Dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku
Transkrypt
Dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku
Dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku t en m l ragek.p f wy kart o rm.bez a D ww w A. Sybilla Bidwell Dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku nt e gm.pl Od światowegofraimperium tek y państwa” r w do „małego a o zk m r a obrzeżach .be Europy Dna w ww Warszawa 2008 Historia GB 17/3/08 5:42 Page 4 A. Sybilla Bidwell — Dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku. Od Êwiatowego imperium do „ma∏ego paƒstwa” na obrze˝ach Europy © Copyright by the author and for this edition by Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2008 All rights reserved. Wszelkie prawa zastrze˝one. Kopiowanie w ca∏oÊci lub we fragmentach jakàkolwiek technikà bez pisemnej zgody wydawcy zabronione Recenzenci: prof. Teresa Kulak prof. W∏odzimierz Suleja Redaktor prowadzàcy: Andrzej ¸ab´dzki Redakcja j´zykowa: Maria Laskowska Korekta: Agnieszka Kiliƒska Projekt ok∏adki: Agnieszka Wojkowska Projekt typograficzny, ∏amanie i przygotowanie do druku: Mater Redakcja techniczna: Ma∏gorzata Chmielewska Mapy na stronie II i III ok∏adki na podstawie wikipedii wykona∏a Ma∏gorzata Chmielewska t en m l ragek.p f wy kart o rm.bez a ISBN 978-83-89281-43-2 D ww w Wydanie I Wydawca: Wydawnictwo Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej „Academica” ul. Chodakowska 19/31 03-815 Warszawa tel. (+ 48 22) 870 62 24 e-mail: [email protected] Historia GB 17/3/08 5:42 Page 5 Spis treÊci S∏owo wst´pne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Rozdzia∏ I: Wielka Brytania u progu XX wieku . . . . . . . . . . . . . 11 Na prze∏omie wieków, czyli czasy edwardiaƒskie (1900–1914) . . . . Imperium brytyjskie i sprawy mi´dzynarodowe w latach 1900–1914 . Kultura i ˝ycie codzienne (1900–1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 26 37 Rozdzia∏ II: „Wojna koƒczàca wszystkie wojny” (1914–1918) . . . . . . 54 Dzia∏ania wojskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ˚ycie codzienne w czasie I wojny Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . 63 69 t Rozdzia∏ III: „Kraj godny bohaterów” (1918–1939) en . . . . . . . . . . . m l Problemy wewn´trzne okresu mi´dzywojennego . . . . . . . . . . . ragek.p f t y r . . . . . . . Imperium i sprawy mi´dzynarodowe w latach 1918–1939 w ka o z Kultura i ˝ycie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . e rm (1918–1939) Daww.b Rozdzia∏ IV: Z patrona w klient, czyli od mocarstwa do klienta mocarstw 76 76 95 114 (1939–1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 ˚ycie codzienne na wyspie w czasie wojny (front wewn´trzny) . . . . 150 Rozdzia∏ V: Paƒstwo opiekuƒcze (1945–1976) . . . . . . . . . . . . . . 156 Problemy wewn´trzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielka Brytania szuka swego miejsca, czyli imperium, polityka zagraniczna i obronna od 1945 do 1976 roku . . . . . . . . . Kultura i ˝ycie codzienne (1945–1976) . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Rozdzia∏ VI: Thatcheryzm i jego konsekwencje (1976–2001) . . . . . . 216 Problemy wewn´trzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii w latach 1976–2001 . . . . . . Kultura i ˝ycie codzienne (1976–2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 236 247 177 193 5 Historia GB 17/3/08 5:42 Page 6 Bibliografia selektywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Aneks 1: Premierzy Wielkiej Brytanii w XX wieku . . . . . . . . . . . 