 maja 2000. Warszawa : Wyd. Polskie Towarzystwo Czytelnicze, 2000, s. 25-33. Porównaj również tezę o utrzymywaniu się komunikacyjnej różnorodności: Wojciechowski, J. Idee i rzeczywistość: bibliotekarstwo pragmatyczne. Warszawa : Wyd. SPB, 2002, s. 2529, 40-42. 2 J. Kołodziejska, J. Drukowany świat. Warszawa : Wyd. SBP, 2003, s. 32-35. Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie… 69 do informacji, mają coraz większe trudności w dogonieniu czołówki Świata3. Ze względu na złożoność produkcji nowe urządzenia powstają w najbardziej zaawansowanych technologicznie krajach. Widać więc coraz wyraźniej podział na państwa rzeczywiście wytwarzające urządzenia najnowszej generacji, kraje montujące owe urządzenia z dostarczonych części (nie mogące samodzielnie ich wytwarzać) oraz tylko sprowadzające je na swoje potrzeby. Nowe technologie, uważane za demokratyczne, podzieliły Świat na producentów (zaledwie kilku), montażystów i importerów. Luki te ulegają raczej pogłębieniu niż są zasypywane. Zarysowuje się więc dramatyczny podział społeczeństw na twórców i odbiorców informacji oraz na wykluczonych. Istotnym zagrożeniem dla jednostki w społeczeństwie informacyjnym zdaje się być to, że wytwarza ono dwie równoległe wobec siebie przestrzenie: realną i hiperprzestrzeń powstającą w wyniku zlewania się w jedną całość wszystkich mediów: radia, telewizji, prasy, telefonów i Internetu. Często społeczeństwo informacyjne określa się w literaturze jako postindustrialne lub też społeczeństwo wiedzy. W tym ostatnim przypadku jednakowy nacisk kładzie się zarówno na informację jak i samą wiedzę4. W przyszłości Świat informacji i wiedzy mogą stworzyć połączone z sobą kanałami informacyjnymi (chociażby: Internet, telefonia itp.) i komunikacyjnymi (połączenia lotnicze, autostrady i szybkie koleje) metropolie (dla Europy powyżej 500 tys. ludzi), które staną się ośrodkami innowacji5. Społeczeństwo informacyjne, społeczeństwo wiedzy jest uzależnione od dwóch podstawowych rzeczy: a mianowicie od informacji oraz od postępu technicznego i technologicznego, szczególnie w dziedzinie informatyzacji. Nieustające połykanie przez ludzi informacji i uczenie się wynika z konieczności ekonomicznej, pozwala bowiem na zdobycie nowych kwalifikacji i przetrwanie w zmieniającym się szybko otoczeniu6. Dzisiaj coraz częściej mówi się wręcz o tym, że toniemy w morzu danych, które trudno jest objąć i zrozumieć7. Bardzo osłabia to tezę mówiącą, że nowe media pozwolą szerokim rzeszom na podnoszenie poziomu kulturalnego i samej wiedzy. Optymiści twierdzą, że masowa komunikacja poprzez różnego rodzaju media w tym i Internet prowadzi do unifikacji sposobów postrzegania rzeczywistości, 3 Murasiewicz, M. Społeczeństwo informacyjne i praca. W: Społeczeństwo informacyjne i jego technologie. Red. B. Sosińska-Kalata, K. Materska, W. Gliński. Warszawa: Wyd. SBP, 2004, s. 13-16. Charakterystyka owego społeczeństwa - porównaj chociażby: Radwański, A. Komputery, biblioteki, systemy. Warszawa : Wyd. SBP, 1996, s. 93-95. 5 Jałowiecki, B. Integracja europejska a regionalizm. W: Biblioteki na przełomie wieków : Forum czytelnicze VI, Kielce 30 maja-2 czerwca 1999. Warszawa : Wyd. Polskie Towarzystwo Czytelnicze, 1999, s. 7-9, 1213. 6 Achleitner, H. K. Społeczeństwo wiedzy a wirtualna edukacja. W: Edukacja na odległość. Nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie. Red. M. Kocójowa. Kraków :Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s. 19-21. 7 Co roku na świecie wydaje się ok. 80.000 nowych książek, a liczba czasopism przekroczyła już 150.000, mnożą się wszelakie portale i strony internetowe. Konieczne jest zarządzanie wiedzą, co mogą także czynić biblioteki: Ball, R. Integracja bibliotek i edukacja. W: Edukacja.., s.152-155. Wojciechowski, J. Bibliotekarstwo: kontynuacje i zmiany. Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 31-34, 101-103. 4 70 Radosław Gaziński do podnoszenia poziomu cywilizacyjnego całych społeczeństw. Te same programy, te same informacje odbierają ludzie mający różny status społeczny i żyjący na różnych kontynentach. Nie należy jednak podzielać w sposób bezkrytyczny poglądu o zbawiennym wpływie mediów na ludzkość. Problem tkwi bowiem w poziomie zrozumienia i przyswajania informacji. Badania wskazują, że ludzie gorzej wykształceni znacznie słabiej przyswajają informacje, często ich w ogóle nie rozumieją. Przyswajają tylko to co rozumieją, a więc teza o podnoszeniu poziomu ludzi poprzez informacje płynące ze współczesnych mediów nie jest do końca prawdziwa8. Żyjemy więc obecnie, czy tego chcemy czy nie, zanurzeni w informacji, a szybki do niej dostęp decyduje o rozwoju całego Świata i poszczególnych jego regionów. Sieci przekazujące informacje (Internet) zaczynają przypominać skomplikowaną sieć neuronów organizmu żywego (z naszego punktu widzenia globalnego społeczeństwa), zaś sposób kodowania informacji za pomocą zer i jedynek ma wiele wspólnego ze sposobem szyfrowania cech żywych organizmów przy zastosowaniu zaledwie czterech zasad9 budujących skomplikowane łańcuchy DNA. Teza o bliskości informatyki i biologii lansowana ostatnio przez Philipa Tetlow próbuje wyjaśnić złożoność otaczającego nas świata10. Internet zostaje więc porównany do wielkiego żywego organizmu charakteryzującego się dużą zmiennością11. U podstaw tego poglądu tkwi przekonanie, że złożone systemy powstają (bądź można je stworzyć) z kombinacji niewielkiej liczby tzw. „podstawowych wyrazów”. Nie jest w tej chwili istotne czy zgadzamy się z tym poglądem, czy też nie, ważne jest jednak to, że w tym ujęciu wszystko jest informacją. Takie przekonanie jest bardzo bliskie poglądom wielu współczesnych historyków, którzy twierdzą, że zewsząd otaczają ich różnego rodzaju źródła informujące o przeszłości12. Klasyczny podział źródeł historycznych sprowadza się do wydzielenia wśród nich trzech grup ze względu na formę13. Są to po pierwsze źródła oralne, czyli przekazy ustne. W Polsce są one traktowane niżej niż inne kategorie źródeł i wykorzystuje je przede wszystkim etnologia. Możemy sobie na to pozwolić otoczeni innymi kategoriami źródeł, ale już Francuzi odtwarzający dzieje Afryki są zdani na przekazy oralne plemiennych griotów (opowiadaczy). W społeczeństwach nie znających pisma pamięć ludzka 8 Goban-Klas, T. Media...op. cit., s. 264-266, 298-305. Są to zasady; adeniny, cytrozyny, guaniny i tyminy, które dla uproszczenia opisuje się jako cztery litery A, C, G, T. Z tych liter zbudowane są złożone organizmy żywe. 10 Górecki, P. Jak www życiu. Newsweek Polska. 29, 2008, z dn. 20.07.2008, s. 64-65. 11 Podobny pogląd od 1999 roku głosi także Henry Bruce. Ponadto bliskie wspomnianej tezie jest tak że porównanie Internetu do systemu dróg łączności (podejście komunikacyjne), wreszcie wskazuje się na Internet jako na wielki magazyn informacji: Pors, N.O. Pomiar jakości w bibliotece elektronicznej. W: Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 60. 12 Porównaj: Konieczna, D. Źródła informacji naukowej i ich wykorzystanie. W: Informacja naukowa w Polsce: tradycja i współczesność. Red. E. Ścibor. Olsztyn : Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, 1998, s. 54-65, gdzie także przegląd literatury dotyczącej źródeł informacji i ich typologia. 13 Topolski, J. Metodologia historii. Warszawa 1984, s. 325-333 oraz tegoż Jak się pisze i rozumie historię: tajemnice narracji historycznej. Warszawa: Wyd. Rytm, 1996, s. 340-348. 9 Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie… 71 potrafi być zadziwiająca długa (do kilkuset lat), a analizą i krytyką afrykańskich źródeł oralnych zajmuje się poważnie od lat Instytut Historii Afryki Zachodniej w Dakarze. Druga olbrzymia ilościowo grupa źródeł to źródła materialne. Są to zarówno pozostałości wydobyte z jaskiń człowieka neandertalskiego, całe zestawy obiektów ukazujących życie codzienne w poszczególnych kulturach archeologicznych, jak i stojące dzisiaj obiekty oraz zachowane przedmioty ruchome pochodzące z różnych epok historycznych. Wreszcie trzecia, najważniejsza z punktu widzenia współczesnych historyków grupa źródeł to źródła pisane przechowywane w różnego typu archiwach i po części w bibliotekach naukowych. Trzeba przyznać, że dzisiaj zatarł się już dawny podział nauk zajmujących się nieistniejącymi społeczeństwami, mówiący o specjalizacji archeologii w eksploracji tylko źródeł materialnych (w tym ujęciu domeną archeologii było badanie społeczeństw przed pojawieniem się pisma), historii bazującej na źródłach pisanych czy też etnologii opartej po części o źródła materialne, a po części o przekazy oralne (w tradycyjnym rozumieniu etnologia badała głównie społeczeństwa wiejskie). Dzisiaj coraz wyraźniej widać konieczność ścisłej współpracy między sobą archeologów, historyków, historyków sztuki i etnologów14. Dopiero efektywna współpraca naukowców z różnych, choć pokrewnych z sobą dziedzin pozwoli na jak najpełniejsze otworzenie życia społeczeństw w minionych epokach. Dzisiaj archeologia podzieliła się na lądową, lotniczą i podwodną. Każda z nich korzysta z osiągnięć innych dziedzin nauk i wytworzyła własne metody badawcze. Obecnie nie można mówić o poważnych badaniach, np. nad handlem morskim w dobie nowożytnej bez udziału w tym przedsięwzięciu archeologii podwodnej. Trudno historykowi przeprowadzić analizę obrazu bez pomocy historyka sztuki. Nie uda się wreszcie w pełni odtworzyć życia rybaków w XVIII wieku na Helu bez pomocy etnologów badających współczesne lub niedawno zaginione kaszubskie kultury rybackie. Powyższe przykłady wskazują na rosnącą konieczność współpracy specjalistów z różnych dziedzin, co jedynie może gwarantować odtworzenie względnie pełnego obrazu nie istniejących już społeczeństw. Czy wspomniany obraz przeszłości może być pełny? Zależy to wyłącznie od stanu zachowania źródeł historycznych rozumianych jako wszystko to co nas otacza i niesie informację o przeszłości. Trzeba w tym miejscu podkreślić przypadkowy stan zachowania źródeł stojących do dyspozycji dzisiejszych badaczy. Nigdy nie możemy więc mówić o 100% zachowaniu źródeł historycznych. Klęski elementarne (pożary, powodzie), wojny (chociażby II wojna światowa15) czy nieświadoma działalność człowieka, a przede wszystkim czas powodowały utratę źródeł wytworzonych w różnych epokach. Oczywiście im odleglejsze czasy tym słabiej zachowały się źródła je ilustrujące. 14 Porównaj bardzo interesujące i prorocze poglądy J. S. Bystronia na komplikowanie się i pogłębianie specjalizacji w nauce: Bystroń, J.S. Człowiek i książka. Warszawa : Wyd. SBP, 2003, s. 35-39. 15 Suchodolski, W. Archiwa polskie za okupacji (1939-1945). Archeion, t. 18, 1948, s. 57-59. 72 Radosław Gaziński W tradycyjnym warsztacie historycznym to głównie źródła pisane, przechowywane przede wszystkim w archiwach, poddawane były i są wnikliwej krytyce zewnętrznej, a zwłaszcza wewnętrznej. Do szczególnie istotnych należało zawsze zbadanie wiarygodności autora źródła pisanego i jego intencji. Następnie historyk zadawał źródłu odpowiednie pytania badawcze wydobywając na światło dzienne fakty jednostkowe16. Wraz z wydobytymi z innych źródeł tworzyły i tworzą one rdzeń narracji historycznej. Owa narracja jest nie tylko opisem nieistniejącego świata, ale pozwala także wyjaśniać różne zjawiska i stawiać hipotezy badawcze17. Pogląd większości humanistów, że biblioteka jest swoistym miejscem pamięci narodowej18, nie jest podzielany ani akceptowany przez środowisko historyków, a tym bardziej przez archiwistów. To raczej archiwa są miejscem pamięci narodowej. To przecież one gromadzą przytłaczającą większość źródeł pisanych19. Nic dziwnego, że jedna z dzisiejszych kontrowersyjnych instytucji, Instytut Pamięci Narodowej, właśnie pamięć narodu eksponuje w swej nazwie. W jego pionie archiwalnym zgromadzono specyficzne źródła historyczne, które po odpowiedniej krytycznej analizie pozwalają na odkrywanie ciemnych stron nieodległej przeszłości. Warto jednak uznać to, co z punktu widzenia historyka jest nie podważalne, że archiwa stanowią pamięć narodu, a literatura historyczna zgromadzona w bibliotekach jest efektem dociekań historyków opartych na archiwaliach. Jeżeli uznaliśmy, że zasoby archiwów są podstawą dla badań historycznych i do nich odnosi się warsztat pracy historyka, to jaką rolę w tym wszystkim odgrywają biblioteki? Co prawda biblioteki straciły już status skarbnic wiedzyi nie posiadają monopolu na informację20, lecz wcale nie znaczy 16 Topolski, J. Metodologia, s. 322-325; tegoż samego: Jak się pisze..., s. 338-339, 377-386 oraz Teoria wiedzy historycznej. Poznań : 1983, s. 251-261. 17 Topolski, J. Metodologia. s. 499-545; tegoż samego: Świat bez historii. Poznań : Wyd. Poznańskie, 1998, s. 174-179, 188-195, 203-245 oraz Rozumienie historii. Warszawa : 1978, s. 206-226. Porównaj także: A. Malewski, A.; Topolski, J. Studia z metodologii historii. Warszawa : 1960, s. 42-78, 114-149. 18 Kołodziejska, J. Drukowany..., s. 14. 19 Zobacz: Gaziński, R. Zasoby archiwalne w komunikacji społecznej. Szczeciński Informator Archiwalny, nr 20, 2007, s. 209-217. 20 Porównaj koncepcję zmiany bibliotek zagranicznych rządu USA, które z bram do kultury amerykańskiej stały się bramami elektronicznymi do tejże kultury: Pierce, S. Przekształcenie bibliotek w centra informacji cyfrowej. W: Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji..., s. 86-89 oraz Góralska, M. Książka elektroniczna – przeszłość i perspektywy. W: Oblicza kultury książki: prace i studia z bibliologii i informacji naukowej. Wrocław : Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005, s. 11-27. Warto także zwrócić uwagę na Zarządzanie biblioteką. Najnowsze kierunki w bibliotekarstwie brytyjskim. Red. I. Kemp, T. Wildhardt. Warszawa : Wyd. SBP, 1998, s. 16-21 oraz pracę Górnego, M. Kierunki rozwoju współczesnych bibliotek naukowych. W: Działalność usługowa, informacyjna i dydaktyczna bibliotek naukowych : materiały konferencyjne, Słupsk 13-14 czerwca 1996. Słupsk : Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1996, s. 11-16. Jednocześnie biblioteki walczą o zadowolenie użytkownika stojącego w centrum zainteresowania bibliotekarzy, co spowodowało pomiary jakości działania bibliotek: Zybert, E. B. Jakość w działalności bibliotek: ocena – pomiary – narzędzia. Warszawa : Wyd. Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej, 2007, s. 23-25, gdzie literatura na wspomniany temat, a także: Pindlowa, W. Badania jakości usług i zarządzania instytucją kultury (non-profit). W: Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji..., s. 78-82. Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie… 73 to, że przestały się liczyć w komunikacji społecznej21. Biblioteki naukowe, żeby ograniczyć się do najbardziej nas interesujących, nadal zajmują jedno z najważniejszych miejsc w systemie wspierającym naukę, w tym oczywiście i historię. Jednak współpracujące ze sobą biblioteki naukowe będą zawsze, z punktu widzenia historyka, siłą pomocniczą wspierającą, a w pewnym sensie sterującą procesem badawczym. Nie staną się nigdy podstawą badań historycznych (z wyjątkiem historii historiografii). W bibliotekach można znaleźć owoce pracy historyków różnych pokoleń22. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że jak na razie historykom wystarcza druk jako nośnik informacji. Jest to związane chociażby z tym, że nakłady prac historycznych (choć nie tylko) bywają zazwyczaj małe. Nie ma wcale potrzeby, aby drukować je w dziesiątkach tysięcy egzemplarzy. Książka naukowa w Polsce, i nie tylko, rzadko osiąga nakład ponad kilkaset egzemplarzy. Podobnie jest zresztą z czasopismami naukowymi. Biorąc pod uwagę nakłady należy stwierdzić, że większość produkcji naukowej mieści się w tzw. szarej literaturze, niskonakładowej wydawanej przez instytuty, szkoły wyższe, biblioteki, muzea itp. Środowisko naukowe jest w tej sytuacji jednym z głównych odbiorców owej literatury23. Wielkie nakłady są tu zbędne, a więc ten aspekt przekazu elektronicznego, a mianowicie nieograniczoność dostępu nie jest najważniejszy. Może w takim razie szybkość dostępu do elektronicznych wersji wspomnianych dokumentów ma większe znaczenie? Jest to rzeczywisty atut, ale w innych naukach. W historii nie jest on decydujący. Tu wyniki naukowe starzeją się znacznie wolniej, a wiele z nich jest aktualnych przez dziesięciolecia. Instytucjonalna szara literatura, a więc powstała np.w instytutach czy na uczelniach ukazuje, także w historii, w zasadzie bieżący stan wiedzy24. Skumulowana w bibliotekach wiedza historyczna, w metodyce historycznej historiografia, będzie więc wyłącznie wspierać proces badawczy nowych pokoleń historyków. Jak w takim razie w badaniach historycznych umiejscowić należy materiały biblioteczne? Już wcześniej wskazano, że materiały biblioteczne w odniesieniu do historii to nic innego, jak tylko narracja historyczna powstała z analizy materiałów archiwalnych. O zależności materiałów bibliotecznych i archiwalnych można więc powiedzieć, że co prawda „książki” są efektem opartej na źródłach pracy historyków, lecz również informują one o lukach w historiografii. To z kolei pozwala na sformułowanie nowych też badawczych i wytyczenie pól badawczych nie uprawianych dotąd przez innych. Jednym słowem to tzw. wiedza pozaźródłowa oraz lektura 21 Wojciechowski, J. Bibliotekarstwo..., s. 39-41, porównaj także: Goban-Klas, T. Media..., s. 18-25. Warto się także zapoznać z pracą: Głombiowski, K. Książka w procesie komunikacji społecznej. WrocławWarszawa-Kraków-Gdańsk, 1980, s. 13-19, 160-172. 22 Zwróć uwagę: Fiałkowski, K. R. Współkształtowanie świadomości przez książkę w cywilizacji obrazu. W: Nauka o książce, bibliotece i informacji we współczesnym świecie. Warszawa : Wyd. SBP, 2003, s. 3138, porównaj także Bystroń, J. S. Człowiek..., s. 11-15. 23 W rozważaniach mam na myśli wyłącznie instytucjonalną szarą literaturę: Firlej-Buzon, A. Szara literatura w publikacjach naukowych fachowych i informacyjnych. W: Oblicza..., s. 42-43. 24 Firlej-Buzon, A. Szara, s. 44-51. 74 Radosław Gaziński powstałej już narracji historycznej pod wszelkimi postaciami (artykuły, monografie, syntezy) kierują postępowaniem badawczym historyka25. Po co w takim razie historykowi świat cyfrowy? Czy potrzebna jest mu do szczęścia biblioteka cyfrowa? Jeżeli biblioteki cyfrowe będą miały wersje elektroniczne czasopism lub monografii historycznych, wówczas należy mieć nadzieję, że wydatnie przyspieszy i uczyni to tańszym wstępną część postępowania badawczego. Szybko, bez fizycznego odwiedzania bibliotek można się będzie zapoznać z osiągnięciami innych badaczy i oczywiście łatwiej nawiązać z nimi kontakty. Ale nie zmieni to zasadniczej części badania historycznego. Kwerenda źródłowa w archiwach i analiza archiwaliów pozostaną nadal najważniejszą fazą procesu badawczego realizowanego przez historyka. Nie bardzo wierzę, aby w najbliższych latach archiwalia znajdujące się w przepastnych magazynach archiwów zostały zdygitalizowane i umieszczone w Internecie26. Jest to niezwykle trudne do wykonania, chociażby ze względu na potężne koszty tego przedsięwzięcia. Wątpię także w umieszczenie w sieci części zasobów archiwów centralnych27. Nie będzie to nigdy opłacalne dlatego, że pojawienie się archiwaliów w Internecie wcale nie zmieni w radykalny sposób liczby korzystających, bowiem ich analiza wymaga specjalnego przygotowania (np. ze względu na pismo czy język). Oczywiście na stronach www archiwów są zamieszczane poszczególne dokumenty, czasami całe ich serie. Jest to jednak w stosunku do zasobów przechowywanych przez archiwa jedynie elektroniczny wybór źródeł (znamy już takie w postaci drukowanej) i to dokonany przez archiwistów, pod ich kątem widzenia. Jak mogę przypuszczać, będą to dokumenty reprezentatywne dla danego archiwum, najczęściej znane już z literatury i ukazujące główne etapy rozwoju form kancelaryjnych. Historycy, a szerzej patrząc i inni naukowcy poszukują i będą poszukiwali wiarygodnej informacji. Dla współczesnego Świata charakterystyczny jest szybki rozwój nauk zwłaszcza ścisłych, biologicznomedycznych i technicznych. Nauki humanistyczne w tym historia wyraźnie pozostają w tyle za wymienionymi wyżej. Nie decydują one bowiem ani 25 Szerzej o relacjach między materiałami archiwalnymi a materiałami bibliotecznymi: Gaziński, R. Materiały archiwalne, materiały biblioteczna a warsztat pracy historyka. W: Bibliologia: problemy badawcze nauk humanistycznych. Red. D. Kuźmina. Warszawa : Wyd. SBP, 2007, s. 310-315. 26 We wspomnianych rozważaniach pomijam całkowicie problem udostępniania materiałów niejawnych, sprawę 25-letniej karencji na udostępnianie akt przechowywane chociażby w polskich archiwach państwowych, czy interes państwa, które utajnia niektóre kategorie akt. Dodatkowo stan informatyzacji archiwów przedstawia się znacznie gorzej niż bibliotek: Flis, S. Archiwa polskie a Internet. W: Archiwa i archiwiści w dobie społeczeństwa informacyjnego. Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich, Szczecin, 12-13 września 2002. Red. D. Nałęcz. T. 1. Toruń : Wyd. SAP, s. 72-76. 27 Pod pojęciem archiwów centralnych rozumiemy placówki umieszczone najczęściej w stolicy danego państwa (choć nie jest to regułą) przechowujące materiały archiwalne instytucji obejmujących zasięgiem działalności cały kraj. W Polsce są to, np.: umieszczone w Warszawie: Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD), Archiwum Akt Nowych (AAN) i Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC), dawne Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (ADM). Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie… 75 o tempie wyścigu technologicznego ani też o postępie gospodarczym poszczególnych krajów, stąd też nie przyciągają wielkich pieniędzy28. Jeszcze innym problemem jest możliwość przeanalizowania napływających informacji29. Wiadomo, że w dziedzinach humanistycznych żaden badacz nie jest w stanie zaznajomić się z literaturą własnej dziedziny. Historycy nie stanowią tu żadnego wyjątku. Trudno bowiem wyobrazić sobie, aby mediewista zajmujący się historią średniowieczną Polski, i to raczej wybranymi jej zagadnieniami, zapoznawał się na bieżąco z całą literaturą dotyczącą np.: starożytnego Rzymu30. We współczesnej nauce historycznej jest też widoczny specyficzny podział na historyków regionalistów specjalizujących się w dziejach danej prowincji, często najbliższej okolicy (np.: miasta), a historyków zajmujących się procesami odbywającymi się na większych terytoriach. Wspomniana na początku mikrohistoria, mająca najczęściej charakter dziejów społeczno-gospodarczych, była jeszcze w I połowie XX wieku domeną raczej amatorów, miłośników regionu niż historyków zawodowych. Stojąca z drugiej strony historia większych obszarów, całych państw, czy nawet kontynentów ograniczała się najczęściej do określonych epok historycznych (średniowiecza, czasów nowożytnych itp.), lub zajmowała się np.: stroną polityczną, wojskową czy gospodarczą ludzkiej egzystencji. Sprzeczność między mikrohistorią a makrohistorią, między analitycznym podejściem regionalistów, a syntetycznym osób zajmujących się większymi obszarami badawczymi jest tylko pozorna. Dokładne analityczne zbadanie dziejów regionalnych, poznanie wybranych ściśle określonych zagadnień w różnych okresach historycznych warunkuje budowę poprawnych syntez. Historia jest jednak dziedziną badań mającą mimo wszystko charakter lokalny, najczęściej nie przekraczający granic państwowych (historycy danego kraju badają jego dzieje). Konsekwencją tego stanu rzeczy jest brak powszechnie stosowanej metodologii badań. Ponadto nagromadzone informacje w sposób ograniczony interesują badaczy spoza danego kraju z wyjątkiem pracujących w państwach sąsiednich mających wspólne fragmenty dziejów z danym krajem. Trzeba tu podkreślić, że historyków polskich mało zajmują np. dzieje Brazylii, może z wyjątkiem polskiej emigracji do tego kraju, ale już dzieje Niemiec czy Rosji były w Polsce przedmiotem wnikliwych analiz. Ponadto na historii w XX wieku mocne piętno odcisnęły nacjonalizm i totalitaryzm. Wówczas to na zamówienie władzy podnoszono znaczenie własnego narodu, udowadniano z góry przyjęte tezy oraz prawa do określonych, często będących w innych rękach terenów. Wobec generalnie lokalnego 28 Mimo wzrostu liczebnego grona naukowców, ze wszystkich dziedzin nauk, będą oni zawsze w zinformatyzowanym społeczeństwie w zdecydowanej mniejszości. Już dzisiaj widać, że masowy odbiorca poza pracą (nie biorę tu pod uwagę pracy naukowej) poszukuje w sieci prostych informacji potrzebnych do codziennego życia, traktuje ją jako środek komunikacji, realizacji hobby oraz przede wszystkim szuka w niej rozrywki. Zbliża się więc dużymi krokami segmentacja rynku informacji z wyraźnie wydzielonymi potrzebami świata nauki. Porównaj: Nicholas, D. Ocena potrzeb informacyjnych w dobie Internetu: idee, metody, środki. Warszawa : Wyd. SBP, 2001, s. 21-27, 44-48. 29 Nicholas, D. Ocena..., op. cit., s. 55-67, 85-87. 30 Ibidem, op. cit., s. 49-55. 76 Radosław Gaziński charakteru historia nie posługuje się także jednym międzynarodowym językiem, co utrudnia komunikację31. W świecie nauki nie ma polskiej fizyki czy francuskiej matematyki, lecz jest historia Polski czy Francji, niezależna od dziejów Europy czy Świata. Innymi słowy historia nie uległa póki co globalizacji, podtrzymuje poczucie wspólnoty w obrębie jednego kraju, a co za tym idzie stoi w sprzeczności z globalnymi mediami. Jak w takim razie dokumenty na nośniku elektronicznym i biblioteki cyfrowe mogą być wykorzystywane przez historyków? Przykładowo wprowadzenie do sieci starodruków32, które mogą być traktowane jako źródła z epoki, a przede wszystkim prasy (w tym lokalnej) pozwala na znaczące uzupełnienie informacji potrzebnych do tworzenia narracji historycznej. W przypadku prasy to nie tylko historycy - prasoznawcy będą mieli znacząco poszerzone pole informacyjne, ale i historycy zajmujący się epokami najnowszymi dla których prasa jest jednym z istotnych źródeł informacji o badanym okresie. Na rozwoju bibliotek cyfrowych zyskują przedstawiciele tradycyjnych nauk pomocniczych historii. Internet z dokładnymi zdjęciami i opisami jest już rajem dla numizmatyków33, heraldyków czy sfragistyków. Analiza powiększonych zeskanowanych obrazów: monet, herbów czy pieczęci, a przede wszystkim ich dostępność w sieci powinna wpłynąć ożywczo na te dziedziny nauki. Nie potrzebne staną się często odległe podróże studyjne, badania ulegną potanieniu, co wcale nie oznacza, że w efekcie omawianych przemian zdecydowanie powiększy się liczba naukowców wymienionych dziedzin. Nie sądzę także, aby zawodowi heraldycy, sfragistycy czy numizmatycy zdecydowali się na całkowite zerwanie z materialnymi obiektami będących przedmiotem ich analizy. Nie wierzę w tym przypadku w syndrom amerykańskiego turysty, który zwiedzając wielkie muzea europejskie doznaje zawodu stwierdzając, że reprodukcje oglądanych dzieł w posiadanych przez niego albumach są zdecydowanie lepsze i bardziej kolorowe od oryginałów. Na koniec warto wspomnieć o obiektach kartograficznych. Ich skanowanie i umieszczanie w sieci będzie nie tylko rajem dla historyków kartografii, ale powinno być impulsem dla historyków słabo do tej pory wykorzystujących mapy jako źródło informacji34. Dotyczy to zwłaszcza historyków wojskowości i historyków gospodarczych. W pierwszym przypadku trudno bowiem analizować liczne kampanie, poznawać wiarygodny przebieg bitew bez uwzględnienia map historycznych i topografii terenu na którym toczyły się walki35. Podobnie o handlu, szlakach komunikacyjnych, transporcie w tym morskim, rozwoju przemysłu nie można poważnie mówić w oderwaniu od obrazu obszaru na którym wspomniane procesy zachodziły. 31 Nicholas, D. Ocena..., op. cit.s. 68. Król, W. Stare druki w sieci. W: Oblicza..., s. 172-186. 33 Nie biorę tu pod uwagę chociażby kolekcjonerów monet czy map bardzo aktywnych w sieci. 34 Por.: Skrycki, R. Dzieje kartografii Nowej Marchii do końca XVIII wieku. Warszawa : Wyd. DiG, 2008, s .9. 35 Ibidem, s. 74-75, 124-128. 32 Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie… 77 Czy w takim razie tytułowy warsztat pracy historyka ukształtowany ostatecznie w II połowie XIX wieku staje się na naszych oczach archaiczny i nie przystający do współczesności? Nie ulega wątpliwości, że historyk jest przede wszystkim przygotowany do analizy źródeł na nośniku pergaminowym lub papierowych pisanych ręcznie ewentualnie drukowanych. Póki co analiza źródeł elektronicznych jest jeszcze poza zasięgiem badawczym historii. To prawda, że czasami uważa się za historię to co było wczoraj. Ale tak naprawdę tym co było wczoraj nie zajmuje się historia lecz politologia i wyrosłe z niej europeistyka lub stosunki międzynarodowe. Historyk powinien i musi mieć dystans do omawianych faktów. Dzisiaj w moim przekonaniu historia kończy się na okresie PRL-u, który jest zwłaszcza przedmiotem badań historyków z IPN-u. Okres po 1989 roku będzie dopiero z wolna wchodził w strefę zainteresowań historii i w tym momencie poważnym problemem stanie się interpretacja źródła elektronicznego. Jak dzisiaj wyobrażam sobie postępowanie z tego typu źródłem36. Należy w tym przypadku wyjść od upowszechniającego się poglądu o chaotycznej naturze Internetu i znacznym pokrewieństwie źródła elektronicznego z rękopisem37. Po pierwsze każdy może być jego tj. źródła elektronicznego twórcą38, a więc przekaz elektroniczny nie jest czymś jednoznacznym i ustalonym. Po drugie tworzony jest często bez żadnej kontroli, nie wiadomo przez kogo i nie jest poddawany weryfikacji (ocenie)39. Czy w takich warunkach przekaz elektroniczny nie straci swego znaczenia jako źródło wiedzy fachowej? Może się tak stać, lecz należy cały czas pamiętać o tym, że artykuł w czasopiśmie elektronicznym czy też książka elektroniczna pozostaną nadal tylko narracją historyczną. Natomiast każdy inny przekaz elektroniczny mający czy też nie mający charakteru instytucjonalnych winien być przez historyka przyszłości szczególnie wnikliwie badany. Gdy jednak uzmysłowimy sobie bliskie pokrewieństwo przekazu cyfrowego z rękopisem nasze dalsze postępowanie z tego typu źródłem winno być już znajome. Oczywiście narracja historyczna przyszłości będzie, w moim przekonaniu, tworzona głównie na podstawie posiadających większą wiarygodność instytucjonalnych źródeł elektronicznych (dokumenty elektroniczne wydawane przez agendy międzynarodowe, państwowe, instytucje gospodarcze, czy naukowe). Ale i w ich przypadku (podobnie jak też w każdym innym) trzeba 36 Porównaj uwagi: Pindlowa, W. Zastosowanie techniki w informacji naukowej. W: Informacja naukowa., s. 183-192. Najistotniejszy jest tu fakt, że kiedyś każdy umiejący pisać mógł stworzyć przekaz podobnie jak dziś każdy mający dostęp do sieci. 38 Radwański, A. Nowe technologie informacyjne. W: Biblioteki w społeczeństwie..., s. 108. 39 Na przykład nieograniczone możliwości publikacji przez redakcje czasopism elektronicznych mogą doprowadzić do tego, że będą one przyjmować wszystko co otrzymają, nie korzystając, lub korzystając w niewielkim stopniu z instytucji recenzenta. Może być więc tak, że to czytelnik będzie musiał wyrabiać sobie zdanie o wartości naukowej danego artykułu. Ponadto forma publikacji elektronicznej jest bardzo zmienna, za każdym przepisaniem może podlegać większym lub mniejszym zmianom, na tym tle druk jawił się jako forma stabilna: Hollender, H. Z futurologami w nowe tysiąclecie. W: Biblioteki w społeczeństwie..., s. 94. 37 78 Radosław Gaziński będzie dokładnie poznać autora elektronicznego przekazu (np.: poprzez porównanie danego tekstu z innymi jego tekstami) lub też określić wiarygodność instytucji która może być twórcą dokumentu. Dalej należy przeanalizować sam tekst i jego rozliczne wersje zarówno pod względem językowym jak i informacyjnym. Pomocne w tym przypadku byłoby oprogramowanie zbliżone do dzisiejszego tzw. antyplagiatowego działające na zasadzie przeszukiwania tekstów pod względem ich wzajemnego podobieństwa. Powszechne zastosowanie takiego oprogramowania, jako narzędzia badawczego pozwoliłoby na poznanie licznych filiacji badanych przekazów40, ustalenia kolejności powstawania wreszcie porównywania zamieszczonych w nich ilustracji. Na koniec z tak przeanalizowanego tekstu/tekstów należałoby wydobyć fakty jednostkowe i porównać je z faktami znajdującymi się w innych źródłach informacji odnoszących się np. do danego wydarzenia. Ich przeszukiwanie również ułatwiałoby odpowiednie oprogramowanie zbudowane na zasadzie specjalistycznej wyszukiwarki. Z wybranych w ten sposób faktów powstawałaby narracja historyczna uzupełniana o wszelkiego rodzaju materiał ilustracyjny i liczne linkowania itp. Jakie więc wnioski płyną dla współczesnego historyka stojącego w obliczu potęgi elektronicznego Świata. Wydaje się, że póki co historyk jest i jeszcze dość długo będzie zanurzony w świat papieru, bowiem taki charakter mają źródła do początku lat 90. XX wieku. W tej sytuacji nic dziwnego, że warsztat pracy historyka ukształtowany w XIX wieku odnosić się nadal będzie do materiałów na nośniku papierowym. Warto także zwrócić uwagę na fakt, iż badania historyczne nie starzeją się tak szybko jak w przypadku innych dziedzin nauk, przez co obieg informacji na papierze jest dla historyka wystarczający. Dodatkowo lokalny charakter nauk historycznych powoduje, że obieg informacji ogranicza się najczęściej do jednego kraju. Dopiero pojawienie się elektronicznych czasopism i książek historycznych, skanowanie niektórych źródeł (zwłaszcza dla nauk pomocniczych historii) ułatwi i przyspieszy badania historyczne, choć jeszcze nie zmieni ich charakteru. Dopiero za co najmniej kilkanaście (jak nie kilkadziesiąt) lat, gdy dokumenty elektroniczne z końca XX wieku staną się źródłami analizowanymi przez historyków będą oni musieli dać sobie radę z ich interpretacją. Jeżeli jednak wyjdziemy z założenia, że dokument elektroniczny jest pokrewny rękopisowi wówczas badacz historii będzie i w przyszłości korzystać z niewiele zmodyfikowanych metod badawczych stosowanych przez historyków ery papieru. 40 Z podobnego oprogramowania już dziś starają się korzystać mediewiści. Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie… 79 Bibliografia [1] Achleitner, H.K. Społeczeństwo wiedzy a wirtualna edukacja. W: Edukacja na odległość:nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003. [2] Ball, R. Integracja bibliotek i edukacja. W: Edukacja na odległość: nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003. [3] Bystroń, J.S. Człowiek i książka. Warszawa : Wyd. SBP, 2003. [4] Fiałkowski, K.R. Współkształtowanie świadomości przez książkę w cywilizacji obrazu. W: Nauka o książce, bibliotece i informacji we współczesnym świecie. Warszawa : Wyd. SBP, 2003. [5] Firlej–Buzon, A. Szara literatura w publikacjach naukowych fachowych i informacyjnych. W: Oblicza kultury książki: prace i studia z bibliologii i informacji naukowej. Wrocław : Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005. [6] Flis, S. Archiwa polskie a Internet. W: Archiwa i archiwiści w dobie społeczeństwa informacyjnego. Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich, Szczecin, 12-13 września 2002. Red. D. Nałęcz. T. 1. Toruń : Wyd. SAP, 2002. [7] Gaziński, R. Materiały archiwalne, materiały biblioteczna a warsztat pracy historyka. W: Bibliologia: problemy badawcze nauk humanistycznych. Red. D. Kuźmina. Warszawa : Wyd. SBP, 2007. [8] Gaziński, R. Zasoby archiwalne w komunikacji społecznej. Szczeciński Informator Archiwalny, nr 20, 2007. [9] Głombiowski, K. Książka w procesie komunikacji społecznej. Wrocław-Warszawa-KrakówGdańsk : Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1980. [10] Goban-Klas, T. Społeczeństwo informacyjne – nadzieje i obawy. W: Biblioteki w społeczeństwie demokratycznym. Forum czytelnicze VII, Kielce 28-31 maja 2000. Warszawa : Wyd. Polskie Towarzystwo Czytelnicze, 2000. [11] Goban-Klas, T. Media i komunikowanie masowe: teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa-Kraków : PWN, 2002. [12] Góralska, M. Książka elektroniczna – przeszłość i perspektywy. W: Oblicza kultury książki. Prace i studia z bibliologii i informacji naukowej. Wrocław : Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005. [13] Górecki, P. Jak www życiu. Newsweek Polska, 29, 2008, z dn. 20.07.2008. [14] Górny, M. Kierunki rozwoju współczesnych bibliotek naukowych. W: Działalność usługowa, informacyjna i dydaktyczna bibliotek naukowych.: materiały konferencyjne, Słupsk 13-14 czerwca 1996. Słupsk : Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1996. [15] Hollender, H. Z futurologami w nowe tysiąclecie. W: Biblioteki w społeczeństwie demokratycznym. Forum czytelnicze VII, Kielce 28-31 maja 2000. Warszawa : Wyd. Polskie Towarzystwo Czytelnicze, 2000. [16] Jałowiecki, B. Integracja europejska a regionalizm. W: Biblioteki na przełomie wieków. Forum czytelnicze VI, Kielce 30 maja-2 czerwca 1999. Warszawa : Wyd. Polskie Towarzystwo Czytelnicze, 1999. [17] Kołodziejska, J. Drukowany świat. Warszawa : Wyd. SBP, 2003. 80 Radosław Gaziński [18] Konieczna, D. Źródła informacji naukowej i ich wykorzystanie. W: Informacja naukowa w Polsce: tradycja i współczesność. Red. E. Ścibor. Olsztyn : Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, 1998. [19] Król, W. Stare druki w sieci. W: Oblicza kultury książki. Prace i studia z bibliologii i informacji naukowej. Wrocław : Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005. [20] Kurasiewicz, M. Społeczeństwo informacyjne i praca. W: Społeczeństwo informacyjne i jego technologie. Red. B. Sosińska-Kalata, K. Materska, W. Gliński. Warszawa : Wyd SBP, 2004. [21] Malewski, A.; Topolski, J. Studia z metodologii historii. Warszawa : PWN, 1960. [22] Nicholas, D. Ocena potrzeb informacyjnych w dobie Internetu: idee, metody, środki. Warszawa : Wyd. SBP, 2001. [23] Pierce, S. Przekształcenie bibliotek w centra informacji cyfrowej. W: Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. [24] Pindlowa, W. Badania jakości usług i zarządzania instytucją kultury (non-profit), W: Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. [25] Pindlowa, W. Zastosowanie techniki w informacji naukowej. W: Informacja naukowa w Polsce : tradycja i współczesność. Red. E. Ścibor. Olsztyn : Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, 1998. [26] Pors, N.O. Pomiar jakości w bibliotece elektronicznej. W: Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. [27] Radwański, A. Komputery, biblioteki, systemy. Warszawa : Wyd. SBP, 1996. [28] Radwański, A. Nowe technologie informacyjne. W: Biblioteki w społeczeństwie demokratycznym. Forum czytelnicze VII, Kielce 28-31 maja 2000. Warszawa : Wyd. Polskie Towarzystwo Czytelnicze, 2000. [29] Skrycki, R., Dzieje kartografii Nowej Marchii do końca XVIII wieku. Warszawa : Wyd. DiG, 2008. [30] Suchodolski, W. Archiwa polskie za okupacji (1939-1945). Archeion, t. 18, 1948. [31] Topolski, J. Jak się pisze i rozumie historię: tajemnice narracji historycznej. Warszawa : Wyd. Rytm, 1996. [32] Topolski, J. Metodologia historii. Warszawa : PWN, 1984. [33] Topolski, J. Rozumienie historii. Warszawa : PIW, 1978. [34] Topolski, J. Świat bez historii. Poznań : Wyd. Poznańskie, 1998. [35] Topolski, J. Teoria wiedzy historycznej. Poznań : Wyd. Poznańskie, 1983. [36] Wojciechowski, J. Bibliotekarstwo: kontynuacje i zmiany. Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. [37] Wojciechowski, J. Idee i rzeczywistość: bibliotekarstwo pragmatyczne. Warszawa : Wyd. SPB, 2002. Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie… 81 [38] Zarządzanie biblioteką: najnowsze kierunki w bibliotekarstwie brytyjskim. Red. I. Kemp, T. Wildhardt. Warszawa : Wyd. SBP, 1998. [39] Zybert, E.B. Jakość w działalności bibliotek : ocena – pomiary – narzędzia. Warszawa : Wyd. Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej, 2007. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Wojciech R. Wiewiórowski Uniwersytet Gdański w Gdańsku Wydział Prawa i Administracji [email protected] Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą w środowisku elektronicznym Threats results from management of legal and juridical information in electronic environment Abstrakt Artykuł definiuje informację prawną i prawniczą oraz omawia 18 podstawowych rodzajów dokumentów informacji prawnej i prawniczej gromadzonych w systemach informacyjnowyszukiwawczych (systemach informacji prawnej) oraz przetwarzanych w programach horyzontalnych i wertykalnych. Następnie rozważa szereg zagrożeń, które wynikają z postrzegania systemu prawa poprzez pryzmat systemów informacji prawnej oraz formułuje zalecenia; ich stosowanie może służyć unikaniu takich zagrożeń. W celu poprawnego używania systemów informacji prawnej przez prawnika w dowolnej dziedzinie wiedzy konieczne jest postępowanie zgodne z tzw. dekalogiem użytkownika systemów informacji prawnej. Słowa kluczowe informacja prawna i prawnicza; system informacji prawnej; zagrożenia w zarządzaniu informacją; dekalog użytkownika systemów informacji prawnej; zarządzanie informacją prawną i prawniczą Abstract The article defines legal and juridical information and discusses 18 basic kinds of documents of legal and juridical information collected in search-information systems (systems of legal information) and processed in horizontal and verticals programs. Afterwards it considers numbers of threats which results from perception of law system by prism of legal information system and formulates recommendations; their application can serve as avoidance of such threats. For correct usage of legal information systems by lawyer in optional domain of knowledge it is indispensable to proceed according to so called decalogue of user of systems of legal information. Keywords legal and juridical information; systems of legal information; threats results from management of information; decalogue of user of systems of legal information; management of legal and juridical information 1. Wprowadzenie Systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa przeżyły w ostatnich dwudziestu latach w Polsce burzliwy rozwój i stały się „bytami” na tyle samodzielnymi i oderwanymi od swego pierwotnego przeznaczenia, że niektórzy prawnicy sugerują, że całe środowisko prawne w Polsce żyje dziś w swoistym Matrixie. Większość prawników przestała zdawać sobie sprawę z tego, że systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa są tylko tym, na co wskazywać powinna właśnie ta poprawnie używana nazwa. Służą Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą… 83 do przeszukiwania zasobu informacyjnego z zakresu prawa. Same zaś oczywiście prawem nie są. O ile jednak prawnik zapytany – w oderwaniu od swej codziennej pracy – o rolę i znaczenia prawne informacji gromadzonej w bazach obsługiwanych przez owe systemy informacyjno-wyszukiwawcze odpowie zapewne poprawnie, o tyle poza środowiskiem prawniczym odpowiedzi na pytania, jakie postawione zostaną w niniejszej pracy nie są wcale tak oczywiste. Niniejsza praca może w pierwszym momencie wywołać pewną konsternację u specjalistów od zarządzania informacją. Wydaje się bowiem, że znajdujący się w jej podsumowaniu dekalog użytkownika systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa jest tak oczywisty, że jego formułowanie jest prawie truizmem. Tym niemniej zachęcam do zastanowienia się nad tym, czy na pewno każdy specjalista zajmujący się informacją naukową pytanie te na co dzień sobie zadaje. Informacja prawna i prawnicza niewątpliwie jest zaliczana do informacji naukowej sensu largo. Każdy specjalista od informacji naukowej czy infobroker powinien być zatem pewien, że jego klient – niezależnie od tego, czy jest to użytkownik biblioteki, naukowiec czy przedsiębiorca – w poprawny sposób rozumie problemy związane z przetwarzaniem tego szczególnego zasobu informacyjnego. W niniejszym artykule zarysowano wstępnie zalety i szanse postrzegania systemu prawa poprzez pryzmat wyszukiwawczego systemu informacji. Szczególną uwagę zwrócono na zagrożenia wynikające z ewentualnych błędów w ocenie systemu i z ewentualnego traktowania go jako źródła prawa a nie źródła poznania prawa1. 2. Informacja prawna i prawnicza w systemach informacyjnowyszukiwawczych Pojęcia informacji prawnej i prawniczej stosowane są w doktrynie nauk prawnych na określenie zasobów informacyjnych gromadzonych w zbliżonej formie i przetwarzanych w zbliżony sposób. Stąd też rozróżnienie informacji prawnej od informacji prawniczej często zaciera się, gdy mówimy o systemach informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa. Wspólne potraktowanie tych dwóch typów informacji pogłębia fakt, że przyjął się w praktyce polskiej zwyczaj nazywania horyzontalnych systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa „systemami informacji prawnej”. Teoretycy prawa do informacji prawnej zaliczają informację wynikającą wprost z tekstów aktów prawnych, zaś informacją prawniczą określają informację w tekstach orzecznictwa lub doktryny. Choć rozróżnienie takie może mieć w pewnych sytuacjach znaczenie praktyczne, a różnica w mocy prawnej wszelkich źródeł tak rozumianej informacji prawnej i prawniczej jest dla użytkownika systemów informacji 1 Szerzej na temat problemu postrzegania systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa Wierczyński, G.; Wiewiórowski, W. System prawa z perspektywy systemu informacji prawnej. Gdańskie Studia Prawnicze. 2007, tom 18, s. 215. 84 Wojciech R. Wiewiórowski prawnej bardzo istotna, większość uwag odnoszonych w niniejszym opracowaniu do obu grup jest tożsama. Z tego powodu omawiając zagrożenia związane z przetwarzaniem i wykorzystaniem w nauce informacji dotyczącej prawa, możemy (zdając sobie sprawę z uproszczenia) posługiwać się pojęciem „informacja prawna” na określenie każdej informacji o faktach mających lub mogących mieć znaczenie prawne niezależnie od tego, czy zawarta jest ona w tekstach aktów prawnych, tekstach wykładni czy tekstach doktryny prawa. Nawet pobieżne przejrzenie podstawowych programów komputerowych służących do zarządzania informacją, do których dostęp mają przedstawiciele nauki oraz które obecne są we wszelkiego rodzaju bibliotekach i instytucjach naukowych, wskazuje na konieczność zaliczenia do informacji prawnej kilkunastu typów informacji. Do podstawowych informacji prawnych i prawniczych gromadzonych w elektronicznych systemach informacji prawnej zaliczamy: 1) opisy aktów prawnych zawierające informacje adresowe o aktach oraz ich cechy formalne, a także wykaz relacji, w jakie wchodzą z innymi elementami zgromadzonymi w systemach informacji prawnych; tego typu opisy będziemy nazywać — za większością producentów systemów informacji prawnej — metrykami aktów prawnych; 2) opisy (metryki) projektów aktów prawnych (w polskich systemach informacji prawnej jedynie ustaw); 3) teksty aktów prawnych (z Dziennika Ustaw, Monitora Polskiego, dzienników naczelnych i centralnych organów administracji państwowej, wojewódzkich dzienników urzędowych, dzienników UE); 4) teksty projektów aktów prawnych; 5) orzeczenia sądów i trybunałów; 6) orzeczenia organów pozasądowych związane z działalnością samorządu terytorialnego, takie jak: rozstrzygnięcia nadzorcze wojewodów, uchwały organów regionalnych izb obrachunkowych, decyzje samorządowych kolegiów odwoławczych czy orzeczenia Głównej Komisji Orzekającej przy Ministrze Finansów, które będziemy popularnie nazywali orzeczeniami administracji, zdając sobie sprawę z umowności takiego sformułowania; 7) uzasadnienia orzeczeń; 8) wzory pism procesowych i umów; 9) bibliografię prawniczą rozumianą jako uporządkowany zbiór informacji bibliograficznej mającej charakter adresowy; 10) tezy lub abstrakty z piśmiennictwa prawniczego; 11) pełne wersje publikacji naukowych (komentarzy, artykułów naukowych, glos, monografii itp.); 12) pisma urzędowe ministerstw oraz centralnych urzędów administracji państwowej; 13) sprawozdania finansowe (oraz uzupełnienia i sprostowania) zamieszczane w Monitorze Polskim B oraz w Monitorze Spółdzielczym B; Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą… 85 14) wpisy do rejestru handlowego i Krajowego Rejestru Sądowego z Monitorów Sądowych i Gospodarczych; 15) ogłoszenia wymagane przez kodeks prawa handlowego i kodeks postępowania cywilnego oraz przez prawo upadłościowe, a także inne obwieszczenia z Monitorów Sądowych i Gospodarczych; 16) akty prawa kościelnego (takie jak Kodeks Prawa Kanonicznego czy dokumenty Soboru Watykańskiego II); 17) informacje adresowe instytucji i podmiotów gospodarczych; 18) porady prawne zorganizowane w zbiory typu FAQ (często zadawane pytania). Powyższy przegląd ma wciąż charakter przykładowy i obejmuje jedynie takie rodzaje informacji prawnej, które już dziś mają utrwaloną tradycję jako elementy systemów informacji prawnej. Co więcej, wyróżnienia poszczególnych typów dokonano, patrząc raczej na efekt podziałów — to jest na istniejące w systemach informacji prawnej bazy i podbazy — a nie ze względu na jakieś precyzyjnie określone fundamentum divisionis11. Tak rozumiana informacja prawna jest gromadzona i przetwarzana w bazach2 obsługiwanych przez programy nazywane popularnie programami prawniczymi, wśród których z zasady wyróżnia się dwa podstawowe typy: 1) programy horyzontalne 2) i programy wertykalne3. Programami horyzontalnymi nazywamy programy, których bazy mają z założenia obejmować jak najszerszy zakres tematyki prawnej, dążąc do objęcia swym zakresem całości informacji prawnej i prawniczej w Polsce. Dla systemów informacyjno-wyszukiwawczych tego typu przyjęto właśnie stosować nazwę „systemy informacji prawnej”. Jak dotąd żaden z istniejących w naszym kraju programów - a w zasadzie żadna z baz, które ten program obsługuje - nie osiągnął kompletności w zakresie przedstawiania polskiej informacji prawnej. Nie należy zresztą sądzić, by kiedykolwiek taki postulat został przez jakikolwiek software spełniony, gdyż wątpliwa jest np. konieczność obejmowania zakresem bazy wszystkich orzeczeń zapadłych 2 Pierwszym problemem, z którym przychodzi zmierzyć się przy omawianiu problematyki baz danych i ich zastosowania przy porządkowaniu informacji prawnej w Polsce, jest wieloznaczność terminu „baza danych” wykorzystywanego - niekiedy intuicyjnie - w różnych opracowaniach prawniczych. Wprowadzenie terminu „baza danych” oraz „mechanizmy bazodanowe” do języka prawnego nie ułatwiło wcale posługiwania się obu pojęciami w informatyce prawniczej. Definicje prawne odwołują się bowiem do zaledwie jednego z kilku rozumień terminu, nie wykluczając jednocześnie stosowania przy wykładni pozostałych aktów prawnych innych znaczeń tych sformułowań. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto, że definicja ustawowa nie będzie stanowiła dla nas punktu odniesienia, a bazą danych określać będziemy prowadzony w formie elektronicznej uporządkowany zbiór wzajemnie powiązanych elementów. Elementy owe mogą mieć charakter tak materialny, jak i niematerialny. Prawniczą bazą danych nazwiemy - w oczywisty sposób taką bazę danych, której zawartość informacyjna mieścić się będzie w pojęciu informacji prawnej lub okołoprawnej. 3 Odwołując się do pojęć z zakresu informacji naukowej, do drugiej grupy zaliczyć należy programy obsługujące bazy jedno- lub wielodziedzinowe w opozycji do baz horyzontalnych z pierwszej grupy. Ponieważ w przypadku informacji prawnej podział na dziedziny nie jest jednoznaczny i powszechny, wszystkie bazy, które nie mają charakteru horyzontalnego określa się wspólnym pojęciem „wertykalne”. Wojciech R. Wiewiórowski 86 na dowolnym poziomie wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Przyjmuje się jednak, że co najmniej cztery programy (lub raczej linie programów) można uznać w dniu dzisiejszym za systemy informacji prawej w powyższym rozumieniu. Są to: • • • • System Informacji Prawnej LEX – przygotowywany przez wydawnictwo Wolters Kluwer Polska; LexPolonica – przygotowywany przez Wydawnictwo LexisNexis; Legalis – wydawnictwa C.H. Beck oraz System Informacji Prawnej Kwantum – wydawnictwa o tej samej nazwie. Do tej listy należałoby doliczyć Internetowy System Informacji Prawnej Kancelarii Sejmu (ISIP). System ten nie obejmuje co prawda w obecnej chwili dokumentów innych niż akty prawne – a nawet w tej grupie nie spełnia postulatu kompletności – ale jego dynamiczny rozwój w ostatnich latach oraz fakt, że rozwiązania praktyczne przyjmowane przez Kancelarię Sejmu mają ogromny wpływ na urzędową publikację aktów prawnych w wersji elektronicznej, każe potraktować jako kolejny spośród horyzontalnych systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa. Dynamiczny rozwój tych właśnie pięciu baz, z których cztery pierwsze konkurują o wymagającego klienta na rynku, doprowadził do stworzenia sytuacji, w której większość prawników działa dziś praktycznie wyłącznie w oparciu o systemy informacji prawnej, zarzucając stałe śledzenie zmian w prawie oraz dorobku orzecznictwa i doktryny. Również w instytucjach naukowych zajmujących się innymi dziedzinami nauki niż prawo to właśnie systemy informacji prawnej stały się głównym źródłem poznania prawa, które – często niesłusznie – stawia się ponad rzeczywiste źródła prawa, publikatory orzecznictwa, czy też ponad rzeczywisty zasób piśmiennictwa prawniczego. Prześledźmy zalety takiego podejścia i sporządźmy podstawową listę zagrożeń tym spowodowanych. 3. Korzyści dla środowiska naukowego z istnienia systemów informacji prawnej Systemy informacji prawnej stały się obecnie głównym źródłem informacji o prawie tak dla środowiska prawniczego, jak i dla przedstawicieli innych dziedzin nauki. Powody takiego stanu są oczywiste. Lawinowo przyrastający zasób informacji prawnej w Polsce i brak możliwości ogranięcia całości tego zasobu przez jedną – nawet dobrze wykształconą – osobę, doprowadziły do wykształcenia dużego zapotrzebowania społecznego możliwego do zaspokojenia również w formie komercyjnej. Walka rynkowa podmiotów dostarczających przetworzonej informacji prawnej wykształciła w naszym kraju systemy, których zasób informacyjny, możliwości techniczne i w końcu ergonomia używania pozwalają nam uznać Polskę za jednego z liderów na rynku podobnego oprogramowania w Europie. Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą… 87 Tak dla przeciętnego obywatela jak i dla prawnika profesjonalisty program gromadzący i systematyzujący informacje o aktach prawnych i ułatwiający ich wyszukiwanie zawsze był produktem bardzo oczekiwanym. Na konieczność tworzenia tego typu „cyfrowych baz” i obsługujących ich programów wskazywano w Polsce już w latach 60. i 704. Na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku okazało się, że bazy tych programów mogą również skutecznie gromadzić i systematyzować informacje o wykładni przepisów prawnych, ułatwiając ich wyszukiwanie. Samo gromadzenie i przetwarzanie tych informacji byłoby tylko informatyczną sztuką dla sztuki, gdyby nie możliwość prezentowania dokumentów zawierających powyższe informacje do postaci ułatwiającej ich dalsze wykorzystywanie. Nie ma tym samym wątpliwości, że systemy informacji prawnej udrażniają kanały przepływu informacji o prawie, dając oczywiste korzyści informacyjne użytkownikom tych systemów. Taka sytuacja korzystnie wpływa na stan świadomości prawnej użytkowników systemu informacji prawnej, co może się przekładać na stopień przestrzegania prawa5. 4. Zagrożenia wynikające z postrzegania systemu prawa poprzez pryzmat systemów informacji prawnej Mimo że najpoważniejsze redakcje systemów informacji prawnej nie zabiegają o to, by ich użytkownicy traktowali te systemy jako źródło prawa, najpoważniejszym zagrożeniem, z którym spotykamy się na co dzień jest pokusa, by właśnie tak czynić. W instrukcjach obsługi systemów informacji prawnej znajdziemy uczciwe wytłumaczenie koncepcji przyjętych przez daną redakcję. Problem praktyczny polega jednak oczywiście na tym, że przeciętny użytkownik takich systemów nie czyta wielostronicowych instrukcji, a nawet gdy to czyni, to nie zadaje sobie pytania, na ile są one rekapitulacją założeń teorii prawa, a na ile jedynie propozycją ich interpretacji stworzoną przez redakcję. Utożsamiając system prawa z tym, jak ten system jest prezentowany w danym systemie informacji prawnej, użytkownik w sposób nieuświadomiony 4 Funkcje społeczne i prawne „informatyki prawniczej” opisano w literaturze światowej w końcu lat 60. XX w. W Polsce podstawowe zadania nauki zajmującej się zastosowaniem informatyki w porządkowaniu zasobów prawnych i prawniczych opisał Wróblewski, J. w artykule: Informatyka prawnicza - możliwości zastosowania cybernetyki. Państwo i Prawo. 1971, z. 3–4, s. 639. Do podstawowych zadań informatyki prawniczej zaliczono w latach 70. umożliwienie zastosowania maszyn cyfrowych w procesie tworzenia, wykładni i stosowania prawa, a także systematyzacji przepisów prawnych oraz w procesach wyszukiwania informacji o prawie. Tego typu działania rozpoczęto już ponad 50 lat temu w Stanach Zjednoczonych, gdzie pojawiły się również pierwsze systemy wyszukiwania informacji prawnej oraz programy zastosowania maszyn cyfrowych w prawoznawstwie. Do najważniejszych prac z zakresu teorii systemów informacyjnowyszukiwawczych z zakresu prawa, które pojawiły się na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku należy zaliczyć również: Studnicki, F. Cybernetyka i prawo. Warszawa : 1969; Studnicki, F. Ujęcie cybernetyczne w dziedzinie prawa. W: Metody badania prawa, materiały sympozjum, Warszawa: 1971. 5 Zob. Stępień, J. O sztuce ustalania aktualnie obowiązującego stanu prawnego. W: Grajewski, K.; Warylewski, J. (red.). Informacja prawna a prawa obywatela : konferencja z okazji XXXV-lecia informatyki prawniczej w Polsce i XV-lecia Systemu Informacji Prawnej LEX, Gdańsk, 19–20 czerwca 2006 r. Gdańsk : 2006, s. 27. 88 Wojciech R. Wiewiórowski daje sobą sterować redakcji danego systemu informacji prawnej. Dotyczy to w szczególności tych wszystkich elementów obrazu systemu prawa, które są „ocenne”. Przykładem takich elementów może ocena aktów prawnych co do obowiązywania, albo podwieszenie dokumentów zawierających wykładnię przepisów prawnych pod te przepisy. To, czy dany akt prawny obowiązuje, czy nie, jest jedną z podstawowych informacji o tym akcie. W praktyce wskazywanie, jakie akty prawne obowiązują w interesującej użytkownika dziedzinie, jest uznawane za jedną z bardziej przydatnych funkcji systemów informacji prawnej. Realizacja tej funkcji jest o tyle trudna, że nie ma obecnie jednolitej definicji zwrotu “obowiązywanie”6. Już w latach 70. ubiegłego wieku J. Wróblewski zauważał, że “stopień, w jakim można uzyskać pełną informację o prawie obowiązującym zależy od oczekiwań użytkownika systemu”. Warto przypomnieć tutaj pełną argumentację przytoczoną przez tego autora, gdyż pozostaje ona aktualna do dzisiaj. J. Wróblewski twierdził, że “dziś nie jest możliwe danie pełnej informacji o przepisach obowiązujących, która nie zakładałaby określonej ideologii. Użytkownik i twórca stoi przed dylematem — albo obiektywna informacja o przepisach prawa, która nie w pełni selekcjonuje przepisy obowiązujące i nie daje wyczerpującej informacji o ich znaczeniu, albo też informacja pełniejsza uzyskana dzięki wyborom ideologicznym twórców systemu. Jeżeli użytkownik chce informacji o przepisach prawa obowiązującego, a nie o poglądach twórcy systemu na to, co obowiązuje, musi się liczyć z tym, że otrzyma teksty przepisów prawnych, których obowiązywanie i znaczenie w przypadkach wątpliwych sam rozstrzyga i jest za to faktycznie odpowiedzialny. Będzie to informacja obiektywna, ale niepełna. Jeżeli użytkownik chce się pozbyć pracy nad ustaleniem mocy obowiązującej i znaczeń przepisów, to płaci za to cenę w postaci zdania się na oceny anonimowego twórcy systemu”7. Warto tu dodać, że ujęcie powyższe zakłada, iż twórcy danego systemu informacji prawnej nie tylko świadomie wybierają jedną z koncepcji stopnia selektywności w prezentacji bazy przepisów obowiązujących, ale również realizują tę koncepcję w sposób konsekwentny i bezbłędny. W tym sensie koncepcja ta jest czysto teoretyczna. Uwaga ta oczywiście nie podważa trafności i aktualności cytowanych rozważań. Twórca danego systemu informacji prawnej, który chce jak najpełniej selekcjonować przepisy prawne z punktu widzenia kryterium obowiązywania, może tego dokonać jedynie w ten sposób, że na użytek tego systemu przyjmie określoną definicję pojęcia obowiązywania. W tym sensie w sposób “ukryty” może sterować użytkownikami systemu. Nie da się tego uniknąć, dopóki samo 6 Szerzej o tym problemie: Wiewiórowski, W.; Wierczyński, G. Informatyka prawnicza: technologia informacyjna dla prawników i administracji publicznej. Kraków : Oficyna Wolters Kluwer, 2008. 7 Wróblewski, J. Aksjologia, teoria i praktyka informatyki prawniczej. W: Prawne problemy systemów informatycznych : konferencja, Wrocław, 20–21 maja 1976 r., s. 45. Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą… 89 pojęcie obowiązywania pozostaje niejednoznaczne. Jedyne, co może w tej sytuacji zrobić twórca systemu, to świadomie wybrać definicję pojęcia obowiązywania i zatrudnić do aktualizowania systemu takiej klasy specjalistów, którzy zapewnią odpowiedni stopień konsekwentności i bezbłędności w stosowaniu przyjętej definicji. Jak trafnie zauważył F. Studnicki, „trudności, jakie napotyka odróżnianie aktów normatywnych obowiązujących od nieobowiązujących oraz wyszukiwanie części aktów normatywnych obowiązujących, które są relewantne dla rozstrzygania określonych pytań prawnych, wzrastają wraz ze wzrostem ilości aktów normatywnych wydanych”8. Zgadzając się z tym stwierdzeniem, warto jeszcze dodać, że sprawdza się ono nie tylko w odniesieniu do funkcjonującego w rzeczywistości systemu prawnego, ale również w odniesieniu do sztucznego świata, jakim jest system informacji prawnej. Wraz z rozrostem takiego systemu i włączaniem do niego nowych kategorii aktów prawnych, redakcja tego systemu ma coraz trudniejsze zadanie do wykonania, próbując oceniać obowiązywanie wszystkich zawartych w nim aktów prawnych według jednolitych kryteriów. Z powyższych powodów zawartość baz z przepisami “obowiązującymi” jest zróżnicowana w poszczególnych systemach informacji prawnej. Najbardziej selektywny pod tym kątem jest obecnie System Informacji Prawnej LEX. Stosunkowo najmniej aktów prawnych uznawanych jest w tym programie za obowiązujące. Na drugim biegunie znajduje się program LexPolonica, w którym status “obowiązujący” mają właściwie wszystkie akty prawne, które nie zostały wyraźnie uchylone lub nie wygasły. O ile więc w aktualizacji kwiecień 2008 r. w SIP LEX za obowiązujące uznanych było 8.484 aktów prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim, o tyle w programach LexPolonica w tej samej aktualizacji status “przepisy obowiązujące” posiadało 35.593 aktów prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim. Ukazane tu ogromne różnice w zakresie poziomu selektywności w ocenie aktów co do obowiązywania oraz stanie dopracowania redakcyjnego tej oceny powodują, że użytkownicy funkcjonujących w Polsce systemów informacji prawnej powinni szczególnie ostrożnie podchodzić do oceny aktów co do ich obowiązywania oraz mieć świadomość tego, jakie rozwiązanie jest przyjmowane w redakcji systemu, z którego korzystają9. Przykłady te pokazują, że w przypadku danych, które mają charakter „ocenny”, redakcja systemu informacji prawnej, przyjmując jakąś koncepcję dokonywania oceny tych danych, modyfikuje znaczenie pytania zadawanego przez użytkownika, albo modyfikuje znaczenie odpowiedzi udzielanej przez system. Użytkownicy systemów informacji prawnej powinni mieć świadomość 8 Studnicki, F. Nowe środki udostępniania treści prawa pozytywnego jednostce. Zeszyty Naukowe UJ Prace Prawnicze. 1978 r., nr 81, s. 116. 9 W sprawie trudności w ustalaniu obowiązującego stanu prawnego zob. m.in. Safjan, M. Zdobywanie wiedzy o obowiązującym prawie zaczyna być już sztuką. Rzeczpospolita z dnia 17 lutego 2003 r. 90 Wojciech R. Wiewiórowski tego, jakie dane mają charakter „ocenny” i według jakiej koncepcji redakcja danego systemu informacji prawnej dokonuje oceny tych danych. Zagrożenia tego typu, jak omówione powyżej, nie są czymś występującym tylko wtedy, gdy postrzegamy system prawny przez systemy informacji prawnej. Należy bowiem pamiętać między innymi o tym, że system prawny należy do kategorii systemów samosterowalnych. Do systemów takich zalicza się bowiem systemy oparte o relacje społeczne i odwzorowujące rozwój społeczeństwa, opierające się na przekazywaniu i przetwarzaniu informacji. System prawny jest takim właśnie złożonym systemem samosterowalnym. Zasadne jest wręcz twierdzenie, że całość działań prawodawców i podmiotów stosujących prawo jest walką o utrzymanie porządku w stale samoregulującym się systemie prawa. W starszej literaturze przedmiotu niekiedy wręcz wymiennie z „informatyką prawniczą” stosowano pojęcie „cybernetyki prawniczej” wychodząc z założenia, że w podstawowym rozumieniu cybernetyka jest nauką o systemach sterowania oraz o przekazywaniu i przekształcaniu informacji w tych systemach oraz, że nauka ta obejmuje całość wiedzy o systemach wykazujących cechę samosterowalności. Za przedmiot badań tak rozumianej cybernetyki uważa jest sam proces łączności i sterowania w złożonym i wieloelementowym systemie. Ujęcie całości systemu prawa jako bytu samosterowalnego jest zadaniem filozofii lub – chyba bardziej – socjologii prawa. Informatyka prawnicza powinna jedynie analizować pewien wycinek tego problemu, w szczególności dotyczący systemów informacji prawnej jako bytów samodzielnych, samosterowalnych i wpływających – nie zawsze w zamierzony sposób – na percepcję norm prawnych przez prawników oraz przez administrację publiczną, mającą na co dzień zajmować się stosowaniem prawa. System taki może stać się dla użytkowników czerpiących zeń wiedzę o prawie światem samym w sobie. Akty prawne, orzecznictwo i dokumenty prezentujące zdanie doktryny zaczynają w systemie informacji prawnej żyć własnym życiem, oderwanym często od świata realnego. Sprowadzenie przepisów, „tez z orzecznictwa” i „tez doktryny” do poziomu przetwarzanej przez komputer informacji prowadzi do paradoksalnej sytuacji, w której osoba czerpiąca wiedzę o prawie z systemu informacji prawnej, skupia się bardziej na formalnej stronie takiej informacji – tj. na „obowiązywaniu” lub „aktualności” dokumentu lub informacji i na jego relacjach w ramach systemu informacji prawnej – a nie na merytorycznej zawartości, jaką stanowić ma norma prawna. Jeśli w sporze pomiędzy prawnikami punktem odniesienia przestaje być to, co rzeczywiście prawem jest, a staje się nim zawartość bazy obsługiwanej przez program komputerowy, dochodzimy do punktu, w którym poważnie musimy zastanowić się, czy samosterowalny system informacji nie stał się dla prawnika „bożkiem”, który swymi „wyrokami” zastępuje decyzje, jakie prawnik podejmować powinien w procesie wykładni prawa. Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą… 91 W zasadzie każdy prawnik zapytany – w oderwaniu od prowadzonego dyskursu – o charakter danych, które przetwarza na informację, korzystając z systemów informacji prawnej, poprawnie określi cechy tejże informacji. Poprawnie wymieni błędy i problemy z jakimi może spotkać się przy wykorzystywaniu zasobu wiedzy zgromadzonego w systemach informacji prawnej. Po zapoznaniu się z podstawowymi danymi zawartymi w instrukcji każdego z owych systemów bez kłopotu oceni również prawdopodobieństwo błędów, a nawet będzie je w stanie zróżnicować w zależności od tego, z jaką gałęzią prawa ma w danym momencie do czynienia. Cóż z tego, jeśli w codziennej pracy pytań o owe problemy sobie nie stawia, traktując wiedzę wypływającą z systemu informacji prawnej za niekwestionowaną podstawę. Tymczasem wiedza zawarta w systemach informacji prawnej posiada oczywiste ograniczenia, z których każdy użytkownik musi sobie zdawać sprawę. Najważniejszym z takich ograniczeń jest fizyczna możliwość przetworzenia danych przez twórców systemu informacji prawnej. Omówienie tego problemu – plasującego się raczej w ramach organizacji pracy i organizacji procesu technologicznego – znacząco wykracza poza temat niniejszej pracy. Za przykład takiego myślenia można uznać uwagę mecenasa T. Kopoczyńskiego, że twórcy systemów informacji prawnej powinni mieć świadomość, że jeśli jakiegoś przepisu brakuje w ich systemie, to w odczuciu społecznym przepis ten po prostu nie obowiązuje10. Autor ten sugeruje zatem, że to raczej twórcy systemów informacji prawnej powinni dbać o ich kompletność, niż użytkownicy zdawać sobie sprawę, że kompletność taka jest niemożliwa do uzyskania. W przywoływanym tu jako metafora Matrixie za zmarszczki uważano drobne błędy w programie, które mogły ujawnić (były bowiem widoczne dla uczestnika), że świat, w którym żyje nie jest realny, a jest jedynie projekcją wirtualną. Takie zmarszczki zdarzają się wielokrotnie w trakcie prowadzenia dyskursu prawniczego. Nie wdając się w tą bardzo interesującą – acz nie prowadzącą do ostatecznych wniosków – dyskusję pozostajemy przy stwierdzeniu pewnego generalnego faktu. Prawnicy korzystający z systemów informacji prawnej przejawiają tendencję do coraz bardziej rygorystycznego trzymania się tzw. litery prawa. Co ciekawe - większą część działania interpretacyjnego przejmują bezkrytycznie z systemu informacji prawnej, nie zdając sobie sprawy z tego, że w większej części dokonali jedynie absorpcji działania interpretacyjnego dokonanego przez autorów systemu informacji prawnej. 10 Kopoczyński, T. Systemy informacji prawnej w praktyce adwokata i radcy prawnego. W: Informacja prawna a prawa obywatela : konferencja z okazji XXXV-lecia informatyki prawniczej w Polsce i XV-lecia Systemu Informacji Prawnej LEX, Gdańsk, 19-20 czerwca 2006 r. Red. K. Grajewski i J. Warylewski. Gdańsk : 2006, s. 177. 92 Wojciech R. Wiewiórowski Omawiane zagrożenia związane z postrzeganiem systemu prawa wyłącznie z perspektywy systemu informacji prawnej, występują również wtedy, gdy system informacji prawnej traktujemy jako narzędzie wykładni prawa. Przyjmując, że interpretator używa zgromadzonego przez siebie – lub raczej dostępnego dla siebie – zakresu wiedzy o świecie do przyprowadzenia procesu wykładni prawa, zastanówmy się czy na pewno zdajemy sobie sprawę z tego, jak ów zasób wiedzy wygląda i kto ma wpływ na jego ukształtowanie. Przyjąć należy, że prawnik – i zrównany z nim urzędnik administracji publicznej posiadający uprawnienia decyzyjne, który przeprowadzać powinien w taki sam sposób wykładnię prawa – w trakcie procesu interpretacyjnego nie jest w stanie skupić się jedynie na wiedzy pozostającej w zakresie jego informacji podstawowej i minimum rolowego, ale sięgać musi również cały czas do tak zwanych informacji ad hoc. Podstawą naszych rozważań będzie wiec zasób informacji ad hoc. Początek XXI w. jest okresem, w którym interpretator prawa polskiego i europejskiego otrzymuje w postaci systemów informacyjnowyszukiwawczych z zakresu prawa nieocenione narzędzie wspomagające proces wykładni prawa. Musi jednak zdawać sobie sprawę, że jest to jedynie narzędzie, które jak każde inne używać należy zgodnie z „instrukcją” i zdawać sobie sprawę z niebezpieczeństw, jakie używanie tego narzędzia niesie. 