Biologia i morfologia - Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i

Uwaga na barszcz Sosnowskiego i barszcz Mantegazziego !!!
Barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi) i barszcz Mantegazziego znany jako
barszcz kaukaski (Heracleum mantegazzianum) są inwazyjnymi gatunkami obcymi
zagrażającymi zdrowiu ludzi, zwierząt oraz rodzimej przyrodzie. Znajdują się na liście
roślin gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą
zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym.
Barszcz Sosnowskiego występuje w rozmaitych zbiorowiskach roślinnych, głównie:



przekształconych przez człowieka, takich jak miedze, przydroża, odłogi, pola
uprawne, pastwiska i łąki, w ogrodach i parkach,
lasach, w tym olsów i łęgów,
rozprzestrzenia się w miejscach porzuconych i nieużytkowanych przez człowieka,
często wzdłuż rowów i w dolinach rzecznych, które stanowią główny szlak migracji.
W miejscach występowania rośnie zwykle masowo a zróżnicowanie gatunkowe w tych
miejscach spada o ok. 2/3 w porównaniu do analogicznych siedlisk wolnych od barszczu.
Masywne rośliny zatrzymują 80% światła, tak że występując na siedliskach otwartych,
powodują ustępowanie gatunków światłolubnych. Barszcze, masowo rosnąc na brzegach
wód, niekorzystnie oddziałują na faunę żyjącą w tym samym siedlisku, poza tym
przyczyniają się do zwiększenia erozji brzegów, ponieważ wypierają wzmacniające brzegi
rośliny kłączowe. Spotyka się również stanowiska z pojedynczymi roślinami.
Biologia i morfologia
Łodyga
Osiąga od 1 do 4 m wysokości przy średnicy do 10 cm. Jest głęboko podłużnie
bruzdowana, zwłaszcza w górnej części, wewnątrz pusta, rzadko owłosiona (mocniej
owłosione są ogonki liściowe). U góry zielona, ku dołowi zwykle pokryta
purpurowymi plamkami.
Korzeń
Palowy osiągający do 200 cm głębokości, największa masa silnie rozgałęziających się
korzeni znajduje się w warstwie do głębokości około 30 cm.
Liście
Skrętoległe, pierzastodzielne o średnicy do 150 cm. Składają się z dość szerokich i
przeważnie tępo zakończonych lub nagle, krótko zaostrzonych odcinków. Wzdłuż
brzegu blaszki liściowej znajdują się krótkie, zaokrąglone ząbki. Kształt liści jest
zmienny.
Kwiaty
Zebrane w gęsty i duży baldach o średnicy do 50 cm, składający się z 30–75
baldaszków wyrastających na krótko owłosionych promieniach. Na jednej roślinie
znajdować się może 1–20 tysięcy kwiatów, czasem nawet do 50 tysięcy. Kielich jest
drobny, pięcioząbkowy, korona składa się z 5 białych, rzadko zaróżowionych płatków
osiągających 10 mm długości. Słupek pojedynczy.
Owoce
Jajowata lub owalna rozłupnia o długości 8–10 mm (rzadko do 15 mm) długości.
Składa się z dwóch niełupek połączonych karpoforem, z których każda zawiera jedno
nasiono. Owoc ma barwę oliwkową z czterema brunatnymi smugami przewodów
olejkowych i za młodu jest gęsto owłosiony. Przewody olejkowe na grzbietowej
stronie niełupek sięgają w barszczu Sosnowskiego tylko do 3/4 ich długości.
Fot. 1: Dolna część łodygi
Fot. 2: Nasada baldachu – wąskie pokrywy i bruzdowana górna część łodygi
Fot. 3: Młody baldaszek z rozwijającymi się kwiatami
Fot. 4: Owoce
Fot. 5: Liście: od lewej – barszczu Mantegazziego i barszczu Sosnowskiego (K. Bzdęga).
Fot. 6: Owoce: od lewej – barszczu Mantegazziego, barszczu Sosnowskiego,
nieidentyfikowane, na dole – barszczu zwyczajnego (K. Bzdęga).
Fot. 7: Barszcz Sosnowskiego w fazie kwitnienia (I. Sachajdakiewicz).
Fot. 8: Barszcz Mantegazziego w fazie kwitnienia (I. Sachajdakiewicz).
Fot. 9: Barszcz zwyczajny (www.discoverlife.org)
Barszcz rozmnaża się wyłącznie z nasion – nie rozprzestrzenia się wegetatywnie, choć
łatwo się regeneruje w przypadku uszkodzenia (np. wykoszenia) części nadziemnych.
