Przeczytaj fragment - Księgarnia Akademicka

Rafał Woźnica
Bułgarska polityka wewnętrzna
a proces integracji
z Unią Europejską
Księgarnia Akademicka
Kraków 2011
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 3
2012-04-03 16:53:16
Spis treści
Wstęp ...........................................................................................................................................
9
Rozdział I. Bułgaria na drodze demokratycznych przemian ...........................................
I.1. Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne zmian systemowych w Bułgarii .............
I.1.1. Trudności wewnętrzne...........................................................................................
I.1.2. Sytuacja międzynarodowa w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku
i jej wpływ na rozwój wydarzeń w Bułgarii.........................................................
I.1.3. Powstanie pierwszych organizacji opozycyjnych ...............................................
I.1.4. Odsunięcie Todora Żiwkowa od władzy .............................................................
I.2. Okres „wielkiej przemiany” ...............................................................................................
I.2.1. Powstanie Związku Sił Demokratycznych i konsolidacja opozycji..................
I.2.2. Obrady Okrągłego Stołu ........................................................................................
I.2.3. Kształtowanie się nowej sceny politycznej ..........................................................
I.2.4. Kampania wyborcza i wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego ....
I.3. Obrady Wielkiego Zgromadzenia Narodowego i walka o kształt
nowej konstytucji ................................................................................................................
I.3.1. Wybór Żelju Żelewa na prezydenta .....................................................................
I.3.2. Sytuacja społeczno-polityczna w czasie obrad Wielkiego Zgromadzenia
Narodowego ............................................................................................................
I.3.3. Walka o kształt nowej konstytucji ........................................................................
I.3.4. Konstytucja z 12 lipca 1991 roku – zarys rozwiązań prawno-ustrojowych ....
17
17
17
Rozdział II. Przeobrażenia polityczne, ekonomiczne i społeczne w Bułgarii
w latach dziewięćdziesiątych XX wieku .......................................................................
II.1. Polityka wewnętrzna w Bułgarii w latach 1991–1997 ...................................................
II.1.1. Wojna SDS z prezydentem Żelewem ...................................................................
II.1.2. Rządy Ljubena Berowa...........................................................................................
II.1.3. Powrót lewicy do rządów ......................................................................................
II.2. Reformy rządu Iwana Kostowa.........................................................................................
II.3. Przestępczość zorganizowana i korupcja jako patologie życia publicznego
w Bułgarii .............................................................................................................................
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 5
22
24
30
37
37
42
49
53
59
59
61
64
67
71
71
79
81
84
92
98
2012-04-03 16:53:16
6
Spis treści
II.3.1. Rozwój przestępczości zorganizowanej ...............................................................
II.3.2. Korupcja jako zjawisko dotykające wszystkich sfer życia społecznego ...........
II.4. Mniejszości etniczne w okresie transformacji polityczno-ustrojowej.........................
II.4.1. Mniejszości etniczne w Bułgarii – demografia i statystyka ..............................
II.4.2. Sytuacja prawna mniejszości etnicznych w Republice Bułgarii ......................
II.4.3. Sytuacja mniejszości tureckiej .............................................................................
II.4.3.1. Relacje bułgarsko-tureckie w perspektywie historycznej ....................
II.4.3.2. Sytuacja mniejszości tureckiej w latach dziewięćdziesiątych
XX wieku....................................................................................................
II.4.4. Sytuacja pozostałych mniejszości etnicznych ....................................................
II.5. Proces integracji Bułgarii z Unią Europejską .................................................................
II.5.1. Znaczenie Układu Stowarzyszeniowego dla rozwoju dalszych stosunków
Bułgarii z Unią Europejską ....................................................................................
II.5.2. Ocena Bułgarii w raportach Komisji Europejskiej .............................................
Rozdział III. Bułgaria w okresie rządów Symeona II ........................................................
III.1. Sytuacja ekonomiczno-społeczna w Bułgarii u progu XXI wieku .............................
III.1.1. Sytuacja ekonomiczna............................................................................................
III.1.1.1. Reformy gospodarcze ..............................................................................
III.1.1.2 Przebieg procesu prywatyzacji ................................................................
III.1.2. Bułgarskie społeczeństwo w okresie przemian...................................................
III.1.3. Sytuacja polityczna .................................................................................................
III.2. Nowy kształt bułgarskiej sceny politycznej po wyborach 2001 roku.........................
III.2.1. Formowanie się koalicji wyborczych ..................................................................
