Zróżnicowanie gmin wiejskich ze względu na poziom rozwoju

n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 153
Krystian Heffner, Monika Stanny
5
Zróżnicowanie gmin wiejskich ze względu na poziom
rozwoju społeczno-gospodarczego
Analiza poziomu rozwoju gospodarczego (rozdział 3) oraz społecznego (rozdział 4) stała się punktem wyjścia do charakterystyki zróżnicowania przestrzennego czynników składających się na obie grupy zjawisk (tzw. składowe rozwoju
i tworzące je cechy).
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich potraktowano jako
wypadkową dwóch składowych: charakterystyki gospodarczej oraz charakterystyki społecznej. Każdy z tych komponentów jest agregatem cech charakteryzujących czynniki oddziałujące na rozwój obszarów wiejskich i odnoszące się do wielu
pól ich funkcjonowania56. W sumie wyróżniono osiem takich pól, które łącznie
stały się podstawą do ogólnej oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego
gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. Wśród nich pięć pól (subkomponentów) tworzy składową gospodarczą rozwoju:
zakres dezagraryzacji lokalnej gospodarki,
lokalny sektor rolniczy,
lokalny sektor pozarolniczy,
lokalny poziom zrównoważenia rynku pracy,
poziom zamożności lokalnej społeczności i wyposażenie infrastrukturalne.
Dalsze trzy pola obejmują społeczne aspekty rozwoju lokalnego:
struktura demograficzna,
edukacja i szkolnictwo,
aktywność społeczna.
56
Zwykle badania zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego jednostek terytorialnych obejmują od kilku do kilkudziesięciu niezależnych charakterystyk (cech). Zob. przykładowo: Klimat inwestycyjny w województwie małopolskim, pod red. B. Domańskiego i W. Jarczewskiego. Departament
Gospodarki i Infrastruktury, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2006; U. Markowska-Przybyła: Przestrzenne zróżnicowanie kapitału społecznego w Polsce a procesy wzrostu i konkurencji. [w:] Szanse rozwoju regionów – uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i środowiskowe. Pod red.
nauk. K. Heffnera i K. Malika. Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Regional Science
Association, Wydz. Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechnika Opolska, Opole 2007, s. 225–233.
153
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 154
Krystian Heffner, Monika Stanny
Można przyjąć, że poszczególne pola rozwoju i ich charakterystyki (zespoły
cech) są ze sobą wzajemnie powiązane, a mimo to mają niezależny charakter. Podobieństwo gmin, pod względem osiągniętego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, określono, posługując się metodami analizy taksonomicznej (model
wieloinformacyjny)57. Umożliwiają one pogrupowanie analizowanych jednostek
terytorialnych (gmin wiejskich i miejsko-wiejskich), w klasy o podobnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Między wydzielonymi klasami określono
relację porządkującą, wyjaśniającą, które z nich lepiej, a które gorzej mieszczą się
w przyjętych kryteriach rozwoju obszarów wiejskich. Podjęto także próbę określenia wzajemnych oddziaływań komponentu społecznego i gospodarczego, jakkolwiek nie są one całkowicie niezależne, a granica między nimi jest trudna do
jednoznacznego zdefiniowania.
Znaczenie poszczególnych cech w rozwoju społeczno-gospodarczym nie jest
jednakowe, a ocena ważności składowych rozwoju ma charakter subiektywny. Oparto się na doświadczeniach badawczych autorów, analizie wartości poznawczej poszczególnych wskaźników oraz na określanych na ich podstawie składowych
rozwoju wsi58. Jednak głównie z przyczyn formalnych przyjęto założenie, że składowa gospodarcza jest istotniejszym komponentem zmian rozwojowych w gminach
wiejskich od komponentu społecznego. Jest to efekt znacznie lepszej jakości danych
wykorzystanych do konstrukcji komponentu gospodarczego. Równocześnie niektóre wskaźniki, składające się na charakterystykę gospodarczą gmin, pośrednio mogłyby także służyć do budowy komponentu społecznego (np. cechy związane ze
strukturą społeczną, a wykorzystane jako wskaźniki dezagraryzacji w charakterystyce struktury gospodarczej). W konsekwencji ustalono wagi dla obu składowych
w ogólnej ocenie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich
w proporcji 2/3 (grupa cech gospodarczych) i 1/3 (grupa cech społecznych).