Rośliny rozwijają rozety okazałych liści co roku, natomiast pęd kwiatostanowy wypuszczają
zwykle w 3–5 roku życia, przy czym w warunkach niekorzystnych mogą w fazie
wegetatywnej spędzić co najmniej 6 lat. Rozety liści pojawiają się co roku w kwietniu.
Okazy kwitnące w danym roku wykształcają pęd kwiatostanowy, który w końcu maja osiąga
już do 150–200 cm wysokości. W czerwcu pojawiają się maczugowate pąki kwiatowe.
Baldachy rozpościerają się w drugiej dekadzie czerwca i kwitną przez 2–3 tygodnie.
Wytwarzane w wielkich ilościach nasiona opadają zwykle w pobliżu rośliny macierzystej
(60–90% w promieniu do 4 m). Na większe odległości nasiona przenoszone są wraz z
wodami cieków, zwłaszcza podczas wezbrań. Za rozprzestrzenianie w skali lokalnej
odpowiedzialny jest także wiatr, zwłaszcza w okresie zimowym, przemieszczając nasiona po
zmarzniętej lub zaśnieżonej powierzchni. Nasiona bywają także roznoszone przez ludzi
(przyczepione do ubrań) i zwierzęta
Toksyczność
We wszystkich częściach rośliny, w tym we włoskach gruczołowych na łodygach i w
liściach oraz w korzeniach, znajduje się olejek eteryczny, zawierający m.in. związki
kumarynowe, których zapach jest wyraźnie wyczuwalny po roztarciu liści. Związki te pełnią
funkcję obronną – chronią roślinę przez owadami i patogenami. Poza wymienionymi
związkami w jego skład wchodzą m.in. także: alfa-pinen, beta-pinen, kamfen, mircen,
limonen, ocymen. Zawarte w wodnistym soku oraz w wydzielinie włosków gruczołowych
kumaryny stanowią zagrożenie dla zdrowia ludzi. Związki te w kontakcie ze skórą i w
obecności światła słonecznego, powodują oparzenia II i III stopnia. Na siłę reakcji ma
wpływ osobista wrażliwość poszczególnych osób, a poza tym zwiększa się ona w wysokich
temperaturach i przy dużej wilgotności powietrza, w tym także w przypadku silnego spocenia
się. W ciągu 24 godzin nasilają się objawy w postaci zaczerwienienia skóry (erythema) i
pęcherzy z surowiczym płynem (oedema). Roślina może powodować oparzenia także u
zwierząt hodowlanych, np. wymion krów mlecznych. Także spożycie przez zwierzęta
zielonych roślin może spowodować stan zapalny przewodu pokarmowego, krwotoki
wewnętrzne i biegunkę.
Zwalczanie
Gatunek nie powinien być uprawiany ze względu na zagrożenie dla zdrowia i szkody
powodowane w środowisku przyrodniczym. Przynajmniej na obszarach chronionych i w
pobliżu miejsc zamieszkanych powinien być zwalczany. W Polsce zabronione jest bez
odpowiedniego zezwolenia sprowadzanie do kraju, przetrzymywanie, prowadzenie hodowli,
rozmnażanie i sprzedaż tego gatunku. Stanowiska barszczu można niszczyć ręcznie lub
mechanicznie (poprzez wykopywanie roślin lub ścinanie kwitnących pędów) oraz
chemicznie, przy czym optymalnym rozwiązaniem jest działanie konsekwentne i
skoordynowane w dużej skali, z użyciem różnych metod w zależności od wielkości
populacji i miejsc jej występowania.
Niszczenie mechaniczne polegać może na ścinaniu pędów kwiatostanowych podczas pełni
kwitnienia (ścięcie wcześniejsze spowodować może ich regenerację, późniejsze – rozsianie
zawiązanych w międzyczasie nasion). Ponieważ barszcz jest rośliną monokarpiczną (po
zakwitnięciu zawsze obumiera), takie działanie eliminuje populację. Metoda ta wymaga
jednak konsekwentnego stosowania przez szereg lat.
Można też barszcze wykopywać lub wycinać, przy czym ze względu na łatwość odrastania
z szyi korzeniowej rośliny trzeba odcinać od korzenia najlepiej 10 cm poniżej poziomu
gruntu.