269 . . . . . . . . . . . . . . . 270 Aneks 3: Zmiany populacji Wielkiej Brytanii w XX wieku . . . . . . . . 274 Kalendarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Adresy internetowych stron zawierajàcych animowane mapy do historii Wielkiej Brytanii w XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Aneks 2: Brytyjscy laureaci Nagrody Nobla t en m l ragek.p f wy kart o rm.bez a D ww w Historia GB 17/3/08 5:42 Page 7 S∏owo wst´pne Wielka Brytania w XX wieku przesz∏a zasadniczà przemian´. Utraci∏a imperium, na które pod koniec XIX wieku sk∏ada∏a si´ jedna trzecia làdów na naszym globie. W konsekwencji ca∏kowicie musia∏a si´ zmieniç jej polityka zagraniczna, jednak osoby zajmujàce si´ nià z trudem akceptowa∏y — poczàwszy od I wojny Êwiatowej — widoczny stopniowy upadek pozycji Wielkiej Brytanii i „zwijanie” imperium. Znikn´∏o tak˝e podejÊcie pe∏nej otwartoÊci do Êwiata. Jeszcze na poczàtku XX stulecia funkcjonowa∏ niczym nieograniczony handel ze Êwiatem, nt bez wiz i paszportów1. a Brytyjczycy przemieszczali si´ po ca∏ymeglobie Ju˝ w pierwszej po∏owie wieku XX Wielka gm pl Brytania przesta∏a si´ liczyç jako a . r k f pot´ga morska, jednoczeÊnie zmagajàc e z du˝ymi k∏opotami gospodarczymi, którtsi´ wyjej a re w latach 60. i 70. zapewni∏y przydomek „chorego cz∏owieka Europy”. Proo k rm.betonz w roku 1914 spad∏a do 50 milionów pod koniec dukcja w´gla z 300 milionów a D wwczynnych kopalƒ zosta∏o 13. Znikn´∏y tkalnie, zaÊ stoczwieku, a z ponad tysiàca w nie, które niegdyÊ budowa∏y oko∏o 60% Êwiatowej floty, obecnie produkujà zaledwie 4%. Mimo to pod koniec XX wieku Wielka Brytania odgrywa∏a znaczàcà rol´ na arenie mi´dzynarodowej, a jej pozycja ekonomiczna nale˝a∏a do najsilniejszych w Europie. W ciàgu stu lat ze spo∏eczeƒstwa industrialnego przekszta∏ci∏a si´ w postindustrialne, którego najsilniejszym sektorem sà us∏ugi. Przesz∏a tak˝e okres rozwoju paƒstwa opiekuƒczego, aby nast´pnie systematycznie je ograniczaç. Ocenianie XX stulecia jako wieku upadku Wielkiej Brytanii jest, jak s∏usznie zwraca uwag´ David Butler, sprawà perspektywy. Realne dochody obywateli potroi∏y si´ w ciàgu wieku. Liczba osób mieszkajàcych w domach b´dàcych ich w∏asnoÊcià wzros∏a z 30% w 1945 roku do 60% w 1990 roku. JednoczeÊnie pod wzgl´dem rozwoju gospodarczego Wielka Brytania przez wi´kszà cz´Êç wieku pozostawa∏a w tyle w porównaniu z wysoko rozwini´tymi paƒstwami, takimi jak np. Stany Zjednoczone. ˚ycie polityczne kraju by∏o zwiàzane z rytmem wyborów i w wi´kszym lub mniejszym stopniu — z osobowoÊcià kolejnych premierów. Wprawdzie porównania 7 Historia GB 17/3/08 5:42 Page 8 bywajà zwodnicze, jednak politycy z poczàtku i koƒca wieku — Herbert Asquith i Tony Blair — nale˝à do najwybitniejszych osób kierujàcych nawà rzàdowà Wielkiej Brytanii. A przecie˝ jest spoÊród kogo wybieraç. W tym stuleciu krajem rzàdzili z Downing Street mi´dzy innymi Winston Churchill, Clement Attlee i Margaret Thatcher. Tak si´ z∏o˝y∏o, ˝e stopniowe wprowadzanie ochrony w∏asnej gospodarki sz∏o w parze z rozwojem polityki socjalnej. Rzàd powoli przejmowa∏ odpowiedzialnoÊç za grupy spo∏eczne, którym trudno by∏o w danej rzeczywistoÊci sobie radziç. Politycy zajmujàcy si´ sprawami wewn´trznymi, zwiàzani zarówno z Partià Pracy, jak i z Partià Konserwatywnà (libera∏owie w XX wieku ju˝ niewiele mieli do powiedzenia), stopniowo, acz