Terapia ruchem w postępowaniu rewalidacyjnym z dziećmi

Joanna Haczykowska
Świnoujście 10.05.2003
wychowawca internatu
Terapia ruchem – Taniec
„Ruch jest nieodzownym składnikiem ludzkiego życia, tak potrzebnym i
naturalnym, że często zapominamy o jego walorach”(M. Trybuś 1999).
Uznałam, że dobrym pomysłem będzie prowadzenie zajęć z aerobiku. Dalszą
konsekwencją tego myślenia było powołanie do życia zespołu tanecznego dla dziewcząt
starszych. Koło Taneczne liczy sobie 6 osób. Dziewczęta (w wieku od 15 do 18 roku
życia) burzliwie przechodzą przez okres dojrzewania i osiągania pełnoletności. Czas ten
powoduje u nich zachwianie systemu wartości, zaburzone relacje z dorosłymi i dużą
podatność na wpływy środowiska rówieśniczego. Pochodzą z rodzin patologicznych,
funkcjonowanie w tych rodzinach pozostawiło na dziewczętach pewne wpływy
demoralizacji. Koło tańca, do którego chętnie należą ma wskazać im alternatywę, inny,
lepszy sposób spędzania czasu wolnego, radzenia sobie ze stresem dnia codziennego.
Czas jaki spędzają w kole tańca ma także na celu przynajmniej częściową naprawę
zachwianego systemu wartości, lepszego poznania siebie, swoich słabości, ale również
swoich możliwości.
Prowadzenie zajęć ruchowych pod kątem przeobrażania wartości przez
stymulowanie rozwoju fizycznego i usprawnienie motorycznego jest tylko częścią
założeń pracy rewalidacyjnej z dziećmi i młodzieżą specjalnej troski. Zajęcia te
spełniają także szereg innych zadań, których rodzaj i treść wynikają z różnego rodzaju
upośledzeń dzieci.
Stymulując rozwój fizyczny i ruchowy, wychowawca, nauczyciel czy terapeuta
sprzyja zaspokojeniu dwu, najważniejszych dla prawidłowego przebiegu rozwoju,
potrzeb: bezpieczeństwa i samorealizacji. Dziecko zdrowe, sprawne ruchowo,
akceptowane jako osoba fizyczna czuje się pewniej wśród innych, lepiej sobie radzi w
sytuacjach sobie nieznanych czy wywołujących poczucie zagrożenia, tym samym czuje
się bardziej bezpieczne. Ponadto aktywność ruchowa stanowi ten obszar rozwoju, w
którym dziecko o obniżonej sprawności umysłowej łatwiej niż w innych dziedzinach
może osiągnąć sukces, a tym samym przeżyć radość i odkryć swoje zdolności („mocne
strony”). Osiągnięcia te pozwolą kształtować prawidłowy stosunek do własnej osoby,
wyrażający się w adekwatnej samoocenie i pozytywnym obrazie samego siebie.
Sprawność fizyczna i ruchowa oraz wygląd zewnętrzny (schludność ubioru i czystość)
to jedne z ważniejszych czynników wyzwalających akceptację i przychylność otoczenia
do dzieci upośledzonych umysłowo ( W. Pilecka 1997).
Rewalidacyjne postępowanie z dziećmi upośledzonymi umysłowo w dziedzinie
wychowania fizycznego ma charakter zintegrowanych oddziaływań korekcyjnowychowawczych obejmujących wychowanie społeczne, rozwój funkcji poznawczych i
sprawności psychomotorycznych (T. Maszczak 1998).
Doskonalenie sprawności motorycznej u uczniów szkół specjalnych jest
niezwykle ważne, gdyż w przyszłości będą oni pracować przede wszystkim jako
pracownicy fizyczni i o efektach ich pracy zadecydują właśnie takie cechy, jak: siła,
wytrzymałość mięśni oraz zwinność, precyzja i koordynacja ruchów. Troska o rozwój
motoryczny dzieci powinna przejawiać się w organizowaniu zajęć ruchowych poprzez
zwracanie większej uwagi na te ćwiczenia i zadania, które doskonaliłyby sprawność
fizyczną i cechy motoryczne oraz przyspieszałyby proces lataralizacji (W. Pilecka
1997).