Analiza taksonomiczna (analogiczna do prezentowanych w poprzednich rozdziałach) dotyczy miernika kompleksowego, wyznaczonego dwoma metodami –
tzw. bezwzorcową sum standaryzowanych (Perkala) oraz posługującą się wzor57
Zob. m.in. W. Ostasiewicz: Techniki i procedury badań statystycznych. [w:] Sytuacja społeczna Dolnego Śląska, pod red. nauk. W. Ostasiewicza i Z. Pisza. Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego
we Wrocławiu, Opole 2000, s. 58–101.
58 Por. niektóre wcześniejsze opracowania autorów: Typologia wiejskich obszarów problemowych, pod red.
nauk. A. Rosnera. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 1999; Lokalne bariery rozwoju
obszarów wiejskich, pod red. A. Rosnera. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), Warszawa 2000; K. Heffner: Czynniki osadnicze wpływające na potencjał rozwojowy obszarów wiejskich.
Wieś i Rolnictwo nr 2, Warszawa 2002; Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych, pod red. nauk.
A. Rosnera. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2002, s. 27–48.; M. Stanny-Burak: Typologia gmin wiejskich woj. zachodniopomorskiego z punktu widzenia rozwoju ludności – czynniki
zmian. Wieś i Rolnictwo nr 3, Warszawa 2006, s. 117–131.
154
2007-10-14
20:40
Page 155
Zróżnicowanie gmin wiejskich ze względu na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
cem rozwoju TMR (Hellwiga)59. Składa się on z mierników cząstkowych – komponentu gospodarczego i komponentu społecznego, które traktowano jako zmienne diagnostyczne. Uzyskana klasyfikacja wielokryterialna umożliwiła całościową
ocenę badanego zjawiska.
Dodatkowo oba zespoły cech, składające się na komponent gospodarczy
i komponent społeczny, poddano analizie korelacyjnej. Sporządzony diagram korelacyjny (wykres 3), wskazał, że obie składowe miernika kompleksowego są skorelowane dodatnio. Miarą siły związku liniowego jest współczynnik korelacji
liniowej, który w przypadku miernika syntetycznego Hellwiga osiąga wartość
rTMR=0,563, a dla miernika syntetycznego Perkala jego poziom jest bardzo podobny: rss=0,585. Wysoka zbieżność wyników otrzymanych metodą wzorcową
i bezwzorcową (r = –0,9)60, analogiczna do związków dla poszczególnych subkomponentów, wykazuje, że w ocenie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego
gmin wiejskich obu sposobami nie ma istotnych różnic.
1,4
1,2
Komponent spo³eczny
n05.qxd
1
0,8
0,6
0,4
0,2
y = 1,111x - 0,1981
2
R = 0,3167
0
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
Komponent gospodarczy
1,2
1,4
Wykres 1. Diagram korelacyjny
– rozproszenie
obserwacji
komponentów
(wg TMR)
Źródło: Oprac. M. Stanny.
59
Różnica między obu metodami polega na tym, że konstrukcja miary wzorcowej ma określony punkt
odniesienia, względem którego ów poziom będzie wyznaczany. Celem budowy mierników niewykorzystujących wzorca rozwoju (w których miara syntetyczna jest w istocie pewną funkcją znormalizowanych cech diagnostycznych) jest uzyskanie jednostkowej zmiennej o określonych
własnościach. Powinna ona łączyć w sobie specyfikę poszczególnych cech diagnostycznych oraz jak
najszerzej odzwierciedlać istotę badanego zjawiska.
60 Wysoki ujemny wskaźnik korelacji wyników wskazuje, że wyższy poziom rozwoju gospodarczego
obliczony metodą sum standaryzowanych cechuje gminę bardziej podobną do gminy wzorcowej,
określonej w metodzie TMR.
155
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 156
Krystian Heffner, Monika Stanny
Związek między komponentami gospodarczym i społecznym zbadano, stosując test istotności t-Studenta61. Umożliwia on sprawdzenie, czy zmienne, według
których dokonano podziału zbiorowości statystycznej, są niezależne. Weryfikowana hipoteza zerowa brzmi: N-elementowa próba losowa pochodzi z takiej zbiorowości generalnej, w której występuje stochastyczna niezależność zmiennych
losowych. Jest ona odrzucana, gdy |te|>tt, tzn. teoretyczna wartość (tt) statystyki
t-Studenta jest mniejsza od wartości empirycznej (te). Empiryczna wartość testu,
wyznaczona dla obu składowych rozwoju, wyniosła te=31,70, gdy wartość teoretyczna, już na poziomie istotności 0,0001, osiąga tylko tt=3,962. Pozwala to odrzucić hipotezę o niezależności zmiennych, które służyły do podziału gmin na grupy,
co oznacza ich istotną statystycznie zależność. Można więc mówić o istnieniu ścisłego związku między komponentami rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich.