5. Wnioski Jednym z podstawowych założeń informatyki prawniczej, o których wspomniano na początku niniejszej pracy, było stworzenie oprogramowania „tworzącego prawo” lub „pomagającego w tworzeniu prawa”. Ponad 35 lat prac prowadzonych w naszym kraju nad systemami informacji prawnej doprowadziło do stworzenia wysoko zaawansowanego oprogramowania obsługującego bardzo rozbudowane bazy danych gromadzących wiedzę prawną, prawniczą i okołoprawniczą. Informacja wydobywana z owych baz danych stała się w obecnej chwili podstawą podejmowania decyzji przez prawników. Jest również realną podstawą decyzji władczych organów realizujących część imperium władzy publicznej. Sytuacja, w której systemy informacji prawnej gromadzą i udostępniają zasób wiedzy wykorzystywanej do działań władzy publicznej, doprowadziła do realizacji założenia formułowanego przez J. Wróblewskiego. Jest to jednak karykatura założenia autora koncepcji informatyki prawniczej w Polsce. J. Wróblewski zakładał, że inteligentne systemy cybernetyczne będą w ramach samoregulującego się systemu, jakim jest system prawa, działały dążąc do ułatwienia tworzenia prawa stanowionego. Tymczasem – wcale nie oparte na zasadach sztucznej inteligencji – systemy informacji prawnej stały się de facto „bazą prawa”, która sama przez się „tworzy rzeczywistość prawną” na potrzeby swoistego „interfejsu białkowego” przetwarzającego je na działania władcze. Oczywiście każde ze sformułowań pojawiających się w poprzednim zdaniu w cudzysłowach jest w zasadzie karykaturą swego podstawowego Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą… 93 znaczenia. System informacji prawnej nie jest bowiem „bazą prawa”, a jedynie bazą zgromadzonej i usystematyzowanej przez redakcje wiedzy prawnej i prawniczej. Co więcej redakcje owe nie mają żadnego oficjalnego mandatu do swych działań. Podstawą ich działania jest czysto komercyjna (w polskich warunkach) chęć sprzedawania produktu. System nie „tworzy rzeczywistości prawnej”. Tworzy jedynie matrycę, po której porusza się prawnik. Im mniej wiedzący, a bardziej nastawiony na skuteczność jest ów użytkownik, tym chętniej uznaje matrycę (ów mityczny Matrix) za świat rzeczywisty. Jeśli popadnie w ostateczne uwielbienie dla produktu oferującego mu zasób wiedzy i przestanie traktować go jako narzędzie, a zacznie uznawać za obiekt tabu, stanie się wyłącznie „interfejsem białkowym” przetwarzającym dane z Matrixa na rzeczywistość pozaprawną. Jeśli podejście takie stanie się ostatecznie sposobem myślenia o prawie polityków i ustawodawców – co zdaje się w coraz większym stopniu mieć dziś miejsce – będzie trzeba powrócić do zagrożeń wynikających z nadmiernego wpływu informatyzacji przetwarzania informacji prawnej na tworzenie nowej polityki prawa11. Wpływ ten należy jednak rozpatrywać na szerszym tle, niż tylko problem polegający na tym, że komercyjne systemy informacji prawnej odgrywają znaczącą rolę w procesie przepływu informacji o prawie. Z jednej strony ma rację M. Safjan, który martwi się o to, czy Polska jest jeszcze państwem prawa, skoro wiedza o prawie jest możliwa tylko na podstawie prywatnych baz informacji prawnej12. Z drugiej strony należy jednak pamiętać, że najważniejszym problemem nie jest problem własności baz danych, lecz problem tego, by organy i podmioty odpowiedzialne za proces przepływu informacji o prawie nie przejmowały kompetencji „prawotwórczych”, niezależnie od tego, czy są to organy państwowe, czy podmioty prywatne. Dlatego też, zgadzając się z postulatem dążenia do precyzyjnego oddzielenia od siebie kompetencji z zakresu tworzenia systemu prawa od kompetencji należących do redakcji systemu informacji prawnej, uważamy, że wymaga to: – – większego zaangażowania prawodawcy w porządkowanie systemu prawa, tak by porządkowaniem tym nie zajmowały się redakcje systemów informacji prawnej; większej świadomości użytkowników systemów informacji prawnej na temat tego, jak powinni odbierać obraz systemu prawnego na podstawie informacji zawartych w wykorzystywanych przez nich systemu informacji prawnej. W podsumowaniu powyższych rozważań można wstępnie sformułować zalecenia, których przestrzeganie powinno służyć unikaniu zagrożeń wynikających z postrzegania systemu prawa poprzez system informacji prawnej. Żadne z poniższych stwierdzeń nie jest ani nowe, ani zaskakujące. Proponuję jednak by czytać je jako pewną całość i potraktować jako swoisty 11 O problemie tym pisał już ponad dwadzieścia lat temu M. Zirk-Sadowski W: Wróblewski, J. (red.). Wstęp do informatyki prawniczej. Warszawa : PWN, 1985 s. 57-58. 12 Safjan, M. Prawa Polska. Warszawa : 2005, s. 127. 94 Wojciech R. Wiewiórowski dekalog, który zawsze (podkreślam: „zawsze”) powinien stać przed oczami osoby dokonującej wykładni prawa, lub prowadzącej badania naukowe w oparciu o systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa, czyli tzw. systemy informacji prawnej. 1) System informacyjno-wyszukiwawczy z zakresu prawa obsługuje tylko taką bazę wiedzy, jaka została przygotowana przez jego twórców. Baza ta nie jest i nigdy nie będzie bazą całej wiedzy prawnej i prawniczej. Truizmem – nie wiedzieć czemu pomijanym przez naukowców i prawników – jest stwierdzenie, że jeśli jakichś danych w systemie informacji prawnej nie ma, to nie musi to znaczyć, że one nie istnieją. Może to po prostu oznaczać, że z któregoś z praktycznych powodów dane te do bazy nie zostały wprowadzone. 2) Nie można dokonywać rekonstrukcji normy prawnej wyłącznie w oparciu o najlepiej nawet opatrzony relacjami tekst, pochodzący z systemu informacyjno wyszukiwawczego. 3) Systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa bazują w wielu punktach na ocenach dokonywanych według założeń przyjętych przez redakcje tych systemów. Korzystając z określonego systemu należy poznać zasady, w oparciu o które jest on opracowywany. 4) W momencie gdy opracowanie danych wychodzi poza zakres formalny i staje się emanacją merytorycznego podejścia do materiału normatywnego, uporządkowanie danych (struktury hasłowe) i ich opis poprzez metadane oddaje intencję i wiedzę autorów systemu i przestaje mieć charakter „wiedzy obiektywnej”. Jest po prostu subiektywną propozycją autora, który nie musi w tym zakresie być bardziej kompetentny od użytkownika programu (zob. pkt 7). 5) Systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa nie zawierają informacji aktualnej na dzień badania ich zawartości, lecz na dzień aktualizacji bazy. Im bliżej współczesności jest moment interpretacyjny, pod którego kątem prawnik poszukuje informacji, tym większe jest prawdopodobieństwo, że informacja przekazywana jest niepełna. 6) Żaden z liczących się systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa nie jest emanacją wiedzy państwa o jego własnym prawie. Władzę decydowania o tym co jest obowiązującym prawem w Polsce posiada jedynie prawodawca. 7) Polskie systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa są produktami komercyjnymi tworzonymi w dobrej wierze, lecz przede wszystkim nastawionymi na komercyjny zysk. Nie zapominamy bowiem, że informacja jest i towarem, i dobrem konsumpcyjnym, i jednocześnie dobrem publicznym. Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą… 95 8) Autorami systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa nie są sędziowie Trybunału Konstytucyjnego ani sędziowie Sądu Najwyższego. 9) Redakcje systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa mogą się mylić. Również przygotowane przez nią procedury działania – np. przy aktualizacji tekstów aktów prawnych – mogą zawierać błędy, a wewnętrzne know how redakcji nie jest obowiązującym prawem w Polsce. 10) Twórcy oraz redakcje systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa posiadają dziś kilkunastoletnie doświadczenie codziennej pracy nad aktualizacją tekstów aktów prawnych w Polsce oraz nad interpretowaniem dokumentów wykładni i stosowania prawa. Powoduje to, że w sporze pomiędzy twórcą prawa (np. ministerstwem), a redakcją systemu informacyjno-wyszukiwawczego z większą ochotą przyjmowalibyśmy domniemanie (oczywiście wzruszalne), że racja leży po stronie tego drugiego uczestnika. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Beata Korzystka Politechnika Poznańska. Biblioteka Główna [email protected] Iwona Pujanek Politechnika Poznańska. Biblioteka Główna [email protected] Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych i elektronicznych dostępnych dla użytkowników Politechniki Poznańskiej Planning the information search strategies in printed and electronic sources accessible to users from the Poznan University of Technology Abstrakt W artykule przedstawiono pojęcie strategii wyszukiwawczej oraz opisano metody planowania strategii wyszukiwania informacji naukowej w zależności od stopnia zaawansowania użytkownika i typu poszukiwanej informacji. Przedstawiono różne typy diagramów ukazujących możliwości dotarcia do poszukiwanej informacji w sposób celowy lub przypadkowy. Analizy oparto na obserwacji różnych typów użytkowników korzystających z Pracowni Biblioteki Elektronicznej Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej (BGPP) oraz doświadczeniach pracowników tejże pracowni w tworzeniu zaawansowanych strategii wyszukiwawczych. Stwierdzono, że do najważniejszych czynników mających wpływ na sposób poszukiwania informacji przez użytkownika i formułowanie strategii wyszukiwawczej należą: wiedza na temat poszukiwanej dziedziny, zakres tematyczny i wiedza na temat dostępnych zasobów informacji, wiedza o systemie informacyjno-wyszukiwawczym, rodzaje i umiejscowienie narzędzi linkujących do tekstu źródłowego w formie elektronicznej lub drukowanej. Słowa kluczowe strategie wyszukiwawcze; źródła informacji naukowe;, użytkownicy Abstract In the article a concept the search strategy was presented, as well as methods of planning the strategy of searching out for the scientific information were described depending on the advancement of the user and the type of sought information. Different types of diagrams portraying possibilities of getting to the sought information in the intentional or incidental way were presented. Analyses were based on observation of different types of users using the Study of Electronic Library Scientific Information Services of the Main Library of Poznan University of Technology and on experience of the workers of this Study in creating advances in search strategies. The most important factors influencing the way of seeking the information by the users and formulating the search strategy were found: knowledge about field sought, the thematic scope and the knowledge about available sources of the information, knowledge about the informationsearch system, kinds and location of tools linking to the source material in the electronic or printed form. Keywords search strategies; science information sources; users Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych… 97 1. Wprowadzenie Strategia wyszukiwawcza to określony sposób działania przyjęty przez czytelnika w celu dotarcia do poszukiwanej informacji. Jednym z elementów strategii wyszukiwawczej opisanej przez Skórkę jest nawigacja, nazywana również „przeglądaniem” (browsing), oznaczająca nie tylko sposób poszukiwania treści w zbiorze informacji, ale rozumiana jako system zaprojektowany w celu umożliwienia niesekwencyjnego przeglądania1. Nieodzownym elementem w planowaniu strategii wyszukiwania, jak też tworzeniu zaawansowanych profili wyszukiwawczych w zdalnych zasobach organizowanych przez Bibliotekę Główną jest wiedza na temat merytorycznej zawartości zdalnych zasobów informacji (tj. bibliograficznych baz danych, serwisów czasopism i książek elektronicznych, multimediów, katalogów online, materiałów dydaktycznych) i doświadczenie pracowników Pracowni Biblioteki Elektronicznej. Świadczenie usług informacyjnych dla użytkowników Politechniki Poznańskiej (pracowników naukowych, doktorantów, studentów) i kształtowanie umiejętności wyszukiwawczych z serwisów informacji naukowej oparte jest na wykorzystaniu najnowszych technologii informacyjnych i komunikacyjnych [1]. Promowanie tego typu działalności między innymi poprzez informacje w Głosie Politechniki, w dziale „Biblioteka Informuje” [2], skutkuje dużym zainteresowaniem i zapytaniami o wieloaspektowe wyszukiwanie literatury do badań naukowych (rozpraw habilitacyjnych, doktorskich i prac dyplomowych). 2. Metody planowania strategii wyszukiwania informacji Planowanie zaawansowanych strategii wyszukiwania informacji nabiera szczególnego znaczenia przy wąskodziedzinowych zagadnieniach o dużej randze naukowej. W celu planowania efektywnych strategii wyszukiwania informacji dla użytkowników pracowni posłużono się następującymi metodami badawczymi: wywiadem standaryzowanym, obserwacją uczestniczącą oraz analizą zapytań wyszukiwawczych [3]. Pierwszym etapem w formułowaniu „ścieżki wyszukiwawczej” jest przeprowadzenie wywiadu, którego celem jest uzyskanie informacji o znajomości terminologii i wiedzy użytkownika na temat systemu informacyjno-wyszukiwawczego, wskazujących na stopień jego zaawansowania. Precyzyjne dotarcie do wyznaczonego celu zależy bowiem od: – – – 1 znajomości zawartości merytorycznej zasobów elektronicznych czy też drukowanych; znajomości systemu informacyjno-wyszukiwawczego i jego ograniczeń, w którym dobór odpowiednich kryteriów w tworzeniu „ścieżki wyszukiwawczej” umożliwia jak najszybsze dotarcie za pomocą nawigacji do interesującego zagadnienia; stopnia zaawansowania użytkownika. Skórka, S. Nawigacja jako strategia wyszukiwawcza w hierarchicznym systemie hipermedialnym [online] [dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie : <http://www.zsi.pwr.wroc.pl/zsi/missi2002/ pdf/s502.pdf,>. Beata Korzysta, Iwona Pujanek 98 W ramach kryterium wiedzy o systemie informacyjnowyszukiwawczym i wiedzy na temat dostępnych zasobów informacji elektronicznej (w oparciu o metodę obserwacji uczestniczącej, zastosowaną podczas sesji wyszukiwawczych) użytkowników podzielono na: – – – nowicjuszy (użytkowników początkujących), nie posiadających wiedzy na temat dostępnych zasobów i systemu informacyjno-wyszukiwawczego, wymagających niejednokrotnie pomocy osób trzecich zarówno przed, jak i podczas wyszukiwania; średniozaawansowanych, posiadających podstawową wiedzę o bazach i serwisach informacyjnych oraz korzystających z trybów wyszukiwawczych o małym stopniu złożoności za pomocą prostych terminów wyszukiwania; ekspertów (użytkowników zaawansowanych), samodzielnie poszukujących informacji w dostępnych zasobach, formułujących zapytania złożone w zaawansowanych trybach wyszukiwawczych. Kolejnym etapem w tworzeniu „ścieżki wyszukiwawczej” jest ustalenie jednego lub wielu kryteriów, zgodnie z oczekiwaniami użytkownika, dotyczących treści (tematyki) i typu poszukiwanej informacji. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie dziedzinowe różnych grup użytkowników, zasoby literatury naukowej dostępne ze strony domowej BGPP zostały uporządkowane nie tylko alfabetycznie ale również tematycznie. Pozwala to na ukierunkowanie użytkowników w poszukiwaniu informacji zgodnej z ich zainteresowaniami oraz tematyką prac badawczych. Uwzględniając typ poszukiwanej informacji wyróżnić można cztery kryteria podziału: – – – – typ źródła informacji (bazy danych, serwisy, multimedia); rodzaj dokumentu (artykuły z czasopisma, książki, patenty, normy, materiały konferencyjne, dane statystyczne i in.); język dokumentu (literatura polska, światowa); format dokumentu (drukowany, elektroniczny). Kluczowym elementem w planowaniu strategii wyszukiwania jest metodyka formułowania zapytań w tworzeniu instrukcji wyszukiwawczych z wykorzystaniem mniej lub bardziej złożonych trybów wyszukiwawczych i uwzględnieniem różnego stopnia zaawansowania użytkownika. Zapytania (kwerendy) stosowane w instrukcji wyszukiwawczej mogą być formułowane w postaci terminu prostego (jedno słowo z zakresu słów języka potocznego), złożonego, frazy, z operatorami logicznymi Boole`a lub w języku naturalnym. Modyfikując kwerendę oraz definiując szczegółowe kryteria można znacznie rozbudować i uszczegółowić zapytanie. Jest to istotne z punktu widzenia strategii wyszukiwania, gdyż źle sformułowane zapytanie powoduje wyszukanie dokumentów odpowiadających kwerendzie a nie rzeczywistym potrzebom informacyjnym użytkownika. W oparciu o metodę analizy zapytań wyszukiwawczych, przeprowadzaną na podstawie zapisów historii wyszukiwawczych (zawierających listę Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych… 99 formułowanych zapytań i wpisywane słowa kluczowe), można dokonać charakterystyki kwerend w odniesieniu do różnych typów użytkowników oraz problemów wyszukiwawczych. 3. Poszukiwanie źródeł informacji – „ścieżki wyszukiwawcze” Efektywne poszukiwanie źródeł informacji (zwłaszcza w dziedzinie nauki) oparte o dobrze i ściśle zaplanowaną strategię wyszukiwania pozwala na docieranie do interesujących treści za pomocą narzędzi wyszukiwawczych (m. in. wyszukiwarek) w zbiorach informacji, takich jak: bazy, serwisy czy multimedia. Znajomość zasady działania tych narzędzi oraz wiedza na temat systemu informacyjno-wyszukiwawczego wymusza pewien model postępowania podczas poszukiwania informacji. Zasadniczo można wyróżnić dwa modele: – – wyszukiwanie zakończone (polegające na efektywnym dotarciu do źródła informacji, przejawiające się uzyskaniem listy rekordów odpowiadających sformułowanej kwerendzie); wyszukiwanie niezakończone (brak dotarcia do poszukiwanej informacji wynikający m.in. ze źle sformułowanego zapytania wyszukiwawczego lub nie wykorzystaniem pełnych możliwości identyfikacji informacji w bazie). Biorąc pod uwagę wiedzę użytkownika na temat poszukiwanej dziedziny zasadniczo można wyodrębnić dwa inne modele postępowań: – – wyszukiwanie celowe (poszukiwanie w zbiorach informacji związanych z daną tematyką); wyszukiwanie przypadkowe (powolne odkrywanie informacji za pomocą linkowania w przypadkowo wybranych zbiorach). Docieranie do źródeł informacji poprzez dobór różnorodnych kryteriów wyszukiwawczych w planowaniu strategii wyszukiwawczej odbywa się za pomocą tzw. ścieżki wyszukiwawczej, przedstawiającej możliwości najszybszego i celowego dotarcia do poszukiwanej informacji. Natomiast odkrywanie informacji w sposób przypadkowy przez użytkownika determinowane jest tzw. ścieżką użytkownika. Różnice w poszukiwaniu informacji źródłowej (przy uwzględnieniu określonych kryteriów) w postaci „ścieżki użytkownika” i „ścieżki wyszukiwawczej” przedstawiono w formie diagramów. Jednym z najczęściej stosowanych typów strategii wyszukiwania informacji wśród użytkowników początkujących jest wyszukiwanie ogólne (wąskoaspektowe). Przykładem takiego wyszukiwania, którego wynik ogranicza się tylko do zbiorów literatury polskiej umieszczonych w katalogu biblioteki macierzystej oraz publikacji znajdujących się w bazie bibliografii pracowników PP, jest „ścieżka użytkownika” przedstawiona na rysunku 100 Beata Korzysta, Iwona Pujanek 1.„Ścieżka wyszukiwawcza” (rysunek 1), ukazując możliwości dotarcia do celu wyszukiwania we wszystkich dostępnych ze strony domowej BGPP zasobach, pozwala na zdecydowanie większą ilość i selektywność wyszukiwanej literatury o zadanych kryteriach. Użytkownicy początkujący oczekują zarówno informacji o zawartości merytorycznej zasobów licencjonowanych i wolnodostępnych (umieszczonych na stronie domowej BGPP), jak też o prostych w obsłudze trybach wyszukiwania (np. Basic Search, Quick Search) interfejsów wyszukiwawczych pozwalających na efektywniejsze ukierunkowanie w poszukiwaniu literatury. Rysunek 1. Różnice między „ścieżką wyszukiwawczą” — a „ścieżką użytkownika” (użytkownik początkujący, zasoby literatury polskiej, wybrana dziedzina) Użytkownicy średniozaawansowani prowadzą wyszukiwania celowe, jednakże używając prostego terminu wyszukiwania otrzymują bardzo dużą liczbę rezultatów spełniających tak ogólne kryteria. Wynik ten jest najczęściej bezużyteczny, co jest przykładem wyszukiwania celowego, ale nie zakończonego („ścieżka użytkownika”- rysunek 2). Użytkownik taki oczekuje Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych… 101 ukierunkowania w precyzyjnym konstruowaniu zapytań w zaawansowanych formularzach wyszukiwania. Zaproponowanie mu zaawansowanego trybu wyszukiwania umożliwia formułowanie złożonego zapytania (zastosowanie frazy, użycie kilku słów kluczowych połączonych operatorami logicznymi) oraz wykorzystanie innych opcji (wskazanie pól rekordu do przeglądania, zawężenie pola wyszukiwania do tematyki, roku publikacji, języka, tytułu źródła i in.) dostępnych w tym trybie. Użycie tak szczegółowych kryteriów pozwala efektywniej i najczęściej bardzo szybko zawęzić pole poszukiwań do selektywnego zbioru informacji („ścieżka wyszukiwawcza” - rysunek 2). Rysunek 2. Porównanie wyszukiwania prostego: „ścieżka użytkownika” - i złożonego: „ścieżka wyszukiwawcza” — (użytkownik średniozaawansowany, zasoby literatury światowej, wybrana dziedzina) Dominującym typem strategii wyszukiwania wśród użytkowników zaawansowanych jest wyszukiwanie szczegółowe (wieloaspektowe). Ten typ użytkowników, o wysokim poziomie zaawansowania i znajomości dziedziny, formułuje złożone zapytania wyszukiwawcze otrzymując satysfakcjonujące go wyniki w postaci wysoko wyselekcjonowanego zbioru literatury („ścieżka użytkownika” – rysunek 3). Oczekuje on jednak informacji o dodatkowych narzędziach wewnętrznych w bazach i serwisach pełnotekstowych oraz o zintegrowaniu dostępnych zasobów z nowoczesnymi zewnętrznymi 102 Beata Korzysta, Iwona Pujanek narzędziami wyszukiwawczymi. Narzędzia te działają w oparciu o nowe technologie cyfrowe, pozwalając na efektywniejsze wykorzystanie źródeł informacji [4]. Rysunek 3. Różnice między „ścieżką użytkownika” i „ścieżką wyszukiwawczą” — w wyszukiwaniu wieloaspektowym (użytkownik zaawansowany, zasoby literatury światowej, wybrana dziedzina) 4. Wnioski Z punktu widzenia świadczonych usług informacyjnych, planowanie strategii i formułowanie instrukcji wyszukiwawczych w poszukiwaniu informacji powinno uwzględniać przede wszystkim możliwość identyfikacji informacji w bazach i serwisach, ich interfejsy wyszukiwawcze i sposób organizacji. Istotnym elementem baz i serwisów jest również ich zawartość Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych… 103 merytoryczna i zakres dziedzinowy, a także dodatkowe opcje, dzięki którym wyszukiwanie jest efektywniejsze. Zastosowane metody badawcze w postaci wywiadu standaryzowanego, obserwacji uczestniczącej oraz analizy zapytań wyszukiwawczych umożliwiły ocenę wiedzy użytkownika na temat poszukiwanej dziedziny, dostępnych zasobów informacji oraz systemu informacyjno-wyszukiwawczego i pozwoliły na sklasyfikowanie stopnia jego zaawansowania. Przedstawione diagramy w postaci ścieżek: „wyszukiwawczej” i „ użytkownika” pokazują, że dobór różnych kryteriów wyszukiwawczych oraz stopień zaawansowania użytkownika determinują rozbieżności w możliwościach dotarcia do poszukiwanej informacji. Reasumując, pełen zakres świadczonych usług informacyjnych uwzględnia nie tylko indywidualne potrzeby użytkownika, ale również wyżej wymienione kryteria i czynniki, wpływające w sposób istotny na efektywne formułowanie strategii wyszukiwawczych. Bibliografia [1] Jankowska, M. A. Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut bibliotekarstwa akademickiego. W: Biuletyn EBIB [online]. 2005, nr 7 (62) [dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/jankowska.php>. [2] Pujanek, I.; Korzystka, B. Biblioteka Główna informuje: nowe laboratorium komputerowe Pracowni Biblioteki Elektronicznej OIN BGPP. W: Głos Politechniki. 2007, 9, s. 17. [3] Skórka, S. Strategie poszukiwania informacji w edukacyjnym systemie hipertekstowym [online] [dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ultra.ap.krakow.pl/ ~skorka/autoreferat.pdf>. [4] Pujanek, I.; Korzystka, B. Wybrane narzędzia wspomagające dostęp i wyszukiwanie informacji w zasobach drukowanych i elektronicznych Politechniki Poznańskiej. W: E-LIS. E-print in Library and Information Science [online] [odczyt 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: < http://eprints.rclis.org/archive/00013227/>. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Joanna Kamińska Politechnika Warszawska. Biblioteka Główna w Warszawie [email protected] Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni technicznych w Polsce i na świecie – przegląd z perspektywy doświadczeń Wypożyczalni Międzybibliotecznej Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej Open source of knowledge on websites of selected libraries of technical universities in Poland and worldwide experiences of the inter-library loan Warsaw University of Technology Main Library Abstrakt Rozwój technologii informatycznych w ostatnich latach spowodował przełom w dziedzinie dostępu do źródeł wiedzy i informacji, co nie pozostało bez wpływu na biblioteki, w tym na system wypożyczeń międzybibliotecznych. Wraz z pojawieniem się w sieci otwartych zasobów naukowych i edukacyjnych wystąpiła potrzeba monitorowania stron domowych bibliotek, instytucji naukowych, repozytoriów i wydawnictw. Koniecznością stało się również wypracowanie optymalnych metod wyszukiwania dokumentów (np. wykorzystanie przeglądarek internetowych) oraz informowanie czytelników o istnieniu tych zasobów (np. przez zamieszczanie informacji na stronie domowej biblioteki). Artykuł stanowi przegląd otwartych zasobów wiedzy (w tym portali, bibliotek cyfrowych, baz pełnotekstowych, baz bibliograficzno-abstraktowych i in.) udostępnianych przez strony internetowe wybranych bibliotek uczelni technicznych w Polsce i na świecie oraz opisuje wykorzystanie tych zasobów na potrzeby użytkowników wypożyczalni międzybibliotecznej Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej. Słowa kluczowe otwarte zasoby wiedzy; Internet; wypożyczanie międzybiblioteczne; Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej Abstract Recent development IT significantly facilitated access to knowledge and information, which in turn had its impact on libraries, including inter-library loan system. Once open scholarly and education resources appeared in the network. There came the necessity to monitor home pages of the libraries, research institutions, repositories and publishing houses. It has also become necessary to elaborate optimal methods of document search (for instance through search engines) as well as informing user of their existence (for instance by publishing relevant information on a library’s Internet home page). The article is review of an open source of knowledge (including portals, digital libraries, full text data bases, bibliographic and abstract data bases, etc.) shared on-line on websites of selected libraries of technical universities in Poland and worldwide. It also describe its the requirements of the users of the inter-library loan Warsaw University of Technology Main Library. Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni… 105 Keywords open source of knowledge; Internet; inter-library loans; Warsaw University of Technology Main Library 1. Wstęp W systemie wypożyczeń międzybibliotecznych Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej (BG PW) najistotniejsze są dwa aspekty: jak najkrótszy czas realizacji zamówienia i jak najniższa cena zamawianych materiałów. Pojawienie się w Internecie cyfrowych zasobów wiedzy (zwłaszcza publikacji pełnotekstowych, opartych na idei Open Access1, czyli nieograniczonego dostępu przez Internet do pełnych tekstów publikacji naukowych) znacząco wpłynęło na strategię wyszukiwania i pozyskiwania zamawianych przez naszych czytelników dokumentów. Dotyczy to szczególnie artykułów z czasopism, materiałów konferencyjnych oraz – choć w mniejszym stopniu – rozpraw doktorskich czy książek. Do standardowych procedur wyszukiwawczych takich jak: – – – – – przeszukanie katalogów systemu biblioteczno-informacyjnego PW (zdarza się, że zamawiane materiały są w naszym zasobie, a czytelnik z różnych powodów ich nie odnalazł); przeszukanie katalogów bibliotek warszawskich (jako najbliższe generują najmniejsze koszty realizacji zamówień); przeszukanie katalogów bibliotek krajowych (głównie poprzez KaRo, NUKAT, Centralne Katalogi Biblioteki Narodowej); przeszukanie katalogów bibliotek zagranicznych ze zbiorów, których najczęściej korzystamy; przeszukanie światowych katalogów, np. OCLC, KVK (Karlsruher Virtueller Katalog) dołączyła (a nawet wyszła na prowadzenie) kolejna: przeszukanie dostępnych w sieci otwartych zasobów cyfrowych. Zasoby te, dzięki promowaniu idei Open Access (OA) i działaniom organizacji wspierających otwarty dostęp do dorobku naukowego, np. SPARC (Scholary Publishing and Academic Resources Coalition), z roku na rok są coraz bogatsze i – co ważne – bardziej wartościowe, co w prosty sposób przekłada się na liczbę zrealizowanych w oparciu o nie zamówień międzybibliotecznych, przy jednoczesnej, maksymalnej redukcji kosztów i czasu oczekiwania. Choć na dzień dzisiejszy liczba odnalezionych dzięki otwartym zasobom cyfrowym publikacji nie jest wysoka (stanowi zaledwie kilka procent ogółu zamówień), to na pewno są one kolejnym, ważnym ich źródłem. W celu zwiększenia efektywności wyszukiwania dokumentów, korzystamy z narzędzi pozwalających przeszukiwać tzw. głębokie zasoby sieci2. Są to m. in. popularne produkty Google'a, czyli Google Scholar3, Google 1 Nahotko, M. Naukowe czasopisma elektroniczne. Warszawa : Wydawnictwo SBP, 2007, s. 96-104. Zasoby, których z przyczyn technicznych nie indeksują ogólne wyszukiwarki np. katalogi biblioteczne. 3 <http://scholar.google.pl> 2 106 Joanna Kamińska Books4, wyszukiwarki: Scirus5, Clusty6 (wyszukiwarka klastrowa, porządkująca wyniki w grupy, według określonych cech, np. przynależności do danej domeny), czy najnowsza Lalisio Literature7, również przeszukująca zasoby otwarte (repozytoria, archiwa). Mówiąc o otwartych zasobach cyfrowych dla świata nauki nie sposób pominąć roli bibliotek akademickich – w tym technicznych – w ich wytwarzaniu, gromadzeniu i udostępnianiu. Otwarty dostęp sprawia, że elektroniczne zbiory jednej biblioteki mogą stać się zbiorami wszystkich, a czytelnicy nie ruszając się z miejsca korzystają z oferty bibliotek całego świata (co znakomicie pokrywa się z ideą wypożyczeń międzybibliotecznych). Teraz, gdy sieć internetowa stała się forum wymiany myśli naukowej, nowym zadaniem bibliotek uczelnianych jest konieczność jej stałego monitorowania, w celu zapewnienia swoim czytelnikom dostępu do najnowszych (ma to szczególne znaczenie w przypadku nauk technicznych), stale rosnących, bezpłatnych zbiorów repozytoriów, archiwów, serwisów czasopism czy tzw. szarej literatury (w tym raportów technicznych, patentów itp.). Bramą do tej wiedzy są strony internetowe bibliotek uczelni technicznych. Ich których oferta jest wykorzystywana w procesie realizacji zamówień naszych użytkowników. 2. Strony www bibliotek uczelni technicznych w Polsce – przegląd Przeglądając strony www bibliotek polskich uczelni technicznych można zauważyć stały przyrost cyfrowych źródeł wiedzy dostępnych na zasadzie OA. Są to przede wszystkim kolekcje zdigitalizowanych zbiorów własnych bibliotek oraz bazy pełnotekstowe i bibliograficzno–abstraktowe, tworzone samodzielnie, bądź we współpracy z innymi instytucjami. Do pełnotekstowych kolekcji własnych zaliczyć możemy przede wszystkim Biblioteki Cyfrowe (BC), tworzone przez większość bibliotek. Oferują one zarówno skany książek i podręczników z XIX i XX wieku, ważne dokumenty z życia uczelni (BC Politechniki Warszawskiej8), teksty współczesnych skryptów, wykładów i innych materiałów dydaktycznych (Wielkopolska BC9), a nawet rozprawy doktorskie i habilitacyjne (BC Politechniki Krakowskiej10). Oczywiście dostęp do pełnych tekstów niektórych dokumentów jest możliwy jedynie lokalnie w sieci uczelnianej, jednak większość z nich można przeglądać bez ograniczeń, respektując przepisy o prawie autorskim. Publikowanie, np. doktoratów, w systemie otwartym, w porównaniu do sprowadzania ich papierowych wersji, z koniecznością wypełniania i wysyłania przy tym odpowiednich druków z wymaganymi pieczątkami i podpisami (np. promotora osoby zamawiającej rozprawę) to znaczące ułatwienie w procesie realizacji 4 <http://books.google.com> <http://www.scirus.com> 6 <http://clusty.com> 7 <http://literature.lalisio.com/oai.html> 8 <http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra> 9 <http://wbc.poznan.pl/dlibra> 10 <http://www.biblos.pk.edu.pl/bc> 5 Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni… 107 zamówień międzybibliotecznych. Warto wspomnieć, że BC poszczególnych uczelni współpracują ze sobą w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych, co ułatwia potencjalnym użytkownikom (do grona których należy też nasza wypożyczalnia) maksymalne wykorzystanie wszystkich udostępnianych treści. Ważnymi źródłami informacji dla procesu realizacji zamówień międzybibliotecznych są też tworzone przez biblioteki ogólnodostępne bazy bibliograficzne bądź bibliograficzno–abstraktowe dorobku naukowego pracowników/doktorantów swoich uczelni (np. BIBLIO11 w BG Politechniki Poznańskiej, DONA12 w BG Politechniki Wrocławskiej, BIBLIO13 w Bibliotece Politechniki Łódzkiej). Zgromadzenie w jednym miejscu danych o różnych typach publikacji (artykułach z czasopism, referatach z sympozjów, rozdziałach książek i in.) ułatwia sprawne dotarcie do poszukiwanych treści, a w przypadku np. błędnych danych pozwala na szybką ich weryfikację. Do zasobów współtworzonych przez kilka bądź kilkanaście bibliotek należą m. in. bazy BazTech14 , baza bibliograficzno–abstraktowa, rejestrująca zawartość polskich czasopism technicznych oraz bibliograficzna baza SYMPOnet15 , zawierająca opisy materiałów konferencyjnych (niektóre do poziomu spisu treści), które są dostępne w zbiorach bibliotek współpracujących przy jej uzupełnianiu. Zebrane w SYMPOnet dane, wzbogacone dodatkowo o nazwiska autorów opublikowanych referatów i sigla bibliotek, stanowią nieocenioną pomoc przy realizacji zamówień czytelników BG PW. Równie istotną inicjatywą jest stale rozwijający się portal BazTOL16, gromadzący rozproszone zasoby internetowe z zakresu nauk technicznych (dokumenty, obiekty, serwisy, witryny). BazTOL nie tylko pozwala w prosty sposób dotrzeć do różnych typów materiałów, ale także według określonych ściśle kryteriów kontroluje ich merytoryczną zawartość, zapewniając najwyższą jakość udostępnianych zbiorów. Na stronach internetowych bibliotek polskich uczelni technicznych gromadzonych jest również wiele linków do baz tworzonych przez zewnętrzne instytucje naukowe polskie i zagraniczne. Najczęściej powtarzające się adresy wiodą do baz Głównego Urzędu Statystycznego, Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, baz instytucji badawczo-rozwojowych, np. Ośrodka Przetwarzania Informacji, gdzie zbierane są dane o instytucjach naukowych, ludziach nauki, pracach naukowych, konferencjach, targach, wystawach, projektach badawczych etc., bibliografii dziedzinowych czy pojedynczych tytułów pełnotekstowych czasopism technicznych. Szereg linków pozwala również skorzystać z zasobów otwartych repozytoriów, w tym najczęściej 11 <http://www.ml.put.poznan.pl/bib/index.html> <http://apin.bg.pwr.wroc.pl/Aleph/formDONA.htm> 13 <http://bg.p.lodz.pl/~expertus/e/index.html> 14 <http://baztech.icm.edu.pl/> 15 <http://gate.bg.pw.edu.pl/ALEPH/-/start/sym01> 16 <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/baztol> 12 108 Joanna Kamińska z DIR17 (Domeny Internetowych Repozytoriów Wiedzy), arXiv.org18, serwisów czasopism np. DOAJ19 (Directory of Open Access Journal), Elektronische Zeitschriftenbibliothek20. To właśnie w tych źródłach, czy to przeszukiwanych bezpośrednio czy za pomocą przeglądarek, odnajdujemy najwięcej tytułów zamawianych przez studentów, doktorantów i pracowników PW. Niektóre biblioteki polskich uczelni technicznych umożliwiają korzystanie ze zbiorów pełnotekstowych materiałów edukacyjnych, realizowanych w ramach uczelnianych projektów, np. platformy do nauczania informatyki21 (BG Politechniki Warszawskiej, BG Politechniki Poznańskiej) czy MIT OpenCourseWare22 – gdzie znajdują się materiały do ćwiczeń i wykłady z różnych dziedzin nauki i techniki Massachusetts Institute of Technology (Biblioteka Politechniki Łódzkiej, BG Politechniki Warszawskiej). Ten nowy typ publikacji elektronicznych, odpowiadający tradycyjnym skryptom uczelnianym, powiększa zasób aktualnych podręczników akademickich, a przez to powoduje zainteresowanie się studentów młodszych lat studiów usługami wypożyczalni międzybibliotecznej. 