Wychowanie fizyczne u tych dzieci ma głównie za zadanie kształtowanie
koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozwijanie pamięci ruchowej, wyrabianie poczucia
równowagi. Do podstawowych rewalidacyjnych zadań wychowania fizycznego należy
również kształtowanie nawyków higieniczno-zdrowotnych. Utrwalenie nawyków
czystości, porządku i higieny wdraża dziecko upośledzone umysłowo do wykonywania
podstawowych czynności domowych, do współżycia z rówieśnikami, rodziną i
społeczeństwem. Nauka poruszania się po terenie, zabawy i gry na powietrzu
uodparniają organizm dziecka na zmieniające się warunki środowiskowe, wdrażają do
czynnego wypoczynku (T.Maszczak 1998).
Ze względu na duże wartości wychowawcze i kształcące doniosłą rolę w pracy z
dziećmi upośledzonymi spełniają także różnorodne zabawy i gry rekreacyjne. Biorąc
pod uwagę aspekty fizjologiczne i psychologiczne tych form ruchu, należy dobierać je
tak, aby obok kształtowania umiejętności ruchowych wywierały wpływ na poprawę
ogólnej sprawności organizmu dziecka, miały charakter ćwiczeń korygujących i
odprężających. Zabawy rekreacyjne są okazją do spontanicznej ekspresji ruchowej i
emocjonalnej. Formą ruchu spełniającą te warunki jest między innymi taniec.
Terapia ruchem odegrać może ważną rolę w procesie resocjalizacji potencjalnej,
czyli profilaktyce. Zagadnienia te omówione zostały w raporcie z badań, w którym
skupiono głównie uwagę na ukazaniu różnych form aktywności sportowo rekreacyjnej
w
procesie
powstrzymywania
niedostosowania
społecznego.
Niedostosowanie
społeczne u badanych dzieci występuje we wzajemnym związku ze zróżnicowanym
rozwojem fizycznym. We
wszystkich badanych wskaźnikach morfologicznych
uzyskane wyniki są gorsze od grup kontrolnych. Stymulowany na zajęciach kultury
fizycznej rozwój sprawności fizycznej i aktywności społecznej ma istotny wpływ na
pozytywne zmiany w zakresie postaw przystosowania społecznego. Wczesna i trafna
ocena niewłaściwych zachowań oraz stanu rozwoju fizycznego pozwala na trafną
prognozę i efektywny, zindywidualizowany wybór oddziaływań profilaktycznych w
toku zajęć sportowo-rekreacyjnych.(Tamże).
S. Jedlewski już w 1962 roku zwrócił uwagę na to, że rola wychowania
fizycznego
w
procesie
kształtowania
osobowości
uczniów
o
symptomach
niedostosowania społecznego polega na wzbudzaniu i utrwalaniu takich cech, jak;
karność, odpowiedzialność, opanowanie, systematyczność, panowanie nad słabościami,
koncentracja uwagi, wzmacnianie woli, wiara we własne siły i możliwości. Terapia
ruchem ułatwia jednostce zaburzonej wejście w konstruktywne role społeczne poprzez
udział
w zespołach sportowych
kształtujących takie postawy, jak: poszanowanie
możliwości i godności innych, kulturę obcowania z przeciwnikiem, wytrwałość.
Problem niedostosowania społecznego coraz częściej dotyczy również
Ośrodków Specjalnych zajmujących się wychowaniem i edukacją dzieci upośledzonych
umysłowo w stopniu lekkim. Coraz większa liczba dzieci i młodzieży trafiająca do tych
placówek nosi miano „trudnej”. Dzieci są agresywne i niedostosowane społecznie. Ich
bunt i agresja utrudniają pracę rewalidacyjną, dlatego też pedagodzy poszukują nowych
metod, które można by w tej pracy wykorzystać.