III.2.2. Powrót cara Symeona II.........................................................................................
III.2.3. Wybory parlamentarne 17 czerwca 2001 roku...................................................
III.3. Wyzwania stojące przed rządem Symeona II ................................................................
III.3.1. Ludzie są bogactwem Bułgarii – priorytety i kierunki działalności rządu ......
III.3.2. Wybory prezydenckie w 2001 roku .....................................................................
III.3.3. „800 dni” rządów NDSV .......................................................................................
III.3.4. Proces przystąpienia do NATO ............................................................................
III.4. Przebieg i wyniki negocjacji o członkostwo Republiki Bułgarii
w Unii Europejskiej.............................................................................................................
III.4.1. Bułgarskie instytucje odpowiedzialne za koordynację polityki
integracyjnej ............................................................................................................
III.4.2. Stanowisko negocjacyjne Bułgarii i przebieg procesu
dostosowawczego....................................................................................................
III.4.3. Wyniki negocjacji i podpisanie Traktatu Akcesyjnego .....................................
Rozdział IV. Polityka wewnętrzna Bułgarii w przeddzień przystąpienia
do Unii Europejskiej .........................................................................................................
IV.1. Główne ugrupowania polityczne w wyborach parlamentarnych w 2005 roku.........
IV.1.1. Konsekwencje polityki rządu dla relacji międzypartyjnych w okresie
2001–2005................................................................................................................
IV.1.2. Wybory parlamentarne 2005 ................................................................................
IV.1.3. Przebieg rozmów koalicyjnych i pogłębiający się kryzys polityczny ...............
IV.2. Bułgaria u progu członkostwa w Unii Europejskiej ......................................................
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 6
98
102
105
105
105
108
108
110
113
115
117
120
131
131
132
132
134
136
138
145
145
149
153
157
157
161
166
174
177
178
181
191
195
195
195
202
209
214
2012-04-03 16:53:16
Spis treści
IV.2.1. Kontynuacja reform w świetle raportów Komisji Europejskiej ........................
IV.2.2. Walka z korupcją i przestępczością zorganizowaną u progu członkostwa
Bułgarii w Unii Europejskiej .................................................................................
IV.3. Pomoc przedakcesyjna i jej znaczenie dla integracji Bułgarii z UE............................
IV.3.1. PHARE .....................................................................................................................
IV.3.2. ISPA ..........................................................................................................................
IV.3.3. SAPARD .................................................................................................................
IV.4. Bułgarska polityka narodowościowa a proces integracji Bułgarii
z Unią Europejską ...............................................................................................................
IV.4.1. Problemy mniejszości narodowych w świetle raportów
Komisji Europejskiej ..............................................................................................
IV.4.2. Działania władz bułgarskich na rzecz poprawy sytuacji
mniejszości romskiej ..............................................................................................
IV.4.3. Dekada integracji romskiej – założenia, finansowanie
i realizacja projektu ................................................................................................
IV.5. Końcowa ocena stanu przygotowań Bułgarii do członkostwa
w Unii Europejskiej.............................................................................................................
7
216
224
229
230
234
236
238
238
241
244
246
Zakończenie ............................................................................................................................... 251
Wykaz skrótów .......................................................................................................................... 257
Bibliografia ................................................................................................................................. 259
Indeks osobowy ......................................................................................................................... 281
Indeks geograficzny .................................................................................................................. 289
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 7
2012-04-03 16:53:17
Wstęp
Wskazanie początku przemian politycznych, które doprowadziły do upadku
systemu komunistycznego i zapoczątkowały procesy budowy demokracji oraz gospodarki wolnorynkowej nie nastręcza żadnych problemów. Rok 1989 uznawany jest
w zgodnej opinii historyków i politologów za przełomowy nie tylko w Bułgarii, ale
w całej Europie Środkowej oraz Południowo-Wschodniej.