Zakładając, że jeden z komponentów rozwoju (x) trwale oddziałuje na drugi
(y), to korzystając z analizy regresji liniowej można rozpatrzyć zbiorowość 2171
gmin, ze względu na obie składowe rozwoju. Interpretując dane graficzne (wykres 1),
uzasadnione jest przypuszczenie, że funkcja jest liniowa, a zatem zależność ma
postać: f (x) = bx+a63. W badanej zależności między obu składowymi rozwoju społeczno-gospodarczego wartość współczynnika regresji wynosi b=1,1 (równanie regresji otrzymane w wyniku analizy regresji liniowej, zob. ryc. 1) i informuje o tym,
że jeżeli wielkość komponentu gospodarczego wzrośnie o jedną jednostkę, to
można oczekiwać podobnych, ale nieco większych zmian (o 1,1 jednostki) w komponencie społecznym. Miarą dopasowania prostej regresji do rozkładu zaobserwowanych punktów (x, y) jest tzw. współczynnik determinacji64. W przypadku oceny
poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich wyniósł on 32%.
61
Jest to statystyka z rozkładem t-Studenta o n-2 stopniach swobody. Porównaj metodologię badania
w W. Starzyńska, 2000, Statystyka praktyczna. PWN, Warszawa, s. 251; zob. też uwagi zawarte w pracy: W. Ratajczak, Nierozwiązane problemy analizy regresji w badaniach geograficznych. [w:] Możliwości i ograniczenia zastosowań metod badawczych w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce
przestrzennej. Praca zbior. pod red. H. Rogackiego. Wyd. Naukowe Bugucki, Poznań 2002, s. 75–86.
62 Wartość teoretyczną odczytać można z tablic rozkładu wartości krytycznych tego testu.
63 Wyznaczenie funkcji f (x) polega na znalezieniu, na podstawie danych empirycznych, ocen współczynników a i b. Współczynnik b nosi nazwę współczynnika regresji liniowej i określa szybkość zmian cechy y przy zmianie wartości cechy x. Zob. np. J. Parysek, L. Wojtasiewicz: Metody analizy regionalnej
i metody planowania regionalnego. Studia KPZK PAN, t. 69, PWN Warszawa 1979.
64 Jest on równy kwadratowi korelacji i wyrażony w procentach. Współczynnik determinacji z próby informuje o tym, jaka część zmienności cechy y jest uwarunkowana wpływem liniowym cechy niezależnej x. Zob. więcej np. w pracach J. Runge: Wybrane zagadnienia analizy przestrzennej w badaniach
geograficznych. Uniwersytet Śląski, Katowice 1992; tenże, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego Katowice
2006.
156
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 157
Zróżnicowanie gmin wiejskich ze względu na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
Oznacza to, że 1/3 zmienności komponentu społecznego może być wyjaśniona liniowym oddziaływaniem składowej gospodarczej.
Dla graficznej oceny przestrzennego rozkładu poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich użyto grupowania według algorytmu kwintylowego, dzieląc zbiór gmin na pięć równolicznych klas (po 20% jednostek – tj. ok. 430
gmin). Zawierają one gminy cechujące się bardzo niskim (kwintyl pierwszy), niskim (drugi), średnim (trzeci), wysokim (czwarty) i bardzo wysokim (piąty) poziomem rozwoju. Pewną wadą podziału na równoliczne klasy jest – przy
założonym rozkładzie normalnym charakterystyk zbioru – zmniejszenie wymiaru
ilościowego grupy średniej na rzecz obu grup skrajnych („najlepsze” i „najgorsze”
gminy). Z drugiej strony, umożliwia on lepsze wydzielenie układów powierzchniowych, jeśli takie rzeczywiście kształtują się.