J. Dziedzic rysując zakres oddziaływań wychowawczych w toku wychowania
fizycznego w placówkach specjalnych, zaleca m.in.: usuwanie kompleksu niższości,
wyrobienie poczucia pełnej wartości społecznej i godności osobistej, umożliwiającej
łatwiejsze asymilowanie się w społeczeństwie. Odbywa się to na zasadzie wspólnego
korzystania z praw i poszanowania obowiązków, poczucia solidarności i udzielania
pomocy słabszym.(A. Szecówka 1999)
Wskazując na walory terapeutyczne zajęć sportowych, Czapów uważa, iż
rozładowują one napięcia charakterystyczne dla stanów neurotycznych, redukując lęk w
sposób społecznie konstruktywny; rozwijają zdolności antycypacji konsekwencji
własnych czynów. Sukcesy indywidualne stają się sukcesami zespołu, co przyczynia się
do wzrostu poziomu uspołecznienia( Tamże..).
Wychowanie
fizyczne
doskonale
spełnia
swoją
rolę
w
działaniach
rewalidacyjnych. Działania takie podejmowane są w szkołach specjalnych i ośrodkach
dla młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim w ramach lekcji
wychowania fizycznego. Zajęcia pozalekcyjne w ramach zajęć programowych lub
rekreacyjnych w internatach powinny odbiegać formą od typowej lekcji wychowania
fizycznego, powinny być połączone z zabawą, powinny być akceptowane przez dzieci,
a nawet w części przez nie tworzone. Terapia tańcem na tym właśnie polega. Układy
taneczne układane są do muzyki współczesnej, czyli akceptowanej i lubianej przez
młodzież. Dziewczęta aktywnie włączają się w proces ich tworzenia, wiele figur
tanecznych jest ich pomysłami. Takie działanie rozbudza wyobraźnię i doskonali
myślenie abstrakcyjne.
Rolą nauczyciela – wychowawcy jest tak pokierować twórczością dzieci, aby
ich inspiracja poszła w kierunku zgodnym z tym, który założył nauczyciel.
Weronika Sherborne – autorka metody ruchu rozwijającego przedstawia obraz
idealnego nauczyciela pracującego z dziećmi z problemami psychologicznymi. (W.
Sherborne, 1999, str.119-120) Według niej powinien on charakteryzować się takimi
cechami:
1) Stabilność emocjonalna – osoba dojrzała emocjonalnie wie, jakie zachowania może
akceptować i jak dawać sobie radę z zachowaniami, których nie akceptuje.
2) Zdolność nawiązania kontaktu z dzieckiem z zaburzeniami – dorosły musi znaleźć w
każdym dziecku jego mocne strony, punkty, na których będzie mógł się oprzeć.
Może to zrobić albo dzięki wnikliwej obserwacji, albo też na podstawie podjętej
intuicyjnie, choć opartej na doświadczeniu decyzji. Dorosły musi dostrzec zalety
dziecka, docenić je i szanować oraz rozwijać to co ma ono do zaoferowania. Ważną
częścią stosowanej terapii jest dodawanie dziecku otuchy, docenianie go,
niezmienność ograniczeń i umożliwienie mu stałego dostępu do siebie.
3) Poczucie humoru i zdolność do zabawy – gdy ćwiczenia mają formę zabawy dziecko
uzna je za mniej zagrażające jego poczuciu bezpieczeństwa. Niektórym dzieciom z
zaburzeniami zabawa przychodzi z wielką trudnością, ale jednocześnie ćwiczenia
związane z zabawą pociągają je i jeśli uznają, że mogą zaufać dorosłemu, postęp
może zostać osiągnięty.
4) Bezpośredniość i uczciwość – wiele dzieci doskonale wyczuwa najmniejszy fałsz i
prędko zauważy oznaki udawania ze strony dorosłych. Ponieważ dzieci nie udają,
mogą wówczas odrzucić kontakt z nimi.
5) Energia, zdolności regeneracyjne i siły życiowe – praca z dziećmi z zaburzeniami
jest wyczerpująca, zarówno pod względem emocjonalnym, jak i fizycznym.
Nauczyciele muszą sobie wypracować własne sposoby „ładowania akumulatorów”,
żeby nie wyczerpali się do reszty. Bardzo pomocna jest praca w zespole, w którym
wszyscy wyznają te same wartości i idee.