konsekwentnie, zaakceptowali koniecznoÊç rozbudowania sektora polityki socjalnej (ubezpieczenia spo∏eczne, zdrowotne, rodzinne), ale te˝ polityki gospodarczej (w której sk∏ad wchodzi∏o planowanie rozwoju gospodarczego, nacjonalizacja, prowadzenie polityki pe∏nego zatrudnienia itd.). Pod koniec wieku doszli jednak do wniosku, ˝e ta droga prowadzi donikàd i zacz´li odchodziç od polityki paƒstwa opiekuƒczego. Zasady polityki mi´dzynarodowej paƒstwa zmieni∏y si´ diametralnie. W konsekwencji dwóch wojen Êwiatowych, toczàcych si´ g∏ównie na kontynencie europejskim — a ju˝ samo zaanga˝owanie si´ w te konflikty by∏o zaskakujàce — Wielka Brytania straci∏a samodzielnoÊç w prowadzeniu polityki mi´dzynarodowej, natomiast zwiàza∏a si´, jako s∏abszy partner, ze Stanami Zjednoczonymi. Bezpieczeƒstwo zewn´trzne zapewni∏a sobie dzi´ki wspó∏pracy w ramach NATO. W poprzednich wiekach zachowywa∏a dystans w stosunku do problemów i konfliktów europejskich; teraz wprawdzie jest paƒstwem cz∏onkowskim unikatowej organizacji, nt stroni od pe∏nego zaanga˝owania si´ jakà jest Unia Europejska, jednak nadal e l w sprawy kontynentu. Piszàc o polityce Wielkiej Brytanii nale˝y rozgm.pzagranicznej a r k f ró˝niaç to, co jest historycznà a co z∏udzeniem, w które chcà wiey rzeczywistoÊcià, rteJednoczeÊnie wpolitycy. a rzyç lub które kultywujà chcia∏abym podkreÊliç, ˝e pisz´ o k z m e r wprawdzie o relacjach z imperium, czyli z paƒstwami majàcymi status dominiów Daww.bNarodów i tymi, które by∏y koloniami, wzgl´dnie terytonale˝àcych do Wspólnoty w lub protektoratami, ale sytuacj´ wewnàtrz tych paƒstw uwariami mandatowymi ˝am za nieprzynale˝nà historii Wielkiej Brytanii. Aby zrozumieç wewn´trzne rozgrywki, w których brali udzia∏ osadnicy, urz´dnicy brytyjscy (cz´sto sprzeniewierzajàcy si´ zaleceniom Londynu), a tak˝e rdzenna ludnoÊç, nale˝y przeanalizowaç specyfik´ rozwoju danego spo∏eczeƒstwa. Traktowanie tych problemów jako elementu historii Wielkiej Brytanii grozi sp∏yceniem cz´sto bardzo skomplikowanych i wielopoziomowych problemów. W spo∏eczeƒstwie brytyjskim nastàpi∏y zasadnicze przemiany: na poczàtku XX wieku sk∏ada∏o si´ ono wprawdzie z czterech grup ró˝niàcych si´ dochodami, wykszta∏ceniem i ˝yciem kulturalnym, lecz by∏y one z sobà z˝yte na dobre i na z∏e. Natomiast w póêniejszych dekadach XX wieku do Wielkiej Brytanii przyby∏y du˝e grupy emigrantów, przede wszystkim z Europy, Azji, Afryki i Karaibów, przywo˝àc z sobà egzotycznà kultur´ i zwyczaje. Ta bardzo skrótowa charakterystyka XX-wiecznych dziejów Wielkiej Brytanii jest jednoczeÊnie uzasadnieniem konstrukcji pracy, jakà przyj´∏am. Dwudziesty 8 Historia GB 17/3/08 5:42 Page 9 wiek w historii Wielkiej Brytanii podzieli∏am na szeÊç odcinków czasowych (1900–1914, 1914–1918, 1918–1939, 1939–1945, 1945–1976, 1976–2001). Podzia∏ chronologiczny jest podporzàdkowany specyfice zdarzeƒ: naturalnymi cezurami sà tu I i II wojna Êwiatowa. Lata 1945–1976 cz´sto w historiografii brytyjskiej nazywane sà okresem paƒstwa socjalnego akceptowanego przez kapitalizm. Natomiast 1976 rok i obj´cie urz´du premiera przez J. Callaghana stanowi poczàtek odchodzenia od polityki paƒstwa opiekuƒczego. W mniejszym stopniu cezura ta jest widoczna w polityce zagranicznej. Jednak i tu przystàpienie Wielkiej Brytanii do EWG w 1972 roku, potwierdzone w referendum z 1975 roku, wprowadza nowe akcenty. Rok 2001 przyj´∏am jako cezur´ koƒcowà, gdy˝ by∏ to rok wyborów, jednoczeÊnie zamykajàcy pierwszà