Zastosowanie metody bezwzorcowej (zob. mapa 51) dało silnie zróżnicowany obraz rozkładu przestrzennego gmin o odmiennym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Nawiązuje on jednak, przynajmniej w pewnym stopniu, do
niektórych ocen odnoszących się do poziomu regionalnego65. Gminy najlepiej
rozwinięte (kwintyl piąty) koncentrują się przede wszystkim w sześciu obszarach
metropolitalnych, ukształtowanych wokół głównych centrów rozwoju: Warszawy,
Gdańska–Sopotu–Gdyni, Poznania, Wrocławia i Łodzi oraz w strefie krakowsko-górnośląskiej. Szczególnie licznie i szeroko występują w otoczeniu Poznania,
obejmując głównie południowo-zachodnią część woj. wielkopolskiego (rejony:
Ostrów Wlkp.–Kępno, Leszno–Rawicz i Wolsztyn–Świebodzin66). Ponadto gminy tego typu otaczają także mniejsze aglomeracje miejskie – Szczecin, Lublin,
Rzeszów, Częstochowę, Bydgoszcz–Toruń, występują też w strefach podmiejskich
Białegostoku, Olsztyna, Koszalina–Kołobrzegu, Piły, Gniezna, Zielonej Góry, Legnicy–Lubina (tzw. zagłębie miedziowe, Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy
(LGOM)), Kielc i Opola, a pojedynczo w sąsiedztwie kilkunastu miast średniej
wielkości Polski zachodniej, środkowej i południowej (m.in. Płock, Słubice, Konin, Słupsk, Jelenia Góra, Świdnica, Nysa, Prudnik, Kluczbork, Wieluń, Tarnów,
Nowy Sącz). Można powiązać wysoki poziom rozwoju obszarów wiejskich –
65
Zob. np. H. Ponikowski: Profile konkurencyjności regionalnej. [w:] Uwarunkowania rozwoju regionalnego z uwzględnieniem restrukturyzacji obszarów wiejskich, pod red. B. Kawałko i Z. Mitury. Wyższa
Szkoła Zarządzania i Administracji, Zamość 2001, s. 82–97; M. Dutkowski: Typologia polskich regionów. [w:] Polityka regionalna państwa pośród uwikłań instytucjonalnych i regulacyjnych, pod red.
J. Szomburga. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2001, s. 89–95; G. Węcławowicz,
Przestrzeń i społeczeństwo współczesnej Polski. PWN 2002.
66 Rejon obejmuje gminy związane z wieloma małymi i średnimi miastami o wielofunkcyjnym charakterze, na pograniczu woj. wielkopolskiego i lubuskiego (Międzyrzecz, Zbąszyn, Nowy Tomyśl, Babimost). Por. np. G. Węcławowicz i in., Studia nad przestrzennym zagospodarowaniem obszaru wzdłuż
granicy polsko-niemieckiej. IGiPZ PAN Warszawa 2006.
157
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 158
Krystian Heffner, Monika Stanny
kwintyle
kwintyle
11
22
33
44
55
Mapa 51. Syntetyczna ocena poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego
według metody sum standaryzowanych
w strefach metropolitalnych szerzej, a w zasięgu bezpośredniego wpływu większych i średnich miast wybiórczo – z ich oddziaływaniem i wykorzystywaniem
licznych sprzężeń gospodarczych, lokalizacyjnych i społeczno-kulturowych67.
67
Por. przykładowo wnioski w pracach: M. Potrykowski, A. Stasiak: Analiza głównych węzłów osadniczych Polski i ich potencjalnych funkcji w przyszłości. [w:] Kształtowanie rozwoju regionalnego
i osadniczego w warunkach transformacji systemowej, pod red. J. Szlachty. Warszawa 1996, Biuletyn
KPZK PAN, z. 173, s. 81–138; K. Heffner, T. Marszał: Uwarunkowania rozwoju i zmiany w zagospodarowaniu małych miast w Polsce w drugiej połowie XX w. [w:] Uwarunkowania rozwoju małych
miast, pod red. K. Heffnera i T. Marszała. Biuletyn KPZK PAN z. 226, Warszawa 2006, s. 7–20.