3. Strony www bibliotek uczelni technicznych na świecie – przegląd Wieloletnia promocja idei OA za granicą (głównie w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych) owocuje większą liczbą i różnorodnością otwartych zasobów dla nauki i edukacji. Zbiory bibliotek amerykańskiego Massachusetts Institute of Technology (MIT) zarówno tradycyjne jak i elektroniczne podzielone są według kategorii formalnych (np. książki drukowane, książki elektroniczne, czasopisma drukowane, czasopisma elektroniczne, artykuły z czasopism, dokumenty rządowe, rozprawy doktorskie itp.), co pozwala na szybkie i trafne wyszukanie materiałów. W większości kolekcji cyfrowych znajdują się dokumenty własne bibliotek MIT bądź linki do zbiorów dokumentów bibliotek/instytucji zewnętrznych, udostępnianych w systemie otwartym. Dobrym przykładem jest kategoria cyfrowych rozpraw doktorskich podzielona na prace studentów MIT udostępnianych na platformie DSpace (MIT Theses in DSpace23) i rozpraw bronionych na innych uczelniach amerykańskich i światowych – podane linki kierują czytelników do repozytoriów (np. OAIster24, Networked Digital Library of Theses and Dissertations25), portali uczelnianych (np. Thesis Canada Portal26) i innych. W ofercie cyfrowej można również odnaleźć istotną dla nauk technicznych szarą literaturę: standardy, patenty, wyniki badań naukowych, 17 <http://dir.icm.edu.pl/> <http://arxiv.org/> 19 <http://www.doaj.org/> 20 <http://rzblx1.uni-regensburg.de/ezeit/> 21 <http://osilek.mimuw.edu.pl/index.php> 22 <http://web.mit.edu/ocw/> 23 <http://dspace.mit.edu/handle/1721.1/7582> 24 <http://www.oaister.org/> 25 <http://www.ndltd.org/> 26 <http://collectionscanada.ca/thesescanada/index-e.html> 18 Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni… 109 raporty techniczne, często potrzebne naszym czytelnikom przy realizacji własnych projektów badawczych. Równie bogate zasoby otwarte posiada biblioteka Swiss Federal Institute of Technology z Zurychu. W prowadzonym przez nią repozytorium (e-collection ETH Institutional Repository27) podobnie jak w MIT, znajdują się pełne teksty prac magisterskich i doktorskich studentów uczelni, artykuły z czasopism, prei postprinty, materiały konferencyjne i wiele innych. Ważnym atutem tego repozytorium jest możliwość przeszukiwania i korzystania ze zbiorów za pośrednictwem głównego katalogu bibliotecznego NEBIS, bez konieczności stosowania innych narzędzi wyszukiwawczych. Strona biblioteki odsyła również do imponującego zestawu linków tzw. e-produktów (e-products) podzielonych na bazy, czasopisma i książki elektroniczne. W każdym zestawie znajduje się odsyłacz do zasobów otwartych w tym np. do pełnotekstowych czasopism (Acta Biochimica Polonica, Australian Journal of Physics i in.) czy książek (w tym przede wszystkim materiałów konferencyjnych np. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science). Odkrycie w sieci w/wym. otwartych zasobów bibliotek/instytucji polskich i zagranicznych było najczęściej wynikiem konieczności przeszukania konkretnych zbiorów w celu odnalezienia tam zamówionej przez czytelnika BG PW publikacji (np. rozprawy doktorskiej obronionej na danej uczelni) i potrzebą jej sprowadzenia. Dotarcie za pomocą kilku kliknięć do pełnego tekstu poszukiwanego materiału i przesłanie czytelnikowi informacji, że dokument jest dostępny natychmiast, to ogromna satysfakcja dla obu zaangażowanych stron. Jak wynika z powyższego przeglądu stron www bibliotek uczelni technicznych, oferta otwartych zasobów cyfrowych dla nauki i edukacji jest naprawdę obszerna – trzeba tylko umieć je odnaleźć, zgromadzić i promować wśród czytelników – szczególnie wśród kadry naukowej polskich uczelni, ciągle dość niechętnej udostępnianiu własnego dorobku naukowego w otwartym dostępie. Bibliotekarze, a szczególnie pracownicy wypożyczalni międzybibliotecznej (nie tylko BG PW), realizując zamówienia pracowników naukowych, studentów i doktorantów w oparciu o elektroniczne źródła otwarte (kiedy czytelnik otrzymuje publikację szybko i za darmo) mają znakomity pretekst do propagowania tej idei. Bibliografia [1] Bednarek-Michalska, B. Wolny dostęp do informacji i wiedzy czy wykluczenie edukacyjne? W: Biuletyn EBIB [online]. 2005, vol. 63, nr 2 [dostęp 6 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ebib.oss.wroc.pl/2005/63/michalska.php>. [2] Derfert-Wolf, L. Odkrywanie niewidzialnych zasobów sieci. W: E-LIS [online]. 11 lipiec 2007 [dostęp 6 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/ 00008560/01/derfert_CPI>. 27 <http://e-collection.ethbib.ethz.ch/> 110 Joanna Kamińska [3] Nahotko, M. Naukowe czasopisma elektroniczne. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2007. ISBN 978-83-89316-73-8. [4] Pamuła-Cieślak, N. Zjawisko Ukrytego Internetu – rola bibliotek w upowszechnianiu jego zasobów. W: Biblioteki XXI wieku. Czy przetrwany? : II Konferencja Biblioteki Politechniki Łódzkiej. Łódź: Politechnika Łódzka, 2006, s. 379-386. Rozdział III / Chapter III INFORMACYJNE SYSTEMY DZIEDZINOWE INFORMATION SUBJECT SERVICES 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Maria Lamberti Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected] Hanna Andruszko Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected]. EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii EKONLEX – legal and economic information platform Abstrakt Dziedzinowa platforma z prawa i ekonomii Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu powstała w wyniku współpracy bibliotek poznańskich gromadzących literaturę z tego zakresu, skupionych w ramach Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego EKONLEX. W pierwszej części artykułu scharakteryzowano główne zasoby prawno-ekonomiczne online w Polsce. Dokonano podziału tych platform ze względu na: instytucje udostępniające zasoby i rodzaj prezentowanych materiałów. Część druga artykułu poświęcona jest w całości opisowi platformy EKONLEX. Wyjaśniono genezę Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego (2003), przedstawiono potencjał współpracujących ze sobą bibliotek poznańskich oraz naszkicowano pokrótce pięcioletni okres współpracy.Portal EKONLEX powstał w 2008 roku, ma charakter edukacyjnoinformacyjny. Adresowany jest nie tylko do studentów i pracowników naukowych, lecz także do przedsiębiorców. W zamyśle twórców ma integrować i wspierać otoczenie, inicjować powstanie innych klastrów dziedzinowych, które w perspektywie stworzą tzw. Poznań Akademicki, wspólną platformę uczelni wyższych i instytucji naukowych w Poznaniu. Zgodnie z ideą pracy organicznej, nadal żywej w świadomości Wielkopolan, od klastra EKONLEX poprzez Poznań Akademicki ostateczna integracja środowisk naukowych powinna się skrystalizować w realizacji Doliny Warty, jako twórczej współpracy nauki z kulturą, otoczeniem biznesowym i społecznym. Zapewni także spójny system informacji dla tych, którzy jeszcze nie studiują, są aktualnie studentami lub absolwentami wyższych uczelni Wielkopolski. Platforma EKONLEX składa się z trzech części:(1) EKONLEX Info (katalogi tradycyjne (skany), katalogi online, e-źródła, prezentacje wydawców); (2) EKONLEX Klaster - odpowiada na zapotrzebowanie studentów, naukowców, przedsiębiorców i samorządowców na nową wiedzę z zakresu klastrów, promuje i wspiera ideę klastra w oparciu o teorię klastrów, dynamizuje rozwój regionów we współczesnej gospodarce polskiej i światowej; (3) EKONLEX Biblio - platforma integrująca dla bibliotekarzy wielkopolskich, szczególnie poznańskich, zajmujących się zasobami prawno-ekonomicznymi. Słowa kluczowe platforma informacyjna; źródła informacji z zakresu prawa; źródła informacji z zakresu ekonomii; klaster prawno-ekonomiczny Abstract EKONLEX – a portal site offering information and covering data on legal and economic issues maintained by Poznań University Library – was set up as the result of the joint effort of Poznańbased libraries collecting literature in the field of law and economy and working together within the regional Legal and Economic Cluster EKONLEX. The introductory part of the article presents the main legal and economic resources in Poland available on-line. The available platforms have been divided according to: institutions making their resources available to the general public; format of presented material. The second part of the article gives an overview of the subject platform set up by Poznań University Library called EKONLEX. The origins of the EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii 113 establishment of the Wielkopolska Legal and Economic Cluster are presented and the potential of the co-operating Poznań libraries is discussed. The five-year period of the co-operation between the libraries is briefly described. The home page of the Cluster originated in 2008 and has the educational and informational character. It is targeted at not only students and staff members of the University but also at entrepreneurs and businessmen. The platform is conceived to integrate and support the academic community, initiate origination of other subject clusters that, within time, are expected to form the so-called “Academic Poznań”, a common and shared platform of all Poznań-based universities and scientific and research institutions. In line with the idea of “organic work”, still strong in the minds of the inhabitants of the Wielkopolska region, the ultimate goal is to fully integrate the scientific, research and academic communities in the “Dolina Warty” project that would safeguard future creative co-operation between science and culture, business environment and the graduates of universities. The Ekonlex portal is composed of three focused areas of interest: (1) EKONLEX Info – traditional card catalogues (scanned), on-line catalogues, e-sources, publisher presentations; (2) EKONLEX Klaster – responds to the growing demand on the part of students, researchers, entrepreneurs and local authority officials to learn more about the very idea of cluster based on the theory of clusters, thus facilitating regional development;(3) EKONLEX Biblio – platform aimed at integrating librarians and information providers from the region involved in legal and economic education. Keywords information platform; legal information sources; economic information sources; Legal and Economic Cluster Działalność poznańskich bibliotek w ramach Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego rozpoczęła się w 2003 na spotkaniu w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, skupiającym przedstawicieli bibliotek gromadzących zasoby prawno-ekonomiczne. Do tej współpracującej, a jednocześnie konkurującej grupy1 należą obecnie biblioteki: Wydziału Prawa i Administracji UAM, Wyższej Szkoły Bankowej, Akademii Ekonomicznej oraz Biblioteka Uniwersytecka (BU). Ideą wspólnych spotkań i seminariów jest skoncentrowanie informacji o tym segmencie zbiorów oraz integracja i rozwój zawodowy specjalistów z nimi związanych. W artykule prezentujemy jeden z efektów pracy Klastra – platformę dziedzinową EKONLEX (http://www.lib.amu.edu.pl/klaster/) - na tle innych podobnych polskich i obcych serwisów informacyjnych. Jest to pierwsza prezentacja portalu EKONLEX , którego architekturę zamierzamy dalej rozwijać i wzbogacać w treści. 1 Szczegółowe informacje na temat Klastra można znaleźć w: Andruszko, H.; Lamberti. M. Od Doliny Krzemowej do Bibliopolis - mikroklaster bibliotek Poznania gromadzących piśmiennictwo prawnicze i ekonomiczne. W: Wzorce współpracy bibliotek naukowych w Polsce : materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Szczecińskiego, 21-23 września 2005 roku. Pod red. R. Gazińskiego. Szczecin : Książnica Pomorska im. St. Staszica, 2005, s. 95-114. Seria „Bibliotekarza Zachodniopomorskiego”. T. II. 114 Hanna Andruszko, Maria Lamberti 1. Wybór zasobów prawno-ekonomicznych online w Polsce 1.1. Instytucje udostępniające zasoby Najbardziej godne uwagi zasoby znajdują się na stronach tworzonych przez: biblioteki naukowe, instytuty badawcze, instytucje międzynarodowe, samorządowe i prywatne. Najważniejszym i najbogatszym w treści, a zarazem przyjaznym dla użytkowników, jest portal Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie2. Jednym z elementów tej witryny jest strona Konsorcjum Bibliotek Kierunków Ekonomicznych w Polsce, które organizuje zakup baz na korzystnych warunkach. Można znaleźć tam statystyki wykorzystania niektórych zasobów3. Na szczególną uwagę zasługuje ISI Emerging Markets (wykres 1), jako produkt z wielu względów wyjątkowy. Analiza wykorzystania tej bazy przez środowiska naukowe, w uczelniach publicznych oraz prywatnych w roku 2007, dostarcza interesującego materiału do przemyśleń i dalszych badań. Wykres 1.Wykorzystanie bazy ISI Emerging Markets w okresie od stycznia do grudnia 2007 Źródło: http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Konsorcjum/stat_isi.php Wśród wielu stron www instytucji badawczych zajmujących się naukami ekonomicznymi na szczególną uwagę zasługuje portal niekomercyjnego, prywatnego Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych CASE4. Szczególnie cenne są informacje o międzynarodowych projektach, pogłębione analizy naukowe, materiały konferencyjne, szkoleniowe oraz wiele innych wartościowych publikacji dostępnych dla każdego. W kategorii instytucji międzynarodowych zasługuje na uwagę strona Banku Światowego5. Uważny czytelnik tego portalu znajdzie tam nie tylko materiały archiwalne, ale także dotyczące analizy obecnej sytuacji gospodarczej na świecie. 2 Ekonomia on-line. Naukowe źródła ekonomiczne w Internecie [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka /Ekonomia/>. 3 Konsorcjum Bibliotek Kierunków Ekonomicznych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Konsorcjum/>. 4 CASE - Centrum Analiz Społeczno - Ekonomicznych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.case.com.pl/>. 5 The World Bank [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.worldbank.org/>. EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii 115 Poszukiwania aktualnie obowiązujących dokumentów unijnych warto rozpocząć od Portalu Unii Europejskiej6. Ze względu na lokalne zainteresowania odbiorców portalu Ekonlex, godny polecenia jest Informator Sejmiku i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego7, informujący o Funduszach Europejskich, Wielkopolskim Regionalnym Programie Operacyjnym na lata 2007-2013, czy wreszcie o Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego. Wśród wielu stron prywatnych wyróżnia się jest zwłaszcza portal Centrum Prawa Bankowego, z ogromną liczbą informacji związanych z bankowością8. 1.2. Rodzaje udostępnianych materiałów Materiały udostępniane na platformach gromadzących zasoby z akresu prawa i ekonomii mają różnorodny charakter i wartość. Znajdujemy tam ogólnodostępne oraz licencjonowane bazy, e- zasopisma, e-książki, biblioteki wirtualne, repozytoria, kursy e-learningowe, blogi, serwisy informacyjne, listy dyskusyjne etc. Czytelnikom BU, którymi mogą być także uczestnicy Klastra, udostępniamy wiele tysięcy czasopism elektronicznych o tematyce prawno- ekonomicznej. Nabywane są one w ramach konsorcjum z firmą Ebsco Publishing9. Spośród wielu baz ogólnodostępnych, warto polecić m.in.: Polskie książki telefoniczne10 i Panoramę firm11, informującą o ponad 1,3 mln instytucji. Można wymieniać długą listę takich czasopism aktualnie dostępnych na zasadach Open Access, które czytelnik sam znajdzie dzięki wyszukiwarce DOAJ12. Dodatkową pomocą w identyfikowaniu czasopism z zakresu prawa i ekonomii może być baza Ulrich's Periodicals DirectoryTM , którą kupuje BU (jest spisem 37 tysięcy tytułów czasopism ekonomicznych i 16 tysięcy czasopism prawniczych). BU udostępnia także czytelnikom sporą kolekcję ekonomicznych e-książek, wydawanych przez tak cenione wydawnictwa jak Springer czy Oxford. Poza tymi licencjonowanymi zasobami nieprzeliczona ilość elektronicznych skarbów kryje się w sieci. Przykładem takiego znaleziska jest opracowanie zbiorowe Analiza SWOT polskiej rzeczywistości społeczno- 6 Portal Unii Europejskiej [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://europa.eu/>. Informator Sejmiku i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wielkopolska. mw.gov.pl/doc.php?dcid=3732&grid=4>. 8 Centrum Prawa Bankowego [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.cpb.pl/>. 9 Konsorcjum Bibliotek eIFL [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.pfsl.poznan.pl/eifl/>. 10 Polskie książki telefoniczne [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.pkt.pl/>. 11 Panorama firm [online] [dostęp 31 lica 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.pf.pl/serwis/index.html>. 12 Directory of Open Access Journals [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.doaj.org/>. Serwis zapewnia dostęp do pełnych tekstów 1203 tytułów czasopism z 3536 obecnie zamieszczonych obecnie ogółem; w serwisie czasopism z zakresu zarządzania i biznesu jest 66 tytułów, z ekonomii 72, a z prawa 63 tytuły. 7 116 Hanna Andruszko, Maria Lamberti gospodarczej 2006 widziana oczami młodego pokolenia13. Najlepsze wyniki poszukiwań materiałów z tego zakresu można uzyskać w bibliotekach wirtualnych, np. dzięki zbiorczej wyszukiwarce umieszczonej na stronie Federacji Bibliotek Cyfrowych14. Jedną z wyłowionych „perełek” jest np. „Statut Ubezpieczalni Społecznej”, wydany w Poznaniu w 1933 roku15. Repozytoria są także bardzo dobrym źródłem poszukiwań; przykładem jednego z największych na świecie archiwów elektronicznych jest RePEc (Research Papers in Economics)16. Należy tu zaliczyć także kursy e-learningowe; dobrym przykładem takich kursów dla wszystkich są szkolenia w zakresie edukacji ekonomicznej proponowane przez Narodowy Bank Polski – w bogatej ofercie edukacyjnej tego portalu jest kurs "Z euro w kieszeni"17. Sporą liczbę płatnych kursów, służących pogłębianiu wiedzy ekonomicznej proponuje Polski Uniwersytet Wirtualny18, który jest wspólnym projektem Wyższej Szkoły HumanistycznoEkonomicznej w Łodzi i UMCS w Lublinie. Bardzo popularną w ostatnich latach formą wypowiedzi na forum społeczności internetowej są blogi. Dobrym przykładem jest blog prowadzony przez Krzysztofa Rybińskiego, byłego wiceprezesa NBP19, który chętnie dzieli się swoją profesjonalną wiedzą ekonomiczną. 2. EKONLEX – platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii 2.1. Cele platformy Podstawowym zamierzeniem twórców platformy EKONLEX (rysunek 1), powstałej w 2008 roku, jest skupienie informacji o najważniejszych, możliwie wszystkich, bibliotecznych zasobach prawno-ekonomicznych, zarówno w formie tradycyjnej, jak i wirtualnej poprzez e-źródła (EKONLEX Info). Drugim celem jest integracja specjalistów związanych z tymi zasobami, aby doskonalić dotychczasowe usługi i tworzyć nowe (EKONLEX Biblio). Jest też cel trzeci: propagowanie idei klastra, jako niezwykle efektywnej i nowoczesnej formy kooperencji (z ang. competition i co-operation) 13 Analiza SWOT polskiej rzeczywistości społeczno-gospodarczej 2006 widziana oczami młodego pokolenia [online]. Praca zbiorowa. Warszawa : 2006 [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.pokolenie89.org.pl>. 14 Federacja Bibliotek Cyfrowych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://fbc.pionier.net.pl/owoc>. 15 Statut Ubezpieczalni Społecznej w Poznaniu [online]. Poznań : 1933 [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=2224& from=&dirids=1>. 16 RePEc (Research Papers in Economics) [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://repec.org/>. 17 Z euro w kieszeni [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.nbportal.pl/pl/np/euro/publikacje-i-multimedia/kurs-elearning>. 18 Polski Uniwersytet Wirtualny [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.puw.pl/art.html?akcja=Ekonomia%20i%20finanse>. 19 Rybinski. eu. economy XXI century [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.rybinski.eu/?language=en+pl>. EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii 117 (EKONLEX Klaster). Z tym ostatnim modułem platformy zintegrowana została strona domowa Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego. Rysunek 1. Strona platformy dziedzinowej EKONLEX Źródło: http://lib.amu.edu.pl/klaster Wielofunkcyjny charakter platformy przejawia się także tym, że jest ona adresowana zarówno do studentów, jak i do pracowników naukowych, przedsiębiorców oraz bibliotekarzy zajmujących się zarządzaniem bibliotekami. W zamyśle twórców EKONLEX ma również wspierać i integrować otoczenie, inicjować powstanie innych bibliotecznych klastrów dziedzinowych, które w perspektywie stworzą tzw. Poznań Akademicki, tj. wspólną platformę uczelni wyższych i instytucji naukowych w Poznaniu. Ideałem byłoby stworzenie platformy dziedzinowej nie tylko użytecznej, czy wręcz niezbędnej, ale tzw. „workspace” – środowiska pracy20. 2.2. Założenia wstępne Ideę i architekturę portalu EKONLEX oparto na następujących założeniach wstępnych: (1) Platforma integruje lokalne zasoby biblioteczno-informacyjne z zakresu prawa i ekonomii (od istniejących w centrum Poznania do zasobów w obrębie Wielkopolski)21. (2) Logo i nazwa platformy EKONLEX (patrz rysunek 2) będą chronione prawnie jako graficzny znak towarowy (w lipcu 2008 złożono odpowiednią aplikację w Urzędzie Patentowym RP). 20 Por. Juda, M. Jak podejść do wdrożenia portalu korporacyjnego? Prezentacja przedstawiona na seminarium pt. My SAP Enterprise Porta – środowisko pracy XXI wieku, Warszawa, 21 listopad 2002. 21 Mówiąc o zasobach mamy na myśli zasoby ludzkie oraz rzeczowe: tradycyjne i wirtualne. W 2004 roku było 836 tys. zbiorów prawno-ekonomicznych we współpracujących bibliotekach dla prawie 183 tys. czytelników, których obsługiwały 92 osoby. Por. Andruszko, H.; Lamberti, M. Od Doliny Krzemowej do Bibliopolis - mikroklaster bibliotek Poznania gromadzących piśmiennictwo prawnicze i ekonomiczne. Op. cit., s. 112. 118 Hanna Andruszko, Maria Lamberti Rysunek 2. Logo Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego Źródło: projekt - Hanna Andruszko, wykonanie Emilia Karwasińska. Dopowiedzenie - Aurum est - do sztabki złota nawiązuje do szczególnej wartości informacji w gospodarce opartej na wiedzy. Jest ona bowiem w „erze wiedzy” kluczowym zasobem, a jej tworzenie i wykorzystanie stają się istotnymi elementami strategii rozwoju każdej organizacji. Grafika pierwszej litery nawiązuje do roli, jaką mają informacje online w świadczonych przez EKONLEX usługach. (3) Priorytetem działalności EKONLEX-u jest jakość i profesjonalizm poprzez poszerzanie wachlarza usług, a następnie „ekspansję” instytucjonalną oraz terytorialną (rozwój „w głąb”, a potem „wszerz”). W najbliższym czasie planowane jest połączenie informacji o zbiorach i usługach poznańskich bibliotek: Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, Instytutu Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej, Wyższej Szkoły Logistyki, Wydziału Nauk Społecznych UAM oraz Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej. (4) Transparentność (np. etapy powstawania klastra w protokołach ze spotkań) może być pomocna przy nawiązywaniu współpracy w ramach innych klastrów, będąc swoistym laboratorium dobrych praktyk, a także naszych prób i błędów. (5) Kształt obecnie przedstawionej platformy nie jest przesądzony i nie wyklucza się, że EKONLEX będzie w przyszłości „matką” dla samodzielnych portali EKON i LEX w omawianych aspektach. Za obecnie proponowaną formą przemawia jednak intuicja, dotychczasowe doświadczenie i kierunek rozwoju współczesnych technologii informatycznych. Łatwiej jest bowiem utrzymać jedną platformę, niż wiele indywidualnych stron www. Ponadto dzięki złożonej bazie danych uzyskujemy możliwość wyszukiwania większej liczby pożądanych obiektów na różne sposoby22. (6) Administratorem platformy jest Biblioteka UAM, a współtwórcami wszyscy uczestnicy Wielkopolskiego Klastra PrawnoEkonomicznego. (7) Praca nad portalem ma obecnie charakter społeczny i wykonywana jest poza obowiązkami służbowymi. Większe zadania, np. stworzenie strony online, zostały sfinansowane w ramach grantu bibliotecznego. 22 Buyens, J. Bazy danych w Internecie. Warszawa : Wyd. RM Warka, 2000, s. 3. EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii 119 2.3. Charakterystyka platformy EKONLEX Projektowanie platform dziedzinowych, podobnie jak wiele rzeczy w życiu, jest po części nauką, a po części sztuką. Można je więc budować nieformalnie, wykorzystując własne doświadczenie i reguły mnemotechniczne, albo formalnie, stosując rygorystyczną metodologię naukową. Wydawało nam się, że na początku pracy lepsze jest podejście intuicyjne, gdyż podejście profesjonalne służy bardziej do sprawdzenia poprawności gotowych już rozwiązań nieformalnych, niż do generowania ich na początku tworzenia portalu. Ten sposób myślenia znalazł potwierdzenie w literaturze23. Na początku pracy skupiono się na aplikacjach, które służą wcześniej sprecyzowanym celom. W idealnych bowiem warunkach potrzeby determinują wymagania wobec aplikacji, a te określają wymagania wobec architektury baz danych i platform dziedzinowych. Aplikacjami mogą być także strony www, które umożliwiają dystrybucję lub gromadzenie danych dla użytkowników danego portalu. Z każdą aplikacją wiążą się liczne encje24, których właściwości i relacje są dla aplikacji fundamentalne. Za podstawowe encje na platformie EKONLEX przyjęto Info, Biblio i Klaster z dalszymi szczegółowymi wewnętrznymi podziałami omówionymi poniżej. (1) EKONLEX Info – to najczęściej spotykany moduł platform dziedzinowych. Zawiera następujące linki: katalogi tradycyjne (skany schematów rzeczowych prawa i ekonomii), katalogi online bibliotek, e-źródła (regulamin korzystania z zasobów elektronicznych, testy nowości, biblioteki cyfrowe, bazy danych, e-czasopisma, e-książki, ciekawe strony uszere-gowane w formie klastrów tematycznych, multiwyszukiwarki, materiały konferencyjne, prezentacje wydawców i vademecum autora), wystawy literatury specjalistycznej (aktualne, archiwum), artykuły o zbiorach własnych bibliotek, szkolenia online oraz zamówienia na zakup książek składane u specjalistów dziedzinowych. Informacje, zawarte w tym module, dotyczą w pierwszym rzędzie zasobów bibliotek klastra (obecnie BU i WSB), a w przyszłości będą poszerzane o zasoby innych poznańskich i wielkopolskich bibliotek. W tworzeniu tej części platformy korzystano także z pracy zespołu Biblioteki Głównej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz z wyszukiwarek EBIB-u. Oryginalnym wkładem pracy są schematy rzeczowe ekonomii i prawa stosowane w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu (skany autorskich schematów całości zbiorów z tego zakresu). Dołączono także adres 23 Buyens, J. Bazy danych..., op.cit., s.22. Entity Relationship Diagram [online] [dostęp 28 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Entity_Relationship_Diagram>. 24 120 Hanna Andruszko, Maria Lamberti zdygitalizowanych katalogów kartkowych CIPAC = Card-Image Public Access 25 Catalogues (scanned / digitized card catalogues). Dostęp do katalogów online zorganizowano w kolejności: od katalogów bibliotek klastra, poprzez najważniejsze katalogi bibliotek prawnoekonomicznych, do zbiorczych katalogów bibliotek, np. KaRo, NUKAT, BN, Warszawskie Porozumienie Bibliotek PAN i innych na świecie. Natomiast z sieci baz prawno-ekonomicznych można korzystać za pośrednictwem stron domowych Biblioteki Uniwersyteckiej, bibliotek WSB i AE (baza czasopism zagranicznych w Poznaniu). Ważną częścią tego panelu są szkolenia online, przygotowane przez bibliotekarzy BU, o najbardziej efektywnych sposobach przeszukiwania baz, tworzenia haseł w Wikipedii etc. Ponadto w EKONLEX Info można znaleźć prezentacje wydawców (EBSCO, SAGE i Emerald), rekomendujące swoją ofertę nie tylko bibliotekarzom, ale także czytelnikom. Przy okazji umieszczono tu gotowy formularz, do składania zamówień na książki przez uprawnionych użytkowników (pracowników naukowych UAM). (2) EKONLEX Klaster EKONLEX Klaster odpowiada na zapotrzebowanie studentów, naukowców, przedsiębiorców i samorządowców na nową wiedzę z zakresu klastrów. W oparciu o teorię klastrów i jej propagowanie EKONLEX Klaster może przyczynić się do dynamizowania rozwoju nie tylko regionu wielkopolskiego. W pierwszej części umieszczono prezentacje w programie power point przybliżającą tę tematykę dla początkujących i zaawansowanych. Umieszczono ponadto szereg linków do specjalistycznych platform o klastrach oraz innych informacji o klastrach w Polsce i na świecie. W EKONLEX Klaster znajduje się też strona domowa Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego, jako jedno z wielu narzędzi integrujących bibliotekarzy wielkopolskich, szczególnie poznańskich, zajmujących się zasobami prawno-ekonomicznymi. Za pośrednictwem bowiem wspólnej strony zapewnia się ciągły rozwój oraz coraz łatwiejszy dostęp do informacji i nowoczesnych technologii. Przeciwdziała to często występującym trudnościom współczesnych organizacji (i bibliotek), które mają trudności z gromadzeniem i przechowywaniem ogromnej liczby danych. Zapobiega to także problemom przy uzyskiwaniu wartościowej wiedzy, przetwarzaniu jej, prezentowaniu wyników i dzieleniu się nimi w celu wzbogacania wiedzy organizacji oraz osób w niej zatrudnionych. 25 W nawiązaniu do tego, że Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu powstała w tym samym okresie co Biblioteka Uniwersytecka w Lipsku i posiadała takie same schematy rzeczowe na początku istnienia, umieszczono także linki do zeskanowanych schematów dotyczących prawa i ekonomii dla obecnych zbiorów BU w Lipsku [online] [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ub.tuwien.ac.at/cipacs/c-i.html>. EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii 121 W naszej propozycji zawarte są informacje obrazujące etapy współpracy, wspólne seminaria, spotkania, wykłady, wymianę myśli i pomysłów, na podstawie których - mamy nadzieję - powstaną w przyszłości inne wspólne przedsięwzięcia. Społeczne zaangażowanie Klastra (nawiązujące do idei społecznej odpowiedzialności biznesu) przejawia się także w specyficznej akcji bibliotekarzy „Okulary dla Ghany”. (3) EKONLEX Biblio Kolejny moduł – EKONLEX Biblio przeznaczony jest do „dialogu pomiędzy bibliotekarzami” interesującymi się tematyką zarządzania współczesnymi bibliotekami. Wiedza poszczególnych pracowników niewiele jest warta, jeśli nie następuje proces dzielenia się nią i proces konwersji wiedzy niejawnej w wiedzę organizacji. Procesy jej tworzenia, gromadzenia oraz przekazywania muszą być zorganizowane i skoordynowane. Nowa wiedza powstaje według algorytmu: Nowa wiedza = informacje + kontekst (wiedza znana) + doświadczenie w przetwarzaniu wiedzy (informatyka)26. Wzór ten ma charakter rekurencyjny. Oznacza to, że przyrost wiedzy następuje w określonym kontekście poznawczym, na bazie zgromadzonej już wiedzy – metawiedzy, która jest wykorzystywana do identyfikowania, przetwarzania i interpretowania przyrostu informacji. W praktyce EKONLEX Biblio sprzyja takiej wymianie, bowiem stanowi repozytorium treści wykładów ze szkoleń dotyczących zarządzania bibliotekami, artykułów bibliotekarzy na ten temat oraz recenzji książek z omawianego zakresu. E-learning na platformie dziedzinowej pozwala na oszczędność czasu, miejsca, kosztów podróży i noclegów, umożliwia monitoring wyników nauczania, elastyczność i indywidualizację tematyki. Cechuje się nieograniczoną liczbą uczestników i zapewnia możliwość indywidualnego toku edukacji. Potrzebny jest jedynie menedżer zarządzający zasobami wiedzy – CKO (Chief Knowledge Officer), inżynier wiedzy (Knowledge Engineers) lub kontroler kapitału intelektualnego (Intellectual Capital Controller). Celem ostatecznym (także naszej platformy w przyszłości) jest nie tylko utworzenie takiego stanowiska w bibliotekach klastra, ale także szkolenia na żądanie (Just in Time). E-learning na platformie może być więc skutecznym narzędziem zwiększającym zasób wiedzy, pod warunkiem dostosowania do potrzeb i przyzwyczajeń użytkowników, tradycji kulturowych i możliwości retencji wiedzy. 26 Gołuchowski, J. Technologie informatyczne w zarządzaniu wiedzą w organizacji. Katowice : Wyd. AE im. K. Adamieckiego w Katowicach, 2005, s. 22-23. 122 Hanna Andruszko, Maria Lamberti 2.4. Miejsce platformy w systemie informacji EKONLEX powinien być częścią przyszłego Bibliotecznego Klastra Wielkopolskiego, będącego wspólną platformą dla bibliotecznych klastrów różnego typu i zasobów informacyjnych, dostępnych z jednego miejsca. W naszej wyobraźni rysuje się następująca sekwencja powstania w przyszłości klastrów „Bibliopolis Wielkopolska” i „Dolina Warty” o następującej strukturze: (1) struktura bibliotek - stworzenie platform dziedzinowych (na początku EKONLEX, potem reprezentujących inne dziedziny - z "urodą" odzwierciedlającą ich unikatowość); te różne dziedzinowe mikroklastry biblioteczne mogłyby przekształcić się w mezoklaster biblioteczny „Bibliopolis Poznań” (później „Bibliopolis Wielkopolska”), a po powstaniu pozostałych bibliotecznych klastrów regionalnych, mogłyby utworzyć makroklaster „Bibliopolis Polska”; (2) struktura lokalna/regionalna Wielkopolski - powstanie Bibliopolis Poznań (Wielkopolska) wraz z macierzystymi uczelniami, w ramach Akademickiego Poznania, prowadziłoby do powstania klastra „Dolina Warty” (rozumianej jako region akademicki - Akademicki Poznań, poszerzony o filie uczelni poznańskich i innych uczelni wielkopolskich wraz z otoczeniem biznesowym, kulturowym etc.). Modelową strukturę platformy EKONLEX przedstawia rysunek 3. Wizja ta nie jest pozbawiona podstaw - na terenie Wielkopolski funkcjonuje już kilka klastrów, np. Swarzędzki Klaster Meblarski, Klaster Motoryzacyjny, Chemiczny czy „Internetowa Dolina Warty” (Wielkopolskie Centrum Zaawansowanych Technologii Informacyjnych – WCZTI). Ten ostatni projekt przyjęty został przez Urząd Marszałkowski jako kluczowe przedsięwzięcie dla Wielkopolski, umożliwiające stworzenie całego systemu instrumentów wspierających innowacyjne pomysły w obszarze IT. Konsorcjum AE, PP i PCSS chcą zdopingować studentów i pracowników naukowych wielkopolskich uczelni do włączenia się do realizacji tej idei27, w której mógłby odegrać swoją rolę także EKONLEX. 