Zdecydowanie więcej trudności pojawia się, gdy mówimy o końcu przemian
w państwie bułgarskim. Zgodności w tej kwestii brak również wśród bułgarskich
politologów. Wielu z nich uważa, że koniec przekształceń nastąpił z chwilą przystąpienia Bułgarii do Unii Europejskiej (UE) 1 stycznia 2007 roku. Inne grono wyraża
opinię, że przebudowa ustroju została zakończona w chwili pojawienia się na scenie politycznej Narodowego Ruchu Symeona II (Национално движение „Симеон Втори”, NDSV), będącego realną alternatywą dla dotychczas wiodących prym
Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (Българската социалистическа партия, BSP)
i Związku Sił Demokratycznych (Съюз на демократичните сили, SDS)1. Biorąc pod uwagę zakres reform przeprowadzonych w Bułgarii przed jej przystąpieniem do Unii Europejskiej, drugie z powyższych twierdzeń wydaje się niezwykle
Debatę na temat końca transformacji w Bułgarii zorganizowała w październiku 2007 roku
Fundacja Friedrecha Eberta w Sofii. Udział w dyskusji wzięli: prof. Georgi Karasimeonow, prof.
Petyr-Emil Mitew, doc. Antonij Todorow i dr Żiwko Georgiew. Główne tezy poruszane w czasie
debaty zostały zawarte [w:] Г. Кар ас име онов, П.Е. М и тев, А. Тодор ов, Ж. Ге орг иев,
Стачката и изборите: тест за българската демокрация, „Политически изследвания”
2007, брой 4, s. 103–119.
Na temat zakończenia przekształceń w Bułgarii zob. także П. Га н че в, Българският преход.
Революция, контрареволюция, трансформация и адаптация, [w:] България. Интеграция,
трансформация, модернизация, ред. П. Га н чев, София 2007, s. 127–158; Д. Вар з оновцев,
Автобиография на българския преход 1990–2005, София 2005; Е. М их а й лов а, Парламентаризъм и правова държава в България, София 2004; Д. Де нков, 17 юни на Симеон Сакскобургготски, София 2002.
1
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 9
2012-04-03 16:53:17
30
Rozdział I
munistyczne sprzeciwiające się systemowi jako całości. Drugą grupą byli komuniści
reformatorzy, sprzeciwiający się przede wszystkim Żiwkowowi, opowiadający się za
demokratyzacją socjalizmu. Do pierwszej grupy Baewa zalicza przede wszystkim
Niezależne Stowarzyszenie Obrony Praw Człowieka oraz Niezależną Konfederację
Pracy „Podkrepa”. Centrum drugiej grupy stanowił Klub Poparcia Jawności i Przebudowy, chociaż i tutaj zauważyć należy pewien rozłam, albowiem część działaczy opowiadała się zdecydowanie przeciwko dotychczasowemu ustrojowi. Ugrupowaniem
wolnym od powyższych podziałów było Niezależne Stowarzyszenie „Ekogłasnost”,
w którym bezkonfliktowo współdziałali członkowie BKP z bezpartyjnymi, zwolennicy socjalizmu oraz opozycjoniści wobec ustroju71.
Działalność opozycyjnych organizacji nieformalnych w latach 1988–1989 ukazała trzy niezwykle istotne kwestie. Po pierwsze: pomimo deklarowanej koncepcji
julskiej każda obywatelska inicjatywa będzie rozbijana przez partię. Po drugie: jakakolwiek inicjatywa społeczna, nawet pokojowa, niepolityczna i przyjazna wobec
władzy, będzie traktowana przez nią jako potencjalna opozycja polityczna i będzie
prześladowana. Po trzecie: każda inicjatywa obywatelska może być tylko i wyłącznie
opozycyjna wobec władzy.
I.1.4. Odsunięcie Todora Żiwkowa od władzy
Już jesienią 1988 roku kierownictwo BKP zrozumiało, że nie osiągnięto ani jednego z celów postawionych podczas XIII Kongresu BKP w 1985 roku. Dodatkowo
partia utraciła poparcie grup społecznych: intelektualistów, młodzieży, a nawet aparatu administracyjnego. Zarówno intelektualiści jak i młodzież nie kryli swego rozczarowania brakiem zmian zapowiedzianych w koncepcji julskiej. Największym jednak paradoksem było to, że BKP niemal całkowicie odsunęła od siebie administrację
– odcinając tym samym gałąź, na której siedziała. Kierownictwo partii nie zdawało
sobie sprawy, w jaki sposób wysiłki reformatorskie zamiast przyciągnąć poparcie, odsunęły od niej cały aparat partyjny. Niespodziewanie więc nieśmiałe próby reform
nie przyniosły władzom żadnych korzyści, pogarszając ocenę sytuacji politycznej
w oczach obywateli. Społeczeństwo zauważało bowiem, że BKP nie wprowadza żadnych zmian ani reform wewnątrz własnego systemu.