158
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 159
Zróżnicowanie gmin wiejskich ze względu na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
Uzupełnieniem i rozszerzeniem przestrzennym układu najlepiej rozwiniętych
obszarów wiejskich są strefy o wysokim poziomie rozwoju (gminy zgrupowane
w kwintylu czwartym). Ogólnie biorąc, występują przede wszystkim w stosunkowo
szerokim pasie od Gdańska przez Poznań, Wrocław i Częstochowę po Kraków. Podobne, chociaż znacznie węższe, pasma tworzą relatywnie dobrze rozwinięte obszary wiejskie wzdłuż tradycyjnych szlaków transportowych: Warszawa–Piotrków
Trybunalski–Częstochowa, Kraków–Tarnów–Rzeszów–Przemyśl i wzdłuż zachodniego Pobrzeża Bałtyku (Szczecin–Gryfice–Koszalin). Gminy z obu klas najlepszych tworzą stosunkowo zwarte obszary wokół metropolii (mówiąc na wyrost)
i aglomeracji miejskich średniej wielkości (w tym wszystkich miast wojewódzkich).
Poza wymienionymi wcześniej strefami oddziaływania ośrodków regionalnych warto zwrócić uwagę na zespoły gmin o lepszym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, otaczające miasta średniej wielkości, często dawne centra wojewódzkie:
Chełm, Siedlce, Krosno, Przemyśl, Łomża, Suwałki, Kalisz, Słupsk, a także Puławy,
Bolesławiec, Brzeg, Jarosław. Gminy charakteryzujące się wysokim poziomem rozwoju występują też w obszarach wiejskich o specyficznych typach gospodarowania,
związanych często z ich monofunkcyjnym, rolniczym – wielkoobszarowym i nierolniczym charakterem (np. Bieszczady, Kotlina Kłodzka, rejon Zgorzelca, Terespol).
W sumie najlepiej rozwinięte pod względem społeczno-gospodarczym obszary
wiejskie zajmują stosunkowo zwartą strefę w woj. pomorskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim, wschodniej części woj. dolnośląskiego i środkowo-zachodniej woj. opolskiego oraz zewnętrzne części woj. śląskiego (Bielsko-Biała, Rybnik,
Częstochowa) wraz ze środkowo-zachodnią częścią woj. małopolskiego i podkarpackiego. Poza tą strefą można mówić o obszarach wyższego poziomu rozwoju
wsi w szerokim pasie między Warszawą i Łodzią oraz w pasie nadmorskim między
Szczecinem i Koszalinem. W innych częściach kraju obszary o wysokim poziomie
rozwoju społeczno-gospodarczego mają wyspowy charakter (wokół Lublina, Białegostoku, Olsztyna, Kielc, Słupska, Płocka i Jeleniej Góry). W znacznym stopniu
identyfikacja rozkładu przestrzennego obszarów wiejskich o najwyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, potwierdza tezę o stopniowym utrwalaniu
się trendów zmian będących skutkiem przekształceń transformacyjnych i nasilającego się powiązania polskiego układu gospodarki ze strukturami europejskimi.
Wiążą one tradycyjny rdzeń gospodarczy Polski zlokalizowany pomiędzy Gdańskiem, Poznaniem i Warszawą oraz Wrocławiem i Krakowem trzema osiami przyspieszonego wzrostu ze strefą zachodniego pogranicza68.
68
Por. G. Węcławowicz, J. Bański, M. Degórski, T. Komornicki, P. Korcelli, P. Śleszyński: Przestrzenne
zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku. Monografie 6, IGiPZ PAN, Warszawa 2006.
159
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 160
Krystian Heffner, Monika Stanny
W pewnym stopniu przeciwieństwem układu przestrzennego „najlepszych”
obszarów wiejskich jest rozkład gmin relatywnie najsłabiej rozwiniętych (sklasyfikowanych w kwintylu pierwszym). Szczególnie dużo jednostek tego typu występuje w szerokich strefach zewnętrznych regionów Polski północno-wschodniej
i środkowo-wschodniej – w woj. warmińsko-mazurskim, podlaskim, mazowieckim,
świętokrzyskim, lubelskim, i w nieco mniejszym wymiarze we wschodniej części
woj. podkarpackiego. Poza tą częścią Polski większe zgrupowania gmin słabszego
rozwoju społeczno-gospodarczego znajdują się w stosunkowo szerokim pasie pogranicza województw: łódzkiego, mazowieckiego, kujawsko-pomorskiego i wielkopolskiego (rejon między Łodzią–Koninem–Włocławkiem i Płockiem)69. Ponadto
tworzą one zwarte obszary w południowo-wschodniej części Pomorza Środkowego i południowo-zachodnim, przygranicznym fragmencie woj. lubuskiego oraz
w rejonie od północy otaczającym Kotlinę Jeleniogórską (gminy Pogórza
Kaczawskiego) w woj. dolnośląskim. Gminy o najsłabszym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego grupują się głównie na obszarach wschodniego i północno-wschodniego pogranicza z Rosją (obwód kaliningradzki), Litwą, Białorusią
i Ukrainą i w wielu strefach stanowiących regionalne peryferia. Są to w większości jednostki lokalne zdecydowanie monofunkcyjne (por. np. mapy 6 i 18)70.