Albert Schweitzer powiedział: „Jeżeli otrzymałeś czegoś więcej niż inni w
postaci dobrego zdrowia, uzdolnień, energii, sukcesów, radosnego dzieciństwa,
harmonijnej atmosfery domowej, nie traktuj tego jako oczywiste. Należysz do ludzi
szczęśliwych, a zatem powołany jesteś, aby wiele ofiarować innym....(w J. Sowa,
1997,str.11).
Żaden człowiek nie jest idealny. W naszej pracy sprawą najbardziej istotną jest
sama chęć niesienia pomocy tym, którzy tego potrzebują. Praca nad sobą, swoim
warsztatem, samo dążenie do doskonałości sprawia, że jesteśmy lepszymi pedagogami
niż nam samym się wydaje.
Muzyka towarzyszy człowiekowi od tysięcy lat i zawsze zajmowała w jego
życiu miejsce szczególne. Muzyka ma wyjątkową zdolność wzbudzania emocji,
zaspokaja potrzebę ekspresji emocji i zabawy, pobudza potrzeby estetyczne i
poznawcze. Dociera do głębi naszej duszy, do podświadomości, działa na procesy
fizjologiczne – na funkcje wegetatywne i motoryczne. Od dawna doceniano
właściwości terapeutyczne muzyki. Już pitagorejczycy twierdzili, że muzyka leczy
duszę i namiętności, prowadzi do przybrania wobec życia postawy pełnej umiaru i
harmonii. Muzyka w sposób dynamiczny zmienia słuchacza, przekazuje napięcia,
pobudza do działania, do skupienia uwagi, skłania do wzruszeń. Muzyka – w
odróżnieniu od innych rodzajów sztuki – trafia do człowieka bez konieczności
przeprowadzania analizy intelektualnej jej treści. (G.Rączka 1999).
G.Rączka pisze: „śmiem twierdzić, że żadne z zajęć nie wpływają na nasze
dzieci tak aktywizująco jak zajęcia z wykorzystaniem muzyki i rytmu”... W czasie
prowadzenia zajęć z wykorzystaniem muzyki i ruchu możemy zaobserwować u dzieci
duże zaangażowanie i radość. Dzieci, które zazwyczaj są bierne, na zajęciach
rytmiczno-muzycznych w bardzo widoczny sposób uaktywniają się. Wyraża to ich
mimika, pobudzenie ruchowe, wzmożone napięcie mięśniowe... Zajęcia muzycznorytmiczne wywierają pozytywny wpływ także na dzieci nadmiernie pobudliwe, często
zmieniające formy aktywności, bardzo ruchliwe, a czasem agresywne (Tamże).
Potrzeba ruchu u dzieci jest zaspokajana przede wszystkim przez zabawę.
Różnorodność form ruchu, tj. bieg, chód, skok itp., które dziecko angażuje w zabawie,
wpływa korzystnie nie tylko na jego rozwój psychomotoryczny. Aktywność ruchowa
doskonali wszystkie cechy motoryki (siłę, zręczność, wytrzymałość), niezbędne w
codziennym życiu dziecka (R.Trześniowski 1987). Zabawy ruchowe wpływają
korzystnie nie tylko na sprawność fizyczną, ale także rozwój umysłowy, kształtowanie
się woli i charakteru. Swoboda i różnorodność form ruchowych przejawiających się
podczas zabawy daje dziecku okazję do rozwijania inicjatywy, indywidualności i
samodzielności. Dostarczają one dzieciom wielu nowych wrażeń i wiadomości o
otoczeniu. Zabawy ruchowe mają duży wpływ na kształtowanie się niektórych cech
osobowości, takich jak: samodzielność, śmiałość, zdyscyplinowanie oraz rozwój
społeczny dziecka. Wdrażają dzieci do działania w zespole, do podporządkowania się
regułom, do tolerancji (W.Gniewkowski 1991).
Rozpoczynając prowadzenie zajęć dla dzieci upośledzonych umysłowo chodzi o
to by:
• zwiększyć świadomość przestrzeni u osób upośledzonych,
• pomóc im lepiej kontrolować własne ruchy,
• zwiększyć ich zdolność koncentracji,
• rozwinąć ich możliwości twórcze i aktorskie,
• pracować nad jakością ruchu jak z każdą inną grupą,
• uświadomić sobie, że nastolatek niepełnosprawny intelektualnie, niezależnie od
poziomu inteligencji, chce jak inni młodzi ludzie tańczyć disco i inne modne
tańce.(MEN 1990).
