prawo cywilne cz.IV. podmioty stosunku cywilnoprawnego

Szkoła Policji w Katowicach
Prawo cywilne
Cz. IV
Podmioty stosunku cywilnoprawnego
– osoby prawne
Opracowanie:
podinsp. Piotr Górnik
podkom. Janusz Kaleta
ŁA PO
O
CJ
LI
I
S ZK
Zakład Służby Kryminalnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2010
Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2010
Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej
techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
2
Spis treści
Wykaz ważniejszych skrótów
5
Wstęp
7
1. Pojęcie osoby prawnej
9
2. Powstanie osoby prawnej
10
2.1. Zdolność prawna osób prawnych
12
2.2. Zdolność do czynności prawnych osób prawnych
12
3. Rodzaje osób prawnych
14
4. Ułomne osoby prawne
18
5. Ustanie osoby prawnej
19
6. Ochrona dóbr osobistych osoby prawnej
20
Załączniki
22
Literatura
25
3
4
Wykaz ważniejszych skrótów
art.
artykuł
Dz. U.
Dziennik Ustaw
k.c.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
(Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)
k.k.
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
(Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)
k.s.h.
Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych
(Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.)
s.
strona
n.
następne
5
6
Wstęp
W codziennym życiu nieustannie spotykamy się z sytuacjami uregulowanymi
przez prawo cywilne. Również policjanci w trakcie wykonywania czynności
służbowych bardzo często spotykają się z zagadnieniami wchodzącymi w zakres tego
prawa. W związku z tym znajomość przez nich zagadnień z zakresu prawa cywilnego
pozwoli na lepsze wykonywanie przez nich czynności służbowych. Jednocześnie
wiedza ta może być przez nich wykorzystywana w życiu codziennym.
Niniejsze opracowanie jest kontynuacją publikacji „Prawo cywilne – Podmioty
stosunku cywilnoprawnego”, w którym przedstawiono charakterystykę osób
fizycznych.
Zapoznanie się przez policjantów z proponowanym opracowaniem jest tym
bardziej wskazane, że w programach szkoleń na realizację tego przedmiotu
przeznaczona jest skromna liczba godzin dydaktycznych.
W pracy oparto się o stan prawny na dzień 30 września 2010 r.
7
8
1. Pojęcie osoby prawnej
Podmiotem stosunków prawnych jest przede wszystkim człowiek, jako
zindywidualizowana
rozumna
istota.
Dzięki
temu
może
ona
mieć
prawa
i obowiązki oraz zaspokajać swoje potrzeby materialne i niematerialne. Jako osoba
fizyczna człowiek działa – mówiąc obrazowo – „w pojedynkę”. Jest to jednak
możliwe tylko do pewnych granic, dla osiągnięcia bowiem celów bardziej złożonych
konieczne jest współdziałanie nieraz bardzo licznej grupy jednostek ludzkich, a więc
łączenie wysiłku jednostkowego w wysiłek zbiorowy. Tak powstają grupy ludzkie
wspólnego działania.
Samo jednak działanie w grupie z reguły nie jest – zwłaszcza we
współczesnych skomplikowanych stosunkach międzyludzkich – wystarczające. Już
choćby z tego względu, że nie jest możliwe, aby członkowie większej grupy zawsze
występowali razem przy załatwianiu określonych spraw, np. aby wszyscy gromadnie
zawierali umowy albo wszyscy w każdej sprawie musieli występować w sądzie.
Przede wszystkim jednak z omawianego punktu widzenia mają znaczenie dwie
okoliczności. Po pierwsze konieczność łączenia posiadanych środków w większe
zasoby. Po drugie to, że w grupie wytwarza się poczucie wspólnoty, a w organizmach
bardziej rozwiniętych – idea, którą określamy jako interes społeczny. To wszystko
wymaga, aby powstające organizmy społeczne były jednostkami odpowiednio
zorganizowanymi, a to osiąga się przez przyznanie im podmiotowości prawnej W ten
sposób dochodzi do powstania drugiej grupy podmiotów, obok osób fizycznych
powstaje grupa osób prawnych. Kodeks cywilny poświęca problematyce osób
prawnych stosunkowo niewielką liczbę przepisów, a mianowicie art. 35 – 43. Nie
można jednak zapominać, że poza tym obowiązują i będą obowiązywać liczne akty
normatywne, które określają strukturę organizacyjną i formy prawne działalności
poszczególnych typów osób prawnych1.