Z niezwykle trudnej sytuacji, w jakiej znalazły się władze, zdawał sobie sprawę
Żiwkow, dając temu wyraz 28 października 1988 roku podczas posiedzenia Biura
Politycznego CK BKP. Przyznał on, że „koniec końców socjalizm stoi przed dylematem być albo nie być”72. W listopadzie 1988 roku, przyznając się do porażki propoИ. Б ае в а, Българският преход след 1989 г. в исторически контекст, „Исторически
преглед” 1996, 1, s. 90–113.
72
Г. Н иков а, Живковата икономическа реформа, перестройката и стартът на скритата приватизация в България, „Исторически преглед” 2003, 5–6, s. 104.
71
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 30
2012-04-03 16:53:18
82
Rozdział II
BSP i DPS Zgromadzenie Narodowe na premiera wybrało profesora ekonomii Ljubena Berowa, dotychczasowego doradcę prezydenta Żelewa.
Skład swojego gabinetu Berow oparł w większości na działaczach bezpartyjnych,
starając się nadać mu charakter rządu eksperckiego335. Nowy premier podkreślał również swą niezależność polityczną, dystansując się zarówno politycznie, jak i kadrowo
od partii politycznych zasiadających w parlamencie. W sferze gospodarczej zapowiadał kontynuację programu SDS, za główne cele stawiając: prywatyzację własności
państwowej oraz przyciągnięcie kapitału zagranicznego336. Stworzenie bezpartyjnego
gabinetu po odsunięciu Dimitrowa doprowadziło do zmian i przetasowań w strukturach politycznych głównych partii.
Po upadku pierwszego niekomunistycznego rządu w SDS doszło do konfliktów
wewnętrznych na tle stosunku do rządu Dimitrowa. Trzon grupy parlamentarnej
przeszedł do zdecydowanej i bezkompromisowej opozycji wobec Berowa, nazywając
jego rząd „pierestrojkowym”. Grupa dwudziestu trzech posłów, krytyków premiera
Dimitrowa, została usunięta z szeregów SDS, tworząc nową grupę parlamentarną –
Nowy Związek dla Demokracji (Нов съюз за демокрация, NSD)337.
Rozpad frakcji SDS sprawił, że największą siłą parlamentarną stała się BSP. Partia
ta nie pozostawała jednak monolitem. Już na początku 1992 roku przedstawiciele
skrzydła reformatorskiego utworzyli działający w strukturach partii Związek na rzecz
Socjaldemokracji (Обединение за социална демокрация, OSD). Skupiony wokół
Aleksandra Tomowa oraz Andreja Łukanowa i Georgi Pirinskiego ruch określał siebie jako „niekomunistyczny ruch polityczny z zasadami socjaldemokratycznymi”338,
dążący do „radykalnych zmian w BSP pozbawionych ekstremizmu oraz rewanżyzmu”339. Działacze tego ruchu stworzyli koncepcję tworzenia szerokiej koalicji rządzącej, gdzie współpraca z nowymi siłami politycznymi ostatecznie legitymizowałaby BSP jako partię demokratyczną. W czerwcu 1993 roku część działaczy OSD
niezadowolonych z braku reform podejmowanych w łonie partii opuściło jej szeregi,
tworząc nową grupę parlamentarną Obywatelski Związek na rzecz Republiki (Гражданско обединение за републиката, GOR). Na jej czele stanął Tomow340.
W stronę współpracy z rządem Berowa kierowało się również kierownictwo BSP
z Żanem Widenowem na czele. Dzięki poparciu BSP mimo braku większości bezwzględnej rząd profesora Berowa przetrwał siedmiokrotne głosowanie nad wotum
element, co w efekcie doprowadziło do nominacji kandydata niekonstytucyjnego. Zob. И. Б ае в а,
Е. Ка л инов а, op. cit., s. 288.
335
М. Спас ов, Правителството…, s. 257.
336
J. Ang re s ano, Bulgarian Transformation. The need for an Evolutionary-Institutional Approach, Kraków–Warszawa 1995, s. 12.
337
И. Баев а, Е. Ка линов а, op. cit., s. 228.
338
Идеи и проблеми в Обединението за социална демокрация в БСП – доклад изнесен от
Александър Томов 6 юни 1992, София 1992, s. 2.
339
Ibidem.
340
М. Ку па нов, Т. Н иколов а, Политически партии, организации и движения в България и техните лидери 1879–1999, София 1999, s. 131.