Autorka metody ruchu rozwijającego Weronika Sherborne tak wypowiada się o
potrzebie wyzwalania ruchu u dzieci: „U dzieci trzeba budować poczucie całości ciała,
a nie koncentrować się na ruchu pojedynczych jego części. Ruch całego ciała związany
ze swobodnym przepływem jego ciężaru, wywołuje u wszystkich dzieci poczucie
harmonii... Kiedy to tylko możliwe, należy rozwijać umiejętności poruszania się na
różne sposoby. Dzieci powinny nauczyć się stać, biegać, skakać a także czynnie
uczestniczyć w rozmaitych sportach, tańcach i zajęciach na powietrzu. Jeśli dolna
połowa ciała jest dobrze wykształcona, górna „zajmie się sama sobą”, a zatem należy
przede wszystkim dobrze rozwijać „strukturę podstawową”.(W. Sherborne, 1999,
str.53-54).
„Sytuacje społeczne, w jakie dziecko wchodzi w trakcie zajęć, mogą stanowić
walor psychoterapeutyczny uzupełniający i wspomagający oddziaływanie muzyki,
ruchu i mowy”.(J. Stadnicka 1998, s.6)
Taniec doskonale sprawdza się jako forma terapii, którą można zastosować u
dzieci z lekkim stopniem upośledzenia umysłowego, sprawnych ruchowo.
Wpływa ona nie tylko na rozwój społeczny i emocjonalny dziecka, ale także
poprawia kondycję fizyczną i psychiczną oraz usprawnia koordynację wzrokoworuchowo-słuchową.
Dzięki warsztatom tanecznym można osiągnąć wspaniałe efekty terapeutyczne
pod warunkiem stosowania pewnych zasad:
1. Systematyka odbywania się zajęć – są one związane z wysiłkiem fizycznym,
dłuższe przerwy między zajęciami spowodują powtarzające się, nieprzyjemne bóle
mięśniowe, które mogą zniechęcić dzieci do dalszego uczestnictwa w zajęciach,
2. Nie ponaglać dziecka w czasie zajęć - każdy ma własne tempo dochodzenia do
doskonałości. Jeśli fakt, iż dziecko nie nadąża za grupą, będzie przez nie odbierany
jako coś co grupie przeszkadza i co go z grupy w sposób rażący wyróżnia na pewno
nie wpłynie na dziecko mobilizująco.
3. Terapeuta powinien czynnie uczestniczyć w zajęciach – osoba terapeuty będzie
dziecku bliższa i bardziej godna zaufania, jeśli własnym przykładem zaprezentuje on
dzieciom, że wysiłek, którego od nich wymaga jest możliwy również dla niego.
4. Zestaw ćwiczeń musi być dobrany do możliwości wszystkich dzieci w grupie –
jeśli wszyscy będą wykonywać te same ćwiczenia, będą czuć się grupą, nikt nie
będzie odczuwał swojej inności na tle grupy.
5. Linia muzyczna powinna być muzyką dyskotekową, chętnie słuchaną przez
dzieci na co dzień – bardzo ważne jest, aby była to muzyka rytmiczna, lubiana przez
dzieci. Dzieci chętniej ćwiczą przy takiej muzyce, jaką akceptują. (J.Haczykowska
2001)
Terapia ruchem w formie warsztatów tanecznych przyczynia się do osiągania w
znacznym stopniu korzystnych zmian
w całokształcie zachowań
poszczególnych
wychowanków grupy oraz grupy jako całości. Pozwala to na uzyskanie wyższego
stopnia uspołecznienia dziewcząt i zmianę układu stosunków interpersonalnych w
zespole. Struktura wewnętrzna grupy i jej spoistość powoli ulegają pozytywnym
zmianom spowodowanym większą identyfikację poszczególnych jej członków,
odnalezieniem właściwego miejsca dla realizacji swoich zainteresowań, a także
ogólnym wzrostem prestiżu i znaczenia grupy w internacie.(Tamże)
Systematycznie prowadzone zajęcia powodują, że stopniowo początkowe
stosunki i tendencje wychowanek oddziaływujących destrukcyjnie na życie grupy
zastąpione zostają stosunkami pozytywnymi, opartymi na koleżeństwie i zaufaniu.