Jeśli ich rozkład przestrzenny powiązać z rozmieszczeniem obszarów wiejskich o najwyższym poziomie rozwoju, to kontrastujące zróżnicowanie wsi pod
tym względem nawiązuje w znacznym stopniu do układów typu rdzeń–peryferie
(core and peripheries)71. Strefy wiejskie położone w zasięgu oddziaływania układów metropolitalnych lub ukształtowanych aglomeracji miejskich oraz na obszarach bardziej podatnych na zmiany związane z transformacją gospodarczą –
generalnie w Polsce środkowo-zachodniej – charakteryzują się wyższym poziomem rozwoju. Natomiast pozostała część gmin wiejskich, reprezentująca zdecydowanie niższy poziom rozwoju, znajduje się w strefach zewnętrznych w układzie
69
Obszary te wskazywano jako strefy poważnego opóźnienia rozwoju społeczno-gospodarczego w wielu opracowaniach. Na przykład A. Rosner: Wiejskie obszary problemowe. [w:] Możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi polskiej w kontekście integracji z Unią Europejską – aspekty regionalne, pod red. A.
Stasiaka. KPZK PAN, SGGW, Studia t. 110, Warszawa 2000, s, 77–92; D. Kołodziejczyk: Uwarunkowania społeczno-gospodarcze lokalnego rozwoju gospodarczego. Warszawa 2002, Studia i Monografie
IERiGŻ nr 113; G. Gorzelak, Bieda i zamożność regionów. Założenia, hipotezy, przykłady. Studia Regionalne i Lokalne nr 1, 2003, s. 32–58.
70 Por. W. Stola: Zróżnicowanie funkcjonalne gmin Polski. Przegląd Geograficzny 1991, t. 63, z. 3–4;
J. Bański, W. Stola: Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich w Polsce.
Studia Obszarów Wiejskich 3, Komisja Obszarów Wiejskich PTG, IGiP Z PAN Warszawa 2004.
71 Więcej np. w pracach T.G. Grosse: Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego. Studia Regionalne i Lokalne, nr 1, Warszawa 2002, s. 28–30: K. Heffner: Regiony peryferyjne we współczesnej
gospodarce. [w:] Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, red. nauk.
A. Bołtromiuk. Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003, s. 11–27.
160
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 161
Zróżnicowanie gmin wiejskich ze względu na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
klasa
klas a
bardzo
niska
bardzo nis
ka
niska
nis ka
średnia
œrednia
wysoka
wys oka
bardzo
wysoka
bardzo wys
oka
Mapa 52. Klasy syntetycznej miary rozwoju społeczno-gospodarczego według TMR
krajowym i regionalnym, często w rejonach oddalonych, trudnych komunikacyjnie lub z różnych powodów problemowych72.
Zbliżony rozkład przestrzenny różnych typów wsi (przy zastosowaniu kryterium poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego) uzyskano, stosując metodę taksonomicznego miernika rozwoju. Gminy również pogrupowano w pięć klas
typologicznych (zob. mapa 52), a główna różnica interpretacyjna w stosunku do
metody poprzedniej sprowadza się do liczebności grup. Najmniej liczne są grupy
skrajne, a więc o bardzo wysokim (piątym) i bardzo niskim (pierwszym) poziomie
72
Por. np. J. Bański: Geografia polskiej wsi. PWE, Warszawa 2006.
161
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 162
Krystian Heffner, Monika Stanny
rozwoju społeczno-gospodarczego wsi, więcej jest gmin w grupach sklasyfikowanych jako wysoki (czwarty) i niski (drugi) stopień rozwoju, jednak w pierwszej
z nich jest ok. 19%, a w drugiej 28% gmin. Najwięcej jednostek (ok. 1/3) znalazło
się w klasie reprezentującej przeciętny, średni (trzeci) poziom rozwoju. Jak zatem
widać, obszary wiejskie o cechach istotnie zróżnicowanych, z punktu widzenia
kształtowania polityki rozwoju wsi, układają się w mniejsze i bardziej zwarte strefy.