27 Wielkopolskie Centrum Zaawansowanych Technologii Informacyjnych [online] [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.put.poznan.pl/wczti/wkt>. EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii 123 Rysunek 3. EKONLEX w strukturze polskich bibliotek i regionów (model). BIBLIOTEKI POLSKI KLASTER BIBLIOTECZNY REGIONY POLSKIE KLASTRY REGIONALNE (1) BIBLIOPOLIS (2) np. DOLINA WARTY WIELKOPOLSKA WIELKOPOLSKA inne wielkopolskie klastry biblioteczne np. WCZTI inne klastry regionalne REGIONY klastry biblioteczne REGIONY klastry regionalne Źródło: opracowanie własne 3. Podsumowanie Podjęto próbę stworzenia portalu prawno-ekonomicznego, który zintegruje wiedzę, technologię i ludzi. Jedność ta zapewni przepływ strumieni wiedzy oraz informacji, zarówno w kierunku pionowym jak i poziomym, w strukturze organizacyjnej. Ułatwi dostęp do wiedzy wewnątrz organizacji, bez względu na układ szczebli w strukturze organizacyjnej, oraz współdzielenie się nią na zewnątrz. Ten ostatni aspekt jest wyjątkowo istotny w profesjonalnym świadczeniu usług informacyjnych. Szczególny nacisk w tworzonym portalu EKONLEX położono nie tylko na oczywiste walory edukacyjne, ale także na cele naukowe i innowacyjne. Charakter naukowy portalu przejawia się możliwościami inspirowania badań nad własnymi zasobami i tworzenie baz danych, repozytoriów, organizowania wystaw. Platforma umożliwia integrowanie informacji o zbiorach i dzięki temu fizyczne ich scalanie, wymianę dubletów, specjalizację bibliotek Klastra. Promuje nowoczesną formę zarządzania poprzez klaster, sprzyjającą bardziej skutecznemu sięganiu po fundusze europejskie, budowaniu lobby wobec wydawców, wzmacnianiu więzi lokalnych, nie mówiąc już o realizacji własnych pomysłów, czy promowaniu specjalistów. Obecnie bogata architektura platformy EKONLEX jest nośnikiem podstawowego, skromnego zasobu wiedzy i informacji, w stosunku do zamierzonych celów. Na dalszym etapie konieczne będzie wzbogacanie jej struktur o nowe informacje, linki, prezentacje i szkolenia online. 124 Hanna Andruszko, Maria Lamberti Nadchodzi trzecia - po mechanizacji i elektryfikacji - rewolucja przemysłowa określana jako industrializacja IT, oznaczająca upowszechnienie i umasowienie technologii informacyjnych oraz rozwój infrastruktury informatycznej. Przyspieszeniu ulegnie proces przechodzenia od zakupów i samodzielnej budowy zasobów IT do nabywania ich w postaci odpowiednio dopasowanych usług, które nie wymagają ponoszenia kosztów inwestycyjnych związanych z koniecznością tworzenia, dostrajania i utrzymywania własnej infrastruktury. W związku z tym przypuszczamy, że w niedalekiej przyszłości obecna wersja EKONLEX-u będzie tylko „zawartością” dla bardziej zaawansowanej technologicznie platformy generacji cloud computing28,otwartej na złożone aplikacje i różnorodne encje odpowiadające na indywidualne zapotrzebowanie profesorów, studentów, czy kadry zarządzającej w postaci Business Intelligence (np. jako kokpity profesorskie i menedżerskie). Porządkujące rzeczywistość organizacje w postaci klastrów będą w nieustannym, twórczym dialogu z innowacyjnymi technologiami, przyczyniając się trwale do rozwoju noosfery. Bibliografia [1] Analiza SWOT polskiej rzeczywistości społeczno-gospodarczej 2006 widziana oczami młodego pokolenia [online]. Praca zbiorowa. Warszawa : 2006 [dostęp 31 lipca 2008]. Dostepny w Internecie: <http://www.pokolenie 89.org.pl>. [2] Andruszko, H.; Lamberti. M. Od Doliny Krzemowej do Bibliopolis - mikroklaster bibliotek Poznania gromadzących piśmiennictwo prawnicze i ekonomiczne. W: Wzorce współpracy bibliotek naukowych w Polsce : materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Szczecińskiego, 21-23 września 2005 roku. Pod red. R. Gazińskiego. Szczecin : Książnica Pomorska im. St. Staszica, 2005, s. 95114. Seria „Bibliotekarza Zachodniopomorskiego”. T. II. [3] Buyens, J. Bazy danych w Internecie. Warszawa : Wyd. RM Warka, 2000. [4] CASE - Centrum Analiz Społeczno Ekonomicznych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.case.com.pl/>. [5] Centrum Prawa Bankowego [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.cpb.pl/>. [6] Definicje cloud computing [online] [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://mspstandard.pl/artykuly/58067_1.html>. [7] Directory of Open Access Journals [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://mspstandard.pl/artykuly/58067_1.html>. [8] Ekonomia on-line. Naukowe źródła ekonomiczne w Internecie [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka /Ekonomia/>. [9] Entity Relationship Diagram [online] [dostęp 28 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Entity_Relationship_Diagram>. [10] Federacja Bibliotek Cyfrowych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://fbc.pionier.net.pl/owoc>. 28 Definicje cloud computing. [online] [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://mspstandard.pl/artykuly/58067_1.html>. EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii 125 [11] Gołuchowski, J. Technologie informatyczne w zarządzaniu wiedzą w organizacji. Katowice : Wyd. AE im. K. Adamieckiego w Katowicach, 2005. [12] Informator Sejmiku i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wielkopolska.mw. gov.pl/doc.php?dcid=3732&grid=4>. [13] Juda, M. Jak podejść do wdrożenia portalu korporacyjnego? Prezentacja przedstawiona na seminarium pt. My SAP Enterprise Porta – Środowisko pracy XXI wieku, Warszawa, 21 listopad 2002. [14] Konsorcjum Bibliotek eIFL [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.pfsl.poznan.pl/eifl/>. [15] Konsorcjum Bibliotek Kierunków Ekonomicznych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Konsorcjum/>. [16] Maciejewski, A. Nadciąga komputerowa chmura [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://mspstandard.pl/artykuly/58067_1.html>. [17] Panorama firm [online] [dostęp <http://www.pf.pl/serwis/index.htm>. 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: [18] Polski Uniwersytet Wirtualny [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.puw.pl/art.html?akcja=Ekonomia%20i%20finanse>. [19] Polskie książki telefoniczne [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.pkt.pl/>. [20] Portal Unii Europejskiej [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://europa.eu/>. [21] RePEc (Research Papers in Economics) [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://repec.org/>. [22] Rybinski. eu. economy XXI century [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.rybinski.eu/?language=en+pl>. [23] Schematy rzeczowe ekonomii i prawa w Bibliotece Uniwersyteckiej w Lipsku [online] [dostęp 20 lipa 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ub.tuwien.ac.at/cipacs/c-i.html>. [24] Statut Ubezpieczalni Społecznej w Poznaniu. Poznań : 1933 [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=2224&from =&dirids=1>. [25] Systemy zarządzania wiedzą. Red. Olszak, C.; Nowak, J.S.; Ziemba, E. Katowice : Pol. Tow. Informatyczne, 2006. [26] Wielkopolskie Centrum Zaawansowanych Technologii Informacyjnych [online] [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.put.poznan.pl/wczti/wkt>. [27] The World Bank [online] <http://www.worldbank.org/>. [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: [28] Z euro w kieszeni [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.nbportal.pl/pl/np/euro/publikacje-i-multimedia/kurs-elearning>. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Joanna Pomianowicz Politechnika Poznańska w Poznaniu Biblioteka Główna [email protected] BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości BazTOL as example of quality-controlled subject gateway Abstrakt Artykuł traktuje o serwisie "BazTOL - Polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych"- jest to serwis typu subject gateway, tworzony przez specjalistów-bibliotekarzy z bibliotek naukowych z całej Polski. Zawiera opisy dostępnych w sieci materiałów naukowych tworzonych przez polskich naukowców lub przez zagranicznych naukowców - w języku polskim - oraz polskich serwisów naukowych. Informacje gromadzone w serwisie są dobierane według ściśle określonych kryteriów i podlegają ocenie jakościowej. Artykuł przedstawia koncepcję tworzenia serwisu BazTOL oraz określa w jaki sposób wpisuje się ona w definicję serwisu o kontrolowanej jakości. Opisuje również wprowadzone w serwisie rozwiązania organizacyjne i techniczne. Obejmują one procesy doboru, weryfikacji, katalogowania i kontrolowania informacji. Informacje są wyszukiwane i katalogowane przez redaktorów. Moduł REDAKTORA umożliwia katalogowanie wyszukanych źródeł zgodnie z ustalonymi regułami katalogowania oraz weryfikację wprowadzonych danych przez recenzentów. Moduł ADMINISTRATORA służy do zarządzania redaktorami i recenzentami oraz utrzymania kontroli nad słownikami, a także zawiera statystyki bazy danych. Moduł CZYTELNIKA jest to interfejs dla użytkowników, pragnących skorzystać z informacji zawartych w bazie i posiada rozbudowane funkcje wyszukiwania. Słowa kluczowe Portal, serwis tematyczny o kontrolowanej jakości, baza danych, wyszukiwanie informacji w Internecie, nauki techniczne Abstract "BazTOL - polish technical-scientific Internet resources" is a subject gateway which is being created by specialist librarians from scientific libraries from all over Poland. It includes descriptions of scientific documents created by polish scientists or created by foreign scientists in polish language as well as descriptions of polish scientific sites. The information is collected according to strict criteria and subjects qualitative estimation. The article shows the concept of BazTOL service and how it fits definition of quality-controlled gateway. It describes also organizational and technical solutions brought into the gateway. They include the process of selection, verification, cataloguing and control of information. Editors search for and catalogue the information. EDITOR MODULE enables cataloguing of the found sources according to specified rules and verification of inserted data by reviewers. ADMINISTRATOR MODULE manages editors and reviewers files and enables to control dictionaries and offers database statistics. READER MODULE is the user interface for accessing information in the database and offers advanced search functions. Keywords Portal, quality-controlled subject gateway, database, search for information on the Internet, technical sciences BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości… 127 1. Wstęp Internet jest znakomitym źródłem informacji. Niestety wyszukanie danych specjalistycznych w jego ogromnych zasobach jest bardzo trudne. Podstawową trudność stanowi ogromna ilość informacji na bardzo wielu stronach. Wg badania Internetu przeprowadzonego przez firmę Netcraft w sierpniu 2008 było w Internecie ponad 176 mln. czynnych serwerów WWW1. Nadmiar informacji i związany z tym szum informacyjny powoduje problemy z wyłuskaniem tych danych, których akurat potrzebujemy, a proces wyszukiwania informacji jest trudny i czasochłonny. Dodatkowo problemem użytkowników Internetu jest brak umiejętności wyszukiwania informacji na określony temat i nieznajomość zaawansowanych narzędzi i strategii wyszukiwawczych. Fakt, że większa część informacji jest ukryta przed wyszukiwarkami np. dlatego, że znajduje się w źródłach wymagających zalogowania lub na stronach generowanych dynamicznie (np. jako wyniki wyszukiwania w bazach danych), również nie poprawia sytuacji2. Osobno należy wspomnieć o trudnościach związanych z oceną wiarygodności i jakości informacji, co jest szczególnie istotne, jeśli szukamy informacji naukowych. Narzędzia, jakie użytkownik ma do dyspozycji, takie jak wyszukiwarki internetowe, katalogi stron WWW, vortale (portale tematyczne) czy zbiory linków, zamieszczone na stronach instytucji nie dają pewności dotarcia do informacji odpowiadającej naszym oczekiwaniom, tj. dobrej jakości i aktualnej. Niestety informacja dostarczana przez te narzędzia, aczkolwiek często usystematyzowana, zazwyczaj nie jest weryfikowana w żaden sposób. Odpowiedzią na te problemy są serwisy typu subject gateway, czyli serwisy tematyczne o kontrolowanej jakości. Są to dziedzinowe przewodniki po zasobach internetowych uporządkowane wg kategorii tematycznych3,4 Cechy charakterystyczne tego typu serwisów to: – – – 1 selekcja zasobów na podstawie określonych kryteriów doboru; jakościowa ocena zasobów wg listy kryteriów oceny jakości; opis tworzony przez bibliotekarzy lub ekspertów z danej dziedziny; August 2008 Web Server Survey [online]. Netcraft Ltd. [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://news.netcraft.com/archives/web_server_survey.html>. 2 Derfert-Wolf, Lidia. Odkrywanie niewidzialnych zasobów sieci [online] [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00008560/01/derfert_CPI.pdf>. 3 Derfert-Wolf, Lidia. Serwisy tematyczne o kontrolowanej jakości w Internecie – subject gateways. W: Biuletyn EBIB [online]. Nr 6/2004 (57) czerwiec/lipiec [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00004913/01/derfert_gateways.pdf>. 4 Derfert-Wolf, Lidia; Ganińska, Halina; Płoszajski, Grzegorz. Koncepcja tworzenia serwisu typu subject gateway «BazTOL – polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych» [online]. Aktualizacja 11 września 2007 [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/Portal%20BazTOL-v2.2.pdf>. Joanna Pomianowicz 128 – – katalogowanie według powszechnie klasyfikacyjnych; regularna kontrola i aktualizacja danych5. stosowanych systemów 2. Koncepcja powstania BazTOL W Polsce brakowało takiego przewodnika dla nauk technicznych, dlatego w grudniu 2006 powstała „Koncepcja tworzenia serwisu typu subject gateway «BazTOL – polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych»”.Celem powstania portalu, wg autorów koncepcji było zagwarantowanie określonej grupie użytkowników szybkiego dostępu z jednego punktu do kwalifikowanego zasobu źródeł informacji, przydatnych dla nauki, edukacji i praktyki 6. Jak mówią autorzy koncepcji: Biblioteki akademickie i ośrodki informacji instytutów naukowobadawczych tworzących „Bazę danych o zawartości polskich czasopism technicznych” BazTech (http://baztech.icm.edu.pl) podejmują tę inicjatywę uzasadniając ją dodatkowo: – – – – zaniechaniem dotychczasowego dublowania prac przy tworzeniu wykazu linków na witrynach bibliotecznych; wspólnym katalogowaniem zasobów zgodnie z obowiązującymi standardami, a jednocześnie lepszą specjalizacją i wyższą jakością oraz niższymi kosztami; utworzeniem jednego punktu szybkiego i łatwego dostępu do rozproszonych zasobów sieciowych, który zastąpi dotychczasowe, dublujące się wykazy linków; wzbogaceniem bazy BazTech - docelowo zasoby BazTech mogą być przeszukiwane razem z zasobami zgromadzonymi w BazTOL i wspólnie włączone do DIR - repozytorium tekstów naukowych ICM UW 7. W 2007 roku powstała „Specyfikacja oprogramowania portalu «Polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych» pod nazwą BazTOL”, a także opracowanie „Zarządzanie kolekcją i wprowadzanie danych w ujęciu organizacyjnym”. Wtedy rozpoczęły się prace nad utworzeniem oprogramowania, a równocześnie w ramach projektu zostały rozdzielone zadania. Redaktorom katalogującym udostępniono podręcznik „Instrukcja katalogowania w portalu Baztol”, który opisywał zasady katalogowania i doboru źródeł. Już w 2007 roku zaczęła powstawać kolekcja testowa, której powodem powstania było przetestowanie oprogramowania i zweryfikowanie poprawności założonych zasad katalogowania. Następnie powstała kolekcja początkowa na rok 2007. Obecnie tworzona jest kolekcja na rok 2008. Nadal trwają prace nad zwiększeniem funkcjonalności oprogramowania. Wątpliwości 5 Ibidem. Ibidem. 7 Ibidem. 6 BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości… 129 dotyczące doboru źródeł i sposobu katalogowania są wyjaśniane na bieżąco, a zasady katalogowania korygowane odpowiednio do potrzeb. Serwis i kolekcje danych powstały w ramach dofinansowania Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego z projektu SPUB-BWN. 3. Zasoby 3.1. Kryteria doboru W koncepcji tworzenia serwisu BazTOL ustalono, że w serwisie będą katalogowane zasoby sieciowe z zakresu szeroko pojętych nauk technicznych, przydatne w badaniach, dydaktyce i praktyce8 o zasięgu : zasoby tworzone w Polsce bez względu na język lub zasoby w języku polskim tworzone za granicą9. W ramach rozwoju portalu i oferty dla użytkowników zakres źródeł rozszerzono o dokumenty tworzone za granicą przez polskich naukowców bez względu na język10. Zasoby te muszą reprezentować jeden z nw. typów dokumentów. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Bazy danych Blogi Czasopisma Dane statystyczne Dokumenty graficzne Dokumenty rządowe Informacje biograficzne Inne teksty Książki Mapy, atlasy Materiały konferencyjne Multimedia Opisy patentowe, katalogi norm 14. Programy komputerowe 15. Projekty badawcze, raporty 16. Rozprawy doktorskie i habilitacyjne 17. Serwisy wiadomości 18. Słowniki, encyklopedie, informatory 19. Witryny instytucji i organizacji 20. Wykłady, materiały szkoleniowe, kursy 21. Zbiory aktów prawnych 22. Zbiory dokumentów 23. Zbiory linków, portale W trakcie prac nad tworzeniem portalu wypracowano również listę dziedzin reprezentowanych w BazTOLu. Katalogowane tu zasoby są przyporządkowywane do przynajmniej jednej z 19 dziedzin. Są to: 8 Ibidem. Ibidem. 10 Instrukcja katalogowania zasobów w portalu BazTOL [online]. Wersja 4.01. Zasady ogólne wprowadzania danych do BazTOL [dostęp 28 września 2008]. Dostępny w Internecie <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOL-Instrukcja%20katalogowania%20zasob%F3w%20w %20portalu%20BazTOL%20w.4_01.d%85.pdf>. 9 Joanna Pomianowicz 130 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Architektura i Urbanistyka Automatyka i Robotyka Biotechnologia Budownictwo Chemia Elektronika i Telekomunikacja Elektrotechnika i Energetyka Fizyka Geodezja i Kartografia Górnictwo i Geologia 11. Informatyka 12. Inżynieria i Ochrona Środowiska 13. Inżynieria Materiałowa 14. Matematyka 15. Mechanika 16. Oceanologia i Oceanotechnika 17. Transport 18. Zarządzanie 19. Źródła Ogólne oraz do poddziedzin, które w ramach danej dziedziny, odpowiadają zawartości źródła. Zasoby katalogowane w BazTOLu muszą spełniać kryteria jakości i trwałości, dlatego wyszukane źródła podlegają selekcji opartej na ocenie jakościowej, która obejmuje zarówno ocenę merytoryczną zawartości serwisu lub dokumentu, jak i ocenę formy prezentacji informacji. Wstępnie kryteria oceny zostały określone w „Koncepcji…” i obejmują takie cechy informacji jak:wiarygodność; autorstwo i reputacja źródła; dokładność; zakres tematyczny, wszechstronność; unikalność; układ i organizacja informacji; aktualność11. Na potrzeby redaktorów katalogujących zasoby powstało opracowanie „Ocena jakości źródeł internetowych z zakresu techniki”, opisujące szczegółowo procedurę i zasady ewaluacji źródła. 3.2. Rekord BazTOL Zasoby w BazTOLu katalogowane są w formacie Dublin Core uzupełnionym o pola dodatkowe – użyteczne dla czytelnika – oraz pola administracyjne. Struktura rekordu obejmuje: 1) pola Dublin Core – widoczne dla czytelnika 11 URL – stanowi link do źródła Tytuł – tytuł dokumentu, na podstawie obserwacji Wariant – wariant tytułu Twórca Współtwórca Wydawca Dziedzina – opis obejmuje dziedzinę i poddziedzinę Słowa kluczowe – oparte są na jhp KABA, opis obejmuje polskie słowo kluczowe i jego angielski odpowiednik Derfert-Wolf, Lidia; Ganińska, Halina; Płoszajski, Grzegorz. Koncepcja tworzenia serwisu typu subject gateway «BazTOL – polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych» [online]. Edycja 11 września 2007. Załącznik 3. : Gromadzenie źródeł do BazTOL – kryteria oceny jakości. [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/Portal%20BazTOL-v2.2.pdf>. BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości… 131 Opis – z reguły jest efektem twórczej pracy redaktora i zawiera krótkie streszczenie dokumentu elektronicznego lub opis zawartości serwisu WWW Typ – rodzaj dokumentu elektronicznego, na podstawie listy typów Data Format – format pliku lub plików źródła Język Miejsce i czas Własność 2) Pola spoza zestawu DublinCore - widoczne dla czytelnika ISSN/ISBN – dla dokumentów elektronicznych, którym został nadany taki numer Uwagi dla czytelnika – uwagi redaktora na temat rodzaju dostępnej informacji i ograniczeniach dostępu 3) Pola administracyjne - niewidoczne dla czytelnika Źródło finansowania – informacja o źródle finansowania powstania rekordu – informacja służy celom sprawozdawczym i statystycznym Uwagi redaktorów i recenzentów – pole służy do wymiany informacji na temat tworzenia i recenzowania rekordu pomiędzy redaktorami i recenzentami Identyfikator rekordu – nr rekordu nadawany automatycznie Status rekordu – określa moment w cyklu życia rekordu (w opracowaniu / oczekujący na zatwierdzenie /zatwierdzony/ usunięty) Status URL –określa czy opisane źródło jest aktualnie dostępne dla użytkowników (dostępny / niedostępny) Data utworzenia / modyfikacji / zatwierdzenia / usunięcia rekordu Rodzaj operacji – przeprowadzanej na rekordzie Identyfikator redaktora / recenzenta opracowującego rekord Wypełnienie pól: URL, Tytuł, Twórca, Współtwórca, Wydawca, Dziedzina Słowa kluczowe, Opis, Typ, Format, Język, Własność i Źródło finansowania jest obowiązkowe. Dane z pól Wydawca i Słowa kluczowe są przechowywane w słownikach otwartych. Oznacza to, że terminy wpisywane przez redaktorów do formularza edycji rekordu są przechowywane w tabeli – słowniku. Redaktorzy mogą dodawać i edytować terminy w słownikach otwartych. Pola Dziedzina, Typ, Format, Język, Uwagi dla czytelnika i Źródło finansowania są wypełniane danymi pobieranymi ze słowników zamkniętych. Terminy do słowników zamkniętych może dodawać jedynie administrator po uzgodnieniu przez uczestników projektu. 132 Joanna Pomianowicz 4. Organizacja pracy w BazTOLu12 W pracy nad tworzeniem portalu BazTOL bierze udział 21 bibliotek i ośrodków INTE – uczestników konsorcjum BazTECH13 (dawniej Porozumienie BazTECH) z nw. instytucji naukowych. Są to: 1. Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie 2. Akademia Morska w Szczecinie 3. Instytut Zaawansowanych Technologii Wytwarzania w Krakowie (dawniej Instytut Obróbki Skrawaniem) 4. Instytut Techniki Budowlanej w Warszawie 5. Politechnika Białostocka (od 2008 r.) 6. Politechnika Gdańska 7. Politechnika Krakowska 8. Politechnika Lubelska 9. Politechnika Łódzka 10. Politechnika Opolska 11. Politechnika Poznańska (koordynacja) 12. Politechnika Szczecińska 13. Politechnika Śląska w Gliwicach 14. Politechnika Świętokrzyska w Kielcach 15. Politechnika Warszawska 16. Politechnika Wrocławska 17. Uniwersytet Jagielloński 18. Uniwersytet Szczeciński 19. Uniwersytet TechnologicznoPrzyrodniczy (dawniej: Akademia Techniczno-Rolnicza) w Bydgoszczy 20. Uniwersytet Zielonogórski 21. Wojskowa Akademia Techniczna w Warszawie 4.1. Zarządzanie Portal BazTOL powstaje w ramach konsorcjum BazTECH, zarządzanego przez Bibliotekę Politechniki Krakowskiej. Całością zadań iprac przy tworzeniu portalu zarządza koordynator Portalu BazTOL – Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej. 4.2. Katalogowanie zasobów Spośród bibliotekarzy z bibliotek - uczestników projektu rekrutują się REDAKTORZY, którzy tworzą zasoby BazTOL. Każdy redaktor wyszukuje i kataloguje źródła z jednej, przydzielonej dziedziny. Każdą dziedzinę może redagować kilku redaktorów z różnych instytucji. Redaktorzy są zobowiązani do przestrzegania kryteriów doboru zasobów oraz weryfikacji źródeł wg kryteriów jakościowych, a także do przestrzegania zasad określonych w instrukcji katalogowania. 12 Pomianowicz, Joanna. Zarządzanie kolekcją i wprowadzanie danych w ujęciu organizacyjnym [online] Wersja 2.1. [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie. <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOLZarzadzanie%20koekcja%20i%20wprowadzania%20danycg.pdf>. 13 Konsorcjum BazTECH [online] [dostęp: 28 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/>. BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości… 133 Wprowadzone przez redaktorów zasoby są recenzowane przez RECENZENTÓW. Recenzent weryfikuje zgodność zasobu z przyjętymi kryteriami doboru oraz przeprowadza kontrolę poprawności katalogowania i opisu rzeczowego. Rekord, który zostanie pozytywnie zrecenzowany jest udostępniany czytelnikom (patrz rysunek 1). Autorzy instrukcji katalogowania tworzą ZESPÓŁ ds. INSTRUKCJI. Zespół ten zajmuje się uaktualnianiem instrukcji i kontrolą zasad katalogowania oraz pomocą i konsultacjami dla redaktorów i recenzentów w zakresie katalogowania, a także rozstrzyganiem wątpliwości. redaktor recenzent redaktor Rysunek 4. Zadania w cyklu życia informacji - wyszukanie i dobór źródła – zgodnie z kryteriami doboru zasobów ocena jakości źródła – zgodnie z kryteriami oceny jakości źródła katalogowanie / edycja – zgodnie z instrukcją katalogowania usuwanie - recenzowanie – ocena zgodności z kryteriami doboru zasobów i jakości źródła, kontrola poprawności katalogowania udostępnienie - bieżąca kontrola aktualności danych i uaktualnianie 4.3. Zarządzanie oprogramowaniem portalu Rozwojem i administracją oprogramowania zajmują się ADMINISTRATORZY portalu BazTOL. 4.4. Koordynacja merytoryczno-organizacyjna Za koordynację prac nad rozwojem bazy danych oraz przepływ informacji pomiędzy administratorami portalu, redaktorami i recenzentami odpowiedzialny jest KOORDYNATOR MERYTORYCZNO-ORGANIZACYJNY. 5. Budowa portalu BazTOL (http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/ baztol) Założenia i oprogramowanie bazy danych zostały stworzone przez informatyków Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej, w oparciu o Informator o zasobach internetowych dla nauk technicznych TOL Technika Joanna Pomianowicz 134 Online14 - dziedzinowy przewodnik po internetowych źródłach informacji naukowo-technicznej, zbudowany przez pracowników Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej. Oprogramowanie bazy danych zostało posadowione na serwerze Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej, docelowo planowane jest przeniesienie na serwer ICM UW15. Portal BazTOL został umiejscowiony w ramach portalu Konsorcjum BazTech16, obok bazy BazTECH. W przyszłości planowane jest uruchomienie wspólnego przeszukiwania baz BazTECH i BazTOL. W ramach bazy danych powstały trzy moduły: redaktora, administratora i czytelnika. 5.1. Moduł redaktora Moduł umożliwia katalogowanie wyszukanych źródeł zgodnie z ustalonymi regułami katalogowania oraz weryfikację wprowadzonych danych przez recenzentów. Wejście do modułu redaktora wymaga zalogowania. Menu obejmuje 3 opcje. 5.1.1. Nowy zasób – służy redaktorom i zawiera formularz wprowadzania danych, obejmujący wymienione wcześniej pola (patrz: p. 3.2. Rekord BazTOL). Posiada funkcje: – – – – – 14 wybieranie terminów ze słowników z listy rozwijanej; wbudowany mechanizm unikania dublowania opisów – blokuje możliwość wprowadzenia istniejącego w bazie URLa; kontrola słów kluczowych i wydawców – terminy są pobierane ze słowników, jeśli terminu nie ma w słowniku – program umożliwia dopisanie; możliwość późniejszego dopisania odpowiednika angielskiego słowa kluczowego; możliwość wprowadzania w opisie tagów HTML. TOL. Technika Online [online]. Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej [dostęp 28 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ml.put.poznan.pl/TOL/>. 15 Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego [online]. Uniwersytet Warszawski [dostęp 28 września 2008]. Dostępny w Internecie: < http://www.icm.edu.pl/>. 16 Konsorcjum BazTECH [online] [dostęp 28 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos. pk.edu.pl/baz/>. BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości… 135 5.1.2. Edycja zasobu – służy redaktorom do przeprowadzania edycji rekordu oraz recenzentom do edycji i zatwierdzania rekordu. Wyszukanie rekordu do edycji lub recenzji następuje poprzez formularz wyszukiwania zasobu. Umożliwia on: – – proste wyszukiwanie na podstawie kryteriów: numer rekordu, URL; wyszukiwanie zaawansowane wg kryteriów: tytuł; dziedzina, poddziedzina; instytucja (macierzysta redaktora); redaktor; status rekordu; status URL; źródło finansowania. – Dodatkowe funkcje (oprócz wymienionych w opcji Nowy zasób): – zmiana statusu URL – w przypadku stwierdzenia że źródło w Internecie nie jest dostępne lub przywrócenia dostępności źródła; – podgląd cyklu życia rekordu; – możliwość zaproszenia innego redaktora do edycji rekordu; – możliwość przesłania do eksperta z danej dziedziny opisu rekordu w celu konsultacji (w planach) 5.1.3. Moje zasoby – opcja ta umożliwia redaktorowi przeglądanie swoich zasobów i przejście do formularza edycji wybranego zasobu. Zawiera zestawienia generowane dynamicznie dla każdego redaktora: – – – – – – – rekordy w opracowaniu; rekordy oczekujące na zatwierdzenie; rekordy zatwierdzone; zasoby niedostępne; zaproszenia do edycji; moje słowa kluczowe – umożliwia edycję lub usunięcie utworzonych przez redaktora słów kluczowych, które nie zostały użyte w rekordach innych redaktorów; moi wydawcy – umożliwia edycję lub usunięcie utworzonych przez redaktora nazw wydawców, które nie zostały użyte w rekordach innych redaktorów; oraz opcję wyszukiwania zaawansowanego. 5.2. Moduł administratora Moduł służy do zarządzania redaktorami i recenzentami oraz utrzymania kontroli nad słownikami, a także zawiera statystyki bazy danych. Joanna Pomianowicz 136 5.2.1. Opcja Słowniki – umożliwia dodawanie, edycję i usuwanie terminów w słownikach zamkniętych oraz edycję i usuwanie terminów w słownikach otwartych, a także przeglądanie i edycję zasobów zawierających terminy z tych słowników. Zawiera również zestawienia Nieużywane słowa kluczowe i Nieużywani wydawcy w których można łatwo usunąć nieużywane terminy. 5.2.2. Opcja Statystyki – umożliwia wygenerowanie statystyk bazy danych. 1 Statystyki zasobów – ilość zasobów z różnymi statusami zasobu i dla różnych źródeł finansowania. 2 Statystyka wykorzystania zasobów – obejmuje: – statystyki odwiedzin; – statystyki wyszukiwań, w tym: proste, zaawansowane, przeglądanie, wykorzystanie elementów opisu rzeczowego jako wyrażeń wyszukiwawczych; – przeglądanie opisów szczegółowych; – ilość odwołań do źródeł z wyników wyszukiwania w BazTOLu. 5.2.3. Opcja Użytkownicy – – – umożliwia: dodawanie, edycję i usuwanie danych redaktorów i recenzentów; nadawanie praw redaktorom i recenzentom. 5.3. Moduł czytelnika Jest to interfejs dla użytkowników, pragnących skorzystać z informacji zawartych w bazie i posiada rozbudowane funkcje wyszukiwania. 5.3.1. Opcja Wyszukiwanie 1 Przeglądanie zasobów wg dziedzin i poddziedzin - dla każdej dziedziny i poddziedziny podana jest ilość przyporządkowanych, udostępnionych zasobów, Wyszukiwanie proste w ramach dziedzin i poddziedzin. Wyszukiwanie zaawansowane – wg różnych kryteriów: 2 3 – – – – wyszukiwanie słowa, wyrażenia, sumy słów, maskowanie znaków; ograniczenie wyszukiwania do pól tytuł, opisu rzeczowego (dziedziny, poddziedziny, słów kluczowych), opisu zasobu; ograniczenie wyszukiwania do dziedziny; ograniczenie wyszukiwania do typu źródła. BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości… 137 5.3.2. Opcja Zgłoś uwagi 1 Zgłaszanie propozycji zasobu – zarówno czytelnik, jak i redaktor ma możliwość zgłoszenia propozycji wprowadzenia do bazy znalezionego źródła. Propozycje są przesyłane bezpośrednio do redaktorów odpowiedzialnych za katalogowanie wybranej dziedziny. 2 Zgłoszenie błędu – formularz umożliwia przesłanie informacji o zauważonym błędzie w opisie zasobu lub niedostępnym źródle. 3 Uwagi, komentarze – formularz do przesyłania komentarzy na temat działania bazy danych. 6. Podsumowanie Na świecie powstało kilka ciekawych inicjatyw w celu zapanowania nad chaosem informacyjnym w Internecie i ułatwienia użytkownikom dotarcia do poszukiwanej informacji. Przykładami takich serwisów są BUBL (http://bubl.ac.uk/), Intute (http://intute.ac.uk/) czy Vascoda (http://www.vascoda.de/). W Polsce do tej pory użytkownicy mieli do dyspozycji jedynie zestawienia linków polecanych przez różne instytucje naukowe, zamieszczające je na swoich stronach WWW. Aktualnie jedynym serwisem spełniającym kryteria serwisów subject gateway jest BazTOL, przewodnik po polskich, internetowych zasobach naukowo-technicznych. Jest to inicjatywa tym cenniejsza, że powstała we współpracy wielu instytucji i zaangażowania wielu osób. Mamy nadzieję, że spełni oczekiwania użytkowników oraz twórców. Bibliografia [1] Derfert-Wolf, Lidia; Ganińska, Halina; Płoszajski, Grzegorz. Koncepcja tworzenia serwisu typu subject gateway «BazTOL – polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych» [online]. Edycja z 11 września 2007. [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/Portal%20BazTOL-v2.2.pdf>. [2] Bajer, Jakub; Ober, Krzysztof. Specyfikacja oprogramowania portalu «Polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych» pod nazwą BazTOL [dokument niepublikowany]. Wersja 1. Poznań : Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej, 7 września 2007. [3] Instrukcja katalogowania zasobów w portalu BazTOL [online]. Wersja 4.01. [dostęp 28 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/ BazTOL-Instrukcja%20katalogowania%20zasob%F3w%20w%20portalu% 20BazTOL%20w.4_01.d%85.pdf>. [4] Pomianowicz, Joanna. Zarządzanie kolekcją i wprowadzanie danych w ujęciu organizacyjnym [online] Wersja 2.1. [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOL-Zarzadzanie%20koekcja%20i%20 wprowadzania%20danycg.pdf>. [5] Derfert-Wolf, Lidia. Strategie wyszukiwania źródeł sieciowych : materiał pomocniczy dla redaktorów BazTOL [online] [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOL_strategia_wyszukiwania.htm>. [6] Bednarek-Michalska, Bożena. Ocena jakości źródeł internetowych z zakresu techniki [online] [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: 138 Joanna Pomianowicz <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOL%20Ocena-jakosci-zrodelinternetowychw%20BazTOL.pdf>. [7] Szpunar, Magdalena. Internet - medium informacji versus dezinformacji. W: e-mentor [online]. 