Finalnym efektem tak rozumianej działalności sportowo-rekreacyjnej powinno
być wytworzenie u dziewcząt afirmatywnej postawy wobec własnego zdrowia i własnej
sprawności fizycznej oraz kształtowanie umiejętności przekazywania tych wartości
innym. Efekty te osiągnąć można między innymi poprzez lansowanie takich form
aktywności sportowej, które mogą być uprawiane przez osoby niepełnosprawne w ciągu
całego życia („sporty permanentne”). Ich głównym celem powinno być wychowanie do
kultury czasu wolnego. Tak rozumiana kultura fizyczna powinna stać się trwałym
elementem w procesie edukacji osób niepełnosprawnych (T.Maszczak 1998).
Taniec z pewnością jest tą aktywną formą ruchu, która pozwala łagodzić objawy
stresu, redukuje napięcia emocjonalne, umożliwia relaks. Jest bardzo dobrym sposobem
na aktywne spędzanie wolnego czasu w duchu zdrowego stylu życia.
PODSUMOWANIE
Mam nadzieję, że referat ten dowodzi, iż przez kulturę fizyczną w różnym
stopniu niwelujemy lub zmniejszamy wadę jakiegoś narządu lub jego funkcji i przez to
przyczyniamy się do formułowania pełniejszej koncepcji samego siebie. Potwierdza to
pogląd Wiktora Degi, który mówił, iż ruch jako lek nie ma substancji ani opakowania.
Substancją tego leku jest pomysł zrodzony z nauki i doświadczenia. Jego podanie
wymaga prawdziwego mistrzostwa. Przekazanie go osobom niepełnosprawnym, wraz z
osobowością i sercem, czyni ten lek niezastąpionym. (w: T.Maszczak 1998).
Na co dzień staram się tak pracować z młodzieżą tak, aby jak najlepiej
przygotować ich do życia w społeczeństwie, w którym będą mogli czuć się
pełnoprawnymi obywatelami, znającymi swoją wartość i posiadającymi godność
osobistą.
Wybrana przeze mnie forma pracy z młodzieżą według mnie przynosi
oczekiwane rezultaty, pomaga dzieciakom odnaleźć się w trudnym świecie. Jeśli
jesteście Państwo tego samego zdania, pozostaje mi wierzyć, że to co robię ma sens.
Literatura:
1. W. i J. Pieleccy (red.), Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej
sprawności umysłowej, Wydawnictwo Naukowe WSP Kraków, Kraków 1997.
2. Maszczak T., Kultura fizyczna w edukacji osób niepełnosprawnych, [w:] M.
Chodakowska (red.),
Wobec potrzeb teraźniejszości i wyzwań przyszłości;
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej; Lublin 1998.
3. Szecówka A., Rola wf w diagnozowaniu i terapii zachowań dewiacyjnych dzieci i
młodzieży, Wychowanie fizyczne i zdrowotne 1999, nr 5.
4. Sherborne W., Ruch rozwijający dla dzieci, PWN, Warszawa 1999.
5. Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie, Wydawnictwo Oświatowe FOSZA,
Rzeszów 1997.
6. Trześniowski R., Gry i zabawy ruchowe, WSiP, Warszawa 1987.
7. Rączka G., Zajęcia muzyczno-rytmiczne, [w:] J. Kielin (red.), Rozwój daje radość.
Terapia dzieci upośledzonych w stopniu głębokim, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 1999.
8. Gniewkowski W., Proces wychowania fizycznego w klasach początkowych, WSiP,
Warszawa 1991.
9. Warsztaty twórczego ruchu, zeszyt problemowy nr 10, MEN, Warszawa 1990.
10. Stadnicka J., Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową, WSiP, Warszawa 1998.
11. Kuźmińska O., Aerobic – taniec i gimnastyka, Wydawnictwo Sport i Turystyka,
Warszawa 1985.
12. Haczykowska J., Praca dyplomowa: „Terapia ruchem, jako forma usprawniania
dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.”