W świetle art. 33 k.c. osobowość prawną ma Skarb Państwa oraz inne jednostki
organizacyjne, którym przepisy szczególne ją przyznają. Oznacza to przede
1
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne, Zarys części ogólnej, Wydawnictwa Prawnicze PWN,
Warszawa 2000, s. 199-200.
9
wszystkim, że osoba prawna istnieje tylko wówczas, gdy ustawa wyraźnie dopuszcza
taką możliwość. W przeciwnym razie mamy do czynienia z jednostką organizacyjną
pozbawioną wspomnianej cechy. Podział podmiotów prawa na osoby fizyczne i osoby
prawne nie jest jednak konsekwentny, bowiem kodeks cywilny dopuszcza istnienie
tzw. „ułomnych osób prawnych”2.
2. Powstanie osoby prawnej
Zgodnie z art. 35 k.c., powstanie osoby prawnej regulują właściwe dla danego
typu osoby prawnej przepisy. Tam też należy szukać odpowiedzi, jakie przesłanki
muszą być spełnione, aby powstała osoba prawna danego typu. W zależności od tego,
w jakim zakresie państwo zastrzega sobie wpływ na powstanie osób prawnych,
ogólnie można wyróżnić trzy systemy powstania osób prawnych:
1) system aktów organów państwa – dla powstania osoby prawnej niezbędne
jest wydanie przez upoważniony do tego organ państwowy aktu normatywnego
(np. ustawa z dnia 25 kwietnia 1997 r. o Polskiej Akademii Nauk; Dz. U. Nr 75,
poz. 469 ze zm.) lub administracyjnego (tak powstają przedsiębiorstwa
państwowe);
2) system koncesyjny – osoba prawna powstaje z inicjatywy założycieli, lecz na
jej powstanie dodatkowo konieczne jest uzyskanie zezwolenia organu władzy
państwowej. Taki system obowiązuje w przypadku tworzenia banków;
3) system normatywny – akt prawny określa w sposób abstrakcyjny wszystkie
przesłanki konieczne dla powstania osoby prawnej. Dochodzi ono do skutku
z chwilą zrealizowania tychże przesłanek, bez konieczności uzyskiwania
zezwolenia organów władzy państwowej. Kontrola spełnienia wszystkich
warunków przewidzianych przez prawo dla powstania danej osoby prawnej ma
miejsce na etapie dokonywania wpisu w odpowiednim rejestrze. System ten
obowiązuje przede wszystkim przy powstawaniu spółek prawa handlowego
oraz spółdzielni.
2
A. Lipiński, Kompendium prawa cywilnego – Część ogólna i prawo rzeczowe, Zakamycze 2004, s. 50-51.
10
Z powstaniem osoby prawnej wiąże się uzyskanie przez nią osobowości
prawnej. Zgodnie z art. 37§1 k.c., gdy prowadzenie rejestru zostało przewidziane dla
danego rodzaju osób prawnych, a przepis szczególny nie stanowi inaczej, jednostka
organizacyjna nabywa osobowość prawną wraz z wpisaniem jej do właściwego
rejestru. Rodzaje rejestrów określają odrębne przepisy prawne (art. 37 § 3 k.c.). Jak
z tego wynika, w licznych przypadkach wpis do rejestru ma znaczenie konstytutywne
dla nabycia osobowości prawnej przez jednostkę organizacyjną. Z mocy kodeksu
cywilnego osobowość prawną nabywa Skarb Państwa (art. 33 k.c.); w odniesieniu
do innych osób prawnych o nabyciu osobowości prawnej decyduje:
1) przepis szczególny, powołujący do życia konkretną osobę prawną albo
wskazujący dany typ osoby prawnej np. gmina, powiat, uczelnia wyższa;
2) chwila wpisania do rejestru; chodzi tu głównie o Krajowy Rejestr Sądowy,
do którego wpisuje się m.in. spółki handlowe, spółdzielnie, przedsiębiorstwa
państwowe;
3) chwila zgłoszenia do ewidencji, np. partii politycznych, prowadzonej przez
Sąd Okręgowy w Warszawie;
4) chwila uprawomocnienia się postanowienia o zarejestrowaniu.
W celu zwiększenia bezpieczeństwa obrotu obowiązuje generalna zasada
jawności formalnej osób prawnych – każdy ma prawo przeglądania dokumentów
i zapisów rejestru dotyczących danej osoby prawnej3.