Dobre efekty daje stosowanie środków chemicznych w połączeniu z metodami
mechanicznymi, ewentualnie kilkukrotne w ciągu roku i kontynuowane przez kilka lat
zwalczanie roślin za pomocą herbicydów. Po zniszczeniu roślin na powierzchni (optymalnie 3
tygodnie po zastosowaniu herbicydów) można znacząco ograniczyć odradzanie się ich z
nasion poprzez głęboką orkę. Jeszcze lepsze efekty daje usunięcie wierzchniej warstwy gleby
i dopiero wówczas wykonanie orki oraz wapnowania gleby. Osoby biorące udział w
zwalczaniu barszczu Sosnowskiego muszą być wyposażone w odpowiednie ubrania
ochronne.
Zasady bezpieczeństwa
Należy unikać bezpośredniego kontaktu z tą rośliną. W razie konieczności należy chronić
skórę, ubierając się szczelnie, najlepiej w strój z materiałów syntetycznych, wodoodpornych,
w tym rękawice z długimi rękawami. Materiały z włókien naturalnych (bawełniane,
lniane) wchłaniają sok i są penetrowane przez włoski roślin. Chronić należy także oczy,
zakładając gogle, ewentualnie okulary. Jeżeli doszło do kontaktu z rośliną, należy
niezwłocznie i dokładnie obmyć skórę wodą z mydłem i unikać ekspozycji
podrażnionych miejsc na światło słoneczne przynajmniej przez 48 godzin. W przypadku
kontaktu soku roślin z oczami, należy je przemyć dokładnie wodą i chronić przed światłem
(nosić okulary z filtrem chroniącym przed ultrafioletem).
W przypadku bezpośredniego kontaktu z rośliną należy jak najszybciej skontaktować
się z lekarzem.
Polecamy stronę internetową http://www.gdos.gov.pl gdzie znajduje się opracowanie
wykonane przez Fundację „Palący Problem – Heracleum” na zlecenie Generalnej Dyrekcji
Ochrony Środowiska ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej.
Stan prawny oraz informacje o źródłach finansowania na dzień 15.10.2014r. opisano
w „Wytycznych dotyczące zwalczania barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi)
i barszczu Mantegazziego (Heracleum mantegazzianum) na terenie Polski” i dostępne są tutaj
Ulotka informacyjna na temat Barszczu Sosnowskiego dostępna jest na stronie
internetowej Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa www.piorin.gov.pl
materiały informacyjne:
http://www.gdos.gov.pl/igo
http://piorin.gov.pl/publikacje/ulotki/
literatura:
1. Śliwiński Michał: Barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi i barszcz mantegazziego
Heracleum manteguzzianum. W: Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski.
Zygmunt Dajdok i Paweł Pawlaczyk (red.). Świebodzin: Wydawnictwo Klubu Przyrodników,
2009, s. 54-57. ISBN 978-83-87846-69-5.
2. Krystyna Miklaszewska, Elżbieta Pągowska: Problem roślinnych gatunków inwazyjnych w
Polsce (pol.). Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 47 (1), 2007.
3. Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków:
Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001.
ISBN 83-915161-1-3.
4. Kazimierz Adamczewski, Adam Paradowski: Barszcz Sosnowskiego (Heracleum Sosnowski
Mandel) (pol.). Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa, 2007.
5. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza
Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
6. W. Konieczny: Barszcz Sosnowskiego – groźna roślina (pol.). farmer.pl, 2007.
7. Helena Żurek: Metoda i technika zwalczania barszczu Sosnowskiego. Falenty: Instytut
Melioracji i Użytków Zielonych, 2002.
8. Krystyna Miklaszewska: Barszcz Sosnowskiego – obcy gatunek inwazyjny: biologia,
zagrożenia, zwalczanie (pol.). Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 48 (1),
2008.
9. Izabela Sachajdakiewicz, Piotr Mędrzycki (red.), Wytyczne dotyczące zwalczania barszczu
Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi) i barszczu Mantegazziego (Heracleum
mantegazzianum) na terenie Polski, Opracowanie wykonane przez Fundację „Palący Problem
– Heracleum” na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska ze środków Narodowego
Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Warszawa 2014.
10. https://pl.wikipedia.org/wiki/Barszcz_Sosnowskiego
W artykule wykorzystano zdjęcia 5,6,7,8 z opracownia „Wytyczne dotyczące zwalczania
barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi) i barszczu Mantegazziego (Heracleum
mantegazzianum) na terenie Polski”, redakcja Izabela Sachajdakiewicz, Piotr Mędrzycki.