kadencj´ rzàdu T. Blaira. Wiek XX by∏ — jak wiadomo — okresem szybkich przemian w ka˝dej dziedzinie. Dlatego te˝ ka˝dy rozdzia∏ podzieli∏am na takie same cz´Êci przedstawiajàce: a) rozwój sytuacji wewn´trznej ze szczególnym uwzgl´dnieniem ˝ycia politycznego i sytuacji ekonomicznej paƒstwa; wa˝nymi bohaterami tych rozdzia∏ów b´dà premierzy, których w∏adza roÊnie przez ca∏y omawiany okres; w paƒstwach demokratycznych w XX wieku wybory sà klepsydrà odmierzajàcà czas; b) polityk´ zagranicznà omawiajàcà sukcesy i kl´ski polityków brytyjskich na arenie mi´dzynarodowej; w∏àczy∏am tak˝e relacje na poczàtku wieku z dominiami, koloniami — z czasem by∏ymi — oraz nie zawsze nale˝àcymi do (poczàtkowo) Brytyjskiej Wspólnoty Narodów paƒstwami; c) szeroko potraktowane ˝ycie codzienne;ntte fragmenty zawierajà sporo informacji o problemach gospodarczych mekraju, l gdy˝ wp∏ywajà bezpoÊrednio na g p a . ˝ycie obywateli, a tak˝e informacje o rozwoju wysokiej i masowej kultury. fr k y rte ow zkniea podlegajà okresy I i II wojny Êwiatowej, poPoniewa˝ takiemu podzia∏owi m r .be w których opisa∏am sytuacj´ wewn´trznà, zagraÊwi´ci∏am im osobne a rozdzia∏y, D nicznà i ˝ycie codzienne. wwZdaj´ sobie spraw´, ˝e ˝ycie nie jest poszufladkowane w i ˝e na co dzieƒ tylko do pewnego stopnia oddzielamy sprawy polityki wewn´trznej, zagranicznej i sprawy kultury, dlatego te˝ niekiedy pewne problemy b´dà w dwu rozdzia∏ach do siebie nawiàzywa∏y — przyk∏adowo brytyjskie stanowiska wzgl´dem Europejskich Wspólnot Gospodarczych, a póêniej Unii Europejskiej. Takà koncepcj´ przyj´∏am z myÊlà, ˝e czytelnikowi ∏atwiej b´dzie Êledziç poszczególne wydarzenia i znaleêç odpowiednie fragmenty. Mam te˝ nadziej´, i˝ w ten sposób ka˝dy odbiorca b´dzie móg∏ stworzyç swój w∏asny obraz ca∏oÊci. JednoczeÊnie mam ÊwiadomoÊç, ˝e czytelnik mo˝e czasem odczuç niedosyt informacji na temat danej osoby, wydarzenia czy dzie∏a, ale wierz´, ˝e moja praca zach´ci go do dalszych poszukiwaƒ na dany temat. Za wa˝ny element tej ksià˝ki uwa˝am przybli˝enie polskiemu czytelnikowi poglàdów historiografii brytyjskiej, w której postrzeganie procesów historycznych zachodzàcych w XX wieku niekiedy bardzo si´ ró˝ni od historiografii polskiej. Wprowadzajàc czytelnika w dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku warto przypomnieç definicje dwóch b´dàcych w u˝yciu nazw tego paƒstwa. Termin Wielka 9 Historia GB 17/3/08 5:42 Page 10 Brytania odnosi si´ do Anglii, Szkocji i Walii. Ale stosujemy tak˝e termin: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Pó∏nocnej Irlandii. Sk∏ada si´ z ono z dwóch cz´Êci, z których jednà ju˝ opisa∏am, natomiast drugi cz∏on do 1922 roku odnosi∏ si´ do Irlandii, a od tego roku do Irlandii Pó∏nocnej. Warto przypomnieç, ˝e wyspy: Man, Jersey, Guernsey majà status dependencji korony. Wielka Brytania powinna zapewniç im bezpieczeƒstwo i prowadziç w ich imieniu polityk´ zagranicznà, ale majà w∏asne instytucje polityczne i system prawny. Jako pewne ciekawostki zastosowa∏am nazwy geograficzne w takim brzmieniu, w jakim sà one u˝ywane na wyspach. Sztandarowym przyk∏adem jest Kana∏ Angielski — zresztà termin pochodzàcej z XVI-wiecznych map holenderskich, a nie francuskiej nazwy kana∏ La Manche. Natomiast z rzadka stosuj´ poprawnà nazw´ brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, czyli Urzàd Spraw Zagranicznych (Foreign Office), gdy˝ uwa˝am, ˝e by∏oby to k∏opotliwe dla czytelnika. Prosz´ pozwoliç mi