Dla powstania i funkcjonowania osoby prawnej niezbędne jest spełnienie
co najmniej następujących warunków:
1) akt założycielski (akt erekcyjny), sporządzony przez wymaganą prawem liczbę
założycieli,
2) statut regulujący organizację i zasady działania osoby prawnej,
3) powołanie organów, poprzez które osoba prawna będzie działać.
Niekiedy prawo stawia wymogi dodatkowe, takie jak np. zgromadzenie
określonego kapitału założycielskiego (np. w spółdzielniach z o.o.). Każda osoba
3
M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice, C.H. Beck, Warszawa
2006, s. 41-42.
11
prawna ma określony cel i przedmiot swojej działalności, który rzutuje na zakres
zdolności prawnej i zdolność do czynności prawnych tej osoby4.
2.1. Zdolność prawna osób prawnych
Osoba prawna uzyskuje zdolność prawną z chwilą powstania i zachowuje ją aż
do ustania osobowości prawnej. Osobowość prawną jednostka organizacyjna uzyskuje
z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepis szczególny stanowi
inaczej (art. 37 § 1 k.c.). Od chwili powstania osoba prawna może być podmiotem
praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Daje się jednak zauważyć, że zakres
praw i obowiązków, których podmiotem może być osoba prawna jest węższy aniżeli
osób fizycznych. Różnica ta wynika przede wszystkim z odmiennej natury osób
prawnych, które zasadniczo nie mogą być podmiotami stosunków rodzinnoprawnych,
jak też z praw i obowiązków przypisanych z mocy szczególnego przepisu wyłącznie
osobom fizycznym (np. służebność osobista – art. 296 k.c., niemożność sporządzenia
testamentu). Stając się podmiotem praw i obowiązków, osoba prawna nabywa
i zaciąga je we własnym imieniu. Najczęściej już w chwili powstania dysponuje
swoim wyodrębnionym majątkiem, którym może rozporządzać, a także odpowiadać za
swoje zobowiązania5.
2.2. Zdolność do czynności prawnych osób prawnych
Najważniejszym sposobem realizacji podmiotowości cywilnoprawnej jest
nabywanie praw i zaciąganie zobowiązań przez własne działania (przede wszystkim
czynności prawne) podmiotu. W przypadku osób prawnych możliwość dokonywania
czynności prawnych przez taką osobę – jej zdolność do czynności prawnych –
powstaje równocześnie z uzyskaniem przymiotu zdolności prawnej. Nie występują tu
okoliczności, które ograniczałyby lub wyłączały (jak względem osób fizycznych)
zdolność do samodzielnego podejmowania czynności prawnych. Osoba prawna nie
4
5
M. Piotrowski, Prawo cywilne – Krótki wykład, Poznań 2002, s. 41.
E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego, C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 56.
12
jest bowiem narażona na przypadłości dotykające człowieka, obca jest jej choroba
umysłowa lub fizyczna, a i czas istnienia takiej jednostki nie zależy od jej natury.
Zdolność do czynności prawnych osoby prawnej realizowana jest przez jej organ lub
organy. Według przyjętej w prawie polskim tzw. teorii organów, osoba prawna działa
przez swoje organy. Działania tych organów uznawane są za działania samej osoby
prawnej, organ stanowiący strukturalną część osoby prawnej artykułuje zaś wolę
osoby prawnej. Tak więc oświadczenie woli złożone przez organ osoby prawnej jest
oświadczeniem tejże osoby. Podmiotem stosunków cywilnoprawnych wynikłych
z takich działań organu staje się więc sama osoba prawna. Dla wielu osób prawnych
charakterystyczna jest tzw. reprezentacja łączna, polegająca na przyjmowaniu
i składaniu oświadczeń woli, dokonywaniu czynności prawnych przez współdziałanie
kilku osób (np. spółdzielnie). Od działania osoby prawnej przez swoje organy należy
odróżnić posługiwanie się przez tę osobę przedstawicielem, w szczególności
pełnomocnikiem. Nie ma bowiem przeszkód, by osoba prawna umocowała
samodzielny podmiot do składania w jej imieniu oświadczeń woli, dokonywania
określonych czynności prawnych. Należy przy tym zauważyć, że organ osoby prawnej
mieści się w strukturze osoby prawnej i nie występuje jako samodzielna jednostka.