Rozkład gmin o najwyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego
(ok. 10% zbioru)73 pozwala na wskazanie następujących prawidłowości przestrzennych:
pełny pas gmin tego typu ukształtował się jedynie wokół Poznania i Warszawy;
przy czym podwarszawska strefa wschodnia jest zdecydowanie węższa niż zachodnia (w tym ostatnim kierunku sięga po Żyrardów);
stosunkowo zwarte obszary wysokiego poziomu rozwoju tworzą gminy wokół
Wrocławia, Szczecina, Gdańska i Łodzi oraz w strefie północnego, wschodniego i szerzej (aż po Cieszyn–Bielsko-Białą), południowego zaplecza aglomeracji górnośląskiej;
po trzy, cztery gminy wysoko rozwinięte znajdują się w obszarach zurbanizowanych Krakowa, Bydgoszczy i Torunia (ale nie tworzą zwartego, bydgosko-toruńskiego obszaru) oraz Olsztyna i Legnicy–Lubina (dawny tzw. LGOM74);
pojedyncze gminy tego typu (jedna, dwie) występują w strefach zurbanizowanych Rzeszowa, Tarnowa, Częstochowy, Opola, Zielonej Góry, Gorzowa Wielkopolskiego, Koszalina, Słupska, Białegostoku, Płocka, Kalisza i Kielc;
natomiast nie występują w rejonie Lublina i Radomia;
wysoko rozwinięty charakter mają także gminy wiejskie niektórych miast średniej wielkości, głównie jednak w zachodniej części kraju (m.in. Nysa, Brzeg
(woj. opolskie), Ząbkowice Śląskie (woj. dolnośląskie), Słubice (woj. lubuskie), Kępno, Leszno, Piła (woj. wielkopolskie), Gryfice, Kołobrzeg (woj. zachodniopomorskie);
gminy obszarów wiejskich o specyficznych, zrestrukturyzowanych dziedzinach gospodarki, m.in.: Bieszczady, rejon Krynicy, Mielno, Międzyzdroje,
Ustronie Morskie (turystyka, zdrowie), Połaniec, Łęczna, Kozienice, Turoszów, Kleszczów (przemysł wydobywczy i energetyka), Osiecznica, Mirosławiec, Rzepin (tereny wojskowe i powojskowe);
gminy wiejskie „sukcesu transformacyjnego” związanego z przejściem do wielofunkcyjnego rozwoju wsi, zlokalizowane wokół kilkunastu niewielkich miast
73 Gminy o układzie badanych cech najbardziej zbliżonym do tzw. wzorca rozwoju.
74 LGOM – Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, dawny rejon uprzemysławiany, kształtujący
tach 60. i 70. region przemysłowy wydobycia i przetwarzania rud miedzi.
162
się w la-
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 163
Zróżnicowanie gmin wiejskich ze względu na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
i miasteczek zachodniej części woj. wielkopolskiego (Międzyrzecz, Nowy Tomyśl, Wolsztyn).
Gmin wiejskich o najwyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego
znajduje się zdecydowanie więcej w zachodniej niż wschodniej części Polski, co
stosunkowo łatwo wyjaśnić uwarunkowaniami historycznymi oraz europejskim
kierunkiem współczesnych przemian transformacyjnych75.
Jeśli chodzi o układ gmin wiejskich o najniższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, to jest ich najwięcej we wschodniej Polsce (ok. 10% wszystkich
gmin wiejskich). Zwarte obszary o charakterze problemowym tworzą skupienia
w rejonie zachodniego (ziemia kurpiowska) i południowego Podlasia (Bielsk Podlaski–Ciechanowiec) oraz północnego Mazowsza, w strefie pogranicza z woj. warmińsko-mazurskim. Mniejsze zgrupowania słabiej rozwiniętych gmin znajdują się
także w obszarze Przedgórza Karpackiego w woj. podkarpackim i Hrubieszowa
w woj. lubelskim76. Stosunkowo dużo jest takich gmin w obszarach tradycyjnych
regionalnych pograniczy: woj. świętokrzyskiego z lubelskim, małopolskim, śląskim i łódzkim, lubelskiego z woj. podkarpackim i mazowieckiego z łódzkim,
a także w strefie granicznej woj. warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim oraz woj. podlaskiego z Białorusią. W zachodniej części kraju gminy
wiejskie tego typu występują sporadycznie w poszczególnych regionach (np. Radłów, woj. opolskie; Maszewo, woj. lubuskie; Brzeźno, woj. zachodniopomorskie;
Wierzbinek, woj. wielkopolskie) lub w ogóle nie ma jednostek tego rodzaju (woj.
dolnośląskie, pomorskie).