10.04.2007, nr 2/2007 [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.e-mentor.edu.pl/index.php?numer=19&all=1>. [8] Derfert-Wolf, Lidia. Serwisy tematyczne o kontrolowanej jakości w Internecie – subject gateways. W: Biuletyn EBIB [online]. Nr 6/2004 (57) czerwiec/lipiec [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00004913/01/ derfert_gateways.pdf>. [9] Derfert-Wolf, Lidia. Odkrywanie niewidzialnych zasobów sieci [online] [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00008560/01/derfert_ CPI.pdf>. Rozdział IV / Chapter IV TECHNOLOGIE. PROGRAMY. TRENDY TECHNOLOGIES. SOFTWARE. TRENDS 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Małgorzata Furgał Politechnika Poznańska w Poznaniu Biblioteka Główna [email protected] Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych technologiach An academic library’s offer of information services based on the new technologies Abstract Artykuł jest próbą przedstawienia oferty usług informacyjnych biblioteki akademickiej opartych na nowych technologiach oraz rzucenia światła na kierunek zmian w najbliższych latach. Dzięki Internetowi, powstałych w nim stronom www i wreszcie portalom bibliotecznym użytkownik biblioteki może dzisiaj jak przez wrota dotrzeć do narzędzi pomocnych w porządkowaniu szumu informacyjnego jaki od dłuższego czasu daje się wszystkim we znaki. Właściwe dla dziedziny koncerny przemysłowe od wielu lat przygotowują infrastrukturę informacyjną,, biblioteki natomiast starają się z tych dóbr mądrze wybierać to, co dla ich użytkowników jest najbardziej przydatne. Omówiono zatem kilka funkcjonujących od lat programów do katalogowania, dostępne specjalistyczne bazy danych oraz narzędzia wspomagające korzystanie z nich, rozwijający się proces digitalizacji i udostępniania zbiorów bibliotecznych w Internecie oraz najnowsze propozycje usług ułatwiających użytkownikom dostęp do e- zasobów. Przedstawiony poniżej materiał pokazuje jak formy usług ewoluowały w ostatnich latach wraz ze zmieniającą się postacią fizyczną źródeł informacyjnych, kiedy to źródła elektroniczne na dobre zagościły w bibliotekach; począwszy od wspierania w poszukiwaniu tzw. „metainformacji”, rozumianej jako informacji o lokalizacji źródła, jego cechach fizycznych i zawartości intelektualnej, poprzez udostępnianie informacji o charakterze faktograficznym, jak encyklopedie, słowniki itp., aż do udostępniania źródeł stricte naukowych. Słowa kluczowe technologie informacyjne; system biblioteczno-informacyjny; oprogramowanie dla bibliotek; digitalizacja; biblioteka wirtualna Abstract The paper attempts to present an offer of information services of academic library based upon new information technologies and shed light on how it will be changing in the next couple of years.Thanks to Internet, its web pages and, in the end, libraries’ web portals, which are like a gateway which enables libraries’ users to access all the tools necessary to help cope with information overload, which everybody has been contending with for some time now. Relevant industrial groups have been preparing IT infrastructure for many years. Libraries, however, have been trying to make prudent decisions to choose what their users will find the most useful. Therefore, the paper discusses how cataloguing software, present for many years, works, how specialist data bases are built and what kind of tools support them, how book collections are digitalised and how they are made available, and finally it presents recent offers of services to make the access to e-resources easy. The presented bellow material describes how in the last couple of years forms of IT services have been evolving, as the physical shape of information sources has been changing and electronic sources have become commonplace in libraries. There has been a shift from support in searching the so called “metainformation”, understood as information about the source’s localization, its physical features and intellectual content Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych ... 141 to making factual information available, such as encyclopaedias, dictionaries, etc., and to making purely scientific information available. Keywords information technologies; library information system; library supporting software; digitization; virtual library 1. Wprowadzenie Internet stał się przed kilkunastu laty nową, wspaniałą dla bibliotek możliwością wyjścia do użytkownika i zaproszenia go do korzystania z usług inaczej. Z każdym następnym rokiem witryny i portale udoskonalano, a usług na nich przybywało i przybywa nadal. W artykule omówiono niektóre z programów i narzędzi funkcjonujących w bibliotekach akademickich i wpływających od jakiegoś czasu na nową jakość świadczonych tam usług, kilka narzędzi działających od niedawna oraz te ostatnio testowane. Analizę przeprowadzono w oparciu o informacje zawarte na stronach www oraz drukowane materiały informacyjne wydawane przez biblioteki, ale także dzięki znajomości z autopsji kilku polskich placówek akademickich. Pierwszymi narzędziami, które zastosowano w większości bibliotek akademickich były katalogi, które w oparciu o nowoczesne systemy biblioteczne dały użytkownikom dogodny dostęp do zbiorów bibliotecznych. Wśród funkcjonujących obecnie w Polsce katalogów jedne są bardziej rozpowszechnione w bibliotekach akademickich, inne mniej. 2. Katalogi biblioteczne w Internecie Stosowane od połowy lat 90. XX wieku systemy biblioteczne takie, jak ALEPH1, HORIZON2, VTLS3, PROLIB4, czy SOWA5 (rysunek 1) wyposażono w moduł katalogowania, który dał użytkownikom narzędzie umożliwiające zdalne przeglądanie zasobów bibliotecznych . W następnym etapie możliwe stało się zamawianie przez Internet oraz przeglądanie konta czytelnika. Z czasem część systemów wyposażono w funkcje przedłużania wypożyczonych pozycji, zamawiania kopii artykułu, przeglądania zbiorów całej sieci bibliotecznej oraz możliwość linkowania do wersji elektronicznej czasopisma możliwość linkowania do wersji elektronicznej czasopisma, o ile biblioteka oferuje prenumeratę w dwóch wersjach możliwość linkowania do wersji elektronicznej czasopisma, o ile biblioteka oferuje prenumeratę w dwóch wersjach. Możliwość linkowania do wersji elektronicznej czasopisma, o ile biblioteka oferuje prenumeratę w dwóch wersjach możliwość linkowania 1 ALEPH jest wykorzystywany m. in. przez: Sieć Bibliotek Naukowych w Białymstoku, Bibliotekę Główną Politechniki Warszawskiej, Bibliotekę Główną Politechniki Szczecińskiej i Bibliotekę Sejmową. 2 HORIZON funkcjonuje w bibliotekach Poznańskiej Fundacji Biblioteki Naukowych, Łódzkiej Akademickiej Sieci Bibliotecznej czy biblioteki w Bydgoszczy i Toruniu. 3 VTLS jest stosowany w Krakowskim Zespole Bibliotecznym. 4 PROLIB działa w BG Politechniki Śląskiej w Gliwicach i Bibliotece Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. 5 SOWA jest w Bibliotece Politechniki Opolskiej, Politechniki Radomskiej oraz WAT. 142 Małgorzata Furgał do wersji elektronicznej czasopisma, o ile biblioteka oferuje prenumeratę w dwóch wersjach. Rysunek 1. Wynik wyszukiwania w katalogu SOWA Żródło: strona www Biblioteki Politechniki Opolskiej Katalogi widoczne w Internecie wdrożono w bibliotekach po to, aby poprawić jakość usług i nadążać za oczekiwaniami czytelników. Dzisiaj strony www bibliotek oferują użytkownikom także dostęp do innych katalogów, takich jak Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich KaRo (http://karo.umk.pl/), Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT (http://www.nukat.edu.pl/), czy centralny katalog światowy WorldCat (http://firstsearch.oclc. org/fsip?done=referer) (rysunek 2) i inne. Rysunek 2. Wynik wyszukiwania w katalogu WorldCat Źródło: strona www Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych ... 143 Katalogi zapewniają szybką, zdalną informację o posiadanych przez biblioteki zasobach oraz o lokalizacji poszukiwanej pozycji i formie jej udostępniania. Wspierają tym samym użytkowników w poszukiwaniu tzw. metainformacji. Bardzo szybko okazało się jednak, że to za mało, zwłaszcza dla bardziej wymagających i biblioteki zmuszone były pójść dalej w udoskonalaniu usług online. 3. Bazy danych Rozpoczęto dokonywanie zakupów światowych bibliograficznych baz danych - początkowo ostrożnie i najchętniej przez konsorcja biblioteczne, z racji wysokich cen. Początkowo bazy danych oferowano głównie na nośnikach fizycznych (CD-ROM); bardzo intensywny rozwój technologii informacyjnych, również w Polsce, szybko spolaryzował uwagę zainteresowanych na zasobach dostępnych powszechnie w sieci.6 Niektóre były aktualizowane tylko do początku XXI wieku. Firmy oferujące bazy danych wypracowały nowoczesną, interesującą dla współczesnego użytkownika formę baz bibliograficznych i bibliograficznoabstraktowych. Dzisiaj ich lista znacznie wydłużyła się, oferta ciągle się rozszerza, a biblioteki pod naporem potrzeb swych użytkowników stale tę listę modyfikują. Jednocześnie z zakupem zasobów światowych rozpoczęła się „ekspansja” baz polskich do środowiska Internetu7. Potrzeba tworzenia takowych wiązała się oczywiście z koniecznością dotrzymania kroku wymaganiom użytkowników, którzy coraz chętniej sięgali po źródła elektroniczne w swych poszukiwaniach literaturowych. Polskie bazy wypełniają lukę w informacji dostarczanej z zachodu, opierają się bowiem w przeważającej mierze o krajowe źródła i są dostępne nieodpłatnie. Nie bez znaczenia też dla części osób przeszukujących bazy jest możliwość pozyskiwania informacji w języku polskim. W chwili obecnej na portalach bibliotecznych co jakiś czas pojawiają się nowe krajowe zasoby, a statystyki sporządzane w bibliotekach donoszą, że cieszą się one rosnącym powodzeniem8. Tak więc w stosunkowo krótkim czasie skromne wcześniej strony www bibliotek przekształciły się w wielu przypadkach w całkiem pokaźne portale dające użytkownikom możliwość przejścia przez nie do różnorodnych źródeł informacji. Jednocześnie jednak zaczęto odczuwać coś na kształt klęski urodzaju. Poszukiwania literaturowe w katalogach i bazach bibliograficznych, przechodzenie z witryny do witryn pochłaniało mnóstwo czasu. Zrodziła się 6 Na stronach www bibliotek pod koniec lat 90. XX wieku zamieszczano informacje o udostępnianiu m.in.takich baz jak: Inspec, Iconda, Environment Abstracts, Chemical Abstracts, Science Citation Index, czy Current Contents. 7 Wśród nich wymienić należy: BazTech, BazTOL, SympoNET, Bazy Biblioteki Narodowej, bibliografie publikacji pracowników. 8 Baza rozpraw habilitacyjnych i doktorskich pracowników Akademii Medycznej w Gdańsku, Bibliografia Dorobku Naukowego UMCS w Lublinie, bibliografie publikacji pracowników uczelni poznańskich, krakowskich, lubelskich, bydgoskich, warszawskich itd. 144 Małgorzata Furgał zatem konieczność dostarczenia narzędzi, które uporządkowałyby źródła informacji i zamiast zniechęcać zachęcały wszystkich do korzystania z nich. Pierwszą pomoc przyniosły serwery linkujące – narzędzia typu Open URL-Resolver (rysunek 3), umożliwiające zintegrowany dostęp do e-zasobów biblioteki. Rysunek 3. Schemat działania serwera typu Open URL Źródło: strona www EBSCOhost Dla przeglądających bazy bibliograficzne i bibliograficzno-abstraktowe zmuszonych dotąd przenosić się z nich na dalsze poszukiwania do katalogu, do serwisów czasopism, do Internetu oznacza to, że odtąd wszystkie te czynności wykonuje za nich program komputerowy. Rysunek 4. Okno wyników wyszukiwania serwera LinkSource Źródło: strona www Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych ... 145 Jednym bowiem kliknięciem użytkownik przenosi się z interesującego go rekordu bibliograficznego do nowego okna (rysunek 4), w którym znajdują się odnośniki do: – – – – pełnego tekstu (jeżeli tytuł jest prenumerowany przez bibliotekę lub jest w wolnym dostępie); katalogu biblioteki macierzystej lub innych katalogów; wypożyczalni międzybibliotecznej lub wyszukiwarki naukowej (w zależności od indywidualnych ustawień linków przez osobę administrującą serwer; administrator oczywiście stara się możliwie jak najbardziej dostosować do potrzeb użytkownika w tym zakresie). 4. Czasopisma elektroniczne Po bazach bibliograficznych i bibliograficzno-abstraktowych przyszła kolej na zakup czasopism elektronicznych, niezwykle gorąco przyjętych przez środowisko akademickie. Początkowo pojawiły się one jako dodatek do prenumeraty drukowanej; jednak na skutek stale rosnącego zainteresowania e-formą wydawcy coraz chętniej proponowali prenumeratę e-only. Dzisiaj stały czytelnik czasopism zachodnich przegląda je głównie na monitorze swojego komputera, bez konieczności fatygowania się do czytelni. Do celów naukowych może je przeglądać, drukować i zapisywać tworząc mini archiwa. Ta część oferty bibliotek akademickich bardzo dobrze obrazuje ewolucję świadczonych usług od tradycyjnego udostępniania źródeł fizycznych do zapewniania masowego dostępu elektronicznego9. Oferta wydawców stale rośnie, a co za tym idzie przybywa serwisów czasopism na portalach bibliotecznych. Po kilku pierwszych latach zachwytu narastającą liczbą czasopism, pojawił się problem czasochłonności w ich przeszukiwaniu. W odpowiedzi na te potrzeby polskie i zachodnie firmy informatyczne stworzyły programy, dzięki którym możliwa stała się konsolidacja wielu serwisów czasopism elektronicznych, zarówno nabywanych na mocy umów licencyjnych, jak i tych obecnych w Internecie w wolnym dostępnie – w jedną bazę. Najpowszechniej używana nazwa tych narzędzi to lista czasopism A-Z. 9 Wśród serwisów oferowanych dzisiaj na bibliotecznych portalach wymienić można czasopisma takich wydawców jak: Elsevier, Springer, American Chemical Society (ACS), Emerald, American Institute of Physics i American Physical Society oraz czasopisma zawarte w bazach dostarczanych przez EBSCOhost, ProQuest Information and Learning czy ABE Marketing. Małgorzata Furgał 146 Rysunek 5. Lista czasopism A-Z Źródło: strona www Biblioteki Głównej Politechniki Wrocławskiej Działające na stronach bibliotek listy różnią się między sobą nieco wyglądem i funkcjonalnością. Jedne są wykazem dostępnych e-czasopism (rysunek 5), gdzie każdy tytuł jest linkiem na stronę wydawcy lub dostawcy źródła, inne posiadają więcej zakładek z opcjami wyszukiwawczymi (rysunek 6), np. wyszukiwanie alfabetyczne, wg dziedziny, przez wpisanie tytułu, słowa z tytułu, wydawcy bądź nr ISSN. Rysunek 6. Lista czasopism A - Z Źródło: strona www Biblioteki Głównej UMCS w Lublinie Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych ... 147 Wszystkie one mają jeden wspólny cel – ułatwianie użytkownikom przeszukiwania coraz pokaźniejszych zasobów e-czasopism. Ze statystyk oraz badań ankietowych wynika, że zadanie swoje spełniają wzorowo i nikt już nie wyobraża sobie dzisiaj poszukiwania artykułów w czasopismach przeglądając kolejno wszystkie dostępne serwisy czasopism. 5. Książki elektroniczne Na początku tego stulecia na portalach bibliotecznych pojawiły się również pierwsze książki elektroniczne zachodnich dostawców. Początkowo były to głównie źródła dostarczające informacji o charakterze faktograficznym10, typu encyklopedie i słowniki11. Z czasem biblioteki, zachęcane coraz ciekawszymi ofertami zachodnich wydawców i dostawców, zaczęły ostrożny (również ze względów finansowych) zakup serii wydawniczych książek elektronicznych (e-booków). Książki te to już zupełnie inna generacja zasobów elektronicznych. Ich niezaprzeczalną wartość podnosi wyposażenie w narzędzia interaktywne (tabele, kreślarki wykresów, hipertekst), niezwykle pomocne w pracach badawczych naukowców i studiach młodzieży akademickiej. Bardzo ważny w korzystaniu z książki elektronicznej jest wygodny system wyszukiwawczy, który pozwala szybko dotrzeć do potrzebnych danych, bez konieczności przeglądania publikacji strona po stronie. Po pierwszych więc testach i nieśmiałych zakupach e-booki na dobre zagościły na bibliotecznych stronach www; śmiało można powiedzieć, że rośnie rzesza gorących zwolenników pracy z książką elektroniczną12. 6. Polskie zasoby cyfrowe Powstałe - w ramach prac badawczych Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego (PCSS) - oprogramowanie dLibra 13 wzmocniło hybrydowy charakter bibliotek. Program umożliwił przechowywanie zasobów cyfrowych dowolnego formatu i ich udostępnianie czytelnikom na specjalnie dedykowanych stronach www. Dało to początek bibliotekom cyfrowym. Pierwsza była Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (2002 r.), obecnie, obok Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, największa. Dla użytkowników pojawiła się szansa - często jedyna - na wgląd w dorobek dziedzictwa narodowego, ale przede wszystkim na przeglądania materiałów dydaktycznych i naukowych brakujących na półkach, bądź oddalonych od miejsca pracy i nauki. Bibliotek cyfrowych przybywa; i tych opartych na dLibrze działa obecnie już 1814, a liczba zamieszczona w nich publikacji 10 Ganińska, Halina. Informacja naukowo-techniczna jako baza wiedzy wspomagająca działalność edukacyjno-badawczą w wyższej uczelni technicznej. W: Zarządzanie wiedzą w szkolnictwie wyższym. Gdańsk : Politechnika Gdańska, 2004, s. 85-94. 11 Beilstein [online]; Encyclopedia Britannica [online]; Wiley Encyclopedia of Electrical and Electronics Engineering [online]; Leksyka [online]. 12 Wśród udostępnianych przez biblioteki kolekcji wymienić można: Referex Engineering, Knovel Library, kolekcje Organisation for Economical Co-operatiopn and Development (OECD), MyLibrary, Ebrary. 13 Stroiński, M.; Węglarz J. Znaczenie e-infrastruktury dla nauki. W: Nauka, 2008/2, s. 57-94. 14 Ibidem Małgorzata Furgał 148 przekroczyła 150 tys.15. Bibliotekarze z zapałem zajęli się digitalizacją zbiorów, no i oczywiście przybywa grono zainteresowanych nową usługa użytkowników. To oni właśnie, zwłaszcza ci najmłodsi, będą prawdopodobnie stanowić główną grupę nacisku na elektroniczną prezentację zasobów bibliotek. 7. Zdalny dostęp do zasobów elektronicznych Usługą gorąco przyjętą przez użytkowników w ostatnich latach było narzędzie umożliwiające dostęp zdalny do licencjonowanych baz danych i książek. Dzięki serwerom proxy, systemowi HAN bądź OneLog można przeglądać e-zasoby w domu, w podróży i w dowolnym miejscu na świecie. Ta część biblioteki czynna jest 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu, 365 dni w roku, zaspokajając tym samym potrzeby wszystkich tych, którzy muszą pracować w niedzielę lub w środku nocy i tych, którzy nie przerywając pracy nad publikacją w zaciszu domowym chcą też tam prowadzić dalsze poszukiwania literaturowe. Upoważnionemu użytkownikowi pozostaje tylko zarejestrować się poprzez wypełnienie odpowiedniego formularza (rysunek 7) lub przedłużenie karty bibliotecznej i zobowiązać się tym samym do przestrzegania warunków umowy licencyjnej podpisanej przez bibliotekę z macierzystą uczelnią. Funkcjonujący na serwerze bibliotecznym system po zalogowaniu się użytkownika sprawdza jego uprawnienia i otwiera dostęp do e-zasobów. Rysunek 7. Formularz rejestracyjny dla zainteresowanych dostępem do e-zasobów spoza uczelni Nazwa konta Hasło (tylko litery i cyfry, min.6 znaków) Imię i nazwisko Nr karty bibliotecznej Wydział Instytut/Katedra/Zakład (adres) Adres e-mail Użytkownik: 15 pracownik naukowy doktorant student Jaskowska, Bożena. 150 tys. publikacji online w polskich bibliotekach cyfrowych. W: Internet Standard [online] [dostęp 2 września 2008]. Dostępny w Internecie: <www.internetstandard.pl/news/160445_1.html>. Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych ... 149 OŚWIADCZENIE Zobowiązuję się do przestrzegania warunków umowy licencyjnej i praw autorskich oraz do korzystania z baz tylko dla własnych potrzeb naukowych, edukacyjnych i poznawczych. Zobowiązuję się do nieudostępniania swojego konta i hasła osobom trzecim. Przyjmuję do wiadomości, że nieprzestrzeganie zasad i warunków korzystania z powyższej usługi może spowodować zamknięcie konta. ------------------------ ----------------------- ------------------------------- Podpis użytkownika Podpis promotora Podpis bibliotekarza Źródło: strona www Biblioteki Głównej Politechniki Białostockiej 8. Wyszukiwarki Spełnieniem oczekiwań pracowników i studentów uczelni wyższych mogą stać się też najnowsze propozycje oprogramowania wspomagającego przeszukiwanie źródeł danych, jakimi są multi- i metawyszukiwarki. Rys. 8. Strona wyszukiwawcza metawyszukiwarki WebFeat Źródło: strona www Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej Testowane ostatnio WebFeat (rysunek 8) SearchSolver czy Illumina to narzędzia zarówno dla początkujących, jak i dla bardziej wymagających użytkowników. Przyjazny intefejs i opcje prostego wyszukiwania zachęcają nawet najbardziej nieśmiałych; natomiast możność zastosowania bardziej 150 Małgorzata Furgał zaawansowanych strategii wyszukiwawczych zadowoli tych o wyższych wymaganiach. Dobra metawyszukiwarka umożliwia przeglądanie wszystkich baz bibliograficznych i bibliograficzno-abstraktowych dostępnych ze strony biblioteki, serwisów czasopism licencjonowanych i tych z wolnego dostępu, katalogów bibliotecznych, książek elektronicznych, czy np. wyszukiwarek internetowych typu Google Scholar i Scirus. Nie wstając od biurka, bez przechodzenia z bazy do bazy otrzymujemy w jednym miejscu wszystko, co można uzyskać z portalu bibliotecznego na zadany temat. Przypuszczalnie wkrótce tego typu wsparcie będzie oferować na swoich stronach wiele bibliotek akademickich. 9. Podsumowanie Jak widać z tego krótkiego przeglądu, biblioteki akademickie w Polsce starają się iść z duchem czasu; wykorzystując najnowsze technologie informacyjne oferują swoim użytkownikom usługi na jak najwyższym możliwym poziomie. Sami użytkownicy również coraz częściej chcą mieć wpływ na to, co portal biblioteczny powinien zawierać i jakie usługi wirtualne świadczyć. Być może odpowiedzią na te oczekiwania staną się serwisy Web 2.0, które osobom odwiedzającym strony www dają możliwość ingerowania w treść i wchodzenia tym samym w interakcje z autorami stron. Może więc z czasem stworzony statyczny portal zamieni się np. w miejsce pośredniczące w wymianie wiedzy? Sfera usług informacyjnych biblioteki z pewnością musi ciągle ewoluować, co w niedługim czasie prawdopodobnie doprowadzi do całkowitej reorganizacji struktur bibliotecznych. Proces ten kształtuje nową inną bibliotekę,w literaturze nazywa się to już de-konstrukcją biblioteki16. Hasła tego nie należy mylić z destrukcją, gdyż ma ono wydźwięk jak najbardziej pozytywny. Zmierza co prawda do przebudowy lub nawet zburzenia panującej dotąd spokojnej harmonii (i to oczywiście może niektórych bibliotekarzy niepokoić), ale prowadzi do tworzenia nowego, lepszego dla użytkownika systemu – a to powinno być nadrzędnym celem biblioteki dbającej o dobro użytkownika. Zjawisko to może doprowadzić m.in. do zmiany hierarchii ważności poszczególnych oddziałów i stanowisk w bibliotece, a nawet do ich zaniku w związku z rozbudową działalności dotąd marginalnych. Sytuację z jaką mamy do czynienia wymusza oczywiście na nas bibliotekarzach nasz coraz bardziej wymagający użytkownik, który już teraz chciałby być obsłużony tylko wirtualnie. Nie wiadomo czy wszystkie placówki sobie z tym poradzą, a o tym, która znajdzie swoje miejsce w wymagającym świecie odbiorców usług informacyjnych decydować będzie atrakcyjność oferty oraz umiejętności i mobilność pracowników. 16 Kamińska-Czuba, Barbara. Nowe technologie a de-konstrukcja biblioteki [online] [dostęp 21 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://bg.uwb.edu.pl/?go=1_12>. Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych ... 151 Bibliografia [1] Ganińska, Halina. Informacja naukowo-techniczna jako baza wiedzy wspomagająca działalność edukacyjno-badawczą w wyższej uczelni technicznej. W: Zarządzanie wiedzą w szkolnictwie wyższym. Gdańsk : Politechnika Gdańska 2004, s. 85-94. [2] Jaskowska, Bożena. 150 tys. oblikacji online w polskich bibliotekach cyfrowych. W: Internet Standard [online] [dostęp 2 września 2008]. Dostępny w Internecie: <www.internetstandard.pl/news/160445_1.html>. [3] Stroiński, M.; Węglarz, J. Znaczenie e-infrastruktury dla nauki. W: Nauka, 2008/2, s. 57-94. [4] Kamińska-Czuba, Barbara. Nowe technologie a de-konstrukcja biblioteki [online] [dostęp 21sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://bg.uwb.edu.pl/?go=1_12>. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Arkadiusz Pulikowski Uniwersytet Śląski w Katowicach Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej [email protected] Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch ery druku? Electronic book on electronic paper. Is it the twilight of the print era? Abstrakt W artykule przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych na jednym z dostępnych od niedawna w Polsce czytników dokumentów elektronicznych. E-czytniki wykorzystują do wyświetlania informacji papier elektroniczny (e-papier). Nie emituje on światła, dzięki czemu nie męczy wzroku, jak to czynią wyświetlacze monitorów komputerowych, laptopów, palmtopów itp. Niewielkie rozmiary i waga czytników w połączeniu z zaletami e-papieru sprawiają, że stają się one realnym zagrożeniem dla druku. Na ile realne jest to zagrożenie pokazują wyniki badań, przeprowadzone na grupie ochotników, której głównym zadaniem było porównanie komfortu czytania dokumentu drukowanego i wyświetlanego na e-papierze. Słowa kluczowe elektroniczny papier; e-papier; e-ink; e-czytnik; badanie użytkowników Abstract The paper discusses ebook readers that utilize e-paper technology to display information. E-paper doesn't emit light, therefore it doesn't strain eyes, which is characteristic of personal computers, laptops, palmtops etc. Small size and weight of ebook readers in connection with merits of e-paper makes the device a real threat for print. To what extent the threat is real show the research results presented in this paper. The research was conducted on a group of volunteers, whose main task was to compare the comfort of reading of an e-paper and printed document. Keywords electronic paper; e-paper; e-ink; e-book reader; e-reader; user study 1. Wprowadzenie Papier elektroniczny (e-papier) to rodzaj wyświetlacza imitujący tradycyjny papier. Od powszechnie dostępnych wyświetlaczy używanych w monitorach, telefonach komórkowych i innych urządzeniach odróżnia go przede wszystkim brak podświetlenia. E-papier świeci światłem odbitym podobnie jak zwykły papier. Charakterystyczne dla e-papieru jest również to, że do wyświetlenia tekstu nie wymaga energii. Pobór prądu następuje jedynie w momencie zmiany strony, czemu towarzyszy charakterystyczne odświeżenie ekranu, określane często jako błysk. Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch... 153 Elektroniczny papier został wynaleziony przez Nicholasa Sheridona w 975 roku, wówczas pracownika firmy Xerox. Jest on również autorem samego pojęcia „e-papier”1. Wynalazek Sheridona musiał czekać na zastosowanie praktyczne prawie 30 lat. Dopiero w kwietniu 2004 roku powstało pierwsze komercyjne urządzenie wykorzystujące elektroniczny papier – LIBRIe. Zostało one udostępnione na rynku japońskim przez firmę Sony. Elektroniczny papier jest wykorzystywany nie tylko do wyświetlania dokumentów elektronicznych. Stosuje się go na przykład w wyświetlaczach telefonów komórkowych, wyświetlaczach zegarków, a nawet w tablicach ogłoszeniowych. Niewielki pobór energii będzie z pewnością zachętą dla producentów innych typów urządzeń, co przyczyni się do ekspansji e- papieru w zupełnie nowe obszary zastosowań. E-czytniki (e-readers, e-book readers) to urządzenia służące do wyświetlania dokumentów elektronicznych. Były dostępne na długo przed wprowadzeniem e-papieru do masowej produkcji (2004), ale wykorzystywały wyświetlacze emitujące światło i męczące wzrok. Najnowsze e-czytniki do wyświetlania tekstu wykorzystują e-papier, głównie w technologii E Ink opracowanej przez E Ink Corporation. Najnowsza odmiana E Inku to Vizplex. Charakteryzuje się tłem jaśniejszym o 20% i dwa razy szybszym czasem odświeżania w porównaniu do poprzednika2. Przełomowym momentem na drodze do upowszechniania e-czytników było z pewnością wprowadzenie do sprzedaży, w listopadzie 2007 roku przez największą na świecie księgarnię internetową Amazon, urządzenia o nazwie Kindle. Magazyn Time podał w lipcu 2008 roku interesujące informacje na temat tego czytnika3. Aż 12 procent książek sprzedawanych w czerwcu 2008 roku przez księgarnię Amazon było przeznaczonych dla Kindle’a. Odsetek ten dotyczy książek dostępnych zarówno w wersji elektronicznej, jak i drukowanej. Amazon ma w ofercie 130 tysięcy takich pozycji. Według szacunków Marka Mahaneya, analityka Citigroup, Amazon sprzeda w 2008 roku 380 tysięcy e-czytników Kindle wobec wcześniej planowanych 190 000. Oznaczałoby to osiągnięcie tempa sprzedaży na poziomie iPhone’a w pierwszym roku sprzedaży4. E-papier wyświetla na razie obraz w odcieniach szarości, ale są już opracowane kolorowe protytypy oraz jeden kolorowy e-czytnik dostępny w sprzedaży - FLEPia firmy Fujitsu5. Wszystkie czytniki elektroniczne posiadają wbudowaną pamięć (64-512MB) oraz gniazda kart pamięci (SD, MMC, Memory Stick), pozwalające rozszerzyć dostępną pojemność. E1 Chrostowski, J. Książki na przemiał? W: Wiedza i Życie. 2008, nr 8, s. 61. Ibidem. 3 Quittner, J. Amazon Kindle Sales on the Rise? [online].2008-07-09 [dostęp 3 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.time.com/time/business/article/0,8599,1821451,00.html>. 4 Lee, E. Amazon Relies on Customers to Pimp the Kindle [online].2008-08-26 [dostęp 3 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wired.com/techbiz/media/news/2008/08/ portfolio_0826>. 5 Chrostowski, J. Książki ..., op.cit., s. 63. 2 Arkadiusz Pulikowski 154 czytniki obsługują wiele różnych formatów plików tekstowych, graficznych, a nawet dźwiękowych. Z komputerem łączą się przez port USB. Wyświetlacze mają przekątną od 5” do 9,7” (A4). W Polsce są obecnie dostępne: – – – – Sony Reader PRS 505 przez Allegro w cenie 840-880 zł z USA; Hanlin eReader na Allegro i na www.ebookreader.pl w cenie 1090 zł; Cybook Gen3 na www.e-czytnik.pl za 1329 zł – wykorzystany w badaniu; iRex iLiad na www.e-czytnik.pl za 2634 zł. Parametry wymienionych modeli oraz promowanego przez księgarnię Amazon Kindle’a zostały zestawione w tabeli 1. Oprócz tych urządzeń, na świecie są dostępne jeszcze: STAReBOOK, Astak Mentor, GeR2, BeBook. Tabela 1. Parametry wybranych e-czytników Rodzaj wyświetlacza Bookeen Sony Reader HanLin Amazon iRex ILiad Cybook Gen 3 PRS-505 eBook Kindle E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink Długość [mm] 188 175 184 190 216 Szerokość [mm] 118 122 120 134 155 Grubość [mm] 8,5 8 10 18 16 Waga [g] 174 250 200 289 388 Rozmiar wyświetlacza 90x120mm 6” 90x120mm 6” 90x120mm 6” Rozdzielczość wyświetl. 800x600 166,7 dpi 800x600 166,7 dpi 800x600 166,7 dpi 800x600 166,7 dpi 1024x768 158 4 8 4 4 16 8000 7500 9000 bd. bd. Liczba odcieni szarości Żywotność baterii [liczba wyświetl. stron] 90x120mm 122x163mm 6” 8,1” Źródło: E-book Reader Matrix [online] [dostęp 3 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://wiki.mobileread.com/wiki/E-book_Reader_Matrix>. 2. Cel badania Producenci i dystrybutorzy e-czytników zapewniają potencjalnych klientów, że wykorzystywany przez nich e-papier odtwarza w dużym stopniu właściwości tradycyjnego papieru. Przeprowadzone badanie miało na celu sprawdzenie, na ile wiarygodne są te zapewnienia i czy rzeczywiście zbliża się koniec ery druku. 3. Metodologia badania W badaniu wzięło udział 50 osób, pracujących na co dzień z komputerem i mających, przynajmniej potencjalnie, częsty kontakt z książką. Respondentów można podzielić na trzy grupy: Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch... – – – 155 20 bibliotekarzy z Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego (UŚ); 15 pracowników Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UŚ; 15 studentów tego samego Instytutu. Wymienione grupy nie były przedmiotem analizy porównawczej z uwagi na mały związek takiego porównania z głównym celem badania. Każda osoba biorąca udział w badaniu była na początku zapoznawana z jego celem, kolejnymi etapami, a także miała możliwość zewnętrznego obejrzenia e-czytnika. Następnie respondenci byli proszeni o wypełnienie pierwszej części ankiety6, zawierającej 5 pytań wprowadzających. Ostatnie z nich, dotyczące ogólnego nastawienia do e-czytnika przed badaniem, było powodem rozbicia ankiety na dwie części. Zasadnicze badanie polegało na przeczytaniu fragmentu tekstu z książki drukowanej, po czym respondenci kontynuowali lekturę w e-czytniku. Za materiał badawczy posłużyła książka autorstwa Wojciecha Jagielskiego pt. Dobre miejsce do umierania7. To bardzo dobry reportaż z targanego do wieków konfliktami terenu Zakaukazia. Istotnym argumentem przemawiającym za wykorzystaniem tej właśnie książki, oprócz interesującej treści, była jej dostępność w wersji elektronicznej. Z internetowego serwisu NEXTO8 została pobrana wersja demo elektronicznej książki, zawierająca pierwszych 16 stron. Respondenci mieli do przeczytania nieco ponad dwie strony tekstu z książki drukowanej, w tym wstęp napisany przez Ryszarda Kapuścińskiego. Przed rozpoczęciem czytania w e-czytniku, ankietowani mogli, w razie potrzeby, dostosować rozmiar czcionki do indywidualnych preferencji. Do przeczytania na e-papierze był ciąg dalszy tekstu czytanego wcześniej w wersji drukowanej, stanowiący odpowiednik trzech stron książki. W zależności od wybranego rozmiaru czcionki liczba zmian elektronicznych stron wynosiła od 5 do 10. Ostatnim etapem badania było wypełnienie drugiej części ankiety, zawierającej 10 pytań. Wśród nich znalazły się najważniejsze, ze względu na cel badania, pytania dotyczące porównania czytelności i poziomu zmęczenia wzroku dla papieru tradycyjnego i elektronicznego. Pytanie nr 7, mające za zadanie ocenę przydatności różnych funkcji i możliwości e-czytników, było jednocześnie ukrytą metodą zapoznania z nimi osób ankietowanych. Dopiero po tym pytaniu respondenci byli ponownie pytani o nastawienie do badanego urządzenia. Wypełnianie jednej ankiety trwało od 10 do 15 minut, w zależności od szybkości czytania respondenta i liczby dodatkowych pytań zadawanych z czystej ciekawości, pobudzonej przez kontakt z nowym urządzeniem. Badanie zostało przeprowadzone we wrześniu 2008 roku. 6 Tekst ankiety znajduje się w załączniku. Jagielski, W. Dobre miejsce do umierania. Warszawa : Wydawnictwo W.A.B., 2005. 8 <http://www.nexto.pl> 7 Arkadiusz Pulikowski 156 4. Wyniki ankiety Na 50 osób biorących udział w sondażu 33 stanowiły kobiety (66%), a 17 mężczyźni (34%). Strukturę wiekową respondentów przedstawia tabela 2. Dwie ostatnie grupy, z uwagi na małą liczebność, zostaną w dalszych analizach połączone w jedną – 40 i więcej. Tabela 2. Wiek respondentów 20 - 29 30 - 39 40 - 49 50 i więcej 23 os. 17 os. 7 os. 3 os. 46 % 34 % 14 % 6% Prawie wszyscy ankietowani – 48 osób (96%) - korzystają z komputera stacjonarnego lub laptopa codziennie lub prawie codziennie. Nie powinno to dziwić, biorąc pod uwagę, że respondenci to pracownicy naukowi, bibliotekarze i studenci. Tylko 2 osoby (4%) pracują z komputerem co kilka dni. Z kolejnego pytania można dowiedzieć się, w jaki sposób ankietowani czytają obszerne dokumenty elektroniczne. Wyniki przedstawia tabela 3. Tabela 3. Sposób odczytu obszernych dokumentów elektronicznych na ekranie monitora na ekranie palmtopa na ekranie telefonu komórkowego robiąc wydruki 46 os. 3 os. 6 os. 92 % 6% 12 % 28 os. 56 % Było to jedyne pytanie, w którym można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Oprócz ekranu monitora, z którego korzysta 92% badanych, dużą popularnością cieszą się wydruki – 56%. Nie zabrakło też miłośników urządzeń przenośnych. Zarówno ekran palmtopa, jak i tefelonu komórkowego znajduje zastosowanie wśród ankietowanych do odczytu dokumentów elektronicznych (odpowiednio 6% i 12%). Ostatnie pytanie z pierwszej części ankiety badało ogólne nastawienie respondentów do e-czytników. Można je określić mianem „pierwszego wrażenia”. Sceptycznie lub obojętnie nastawionych było w sumie 40% badanych, natomiast 60% stanowili respondenci określający swój stosunek to e-czytnika jako pozytywny lub entuzjastyczny. Szczegóły prezentuje tabela 4. Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch... 157 Tabela 4. Ogólne nastawienie do e-czytników przed badaniem sceptyczne obojętne pozytywne entuzjastyczne 6 os. 14 os. 23 os. 7 os. 12 % 28 % 46 % 14 % Pierwsze pytanie drugiej części ankiety, wypełniane po przeczytaniu tekstu w postaci drukowanej i elektronicznej, dotyczyło czytelności tekstu w e-czytniku. Tabela 5 pokazuje jak wypadło porównanie z tradycyjną książką. Tylko jedna osoba (2%) uznała czytelność tekstu wyświetlanego w e-czytniku jako dużo gorszą niż papieru. 30% ankietowanych określiło czytelność e-papieru na poziomie niewiele gorszym od papieru tradycyjnego. Natomiast dla aż 42% czytelność książki elektronicznej była taka sama jak drukowanej. Zaskoczyła liczebność ostatniej grupy, dla której e-papier okazał się bardziej czytelny niż papier tradycyjny – 13 osób (26%). Respondenci z tej grupy wskazywali na dwa atuty e-czytnika zwiększające, ich zdaniem, czytelność tekstu. Pierwszy to możliwość zmiany rozmiaru czcionki, drugi to mniejszy kontrast e-papieru. Jeśli połączyć osoby, uznające czytelność e-papieru jako odpowiadającą drukowi tradycyjnemu lub przewyższającą go w jedną grupę, to będzie ona liczyć 34 osoby, co stanowi aż 68% wszystkich ankietowanych. Tabela 5. Czytelność tekstu w e-czytniku dużo gorsza niż papieru niewiele gorsza od papieru taka sama jak papieru lepsza niż papieru 1 os. 2% 15 os. 30 % 21 os. 42 % 13 os. 26 % Tabela 6 prezentuje ocenę czytelności tekstu w e-czytniku w rozbiciu na grupy wiekowe. Różnice są niewielkie. Respondenci należący do przedziału 20-29 trochę częściej oceniali czytelność e-papieru jako taką samą jak papieru lub lepszą. Tabela 6. Czytelność tekstu e-czytnika przedział wiekowy dużo gorsza niż papieru niewiele gorsza od papieru taka sama jak papieru lepsza niż papieru 20-29 (23 os.) 30-39 (17 os.) 0 os. 4 os. 11 os. 8 os. 1 os. 7 os. 6 os. 3 os. 0% 17 % 48 % 35 % 6% 41 % 35 % 18 % 40 i więcej (10 os.) 0 os. 4 os. 4 os. 2 os. 0% 40 % 40 % 20 % Arkadiusz Pulikowski 158 Pytanie nr 2 miało na celu porównanie poziomu zmęczenia wzroku w kontakcie z wyświetlaczem e-czytnika względem książki drukowanej. Aż 68% uznało, że e-papier męczy wzrok podobnie jak papier drukowany. W tej grupie znalazły się osoby, które zwracały uwagę na brak wśród dostępnych możliwości wyboru, opcji „mniej niż papier”. Taka opcja nie została przewidziana, ponieważ trudno było sobie wyobrazić, że może istnieć nośnik męczący wzrok mniej od papieru. Można przypuszczać, że taką opcję zaznaczyłyby osoby, które w poprzednim pytaniu uznały czytelność wyświetlacza e-czytnika, jako lepszą niż papieru tradycyjnego. Porównując odpowiedzi dla pytań nr 1 i 2, widać duże podobieństwa. Najlepiej zobrazuje to tabela 7, w której oprócz odpowiedzi na pytanie 2. pojawią się odpowiadające im odpowiedzi do pytania nr 1. Tabela 7. Zmęczenie wzroku i czytelność tekstu w e-czytniku Zmęczenie wzroku podobnie jak monitor 2 os. komputera większe niż dla papieru, lecz znacznie mniejsze niż 14 os. na monitorze komputera podobne jak dla papieru 34 os. Czytelność tekstu dużo gorsza niż 1 os. papieru niewiele gorsza od papieru 15 os. 4% 28 % taka sama jak papieru lub lepsza 68 % 34 os. 2% 30 % 68 % Tabela 8 prezentuje ocenę zmęczenia wzroku dla e-czytnika w rozbiciu na grupy wiekowe. Poza niewielkimi odchyleniami panuje wyraźna zgodność w ocenie poziomu zmęczenia wzroku. Tabela 8. Męczenie wzroku dla wyświetlacza e-czytnika przedział wiekowy podobnie jak papier bardziej niż papier, lecz znacznie mniej niż monitor komputera podobnie jak monitor komputera 20-29 (23 os.) 30-39 (17 os.) 40 i więcej (10 os.) 14 os. 61 % 14 os. 82 % 6 os. 60 % 7 os. 30 % 3 os. 18 % 4 os. 40 % 2 os. 9% 0 os. 0% 0 os. 0% Kolejne pytanie miało „udzielić” odpowiedzi na pytanie, jak długie teksty respondenci uważają za możliwe do czytania na e-czytniku. 80% badanych (40 osób) stwierdziło, że mogłoby czytać nawet kilkusetstronicowe dokumenty, natomiast 20% (10 osób), że co najwyżej kilkudziesięciostronicowe. W świetle odpowiedzi udzielonych przez respondentów dla poprzednich dwóch pytań, wyniki te nie powinny dziwić. Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch... 159 Tabela 9 prezentuje odpowiedzi z podziałem na grupy wiekowe. Podobnie jak to miało miejsce w zestawieniu wieku i zmęczenia wzroku, i tym razem nie widać wyraźnych różnic. Tabela 9. Przewidywana długość tekstów możliwych do odczytu na e-czytniku przedział wiekowy nawet kilkusetstronicowych dokumentów co najwyżej kilkudziesięciostronicowych dokumentów 20-29 (23 os.) 30-39 (17 os.) 40 i więcej (10 os.) 20 os. 87 % 13 os. 76 % 7 os. 70 % 3 os. 13 % 4 os. 24 % 3 os. 30 % Pytania nr 4 i 5 dotyczyły gabarytów e-czytnika wykorzystywanego w badaniu. Cybook firmy Bookeen nie odróżnia się pod tym względem od innych urządzeń tego typu produkowanych obecnie na świecie (patrz tabela 1). Można więc go traktować jako typowego reprezentanta 6-calowego e-czytnika. 92% respondentów (46 osób) uznało wymiary Cybooka jako „w sam raz”. Tylko 3 osoby (6%) uznało je za zbyt małe. Znalazła się też jedna osoba (2%), której zdaniem wymiary e-czytnika były za duże. Trochę bardziej zróżnicowane były opinie wyrażane w następnym pytaniu, dotyczącym rozmiaru samego wyświetlacza. Dla 74% respondentów (37 osób) był on „w sam raz”, dla 26% (13 osób) za mały. Nikt nie zaznaczył opcji „stanowczo za mały”. Pytanie nr 6 poruszało problem ciemnego błysku, pojawiającego się podczas zmiany strony na wyświetlaczu. Jest on uwarunkowany technologicznie i występuje we wszystkich e-czytnikach wykorzystujących e-papier firmy E Ink. 17 osób (34%) stwierdziło, że błysk im nie przeszkadza. 27 osób (54%) uznało, że przeszkadza on w niewielkim stopniu. Jedynie 6 osobom (12%) błysk bardzo przeszkadzał. Można powiedzieć, że 88% badanych (44 osoby) określa charakterystyczne odświeżenie ekranu przy zmianie strony, jako przeszkadzające w niewielkim stopniu lub wcale. Pytanie nr 7 prezentowało respondentom dostępne funkcje i możliwości e-czytników. Każdą z nich można było ocenić w trzystopniowej skali jako bardzo przydatną, przydatną i małoprzydatną. Tabela 10 przedstawia uzyskane wyniki. Wartości liczbowe wyróżnione pogrubieniem oznaczają udział procentowy. Pozostałe wyrażają liczbę osób. Większość funkcji i możliwości e-czytników została wyraźnie oceniona jako bardzo przydatna lub przydatna. Niewielu ankietowanych zaznaczało swój wybór w kolumnie „małoprzydatne”. Arkadiusz Pulikowski 160 bardzo przydatne przydatne małoprzydatne Tabela 10. Przydatność funkcji dostępnych w e-czytnikach 35 70 14 28 38 76 21 42 18 36 42 84 31 62 38 76 12 24 11 22 23 46 7 14 29 58 38 76 15 30 25 50 10 20 28 56 31 62 8 16 18 36 11 22 31 62 24 48 24 48 35 70 18 36 12 24 0 0 11 22 2 4 1 2 1 2 0 0 1 2 1 2 7 14 15 30 3 6 8 16 3 6 0 0 /* - oznacza funkcje niedostępne w testowanym czytniku zmiana kroju i rozmiaru czcionki zmiana orientacji strony z pionowej na poziomą (więcej tekstu w linii) wyszukiwanie w tekście /* tworzenie zakładek wyeksponowane przyciski do wygodnej nawigacji między stronami możliwość przechowywania na karcie pamięci nawet kilku tysięcy książek porządkowanie książek w ramach folderów (gatunki literackie, nazwiska autorów) /* otwieranie książki na stronie, na której ostatnio skończyliśmy czytanie wyświetlanie zdjęć (na razie tylko czarno-białych) odtwarzanie muzyki w formacie MP3 (na słuchawkach) tworzenie odręcznych notatek i wyróżnień rysikiem /* wskaźnik pozycji w książce (pasek na dole ekranu) połączenie z Internetem (do pobierania książek) /* energooszczędność wyświetlacza pozwalająca na wykonanie kilku tysięcy odsłon stron na jednym ładowaniu akumulatora Pytanie nr 8 badało nastawienie respondentów do e-czytnika po wypróbowaniu i poznaniu możliwości jakie oferuje. W porównaniu z tym samym pytaniem zadanym w pierwszej części ankiety zaszły wyraźne zmiany na korzyść e-czytnika. Suma osób nastawionych sceptycznie lub obojętnie zmalała z 40% do 6%. Natomiast suma respondentów nastawionych pozytywnie lub entuzjastycznie zwiększyła się z 60% do aż 94%. Tabela 11 prezentuje odpowiedzi dla obu pytań. Z 6 (12%) do 2 (4%) zmalała liczba osób sceptycznie nastawionych do urządzenia. Osoby obojętne przed badaniem wyraźnie dokonały wyboru i tylko 1 z 14 osób nadal pozostała obojętna. Nieznacznie wzrósł odsetek respondentów nastawionych pozytywnie (z 46% do 56%). Najwięcej zyskała grupa entuzjastów, która z 7 osób (14%) rozrosła się do 19 (38%). Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch... 161 Tabela 11. Nastawienie do e-czytnika przed i po wypróbowaniu Nastawienie przed wypróbowaniem 6 os. sceptyczne 12 % obojętne 14 os. 28 % pozytywne 23 os. 46 % 7 os. entuzjastyczne 14 % Nastawienie po wypróbowaniu sceptyczne 2 os. 4% obojętne 1 os. 2% pozytywne 28 os. 56 % entuzjastyczne 19 os. 38 % Dokładna charakterystyka zmian nastawienia została pokazana w tabeli 12. Tabela 12. Zmiany nastawienia do e-czytnika sceptyczne-sceptyczne sceptyczne-obojętne sceptyczne-pozytywne sceptyczne-entuzjastyczne 1 0 2 3 pozytywne-sceptyczne pozytywne-obojętne pozytywne-pozytywne pozytywne-entuzjastyczne 0 0 17 6 obojętne-sceptyczne obojętne-obojętne obojętne-pozytywne obojętne-entuzjastyczne 1 1 9 3 entuzjastyczne-sceptyczne entuzjastyczne-obojętne entuzjastyczne-pozytywne entuzjastyczne-entuzjastyczne 0 0 0 7 Wynika z niej, że osoby obojętne przed badaniem wybierały nastawienie pozytywne lub entuzjastyczne. Tylko w jednym przypadku doszło do pogorszenia nastawienia z obojętnego do sceptycznego. Nie było natomiast rozczarowań u osób, które przed czytaniem określiły swoje nastawienie jako pozytywne lub entuzjastyczne. Ponad połowa ankietowanych zmieniła swoje nastawienie do e-czytnika na lepsze (spośród tych, którzy mogli, czyli bez entuzjastów). W tabeli 13 przedstawiono rozkład nastawienia do e-czytnika po wypróbowaniu, w zależności wieku respondentów. Jedynym wyjątkiem od widocznej zgodności ocen jest brak entuzjastów w najstarszej grupie wiekowej. Jeśli jednak zsumować osoby nastawione pozytywnie i entuzjastycznie, to we wszystkich grupach otrzymamy wynik w okolicy 90%. Tabela 13. Nastawienie do e-czytnika po wypróbowaniu przedział wiekowy sceptyczne obojętne pozytywne entuzjastyczne 20-29 (23 os.) 0 os. 0 os. 12 os. 11 os. 0% 0% 52 % 48 % 30-39 (17 os.) 2 os. 0 os. 7 os. 8 os. 12 % 0% 41 % 47 % 40 i więcej (10 os.) 0 os. 1 os. 9 os. 0 os. 0% 10 % 90 % 0% Arkadiusz Pulikowski 162 W przedostatnim pytaniu ankietowani mieli odpowiedzieć, czy chcieliby posiadać e-czytnik. 42 osoby (84%) wybrało „tak”, 6 osób (12%) – „nie wiem”, a tylko 2 osoby (4%) udzieliły odpowiedzi negatywnej. Na respondentów, którzy w pytaniu nr 9 zaznaczyli „tak” lub „nie wiem” (48 osób) czekało jeszcze jedno pytanie. Byli proszeni o określenie ile maksymalnie gotowi byliby zapłacić za e-czytnik. Odpowiedzi zostały zebrane w tabeli 14. Najwięcej ankietowanych zaznaczyło 300 zł – 31% (15 osób). Większość badanych deklarowała kwoty nieprzekraczające 500 zł. Ponad tym progiem znalazło się tylko 18% respondentów. Najtańsze dostępne w Polsce e-czytniki kosztują ponad 800 zł. Ceny e-czytników stopniowo maleją. Jak widać z tabeli, w naszym kraju koszt zakupu e-czytnika musi spaść poniżej 500 zł by dystrybutorzy mogli liczyć na znaczący wzrost sprzedaży. Mieszkańcy Europy Zachodniej, Stanów Zjednoczonych i wielu innych krajów już teraz mogą sobie pozwolić na zakup urządzeń do odczytu dokumentów elektronicznych bazujących na e-papierze. Tam zaczyna się już upowszechnianie e-czytników. My niestety musimy jeszcze trochę poczekać. Tabela 14. Maksymalna kwota jaką respondenci gotowi byliby zapłacić za e-czytnik 100 zł 200 zł 300 zł 400 zł 500 zł 600 zł 3 os. 5 os. 15 os. 7 os. 9 os. 4 os. 6% 11 % 31 % 15 % 19 % 8% 700 zł 800 zł 900 zł 1000 zł 1100 zł 1200 zł 2 os. 1 os. 0 os. 1 os. 0 os. 1 os. 4% 2% 0% 2% 0% 2% 5. Zakończenie Na koniec trzeba odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule artykułu. Czy to już zmierzch ery druku? Niewątpliwie tak. 80% respondentów pragnących czytać na e-czytniku kilkusetstronicowe dokumenty nie może się mylić. Dwie trzecie ankietowanych uznało tekst wyświetlany na e-papierze za równie, a nawet bardziej, czytelny jak na tradycyjnym papierze. Tyle samo osób uznało, że korzystanie z e-czytnika męczy wzrok podobnie lub mniej niż zwykły papier. Koniec ery druku na pewno nie nastąpi nagle. Będzie to proces, którego prędkość będzie uzależniona od tempa upowszechniania e-czytników i co się z tym wiąże – z ich ceną. E-papier będzie ciągle udoskonalany, a to z kolei przełoży się na zwiększenie możliwości e-czytników. Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch... 163 Bibliografia [1] Chrostowski, J. Książki na przemiał? W: Wiedza i Życie. 2008, nr 8. [2] Chu, H. Electronic books: viewpoints from users and potential users. W: Library Hi Tech. 2003, nr 3, s. 340-346. [3] Clark, D.T.; Goodwin, S.P.; Samuelson, T.; Coker, C. A qualitative assessment of the Kindle e-book reader: results from initial focus groups. W: Performance Measurement and Metrics. 2008, nr 2, s. 118-129. [4] Dearnley, J.A.; McKnight, C. and Morris, A. Electronic Book Usage in Public Libraries: A Study of User and Staff Reactions to a PDA-Based Collection. W: Journal of Librarianship and Information Science. 2004, nr 4, s. 175-182. [5] Landoni, M.; Hanlon, G. E-book reading groups: interacting with e-books in public libraries. W: The Electronic Library. 2007, nr 5, s. 599-612. [6] Hutley, S.; Horwood, W. EBook readers in Australian public libraries - are they REAL-e worth it? 2002 [online] [dostęp 3 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.vala.org.au/vala2002/2002pdf/34HutHor.pdf>. [7] Lee, E. Amazon Relies on Customers to Pimp the Kindle [online]. 2008-08-26 [dostęp 3 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wired.com/techbiz/media /news/2008/08/portfolio_0826>. [8] Malama, C.; Landoni, M.; Wilson, R. What readers want. W: D-Lib Magazine. 2005. [9] Quittner, J. Amazon Kindle Sales on the Rise? [online]. 2008-07-09 [dostęp 3 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.time.com/time/business/article/0,8599,1821451, 00.html>. [10] Schcolnik, M. A study of reading with dedicated e-readers. Unpublished dissertation [online] [dostęp 3 września 2008]. Florida : Southeastern University, 2001. Dostępny w Internecie: <http://www.planetebook.com/downloads/schcolnik.pdf>. [11] Urbański, M. P. E-book, e-papier czy książka tradycyjna? W: Biuletyn EBIB [online]. Nr 5/2008 [dostęp 3 września 2008]. <http://www.ebib.info/2007/96/a.php?urbanski>. [12] Waycott, J.; Kukulska-Hulme, A. Students' Experiences with PDAs for Reading CourseMaterials. W: Personal and Ubiquitous Computing. 2003, nr 1, s. 30-43. 164 Arkadiusz Pulikowski Załącznik Ankieta CZĘŚĆ I – przed czytaniem (5 pytań) 1. Płeć: kobieta, mężczyzna. 2. Wiek: 20 - 29, 30 - 39, 40 - 49, 50 i więcej. 3. Jak często korzysta Pani/Pan z komputera (stacjonarnego/laptopa): codziennie lub prawie codziennie, co kilka dni, rzadziej. 4. W jaki sposób czyta Pani/Pan obszerne dokumenty elektroniczne (można zaznaczyć kilka): na ekranie monitora komputera stacjonarnego lub laptopa, na ekranie palmtopa, na ekranie telefonu komórkowego, robiąc wydruki. 5. Ogólne nastawienie do e-czytników: sceptyczne, obojętne, pozytywne, entuzjastyczne. CZĘŚĆ II – po czytaniu (10 pytań) 1. Czytelność tekstu w e-czytniku jest: dużo gorsza niż papieru, niewiele gorsza od papieru, taka sama jak papieru, lepsza niż papieru. 2. Wyświetlacz e-czytnika męczy wzrok: podobnie jak papier, bardziej niż papier, lecz znacznie mniej niż monitor komputera, podobnie jak monitor komputera. 3. Czytelność tekstu jest wystarczająca do czytania: nawet kilkusetstronicowych dokumentów, co najwyżej kilkudziesięciostronicowych dokumentów. 4. Mając na uwadze mobilność, wymiary urządzenia (szerokość, wysokość, grubość) są: za małe, za duże, w sam raz. 5. Wyświetlacz czytnika jest: stanowczo za mały, za mały, w sam raz. 6. Błysk pojawiający się przy zmianie stron: nie przeszkadza, przeszkadza w niewielkim stopniu, bardzo przeszkadza. 7. Jak ocenia Pani/Pan przydatność niżej wymienionych możliwości, jakie obecnie oferują e-czytniki: 165 małoprzydatne /* - oznacza funkcje niedostępne w testowanym czytniku przydatne bardzo przydatne Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch... zmiana kroju i rozmiaru czcionki zmiana orientacji strony z pionowej na poziomą (więcej tekstu w linii) wyszukiwanie w tekście /* tworzenie zakładek wyeksponowane przyciski do wygodnej nawigacji między stronami możliwość przechowywania na karcie pamięci nawet kilku tysięcy książek porządkowanie książek w ramach folderów (gatunki literackie, nazwiska autorów) /* otwieranie książki na stronie, na której ostatnio skończyliśmy czytanie wyświetlanie zdjęć (na razie tylko czarno-białych) odtwarzanie muzyki w formacie MP3 (na słuchawkach) tworzenie odręcznych notatek i wyróżnień rysikiem /* wskaźnik pozycji w książce (pasek na dole ekranu) połączenie z Internetem (do pobierania książek) /* energooszczędność wyświetlacza pozwalająca na wykonanie kilku tysięcy odsłon stron na jednym ładowaniu akumulatora 8. Nastawienie do e-czytnika po wypróbowaniu i poznaniu możliwości: sceptyczne, obojętne, pozytywne, entuzjastyczne. 9. Czy chciałaby Pani/Pan posiadać to urządzenie? tak, nie, nie wiem. 10. Jeśli w pytaniu 9. odpowiedź brzmi „tak” lub „nie wiem”, to ile maksymalnie gotowa byłaby Pani/Pan zapłacić za to urządzenie: 100 zł, 200 zł, 300 zł, 400 zł, 500 zł, 600 zł, 700 zł, 800 zł, 900 zł, 1000 zł, 1100 zł, 1200 zł. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Maria A. Jankowska Charles E. Young Research Library University of California, Los Angeles [email protected] Biblioteki akademickie – trendy dotyczące zasobów elektronicznych Academic library – trends in e-resources Abstrakt Współczesny świat źródeł informacji dla nauki. Technologie cyfrowe w bibliotekach i trendy popularyzacji zbiorów. Digitalizacja, archiwizacja i konserwacja. Fakty dotyczące zasobów elektronicznych. Trendy w e-kolekcjach. E-czasopisma oraz czasopisma w wolnym dostępie (open access). Usługi informacyjne. Repozytoria instytucjonalne, przemiany w usługach i infrastrukturze bibliotek akademickich. Kilka słów o przyszłości zasobów elektronicznych. Słowa kluczowe Digitalizacja; archiwizacja; konserwacja; archiwizacja Web; kolekcje elektroniczne; czasopisma wolnodostępne; usługi informacyjne; repozytorium instytucjonalne. Abstract Current online information universe. Current trends in digital technologiesin academic libraries. Digitization, archiving and preservation. Trends in e-resource collections. E-journals and open access journals. Reference service. Institutional depositories, transformations in academic libraries. The future of e-resources. Keywords library digital technologies; digitization; archiving; preservation; Web harvesting; e-resources collection; open access journals; reference service; institutional repositorie. 1. Współczesny świat źródeł informacji dla nauki Obecną ofertę zasobów informacyjnych dla nauki można podzielić na cztery podstawowe kategorie: – – – – książki drukowane i cyfrowe, bazy danych, indeksy, czasopisma naukowe, gazety, mapy, DVD, nuty; zbiory specjalne i oryginalne materiały archiwalne udostępniane w kolekcjach zbiorów specjalnych; ogólnodostępne materiały z Web; materiały niezbędne do prowadzenia badań naukowych oraz nauczania studentów. Biblioteki akademickie – trendy dotyczące zasobów elektronicznych 167 Current Scholarly Information Universe Dempsey, Lorcan, Eric Childress et al. 2005. “Metadata switch.” In E-Scholarship: A LITA Guide (Chicago: LITA). 2. Technologie cyfrowe w bibliotekach Aby bogata oferta elektronicznych i drukowanych zasobów informacyjnych mogła efektywnie wspomagać dzisiejszy świat nauki, biblioteki akademickie wkładają wiele wysiłku w ich efektywną organizację i dostęp. W tym celu wykorzystywane są następujące technologie: – – – – – – – OpenURL link resolver – zautomatyzowany proces lokalizacji i dostępu do opisów bibliograficznych, Federated searching – jednoczesne przeszukiwanie kilku baz danych, Virtual reference – przekazywanie informacji na odległość, Citation manager – oprogramowanie umożliwiające zarządzanie bibliografią załącznikową (RefWork), Open Journal System – otwarty elektroniczny program do zarządzania i drukowania czasopism naukowych, Open Conference System – otwarty elektroniczny program do zarządzania konferencjami naukowymi, Digitizing software – oprogramowanie do organizacji, prezentacji i konserwacji zbiorów bibliotecznych. 3. Popularyzacja zbiorów Do organizacji i dostepu do e-zbiorów powszechnie wykorzystuje się nastepujace działania i usługi: – – – – – – – cyfrowa prezentacja obrazów i obiektów, konserwacja i archiwizacja zbiorów, gromadzenie informacji z Web-u i jej konserwacja, sieci zbiorów elektronicznych, usługi drukarskie bibliotek, uniwersyteckie cyfrowe składnice informacyjne, oraz wspólne archiwa materiałów drukowanych, posiadające odpowiedniki w wersji elektronicznej. Maria A. Jankowska 168 4. Nowości w tworzeniu zasobów cyfrowych W wyniku konwersji materiałów w postaci analogowej mogą być tworzone ich cyfrowe odpowiedniki. Niemniej coraz popularniejsze stają się “born-digital” (tworzone od podstaw) kolekcje w zapisie cyfrowym nie mające odpowiedników analogowych. W procesie tworzenia zbiorów cyfrowych istotną rolę odgrywa współpraca z instytucjami pozabibliotecznymi. Projekty wynikające z szeroko rozwiniętej współpracy przedstawiają bogate treści oraz różne formaty – obrazy, tekst, dźwięk oraz mapy. Mapy przeżywają swój renesans. Są one albo skanowane i udostępniane w formie graficznych obrazów albo przekształcane w mapy cyfrowe w oparciu o proces geo-referencji (przypisywania obiektom kartograficznym współrzędnych przestrzennych). Oto przykłady: Calisphere, the University of California's free public gateway to a world of primary sources; Arial map of UCB campus AerialPhotos/campus/campus2.html>. <http://sunsite.berkeley.edu:8085/ 5. Archiwizacja i konserwacja zbiorów Proces archiwizacji i konserwacji zbiorów jest coraz bardziej powszechny i rozwija sie bardzo dynamicznie. University of Michigan and Google LSDI skanują ponad 30 000 woluminów tygodniowo. Z taką prędkością cała kolekcja tej biblioteki ma szansę być przekształcona na zapis cyfrowy w ciągu pięciu lat. Ponad 20 bibliotek współpracuje z Google w celu zeskanowania swoich kolekcji. Microsoft był zainteresowany głównie publikacjami wydanymi przed rokiem 1923, ale obecnie wycofal sie z prcesu digitalizacji zbiorów bibliotek. 6. Archiwizacja informacji z WWW Proces archiwizacji informacji z Web-u polega na poszukiwaniu, gromadzeniu i organizacji źródeł informacji w celu zabezpieczenia ich przed zniknięciem z WWW. Obecnie staje się on popularnym narzędziem ochrony ciągle zmieniającej się i ginącej informacji w Web-ie (44% witryn internetowych znika w ciągu jednego roku). Największym projektem w kategorii archiwizacji informacji dostępnej na WWW jest Interent Archive < http://www.archive.org/index.php >; Projekt Minerva < http://lcweb2.loc.gov/diglib/lcwa/html/lcwa-home.html > oraz Federal Depository Library Program – aktywnie uczestniczący w archiwizacji informacji z federalnych jak i stanowych witryn. Biblioteki akademickie – trendy dotyczące zasobów elektronicznych 169 7. Fakty dotyczące zasobów elektronicznych Popularność elektronicznych środków informacji wynika z faktu, że pracownicy naukowi oraz studenci zdecydowanie preferują elektroniczne źródła informacji, coraz rzadziej korzystając z drukowanych. Dowiodły tego wyniki badań przeprowadzone w 155 bibliotekach akademickich na świecie przez Publishing Communication Group, Inc. Potwierdziły one wzrost elektronicznych źródeł informacji w kolekcjach bibliotek aż o 91% oraz wykazały, że 84% bibliotek nie gromadzi już drukowanych odpowiedników elektronicznych czasopism. (Publishers Communication Group, INC. (2004). Global Electronic Collection Trends in Academic Libraries: 2004 <http://www.pcgplus.com/Resources/GlobalElTr.pdf>). 8. Obecne trendy w e-kolekcjach Elektroniczne systemy zarządzania i dostępu do zasobów elektronicznych zyskują coraz większą popularność, pomagając użytkownikom nawigować pomiędzy elektronicznymi a drukowanymi źródłami informacji. Ponadto pomagają w organizacji i kontroli elektronicznych kolekcji, (Innovative ERM, EBSCO E-Resource Management System, VTLS Verify). “Open Access” ruch wolnego dostepu do czasopism naukowych rozwija sie dynamicznie i obecnie przeksztalca sie nowy format ktorym jest “open scholarship”. Oprócz gromadzonych elektronicznych czasopism i książek popularność zyskują elektroniczne zbiory danych ilościowych i jakościowych. Duże zainteresowanie wzbudzają geograficzne systemy informacyjne wykorzystywane w naukach humanistycznych, społecznych, biznesie, marketingu, planowaniu przestrzennym i inżynierii. 9. Wydatki na e-czasopisma 1995-2003 Total Electronic Serials Expenditures, 1995-2003 Total El e ctron i c Se ri al s Expe n di tu re s , 1995-2003 250,000,000 200,000,000 150,000,000 100,000,000 50,000,000 1995 1996 1997 1998 1999 Year www.arl.org 2000 2001 2002 2003 Maria A. Jankowska 170 Wydatki na czasopisma elektroniczne wzrosły o ponad 1800% w latach od 1995 do 2003 (wykres 1). Wzrost wydatków na elektroniczne czasopisma naukowe powoduje poszukiwanie nowych sposobów zapewniających ich ciągły dostęp. Należą do nich: – – – jednorazowy zakup praw do licencjonowanych, ale starszych woluminów; ciągły zakup praw do materiałów licencjonowanych; archiwalny zakup praw do materiałów licencjonowanych. Ponadto powstają nowe usługi zapewniające dostęp do elektronicznych czasopism, które z różnych powodów przestały być prenumerowane przez biblioteki, jak Post-Cancellation Access PORTICO. 10. Czasopisma naukowe w wolnym dostępie (open access) Czasopisma w wolnym dostępie (open access) cieszą się dużą popularnością wśród naukowców i instytucji. Na przyklad, warunkiem otrzymania grantu z National Institutes of Health – NIH jest deklaracja autorów o opublikowaniu wyników badań w czasopismach ogólnodostępnych. Public Access Policy <http://publicaccess.nih.gov/policy.htm> – czasopisma w wolnym dostępie nadal są traktowane przez biblioteki jako kolekcje dodatkowe. Ponad 67% bibliotek kataloguje recenzowane ogólnodostępne czasopisma; ale tylko 9% zrezygnowało z komercyjnych subskrypcji czasopism, mimo że podobna tematyka była przedstawiona w czasopismach z wolny dostępem. 11. Usługi informacyjne Model usług informacyjnych, notujący ponad 34% spadek w latach 1991-2004, uległ przemianie z uwagi na przyrost wyboru elektronicznych źródeł informacji. Fakt ten informacyjnych: – – – – – spowodował pojawienie się nowych typów usług na odległość (virtual reference, IM, chat), roving reference, tiered model, indywidualne konsultacje, udzielanie informacji połączone z instruktażem, budowanie przedmiotowych witryn pomagających użytkownikom samodzielnie wykorzystywać kolekcje (LibGuides-Web2.0 for Library 2.0). Biblioteki akademickie – trendy dotyczące zasobów elektronicznych 171 12. Elektroniczne repozytoria uniwersyteckie Rozbudowały się elektroniczne repozytoria uniwersyteckie, które mają na celu archiwizację cyfrowych materiałów, wolnych od opłat i umów licencyjnych, opracowanych przez pracowników uniwersytetów. Repozytoria te archiwizują i oferują zorganizowany dostęp do cyfrowych artykułów, raportów, danych statystycznych, wyników badań naukowych, materiałów do nauczania, a także do prac doktorskich i magisterskich, powstałych w uczelniach. 13. Przemiany w usługach i infrastrukturze bibliotek akademickich Technologie cyfrowe zmieniły charakter zbiorów bibliotecznych, dostęp do nich i usługi oferowane przez biblioteki akademickie. Spowodowały one: – przejście z dostępu do informacji na poszukiwanie informacji, - zmiany sposobu dostarczania informacji, – przejście do całościowego zintegrowanego procesu oferowania informacji. 14. Co możemy powiedzieć o przyszłości ? Kończąc warto zapytać: jaka jest przyszłość zasobów elektronicznych w bibliotekach i jakie wynikają z niej zadania dla bibliotek? Na te trudne pytania brak jednoznacznej odpowiedzi. Z pewnością oferta zasobów cyfrowych będzie coraz bogatsza, ale jednocześnie droższa. W kosztach tych zasobów należy uwzględnić nie tylko cenę ich zakupu, ale i koszty związane ze sprzętem, zapewniającym dostęp do zasobów. Przewidywalny kosztorys zakupu nowego sprzętu powinien uwzględniać także koszty związane ze składowaniem starego sprzętu, większym zużyciem energii elektrycznej, wody, papieru do drukarek i inne wydatki operacyjne. Te dodatkowe elementy zwiększające koszty operacyjne nie mogą być ignorowane w planach i budżetach bibliotek. Związane z tym decyzje dotyczą również zagadnienia równowagi społecznej i ekologicznej w bibliotekach, ale to temat osobnych rozważań. Na koniec proponuję przeskok w wizję bibliotek przyszłości zbudowaną w wersji scenariusza “Second life libraries”. 2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH Halina Ganińska Politechnika Poznańska w Poznaniu Biblioteka Główna [email protected] Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu The digital age to science in Europe Abstrakt Od kultury druku do kultury cyfrowej. Cechy kultury cyfrowej w Europie jako nowy wymiar kultury społecznej. Co niosą inicjatywy i projekty cyfrowe dla nauki w Europie? Zasoby bibliotek cyfrowych w krajach europejskich. Europejskie inicjatywy w zakresie bibliotek cyfrowych. Współtworzenie europejskiej biblioteki cyfrowej. Nowa strategia rozwoju biblioteki cyfrowej dla nauki, nowe technologie i multijęzyczny dostęp do informacji naukowej. Czy to koniec kultury druku? Słowa kluczowe wiek cyfrowy; kultura druku; kultura cyfrowa; projekty cyfrowe; zasoby cyfrowe; biblioteki cyfrowe; Europejska Biblioteka Cyfrowa; strategia biblioteki cyfrowej ; nauka; dostęp multijęzyczny; informacja naukowa Abstract From print culture do digital culture. Attributes of the digital culture in the Europe - a new dimension of a social culture. Initiatives and digital projects to science in the Europe – what are giving to science? Digital libraries resources in the European countries. Europe’s digital libraries initiative. Coauthorship in the European digital library. New strategy to boost the digital economy to science, new technologies and multilingual access to scientific information. No future for the print culture? Key words digital age; print culture; digital culture; digital projects; digital resources; digital libraries; European Digital Library; strategy for digital library; science; multilingual access; scientific information 1. Od kultury druku do kultury cyfrowej1 Wiek 15. rozpoczyna pięć stuleci kultury druku, liczonych od połowy wieku 15. do połowy wieku 20. Wynalazek druku w Europie łączymy z osobą Johannesa Gutenberga (ok. 1399-1468), drukarza niemieckiego - który był 1 Przyjmujemy szerokie rozumienie kultury. Kultura , jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa, bywa także utożsamiana z cywilizacją; są to również charakterystyczne dla danego społeczeństwa wzory postępowania, także to, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie odziedziczone. W nauce, inaczej niż w języku potocznym, termin „kultura” nie ma charakteru wartościującego. Kultura materialna to wszelkie wytwory człowieka, technika, umiejętności praktyczne. Kultura duchowa to : wiedza, literatura, i wszelkiego rodzaju piśmiennictwo, a także wszystko, co należy co wytworów umysłu, np. filozofia. Za: Wikipedia [online]. [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://pl/wikipedia.org/wiki/Kultura>. Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu 173 wynalazcą drukowania za pomocą ruchomych metalowych czcionek, wzorowanego na chińskiej metodzie drewnianych klisz - oraz wydrukowaniem pierwszej zwanej Biblią Gutenberga - Biblii 42-wierszowej (wyd. w l. 14541456). Niektóre źródła podają, że wynalazcą czcionki ruchomej jest Holender Laurens Janszoon Coster (ok. 1405-1484), kustosz kościelny w mieście Haarlem, który miał już przed Gutenbergiem drukować ruchomymi czcionkami, początkowo drewnianymi, a później ołowianymi i cynowymi2. W okresie pięciu stuleci podstawowym językiem porozumiewania się międzyludzkiego był tekst zapisany w postaci druku na papierze. W taki też sposób powstawało i zachowało się piśmiennictwo naukowe i techniczne. Było to piśmiennictwo pierwotne i wtórne – książki, czasopisma, od w. 19. także patenty, normy etc. Pierwszy tytuł czasopisma naukowego to Philosophical Transactions of the Royal Society oraz Journal des scavans , oba opublikowane w 1665; w ostatnich 200 latach czasopisma bardzo wyspecjalizowały się, a bieżące tytuły czasopism naukowych osiągnęły w 1961 roku liczbę 100 000 tytułów3 . Powstawały także opracowania pochodne, tj. narzędzia wyszukiwawcze, zamieszczane w czasopismach, takie jak wszelkiego rodzaju abstrakty, indeksy pomocne w bezpośredniej pracy naukowca /badacza oraz serwisy katalogowe w bibliotekach - tworzone dla użytkowników piśmienn-ictwa/ dla potrzeb informacyjnych naukowców - przez wyspecjalizo-wany personel w zakresie informacji naukowej. Oprócz klasycznych źródeł pierwotnych: książek i czasopism pojawiają się w 20. wieku coraz liczniej patenty i normy oraz nowe przedmiotowe opracowania: kolekcje typowych referencyjnych źródeł informacyjnych dla nauki i techniki. W latach 70-tych 20. wieku wymienia się 23 typy takich źródeł, w tym bazy danych 4. Samych bibliografii w l. 1950-1970 odnotowuje się około 7005 . 2. Cechy kultury cyfrowej w Europie jako nowy wymiar kultury społecznej Druga połowa wieku 20. to początki kultury cyfrowej, której elementy pojawiają się już w l.50-tych. W efekcie rozwoju nowych technologii: – 2 pojawiają się nowe nośniki informacji i komunikacji niepapierowych, Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław : Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1971. Szp. 549-551; 849-850; 425; Ilustrowana encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego. Warszawa - Poznań : Klub Wydań Encykl., 2000. T. 31, s. 303. 3 Purposes in publications. W: Nature. 191, 528 (1961). 4 Rawski, Conrad H. The scientific study of subject literature. W: Proceedings of the Symposium on Information in the Health Sciences: working for future. Cleveland, Ohio : Case Western Reserve University Press, 1976 [oraz] Ching-chih Chen. Scientific and technical information sources. Cambridge, Mass. : MIT Press, 1977. Za: Ching-Chih Chen. Scientific and technical libraries. W: Encyclopedia of library and information science. New York – Basel : M. Dekker, Inc., 1979. Vol. 27, s. 10. 