Pełnomocnik zaś jest odrębnym od osoby prawnej podmiotem. Zakres kompetencji
organu wynika z przepisów ustrojowych odnoszących się do danej osoby prawnej,
źródłem uprawnień pełnomocnika jest zaś stosowne oświadczenie (umocowanie)
mocodawcy. Bez organu osoba prawna nie może uczestniczyć w stosunkach
cywilnoprawnych, nie musi natomiast mieć pełnomocnika6.
Różnice pomiędzy organem a pełnomocnikiem osoby prawnej pokazuje tablica
stanowiąca załącznik nr 1.
Osoba działająca jako organ, a niemająca umocowania lub przekraczająca jego
zakres, nie doprowadza do skutecznego nawiązania stosunku prawnego. Czynność
prawna jest bezwzględnie nieważna. Osoba działająca jako organ powinna zwrócić
wszystko, co otrzymała od drugiej strony czynności prawnej po wykonaniu umowy
oraz naprawić szkodę, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie
wiedząc o braku umocowania (tj. w granicach tzw. ujemnego interesu umownego).
6
Tamże, s. 56-57.
13
Za działanie rzekomego organu nie odpowiada osoba prawna, z której działalnością
umowa była związana. Przepis wywołuje działanie jako organ faktycznie nieistniejącej
osoby prawnej. Zasadniczo organ osoby prawnej nie może być drugą stroną czynności
prawnej zdziałanej przez tę osobę prawną. Z reguły ustawodawca przewiduje w takim
przypadku zastępczą reprezentację osoby prawnej, np. w miejsce zarządu wchodzi
rada nadzorcza. Gdy nie da się ustalić organu lub osoby zastępującej organ, który
miałby dokonać czynności prawnej z osobą prawną, należy przyjąć, że dokonanie
takiej czynności jest niedopuszczalne7.
Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swych spraw z braku powołanych do
tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora, którego podstawowym zadaniem jest
postarać się o niezwłoczne powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby –
o jej likwidację (art. 42 k.c.)8.
3. Rodzaje osób prawnych
Osoby prawne można grupować wedle różnych kryteriów. Najprostsze z nich
polega na wyróżnieniu państwowych i niepaństwowych osób prawnych.
1. Państwowe osoby prawne:
Zaliczają się do nich te, które strukturalnie i majątkowo powiązane są
z państwem. Są nimi: Skarb Państwa oraz pozostałe państwowe osoby prawne. Skarb
Państwa jest jedyną osoba prawną, która uzyskała podmiotowość prawną bezpośrednio
na mocy przepisów kodeksu cywilnego (art. 33 k.c.). Traktuje się go jako państwo
będące uczestnikiem obrotu cywilnoprawnego w zakresie mienia nienależącego
do innych państwowych osób prawnych. Problemem może być ustalenie organów
działających w imieniu Skarbu Państwa. Kwestii tej nie rozstrzyga kodeks cywilny.
Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących
Skarbowi Państwa9 przewiduje, że o ile z odrębnych przepisów nie wynika, której
państwowej osobie prawnej przysługują prawa majątkowe do składnika mienia
7
M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne…, s. 44.
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne…, s. 211.
9
Dz. U. Nr 106, poz. 493, z późn. zm.
8
14
państwowego, przysługują one Skarbowi Państwa, reprezentowanemu przez ministra
właściwego do spraw Skarbu Państwa. Kodeks postępowania cywilnego przewiduje
natomiast, że za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje organ tej państwowej
jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie lub
organ jednostki nadrzędnej (art. 67 § 2 k.p.c.). Taka państwowa jednostka
organizacyjna (tzw. statio fisi) nie występuje więc w obrocie we własnym imieniu, ale
w imieniu Skarbu Państwa10.
W zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa podejmuje czynności
procesowe Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa (art. 67 § 2 zd. 2 k.p.c.).
Wyłącznie Prokuratoria Generalna dokonuje czynności zastępstwa procesowego
Skarbu Państwa – wszystkich jego jednostek organizacyjnych – w postępowaniu przed
Sądem Najwyższym i Naczelnym Sądem Administracyjnym. W postępowaniu przed
sądami powszechnymi, wojskowymi, administracyjnymi i polubownymi zastępstwo
procesowe sprawowane przez Prokuratorię Generalną
jest obowiązkowe, jeżeli
wartość przedmiotu sprawy przekracza 1 000 000 zł. Ponadto zaś Prokuratoria
generalna z urzędu lub na wniosek organu państwowej jednostki organizacyjnej może
przyjąć zastępstwo procesowe w każdej sprawie, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych
spraw lub interesów Skarbu Państwa11.