skorzystaç z okazji i w tym miejscu podzi´kowaç osobom, które umo˝liwi∏y mi kolejne wyjazdy do Wielkiej Brytanii i zapoznanie si´ z bogatà literaturà poÊwi´conà XX-wiecznej historii Albionu. Sk∏adam moje serdeczne podzi´kowania prof. Zbigniewowi Pe∏czyƒskiemu z Oksfordu i prof. Kenowi Boothowi, dyrektorowi Wydzia∏u Spraw Mi´dzynarodowych Uniwersytetu Walijskiego w Aberystwyth. Pragn´ te˝ serdecznie podzi´kowaç prof. dr. hab. Dariuszowi Doliƒskiemu, dziekanowi Wydzia∏u Zamiejscowego Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej, za stworzenie mi komfortowych warunków pracy nad niniejszà ksià˝kà, ponadto prof. Teresie Kulak i prof. W∏odzimierzowi Sulei, którzy przedyskutowali ze mnà wiele problemów zwiàzanych z politykà Wielkiej Brytanii, oraz t n prof. Krzysztofowi Kawalcowi za konsultacje dotyczàce udzia∏u Wielkiej Brytanii e mmojej l g w starciach zbrojnych. Dzi´kuj´ate˝ siostrze Krystynie Bidwell-Por´bskiej p . r „smaczków” k f za pomoc w t∏umaczeniu ró˝nych z j´zyka angielskiego, a redaktor e y art Teresie Bondarewicz zaow sumiennà korekt´. S∏owa podzi´kowania sk∏adam tak˝e k z m e r memu zespo∏owi — pani dr Monice ¸ukasik-Duszyƒskiej i dr. Krzysztofowi Jaskua w.b D ∏owskiemu, Sebastianowi Michalakowi i Przemys∏awowi Paradowskiemu — za inww spirujàce dyskusje i wiele wa˝nych sugestii dotyczàcych tej pracy. I jak zwykle memu Ojcu George’owi Bidwellowi, który zaznajomi∏ mnie z wieloma wybitnymi postaciami i wydarzeniami w XX-wiecznej Wielkiej Brytanii na d∏ugo przed tym, zanim powsta∏ pomys∏ napisania tej ksià˝ki. 10 Historia GB 17/3/08 5:42 Page 11 ROZDZIA¸ I Wielka Brytania u progu XX wieku Na prze∏omie wieków, czyli czasy edwardiaƒskie (1900–1914) Brytyjski liberalizm nie porzuci∏ tradycyjnej ambicji partii liberalnych, by zaprowadziç wolnoÊç i równoÊç; jednak równolegle czyni wysi∏ki w celu poprawienia warunków ˝ycia jak najliczniejszej cz´Êci spo∏eczeƒstwa. (David Lloyd George, przemówienie wyg∏oszone w 1908 roku) nt e m l ragek.p f y londyƒskim 18 maja 1900 roku telegraf w biurze Reutera przy ulicy Old Jewry rt ow zukaza∏a ka si´ w specjalnym wieczornym wydaniu 24 wystuka∏ informacj´,mktóra ar w.be przekazana królowej Wiktorii, premierowi i burgazet. Zosta∏a tak˝eDnatychmiast wostatni odczyta∏ jà na schodach swej siedziby w Mansion mistrzowi Londynu. w Ten House. Informacj´ przys∏a∏ dziennikarz Reutera z Afryki Po∏udniowej, po drodze przechytrzajàc cenzur´ narzuconà przez Burów i stra˝e na granicy Wschodniej Afryki nale˝àcej do Portugalii; wszystko po to, aby mo˝liwie szybko w Wielkiej Brytanii dowiedziano si´, ˝e po ca∏ej serii upokarzajàcych kl´sk wreszcie 17 maja 1900 roku odniesiono zwyci´stwo pod Mafeking. Tego wieczoru Londyn oszala∏. Wszyscy, zamo˝ni i biedni, zapominajàc o tym, co ich ró˝ni, taƒczyli na ulicach2. Jak si´ okaza∏o, nie by∏ to jeszcze koniec krwawej wojny z Burami, w trakcie której brytyjscy genera∏owie wykazali si´ niekompetencjà, a spo∏eczeƒstwo zapami´ta∏o d∏ugie listy nazwisk zabitych ˝o∏nierzy. Wojny, która koƒczy∏a epok´ wiktoriaƒskà, obudzi∏a Brytyjczyków ze snu o ich niezwyci´˝onej armii i wiecznym imperium. Przebudzenie nastàpi∏o w ostatniej chwili, nale˝a∏o szybko szykowaç si´ na kolejne wojny. Okres mi´dzy Êmiercià królowej Wiktorii (w 1901 roku) a wybuchem I wojny Êwiatowej jest przez historyków brytyjskich zwany edwardiaƒskim — od krótkich rzàdów Edwarda VII, który zmar∏ w 1910 roku. Czasy edwardiaƒskie by∏y okresem 11