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 82
2012-04-03 16:53:21
Bułgaria w okresie rządów Symeona II
171
wyborach, 74% Bułgarów źle oceniało działania rządu758. Realizowany przez gabinet
Symeona II program zmniejszania roli państwa w życiu społecznym759 spotkał się
z niezadowoleniem najbiedniejszych. Podkreślano, że po raz kolejny tylko nieliczni
Bułgarzy odczuli pozytywne rezultaty polityki gospodarczej. Premier wyjaśniał, że
ideą programu „800 dni” było „potraktowanie państwa jak przedsiębiorstwa, które
trzeba zreformować. Przez pierwszy rok analizowaliśmy sytuację, w drugim wprowadzimy zmiany, a w trzecim będzie widać ich pierwsze rezultaty”760.
Pod wpływem rosnącej fali krytyki oraz wzrostu niezadowolenia społecznego
w październiku rząd zaprezentował program dziewięciu kroków prowadzących do
ożywienia gospodarki bułgarskiej oraz przyspieszenia wzrostu PKB do 7% w 2003
roku. Projekt sporządzony przez ministra gospodarki i ekonomii Nikołaja Wasilewa zawierał pomysły: stworzenia funduszu inwestycyjnego z udziałem państwa
zawierającego rezerwy w wysokości 100 mln lewów, wydzielenia obszarów przemysłowych i wolnych stref gospodarczych, uproszczenia i przyspieszenia procedur
dotyczących ogłaszania upadłości przedsiębiorstw, rozwoju rynków kapitałowych,
uproszczenia koncesjonowania przedsiębiorców, zmian w systemie socjalnym
i podatkowym761.
W ostatnich miesiącach 2002 roku rządowi udało się przeprowadzić prywatyzację dwóch wielkich przedsiębiorstw Bulgartabak oraz BTK762. Jednak zgodnie
z postanowieniem sądu oba procesy prywatyzacyjne zostały przeprowadzone z naruszeniem prawa, wobec czego należało je unieważnić. W odpowiedzi rząd próbował
ograniczyć uprawnienia sądu w tej dziedzinie, wywołując tym samym konflikt, który
w efekcie doprowadził do zamrożenia prywatyzacji obu przedsiębiorstw na ponad
rok. W rozwiązanie sporu włączyła się Bruksela, która ostrzegła rząd, że w państwie
prawa niedopuszczalne są działania mogące ograniczyć niezależność sądownictwa763.
W ostatnim roku swych „800 dni” premier musiał rozwiązywać problemy we
własnym obozie politycznym. W lutym kilku deputowanych NDSV, którzy byli
niezadowoleni z zasad panujących w klubie parlamentarnym prowadzonym przez
profesora Panajotowa opuściło jego szeregi i utworzyło własną grupę parlamentarną Narodowy Ideał Jedności (Национален идеал за единство, NIE)764. W wyniku
Отношение към правителството, Алфа Рисърч, http://www.aresearch.org/userfiles/
image/405_1a.gif (dostęp: 15.03.2011).
759
W praktyce oznaczał on zmniejszenie wydatków w sferze socjalnej oraz ukierunkowanie
polityki gospodarczej na wspieranie prywatnej inicjatywy.
760
С. С а кс ко б у рг г о тс ки, България е богата на всичко, въпросът е да запретнем
ръкави [21.07.2002], [w:] Ваше Величество…, s. 433–435.
761
Министър Василев представи мерки за подобряване на бизнессредата, „Дневник”
2002, 18 X, http://www.dnevnik.bg/bulgaria/2002/10/18/132650_ministur_vasilev_predstavi_
merki_za_podobriavane_na/ (dostęp: 15.03.2011).
762
BTK był krajowym monopolistą na rynku usług telekomunikacyjnych, Bulgartabak z kolei
był największym przedsiębiorstwem przemysłu tytoniowego w Bułgarii.
763
R.J. Cr ampton, A Concise…, s. 251–252.
764
„Nie” w języku bułgarskim oznacza „my”.
758
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 171
2012-04-03 16:53:26
W serii Societas pod redakcj Bogdana Szlachty ukaza!y si":
1. Grzybek Dariusz, Nauka czy ideologia. Biografia intelektualna Adama Krzy anowskiego,
2005.
2. Drzonek Maciej, Mi!dzy integracj" a europeizacj". Ko#ció$ katolicki w Polsce wobec
Unii Europejskiej w latach 1997-2003, 2006.