Układ gmin o najniższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego pokrywa się, szczególnie na obszarze Polski wschodniej, z rejonami monofunkcyjnymi
rolniczo, cechującymi się niskim poziomem gospodarki rolnej, problemami demograficznymi (depopulacja, emigracja), społecznymi (starość, feminizacja) i niskim poziomem inwestycji na wsi77.
Można zatem stwierdzić, że obie metody grupowania gmin wiejskich ze
względu na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego prowadzą do podobnych
uogólnień, które wskazują, że stosunkowo powoli zmienia się tradycyjny układ ob75
Por. przykładowo, wnioski w opracowaniu: G. Węcławowicz, J. Bański, M. Degórski, T. Komornicki,
P. Korcelli, P. Śleszyński, Przestrzenne... op. cit.
76 Por. m.in. A. Stasiak, R. Horodeński: Przestrzenne aspekty rozwoju wsi polskiej z uwzględnieniem obszarów depresji społeczno-gospodarczej. Studia KPZK PAN t. 115, Warszawa 2005.
77 O problemach wsi tego obszaru pisano wielokrotnie, np. w pracach P. Eberhardt: Regiony wyludniające się w Polsce. Prace Geograficzne nr 148, IGiPZ PAN, Warszawa 1989; J. Bański: Obszary problemowe w rolnictwie Polski. Prace Geograficzne nr 172, IGiPZ PAN, Warszawa 1999; Wieś polska dwa
lata po wstąpieniu do Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem tzw. ściany wschodniej, pod
red. A. Stasiaka. Biuletyn KPZK PAN: z. 228, Warszawa 2006.
163
n05.qxd
2007-10-14
20:40
Page 164
Krystian Heffner, Monika Stanny
szarów lepiej (Polska zachodnia) i gorzej rozwiniętych (Polska wschodnia). Ponadto warto podkreślić silne powiązanie procesów rozwoju i awansu społeczno-gospodarczego ze zmianami urbanizacyjnymi (suburbanizacja wsi) i metropolizacją,
których zasięg jest jednak stosunkowo ograniczony (z wyjątkiem Poznania i Warszawy oraz mniejszym stopniu Wrocławia i aglomeracji górnośląskiej). Zwraca
także uwagę relatywnie częste powiązanie wysokiego poziomu rozwoju wsi
z mniejszymi, aktywnymi gospodarczo i społecznie miastami, co może wyznaczać
kierunki potencjalnych zmian w programowaniu rozwoju obszarów wiejskich78.
Do podobnych wniosków, tyle że nakierowanych na formułowanie przesłanek
i możliwości przełamywania tradycyjnych obszarów depresji na obszarach wiejskich, prowadzi analiza rozkładu przestrzennego stref o najniższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Ich lokalizacja, na peryferyjnych obszarach
najsłabszych gospodarczo regionów Polski (Warmińsko-Mazurskie, Podlaskie, Lubelskie, Świętokrzyskie i Podkarpackie), wskazuje na konieczność zwrócenia uwagi szczególnie na problemy rozwojowe wsi, a także opracowanie nowych
strategicznych celów zmieniających regionalne struktury gospodarcze i społeczne. Na ukształtowany w okresie transformacji gospodarczej obraz obszarów wiejskich oddziaływać będą przede wszystkim pojawiające się kierunki przekształceń
w grupie wsi reprezentujących średni poziom rozwoju. Mogą one, poprzez przyspieszenie zmian, przesunąć się do klasy wysokiej lub najwyższej, ale przesunięcie w stronę jednostek słabych i najsłabszych jest również możliwe.
78
Na przykład K. Heffner, Rola małych miasteczek w rozwoju terenów wiejskich. [w:] Przedsiębiorczość
wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej, pod red. naukową M. Kłodzińskiego i B. Fedyszak-Radziejowskiej. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2002, s. 74–77.
164