5 Atkin, Pauline A. Bibliography of use surveys 1950-1970. London : The Library Association, 1971. Za Ching-chih Chen. Scientific..., 1979. Op. cit., s. 11. Halina Ganińska 174 takie jak hipertekst, CD, sieć komputerowa lokalna i rozległa oraz komunikowanie się przez pocztę elektroniczną i obecnie daleko nowsze formy zdalnego przekazu i porozumiewania się (np. połączenie telefonii komórkowej z Internetem, etc.); – mamy do czynienia z nowymi procesami: automatyzacją bibliotek, tworzeniem baz danych 6 i katalogów online oraz nowoczesnymi serwisami informacyjnymi: bibliograficznymi, SDI (selektywną dystrybucją informacji; ang. selective dissemination of literature), DOCLINE (ang. dokument delivery online) i innymi referencyjnymi serwisami specjalistycznymi adresowanymi do wyrafinowanych grup użytkowników i użytkowników indywidualnych. Z końcem wieku 20. – powstają serwisy pełnotekstowe: czasopism elektronicznych, a następnie także książek elektronicznych, oferowane dla świata nauki przez wyspecjalizowane instytucje komercyjne; – pojawia się ruch otwartego dostępu do wiedzy znany jako Open Access (OA): w zakresie czasopism naukowych Open Access Journals; – oraz szerzej jako repozytorium tworzone przez same instytucje, które są twórcami zasobów wiedzy instytucjonalnych lub dziedzinowych; – rozpoczyna się proces digitalizacji zasobów drukowanych i powstawania bibliotek cyfrowych w bibliotekach dysponujących zasobami drukowanymi i rękopiśmiennymi, a także bibliotek cyfrowych regionalnych, narodowych i europejskich. – Powstaje także rynek usług w zakresie dostarczania kopii artykułów z elektronicznych wersji czasopism drukowanych i czasopism elektronicznych (e-only) oraz rynek książek elektronicznych i usługa druku na żądanie (print-on demand). Ale także – z drugiej strony – nowe kwestie prawne: potrzeba określania, jak dalece można zapewniać jak najszerszy dostęp zdalny do literatury naukowej i dokumentacji badań naukowych. Stąd potrzeba uzyskiwania licencji na udostępnianie określonych, specjalistycznych dla nauki baz danych (zarówno bibliograficznych jak i tekstowych) oraz tworzenia przepisów prawnych szanujących prawa autorskie twórców. Tak więc piśmienniczy dorobek naukowy utrwalony przede wszystkim na papierze – jako istotny dorobek kultury społecznej – w sposób rewolucyjny, na miarę rewolucji przemysłowej 18. wieku (?), jest rozszerzany i rozwijany zarówno poprzez zapis cyfrowy z wieloma typami formatów zapisu cyfrowego jak i nowy wymiar czasu informacyjnego i przestrzeni informacyjnej /cyberprzestrzeni. 6 Kompletny spis baz danych w Stanach Zjednoczonych i Europie zawiera przewodnik z 1976 roku: Willliams, Marta; Rouse, Sandra, oprac. Computer-readable bibliographic data bases – a directory and data sourcebook. W: ASIS. Washington, DC, 1976. Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu 175 Mamy zatem do czynienia z wkraczaniem do dorobku kultury społecznej i do powszechnej świadomości takich zjawisk jak mediacja i medializacja7, technoetyka8 i ekranologia9 oraz interaktywność ponad lokalnym horyzontem10. Także z powstawaniem transkulturalnego i transdyscyplinarnego rozumienia świata i wiedzy11 oraz transdyscyplinarności w nauce12. 7 „Mediacja to aspekt technologii powiększający uniwersum percepcji . Mediacja prowadzi nas w nowe obszary, przedstawia nowe światy, poszerza horyzonty poprzez udostępnienie przestrzeni kiedyś niedostępnych. Poszerza nasze otoczenie, pogłębia komunikację, wzbogaca środowisko. Medializacja jest funkcjonalną i pojęciową reinterpretacją rzeczywistości z powodu zastosowania technologii w dziedzinach, których bez niej doświadczaliśmy bezpośrednio. Technologia zmieniła świat taki, jakim go znamy, oddziałuje na struktury już ugruntowane w naszym historycznym doświadczeniu, przekształca istniejące biologiczne, fizyczne, kulturalne i ekonomiczne parametry ludzkiej egzystencji. Medializacja interferuje, nakłada się na nasz ustalony system wartości, zmusza do jego reinterpretacji ,niepokoi, czyni nasze środowisko kreatywnym, dynamicznym i niestabilnym ”. W: Konferencja WRO 2000, Wrocław, 29 listopada-3 grudnia 2000. WRO Center for Media Art [online] [dostęp 24 lipca 2008 tylko do odczytu]. Dostępny w Internecie <http://wro2000.wrocenter.pl/html/ mediationmedialization_pl.html# >. 8 Roy Ascott, UK. Ponad cyfrowym podziałem: „Suchy silikonowy digital, domena komputerów przenika się z wilgotnym biologicznym światem organizmów żywych tworząc media wilgotne, które staną się podłożem sztuki XXI wieku, ponieważ telematyka, biotechnologia i nanoinżynieria wejdą do procesu twórczego artystów, projektantów, performerów i architektów. Wyznaczającą estetyką stanie się technoetyka, ze świadomością zarówno przedmiotu jak i podmiotu sztuki. Sztuka zawsze była ćwiczeniem duchowym , bez względu na to, co wymuszały na niej polityczne i kulturalne ideologie. Rolą ideologii, optymalną, ważną i żywotną jest zapewnienie narzędzi i środków, dzięki którym możemy realizować nasze duchowe i kulturowe ambicje ”. W: Konferencja WRO 2000, Wrocław, 29 listopada–3 grudnia 2000. Op. cit. 9 Derrick de Kerekhove. Ekranologia: epistemologia mediów audiowizualnych: od fotografii do Internetu.„ Ekrany stają się uprzywilejowanym obszarem przetwarzania i przedstawiania informacji. Wiele działań, które przyzwyczailiśmy się uwewnętrzniać ucząc się czytania i pisania jest teraz przez nas uzewnętrznianych poprzez relacje z ekranami, oknami i klawiaturami i myszkami. Innym ważnym faktem jest to, że ekrany są najbardziej dostępnym ludziom środkiem dzielenia się powszechnymi procesami poznawczymi. Jak to się stało i jakie konsekwencje może mieć uzewnętrznianie i podzielanie świadomości na to jak ukształtujemy swoje umysły w przyszłości?”. W: Konferencja WRO 2000, Wrocław, 29 listopada3 grudnia 2000. Op.cit. 10 Szope, Dominika. Interaktywność poza lokalnym horyzontem. „W wyniku techno transformacji społeczeństwa, w coraz większym stopniu komunikującego się w sieci i bezpośrednio, przetwarzanie danych i sygnałów zyskuje coraz większą rolę, począwszy od technologii wojskowych do transferu pieniędzy. Tak więc na widnokręgu danych pojawia się nowe pokolenie artystów medialnych, ukazując nam krytyczną analizę skutków tych procesów, na których buduje się nasze społeczeństwo. Centrum Sztuki i Mediów w Karlsruhe (ZKM) określa się jako archiwum wszelkich form artystycznych, mediów i gatunków sztuki współczesnej, koncentrującym się na śledzeniu i rozwijaniu technologii obrazu i komunikacji, będąc z tego powodu głównie ośrodkiem badawczym i wytwórczym. Podczas gdy warunki społeczne proponują rozwój sieci, sieć z kolei stwarza warunki umożliwiające rozwój społeczeństwa informacyjnego. Poprzedzona i wprowadzona przez telefon i telewizję, sieć tworzy wzmocnienie struktury ponadlokalnej. Jako najnowszy etap sztuki mediów po komputerowych instalacjach interaktywnych z lat dziewięćdziesiątych, instalacje sieciowe są dziś w centrum uwagi i umożliwiają pomost pomiędzy rzeczywistym a wirtualnym, materialnym i niematerialnym, miejscowymi i ponadlokalnymi odniesieniami czasu i przestrzeni”. W: Konferencja WRO 2000, Wrocław, 29 listopada-3 grudnia 2000. Op. cit. 11 Przybylski, Ryszard K. Odnaleźć się w bazie danych. Transdyscyplinarność w kulturze digitalnej. W: Od kultury wizualnej do kultury audiowizualnej: perspektywy teoretyczne i paradygmaty metodologiczne kulturoznawczej refleksji nad mediami: konferencja Poznań, 13-14 maja 2008 „Kulturoznawstwo: dyscyplina bez dyscypliny?”. Patrz: [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.uczelnia.swps.edu.pl/ogolny/kulturoznawstwo/ konferencje.php> [oraz] O konferencji „Transdyscyplinarność filmu”. 10 maj 2008 „Transdyscyplinarność wyewoluowała z interdyscyplinarności, która zakładała przygodny kontakt poszczególnych dziedzin naukowych na ich obrzeżach zainteresowań. Dziś, gdy coraz jaśniej dostrzegamy złudność mocnych teorii i ściśle wyznaczonych granic dyscyplin, nieostrość podziałów, wielość i antyautorytatywność spojrzeń, migotliwość pojęć i słabość teorii może być tylko jak najbardziej wartościowa. Prefiks trans zdaje się najcelniej oddawać ową płynność dyscyplin”. W: Halina Ganińska 176 3. Co niosą inicjatywy i projekty cyfrowe dla nauki w Europie? Inicjatywy i projekty kultury cyfrowej dla nauki to przede wszystkim tworzenie zasobów bibliotek cyfrowych w krajach europejskich trzema podstawowymi strumieniami. Mianowicie: – – – biblioteki cyfrowe powstają w oparciu o strategie i programy tworzenia środowiska biblioteki cyfrowej powiązanej z e- infrastrukturą środowiska naukowego 13; inicjatywy są podejmowane przez pojedyncze biblioteki naukowe i techniczne, także publiczne o statusie naukowym, lub mające w zasobach literaturę naukową; inicjatywy dotyczą własnych pierwotnych (oryginalnych) zbiorów piśmienniczych: książek i periodyków (gazet i czasopism) oraz zbiorów specjalnych: szczególnie trudnodostępnych; w zakresie różnych dziedzin; a także w wyniku wspólnych inicjatyw miasta, regionu, kraju lub kilku krajów. Wskazujemy na biblioteki cyfrowe najwcześniejsze: • • • • Projekt Gutenberg http://www.gutenberg.org/ (1971- projekt rozpoczął Michael Hart ; w 2006 udostępniano 17 tys. książek darmowo); Biblioteka Europejska 2001-2004 tworzona przez 9 bibliotek narodowych (ca 2 mln publikacji zdigitalizowanych); w l. 2001-2004 projekt był finansowany przez Komisję Europejską – będzie on fundamentem Europejskiej Biblioteki Cyfrowej; w projekcie uczestniczy – od 2007 roku jako partner - Biblioteka Narodowa Polski http://www.europeana.eu/; Projekt Runeberg dotyczący nordyckiej literatury i sztuki, wzorowany na Projekcie Gutenberga (1992-) http://runeberg.org/; Gallica http://gallica.bnf.fr/ : jest to Biblioteka Narodowa Francji, tworzona wg kolekcji tematycznych (1999-). Wreszcie wiadomość z ostatniej chwili: w Polsce powstaje projekt, wg pomysłu Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, pod nazwą Cyfrowa Biblioteka Publikacji Naukowych Academica; nadzór ma sprawować konsorcjum, w skład którego wejdą Biblioteka Narodowa i Akademicka Sieć Komputerowa (NASK), O konferencji „Transdyscyplinarność filmu”. 10 maj 2008 [online] [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.staff.amu.edu.pl/~jamnik>. 12 Kaczmarek, Tadeusz T. Regionalizacja i globalizacja w gospodarce światowej; rozdział 5: Znaczenie badań transdyscyplinarnych; rozdział 6. Odpowiedzialność uczonych za skutki prowadzonych badań, s. 9-11 [online] [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.kaczmarek.waw.pl/pdf/regionalizacja.pdf>. 13 Np. The British Library: Strategic priority 2 – Build the digital research environment [online] [dostęp 7 września 2008] Dostępny w Internecie: <http://www.bl.uk/cgibin/print.cgi?url =/about/strategic/digiresenv.html> [oraz] dLibra pierwsze polskie środowisko służące budowie bibliotek cyfrowych 1999- [online] [dostęp 7 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.dlibra.psnc.pl/>. Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu 177 a środki mają pochodzić z Unii Europejskiej. Przewiduje się w przeciągu czterech lat udostępnienie co najmniej 170 tys. cyfrowych wersji publikacji naukowych i publikacji born-digital, obejmujących wszystkie dziedziny wiedzy. W związku z ww. inicjatywami podejmuje się działania organizacyjnoedukacyjne poprzez : – – – tworzenie punktów digitalizacji na dużą skalę (pracownie, działy, instytucje); organizowanie na poziomie europejskim konferencji, seminariów, szkoleń i warsztatów, takichże analogicznie w krajach i regionach Europy; dotyczą one strategii, programów, a także aspektów metodycznych, technicznych , prawnych oraz zarządzania dostępem do bibliotek cyfrowych; jest także do dyspozycji ogromna literatura światowa, europejska i krajowa poświęcona tej problematyce. 4. Współtworzenie europejskiej biblioteki cyfrowej (2005-2006) Europejskie inicjatywy w zakresie bibliotek cyfrowych podjęto w 2005 roku; rozpoczęto realizować je w ramach programów Unii Europejskiej Europa – Europe’s Information Society. Komisja Europejska w Brukseli, 25 sierpnia 2006 roku, w dokumencie IP/06/1124 wzywa państwa członkowskie do utworzenia europejskiej biblioteki cyfrowej, jako wielojęzycznego punktu dostępu do elektronicznych zasobów kultury Europy. „Komisja Europejska wezwała dzisiaj państwa członkowskie UE utworzenia punktów digitalizacji na dużą skalę, aby przyspieszyć proces przenoszenia europejskiego dziedzictwa kulturowego do Internetu poprzez europejską biblioteka cyfrową. W zaleceniu w sprawie digitalizacji oraz ochrony zasobów cyfrowych Komisja zachęca państwa członkowskie do działania w różnych dziedzinach, od zagadnień związanych z prawem autorskim po systematyczną ochronę zasobów cyfrowych w celu zapewnienia długoterminowego dostępu do tych materiałów. Naszym celem jest utworzenie europejskiej biblioteki cyfrowej, wielojęzycznego punktu dostępu do elektronicznych zasobów kulturowych Europy[…]. Do 2008 r. w europejskiej bibliotece cyfrowej będą dostępne dwa miliony książek, filmów, fotografii, manuskryptów i innych dzieł kultury. Liczba ta wzrośnie do przynajmniej sześciu mln w 2010 r., ale oczekuje się, że będzie o wiele wyższa, jako że do tego momentu wszystkie biblioteki, archiwa i muzea w Europie będą prawdopodobnie mogły powiązać swoje zbiory elektroniczne z europejską biblioteka cyfrową. Dostępność w Internecie bogatego i zróżnicowanego dziedzictwa kulturowego Europy pozwoli wszystkim obywatelom korzystać z niego w swoich badaniach, pracy lub rozrywce i dostarczy innowatorom, artystom i przedsiębiorcom materiałów, których potrzebują do nowych, kreatywnych działań[…].Komisja już przewidziała wkład finansowany Halina Ganińska 178 przeznaczony na inicjatywą bibliotek cyfrowych w ramach unijnych programów badań i rozwoju oraz programu eContentplus Komisja będzie współfinansować między innymi sieć ośrodków kompetencji w zakresie digitalizacji i ochrony zasobów cyfrowych. Europejskie biblioteki, muzea i archiwa zajmują czołową pozycję w wielu projektach, które rozpoczynają się w tym roku, przyczyniając się do powiększania zasobów europejskiej biblioteki cyfrowej. Europejska biblioteka cyfrowa jest sztandarowym projektem Komisji w ramach ogólnej strategii rozwoju gospodarki cyfrowej – inicjatywy i2010”14. Zrealizowane już programy (w ramach projektów europejskich FP5, FP6, eTEN oraz eContentplus) dotyczące bibliotek cyfrowych dla nauki zawarto w broszurze „i2010: Digital Libraries„ (PDF file) – szczególnie w zakresie: – – – cyfrowego zabezpieczenia zbiorów pierwotnych; stworzenia zasobów do zdalnego studiowania (e-learning) oraz stworzenia zasobów cyfrowych dla e-nauki (e-science)15.. Komisja Europejska, kontynuując wcześniejsze prace w Europie, przyjęła ogólną strategię w zakresie rozwoju gospodarki cyfrowej , w tym 2010: Digital Libraries Initiative (DLI) określoną jako i2010 strategy, planując podejmowanie inicjatywy w dwóch obszarach: – – dziedzictwa kulturowego - obejmując kolekcje bibliotek europejskich, archiwów i muzeów w celu udostępnienia zatrudnionym, niepracującym i studiującym; informacji naukowej (tj. publikacji naukowych i danych badawczych), jako niezbędnego źródła do wprowadzania innowacji. W efekcie takiej strategii, np. informacja o Leonardzie da Vinci powinna zawierać wszystkie formy jego pracy, książki o nim, dokumentacje z rysunkami, filmy, itp. z różnych krajów członkowskich. Połączenie tych źródeł stanowi o istocie zmian Europejskiej Biblioteki Cyfrowej16. Założenia dla informacji naukowej, obejmującej publikacje naukowe i dane badawcze zawarte są w wystąpieniu Viviane Reding, komisarza Komisji Europejskiej ds. społeczeństwa informacyjnego i mediów, na konferencji w Brukseli (16 lutego 2007 roku), pt. Scientific information in the digital age: how accessible should publicly funded research be? 14 IP/06/1124. Komisja wzywa państwa członkowskie do wzbogacenia zasobów europejskiej biblioteki cyfrowej. Bruksela, dnia 25 sierpnia 2006. (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries /index_en.htm>. 15 i2010: Digital Libraries brochure 2006 (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries/index_en.htm> [oraz] IP/08/1255. Opening soon: a digital library for Europe. Brussels, 11 August 2008 [online] [dostęp 1 września 2008].. Dostępny w Internecie: <http://europa.eu/rapid/press ReleasesAction.do?reference=IP/08/1255&format=HTML&aged=0> 16 Portal EBC [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.theeuropean library.org/portal/index.htm>. Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu 179 Najważniejsze istotne założenia dotyczą: – – – technologii ICT i publikacji naukowych; doświadczeń z otwartego dostępu (open access); lepszego wykorzystania danych dla nauki, w tym repozytoriów naukowych; – zróżnicowanej sytuacji w krajach członkowskich UE i działań Komisji w tym zakresie 17. 5. Strategia rozwoju biblioteki cyfrowej oraz polityki wspólnotowej w badaniach naukowych (2007) Strategia rozwoju biblioteki cyfrowej oraz polityki wspólnotowej w zakresie badań naukowych jest skomentowana w dokumencie „Communication from the Commission to the European Parlament, the Council and the European Economic and Social Committee on scientific information In the digital age: access, dissemination and preservation”, którego celem jest zasygnalizowanie wagi procesu politycznego dotyczącego dostępu do informacji naukowej i jej rozpowszechniania oraz strategii konserwacji informacji naukowej w całej Unii. Wskazuje się na zagadnienia, mające bezpośredni wpływ na zdolność Europy do konkurowania w obszarze wiedzy. 1) Podnosi się wagę informacji naukowej (publikacji naukowych i danych), tj. sygnalizuje wagę informacji naukowej w konkurencyjnej gospodarce opartej na wiedzy; podnosi wagę wiedzy generowanej poprzez badania naukowe we wszystkich dziedzinach nauki oraz jej rozpowszechnianie poprzez edukację oraz jej zastosowanie poprzez innowacje. 2) Wskazuje się na dostęp do informacji naukowej i jej rozpowszechnianie w epoce cyfrowej w trakcie przemian, tj. powstawania nowych rynków, usług i podmiotów. W tejże epoce mamy do czynienia z argumentami stron w dostępie do informacji naukowej. Są to: a) główne argumenty środowiska badaczy, organizacji badawczych oraz podmiotów finansujących i bibliotek, których zdaniem: – – 17 otwarty dostęp może zwiększyć wpływ badań naukowych i innowacji poprzez poprawę dostępu do wyników badań i ich szybkie rozpowszechnianie; internet powinien obniżyć koszty publikacji naukowych; jednak ceny czasopism wzrosły, co wpływa na dostęp do informacji naukowej; SPEECH/07/90. Reding, Viviane. Scientific information in the digital age: how accessible should publicly funded research be? W: Conference on scientific publishing in the European research area access, dissemination and preservation in the digital age. Brussels, Friday, 16 February 2007. (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities /digital_libraries/index_en.htm>. Halina Ganińska 180 – z kieszeni publicznej pokrywa się koszty badań, weryfikacji wzajemnej (poprzez wynagrodzenie weryfikatorów) oraz czasopism (np. poprzez budżety bibliotek); jest naturalne, że podmioty publiczne chcą wyższego zwrotu ze swoich inwestycji; b) argumenty wydawców: – – – nie ma problemu z dostępem; dostęp do informacji naukowej nigdy nie był tak dobry; -publikacje kosztują; wydawcy w sposób znaczący podnoszą wartość procesu badawczego zapewniając jakość artykułów w czasopismach w najbardziej efektywny możliwy sposób; rynek wydawniczy jest wysoce konkurencyjny i nie wymaga interwencji publicznej; źle pojęta interwencja może doprowadzić do „implozji” obecnego systemu, nie oferując żadnej jasnej i praktycznej alternatywy; c) jak również kwestie i wyzwania oraz problemy: organizacyjne, prawne, techniczne, finansowe – z tym związane, tj.: – – – – połączenie repozytoriów europejskich (które stanowią: artykuły, opracowania robocze, doktoraty, dane badawcze itp.); - rozwiązanie kwestii praw własności intelektualnej, ochrony baz danych i danych osobowych; - zapewnienie postępu w zakresie narzędzi wyszukiwawczych, w tym zastosowania otwartych standardów; wzrost cen czasopism; wzrost budżetów na badania (który wyprzedził wzrost nakładów na rozpowszechnianie badań i na budżety bibliotek); podatek od wartości dodanej (VAT) naliczany od produktów cyfrowych. 3) Podkreśla się niezwykle ważną długoterminową konserwację zasobów cyfrowych, zważywszy na niestabilność z powodu szybkich zmian sprzętowych i oprogramowań. 4) Dokonuje się przeglądu działań na poziomie europejskim w zakresie: a) b) c) d) 18 dostępu do wyników badań finansowanych przez wspólnotę; współfinansowania przez programy wspólnotowe; wkładu w przyszłą debatę polityczną; koordynacji politycznej oraz debaty politycznej ze stronami a interesowanymi 18. Przytaczam zawartość dokumentu: COM (2007) 56 final. Communication from the Comission to the European Parlament, the Council and the European Economic and Social Committee on scientific information in the digital age: access, dissemination and preservation {SEC(2007)181} PDF file [oraz] Scientific and scholarly information [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries/index_en.htm>. Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu 181 Multijęzyczny dostęp do informacji naukowej jest także bardzo ważnym elementem dostępu do informacji naukowej. Służą temu prace UNESCO nad przewodnikiem terminologicznym “Guidelines for designing terminology policies now available” [online version]19. 6. Czy to koniec kultury druku? Obecny czas, który nazywamy epoką cyfrową, nie wyznacza granic kultury druku. To dopiero początek zachowania kultury druku oraz próby połączenia kultury druku z kulturą cyfrową20. Bowiem spodziewany koniec jest zawsze początkiem nowego, coraz bardziej fascynującego i nieprzewidywalnego21. Bibliografia [1] Atkin, Pauline, A. Bibliography of use surveys 1950-1970. London : The Library Association, 1971. [2] Babik, Wiesław. Digitalizacja zbiorów bibliotecznych i archiwalnych to odpowiedź, ale jakie jest pytanie? Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej. 2005, t. 13, nr 1, s. 3-7. [3] The British Library: Strategic priority 2 – Build the digital research environment [online] [dostęp 7 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.bl.uk/cgi-bin/print.cgi?url=/ about/strategic/digiresenv.html>. [4] Ching-chih Chen. Scientific and technical information sources. Cambridge, Mass. : MIT Press, 1977. W: Encyclopedia of library and information science. New York – Basel : M. Dekker, Inc. , 1979. Vol. 27, s. 10. [5] Communication from the Comission to the European Parlament, the Council and the European Economic and Social Committee on scientific information in the digital age: access, dissemination and preservation {SEC(2007)181}. COM (2007) 56 final. (PDF file) [oraz] Scientific and scholarly information [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries/index_en.htm>. [6] dLibra : Digital Library Framework [online] [dostęp 7 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.dlibra.psnc.pl/>. 19 Guidelines for designing terminology policies now availabe [online version] [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://portal.unesco.org/> [oraz] Guidelines for terminology policies. Formulating and implementing terminology policy in language communities / prepared by Infoterm. Paris : UNESCO, 2005. Por. na ten temat: Tomaszczyk, Jacek. Strategie terminologiczne. Zagadnienia Informacji Naukowej. 2008, nr 1 (91), s. 3-12. 20 „Nie” przeciw książce: Gołębiewski, Łukasz. Śmierć książki: no future book. Warszawa : Biblioteka Analiz, 2008. 21 Lessig, Lawrence. Wolna kultura [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie. <http://www.wsip.com.pl>. 182 Halina Ganińska [7] Ganińska, Halina; Ober, Krzysztof; Bajer, Jakub; Pomianowicz, Joanna. Wielkopolska Digital Library – project : cooperation of region libraries in the field of creation and management of digital resources [CD-ROM] W: Library Management in Changing Environment, IATUL Proceedings, Vol. 14 (New series) 2004 [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie : <http://www.iatul.org/doclibrary/public/Conf_Proceedings/2004/Halina20Ganinska.pdf>. [8] Gołębiewski, Łukasz. Śmierć książki: no future book. Warszawa : Biblioteka Analiz, 2008. [9] Guidelines for designing terminology policies now availabe [online version] [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://portal.unesco.org/> . [10] Guidelines for terminology policies. Formulating and implementing terminology policy in language communities / prepared by Infoterm. Paris : UNESCO, 2005. [11] i2010: Digital Libraries brochure 2006 (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries/index _en.htm>. [12] Kaczmarek, Tadeusz T. Regionalizacja i globalizacja w gospodarce światowej; rozdział 5: Znaczenie badań transdyscyplinarnych; rozdział 6. Odpowiedzialność uczonych za skutki prowadzonych badań, s. 9-11 [online] [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.kaczmarek.waw.pl/pdf/regionalizacja.pdf>, [13] Kemp, Richard; Meredith, David; Gibbons, Caspar. Database righr anthe ECJ judgment in BHB v. William Hill : dark hore or non-starter? W: Computer Law and Security Report, 2005, 2, s. 108-118. [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://vls1.icm. edu.pl/pdflinks/08100513390824896.pdf>. [14] Komisja wzywa państwa członkowskie do wzbogacenia zasobów europejskiej biblioteki cyfrowej. IP/06/1124, Bruksela, dnia 25 sierpnia 2006. (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities /digital_libraries/index_en.htm>. [15] Konferencja WRO 2000, Wrocław, 29 listopada-3 grudnia 2000. WRO Center for Media Art [online] [dostęp 24 lipca 2008 tylko do odczytu]. Dostępny w Internecie: http://wro2000.wrocenter.pl/html/mediationmedialization_pl.html# >. [16] Lessig, Lawrence. Wolna kultura [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wsip.com.pl>. [17] Llewellyn, Richard D.; Pellack, Lorraine J.; Shonrock, Dianan D. The use of electronic-only journals in scientific research. Issues in Science and Technology Librariansip, Summer 2002 [online] [dostęp 10 października 2002] Dostępny w Internecie: <http://www.istl.org/02summer/refereed.html>. [18] O konferencji „Transdyscyplinarność filmu”, 10 maj 2008 [online] [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.staff.amu.edu.pl/~jamnik>. [19] Opening soon: a digital library for Europe, IP/08/1255. Brussels, 11 August 2008 [online] [dostęp 1 września 2008] Dostępny w Internecie: <http://europa.eu/rapid/pressReleases Action.do?reference=IP/08/1255&format=HTML&aged=0> [20] The European Library [online] [dostęp 5 listopada 2008]. Dostępny w Internecie: <http://search.theeuropeanlibrary.org/portal/en/index.html> . [21] Przybylski, Ryszard K. Odnaleźć się w bazie danych. Transdyscyplinarność w kulturze digitalnej. W: Od kultury wizualnej do kultury audiowizualnej : perspektywy teoretyczne i paradygmaty metodologiczne kulturoznawczej refleksji nad mediami : konferencja Poznań, 13-14 maja 2008 „Kulturoznawstwo: dyscyplina bez dyscypliny?” [dostęp 5 września 2008] Dostępny w Internecie: <http://www.uczelnia.swps.edu.pl/ogolny /kulturoznawstwo/konferencje.php>. Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu 183 [22] Rawski, Conrad H. The scientific study of subject literature. W: Proceedings of the Symposium on Information in the Health Sciences : working for future. Cleveland, Ohio: Case Western Reserve University Press, 1976. [23] Reding, Viviane. Scientific information in the digital age: how accessible should publicly funded research be? SPEECH/07/90. W: Conference on scientific publishing in the European research area access, dissemination and preservation in the digital age. Brussels, Friday, 16 February 2007. (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries/index_en.htm>. [24] Tomaszczyk, Jacek. Strategie terminologiczne. Zagadnienia Informacji Naukowej. 2008, nr 1(91), s. 3-12. [25] Willliams, Marta, Rouse Sandra, oprac. Computer-readable bibliographic data bases – a directory and data sourcebook. W: ASIS. Washington, DC, 1976. ANEKS / ANNEX Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum - Polskie Biblioteki Cyfrowe Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe Agreement on the creation of a Consortium Polish Digital Libraries Nowoczesne usługi i aplikacje sieciowe, w tym coraz liczniej powstające biblioteki i repozytoria cyfrowe, oraz wydawnictwa istniejące tylko w wersji elektronicznej, stają się podstawą rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Nauka i edukacja zyskują dzięki nim nowe możliwości dla przechowywania i udostępniania źródeł i zasobów wspomagających badania naukowe i procesy dydaktyczne. Kolekcje cyfrowe, a także serwisy je oferujące, stanowią ważny element działań podejmowanych na rzecz promowania kultury, wspierania rozwoju regionów i turystyki, a także sprzyjają procesom permanentnego kształcenia i rozwoju społeczeństwa. Coraz więcej instytucji kultury i nauki dysponuje kadrą, mogącą współtworzyć biblioteki cyfrowe, a ośrodki akademickie dysponują zapleczem badawczym wspierającym ich wdrażanie. Podjęcie aktywnej współpracy w celu zapewnienia lepszych warunków dla wspierania lokalnych inicjatyw, zmierzających do rozbudowy zasobów cyfrowych oraz do stosowania najnowszych technologii dla ich udostępniania i przechowywania, a także dla promowania tych zbiorów i usług skłoniło niżej podpisane jednostki do wystąpienia z inicjatywą utworzenia konsorcjum – Polskie Biblioteki Cyfrowe. §1 1 Celem strategicznym konsorcjum jest: zapewnienie wszystkim zainteresowanym powszechnego i swobodnego dostępu do istotnych z punktu widzenia nauki, edukacji i kultury zasobów cyfrowych poprzez rozwój sieci bibliotek cyfrowych, repozytoriów tworzących trwałą i niezawodną strukturę. 2 Konsorcjum realizuje swe cele poprzez: a wspieranie poczynań w zakresie tworzenia, gromadzenia, opracowania, udostępniania i archiwizacji zasobów cyfrowych, b rekomendację i upowszechnianie standardów międzynarodowych i dobrych praktyk w zakresie tworzenia, opracowania, udostępniania i archiwizacji zasobów cyfrowych, c wspieranie inicjatyw zapewniających wieczystą archiwizację kolekcji cyfrowych. 3 W realizacji celów, o których mowa w ust. 2, konsorcjum zakłada następujące priorytety: a. rekomendacja zaleceń i standardów niezbędnych przy tworzeniu zasobów cyfrowych, 186 Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum Polskie - Biblioteki Cyfrowe b. wspólne wypracowywanie dobrych modeli i praktyk dla polskich repozytoriów i bibliotek cyfrowych, c. wspólne występowanie o środki finansowe na tworzenie zasobów cyfrowych do odpowiednich instytucji krajowych i europejskich, d. wspólny udział w projektach polskich i zagranicznych, e. wspólne wykorzystanie infrastruktury sprzętowo-programowej, jeśli zajdzie taka potrzeba, f. występowanie z inicjatywami projektowymi i ustawodawczymi do odpowiednich organów państwa dla zapewnienia warunków, w jakich będą mogły powstawać polskie zasoby cyfrowe. §2 1. Organem decyzyjnym Konsorcjum jest Rada Konsorcjum, zwana dalej Radą. 2. W skład Rady wchodzi po jednym przedstawicielu każdej z instytucji – Uczestników Konsorcjum. 3. Każdy Uczestnik Konsorcjum wskazuje członka Rady na rok kalendarzowy, jednak każdy z Uczestników Konsorcjum może swobodnie dokonywać zmian przedstawicieli, przy czym każdorazowo wymagane jest pisemne powiadomienie pozostałych konsorcjantów o dokonanej zmianie. 4. Funkcję Przewodniczącego Rady sprawuje przedstawiciel instytucji pełniącej w danym roku funkcję jednostki wiodącej Konsorcjum. 5. Zadania Rady obejmują w szczególności: a. nadzór nad realizacją postanowień niniejszego Porozumienia, b. koordynację prac w zakresie tworzenia, gromadzenia, opracowania, udostępniania i archiwizacji zasobów cyfrowych, c. działanie na rzecz budowy zasobów cyfrowych w kraju, d. podejmowanie i wspieranie inicjatyw, w szczególności metodycznych i technologicznych, w zakresie spójności metadanych oraz swobodnego i łatwego wyszukiwania zasobów w Internecie, e. inicjowanie współpracy z innymi instytucjami/osobami, których działanie jest zbieżne z celami Konsorcjum, f. promowanie konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe w kraju i za granicą. 6. Zwołanie posiedzenia Rady następuje na uzasadniony wniosek każdego z członków Rady. Posiedzenia Rady zwołuje Przewodniczący. 7. Rada podejmuje uchwały zwykłą większością głosów. Wymagane jest wyrażenie opinii w danej sprawie przez każdego z członków Rady (w przypadku nieobecności wyrażona na piśmie). Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum - Polskie Biblioteki Cyfrowe 187 §3 Porozumienie ma charakter współpracy sieciowej i informacyjnej. Tym samym, porozumienie nie ogranicza jakichkolwiek indywidualnych działań Uczestników w realizacji celów tego porozumienia, nakłada tylko zobowiązania wzajemnego informowania się o podjętych działaniach. §4 Postanowienia końcowe: 1. Konsorcjum ma charakter otwarty i może przyjmować nowych uczestników po wyrażeniu przez nich takiej woli, poprzez podpisanie Deklaracji przystąpienia do Konsorcjum stanowiącej załącznik do niniejszego porozumienia. 2. Jednostka Wiodąca Konsorcjum jest wybierana spośród Uczestników corocznie przez członków Rady Konsorcjum. 3. Na pierwszy rok działania Konsorcjum jako Jednostkę Wiodącą Uczestnicy wskazują Poznańską Fundację Bibliotek Naukowych. 4. Porozumienie wchodzi w życie z dniem podpisania, na czas nieokreślony. 5. Każdy z Uczestników może wystąpić z Konsorcjum poprzez pisemne poinformowanie o tym wszystkich Uczestników. §5 Uczestnicy konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe 188 Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum Polskie - Biblioteki Cyfrowe Załącznik Deklaracja przystąpienia do Konsorcjum – Polskie Biblioteki Cyfrowe W imieniu ....................................................................................................................... deklaruję wolę przystąpienia do Konsorcjum – Polskie Biblioteki Cyfrowe. Jednocześnie wskazuję na członka Rady Konsorcjum ………………………………………..… (imię i nazwisko) ................................... (podpis) ................................... (miejsce, data) ***** 28 maja 2008 r. w Ośrodku Nauki PAN w Poznaniu odbyło się spotkanie przedstawicieli wszystkich regionalnych bibliotek cyfrowych w kraju, którzy zdecydowali się podpisać porozumienie o współpracy. Na mocy tego porozumienia powstało konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe, którego głównym zadaniem będzie koordynacja prac związanych z rozwojem krajowych zasobów cyfrowych. Tekst porozumienia podpisały następujące instytucje, członkowie założyciele PBC: Poznańska Fundacja Bibliotek Naukowych BG Akademia Górniczo-Hutnicza G i OINT Politechnika Wrocławska Biblioteka Śląska Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum - Polskie Biblioteki Cyfrowe BG Uniwersytet Ekonomiczny Kraków Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Wojewódzka Biblioteka Publiczna Kraków Biblioteka Politechniki Krakowskiej Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego BG Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej BG Politechnika Białostocka BG Uniwersytet Opolski Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu Politechnika Łódzka Podlaska Biblioteka Cyfrowa Źródło: Poznańska Fundacja Bibliotek Naukowych <http://www.pfsl.poznan.pl/bpc.html> 189