3. Chmieli ski Maciej, Max Stirner. Jednostka, spo$ecze%stwo, pa%stwo, 2006.
4. Nie! Mateusz, Rozwa ania o poj!ciu polityki w kr!gu kultury attyckiej. Studium z historii polityki i my#li politycznej, 2006.
5. Soko"ów Florian, Nahum Soko$ów. &ycie i legenda, oprac. Andrzej A. Zi#ba, 2006.
6. Por#bski Leszek, Mi!dzy przemoc" a godno#ci". Teoria polityczna Harolda D. Laswella,
2007.
7. Mazur Grzegorz, &ycie polityczne polskiego Lwowa 1918-1939, 2007.
8. W#c Janusz Józef, Spór o kszta$t instytucjonalny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej 1950-2005. Mi!dzy ide" ponadnarodowo#ci a wspó$prac" mi!dzyrz"dow".
Analiza politologiczna, 2006.
9. Karas Marcin, Integryzm Bractwa Kap$a%skiego #w. Piusa X. Historia i doktryna rzymskokatolickiego ruchu tradycjonalistycznego, 2008.
10. European Ideas on Tolerance, red. Guido Naschert, Marcin Rebes, 2009.
11. Gacek $ukasz, Chi%skie elity polityczne w XX wieku, 2009.
12. Zemanek Bogdan S., Tajwa%ska to samo#' narodowa w publicystyce politycznej, 2009.
13. Lencznarowicz Jan, Ja$ta. W kr!gu mitów za$o ycielskich polskiej emigracji politycznej
1944-1956, 2009.
14. Grabowski Andrzej, Prawnicze poj!cie obowi"zywania prawa stanowionego. Krytyka
niepozytywistycznej koncepcji prawa, 2009.
15. Kich-Mas"ej Olga, Ukraina w opinii elit Krakowa ko%ca XIX – pierwszej po$owy
XX wieku, 2009.
16. Citkowska-Kimla Anna, Romantyzm polityczny w Niemczech. Reprezentanci, idee, model, 2010.
17. Mikuli Piotr, S"dy a parlament w ustrojach Australii, Kanady i Nowej Zelandii (na tle
rozwi"za% brytyjskich), 2010.
18. Kubicki Pawe", Miasto w sieci znacze%. Kraków i jego to samo#ci, 2010.
19. %urawski Jakub, Internet jako wspó$czesny #rodek elektronicznej komunikacji wyborczej
i jego zastosowanie w polskich kampaniach parlamentarnych, 2010.
20. Polscy eurodeputowani 2004-2009. Uwarunkowania dzia$ania i ocena skuteczno#ci,
red. K. Szczerski, 2010.
21. Bojko Krzysztof, Stosunki dyplomatyczne Moskwy z Europ" Zachodni" w czasach Iwana III, 2010.
22. Studia nad wielokulturowo#ci", red. Dorota Pietrzyk-Reeves, Ma"gorzata Ku"akowska,
El&bieta %ak, 2010.
23. Bartnik Anna, Emigracja latynoska w USA po II wojnie #wiatowej na przyk$adzie Portoryka%czyków, Meksykanów i Kuba%czyków, 2010.
24. Transformacje w Ameryce (aci%skiej, red. Adam Walaszek, Aleksandra Giera, 2011.
25. Prasza"owicz Dorota, Polacy w Berlinie. Strumienie migracyjne i spo$eczno#ci imigrantów. Przegl"d bada%, 2010.
26. G"ogowski Aleksander, Pakistan. Historia i wspó$czesno#', 2011.
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 291
2012-04-03 16:53:34
27. Br'&kiewicz Bart"omiej, Choroba psychiczna w literaturze i kulturze rosyjskiej, 2011.
28. Bojenko-Izdebska Ewa, Przemiany w Niemczech Wschodnich 1989-2010.Polityczne
aspekty transformacji, 2011.
29. Ko"odziej Jacek, Warto#ci polityczne. Rozpoznanie, rozumienie, komunikowanie, 2011.
30. Jach Anna, Rosja 1991-1993. Walka o kszta$t ustrojowy pa%stwa, 2011.
31. Matyasik Micha", Realizacja wolno#ci wypowiedzi na podstawie przepisów i praktyki
w USA, 2011.
32. Dariusz Grzybek, Polityczne konsekwencje idei ekonomicznych w my#li polskiej 1869-1939, 2012.
^ Woźnica 'Bułg. polityka wewn...'.indb 292
2012-04-03 16:53:34