Obok Skarbu państwa do państwowych osób prawnych należy zaliczyć także
inne jednostki organizacyjne, wyposażone w osobowość prawną. Podstawę
wyróżnienia państwowych osób – innych niż Skarb Państwa – daje art. 1a ustawy
z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących
Skarbowi Państwa. W myśl tego przepisu państwową osobą prawną jest inna niż
Skarb Państwa jednostka organizacyjna posiadająca osobowość prawną, której mienie
jest w całości mieniem państwowym. Prawnie osoby te posiadają swój własny
majątek, w myśl art. 40 k.c. odpowiadają nim za swoje zobowiązania, gospodarczo
należą do Skarbu Państwa. Państwowymi osobami prawnymi w podanym powyżej
rozumieniu są m.in. przedsiębiorstwa państwowe. W myśl definicji ustawowej,
przedsiębiorstwo
10
11
państwowe
jest
samodzielnym,
A. Lipiński, Kompendium prawa…, s. 56-57.
E. Gniewek, Podstawy prawa…, s. 59-60.
15
samofinansującym
się
i samorządnym podmiotem gospodarczym mającym osobowość prawną. Organami
przedsiębiorstwa państwowego są: ogólne zebrania pracowników, rada pracownicza
i dyrektor. Inne państwowe osoby prawne to banki państwowe (np. PKO BP) oraz
osoby prawne powołane na podstawie odrębnych ustaw (np. Agencja Mienia
Wojskowego, Agencja Rozwoju Rynku Rolnego, Agencja Nieruchomości Rolnych,
państwowe szkoły wyższe, Polska Akademia Nauk)12.
2. Jednostki samorządu terytorialnego
W myśl art. 165 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej „jednostki
samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności
i inne prawa majątkowe”. Przepis ten na zasadzie bezpośredniego stosowania
Konstytucji stanowi dostateczną podstawę do uznania każdej jednostki samorządu
terytorialnego za osobę prawną. Natomiast zakres tego pojęcia nie jest w Konstytucji
w pełni oznaczony.
1) Gminy
Gmina już w Konstytucji uznana została za podstawową jednostkę samorządu
terytorialnego (art. 164 ust. 1 Konstytucji) i tym samym na mocy Konstytucji
przysługuje jej osobowość prawna, co ponadto przewidziane zostało w art. 2 ust.
2 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym13. Z tego względu dla
uzyskania przez nią osobowości prawnej nie jest konieczna jej rejestracja.
Podobnie jak państwo występuje ona w dwóch rolach: władzy publicznej na
swoim terytorium oraz podmiotu prawa cywilnego. Jako osoba prawna ma ona swój
własny majątek, którym nie odpowiada za zobowiązania innych komunalnych osób
prawnych, a te nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania gminy. Podobnie jak
skarb państwa, gmina nie ma wyodrębnionego systemu organów, które miałyby
wyłączne kompetencje w sferze stosunków cywilnoprawnych. W myśl art. 46
ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym (w brzmieniu nadanym ustawą z dnia
20 czerwca 2002 r.), oświadczenia woli składa jednoosobowo wójt albo działający na
podstawie jego upoważnienia zastępca wójta (burmistrza, prezydenta miasta) –
12
13
M. Hałgas, P. Kostański , Prawo cywilne… , s. 45.
T.j. Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 159, z późn. zm.
16
samodzielnie bądź łącznie z inną upoważnioną osobą. Gmina może prowadzić
działalność gospodarczą także poprzez spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub
spółki akcyjne, które wyposażone są w odrębną osobowość prawną14.
2) Związki międzygminne
W celu wspólnego wykonywania zadań publicznych gminy mogą tworzyć
związki międzygminne (związki gmin), które wyposażone są w osobowość prawną
(art. 65 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym). Nabywają ją po zarejestrowaniu
w specjalnym rejestrze. Podobnie jak gminy, także ich związki nie mają
wyodrębnionego systemu organów, przez które działałyby one w sferze stosunków
cywilnoprawnych. Organem wykonawczym związku jest zarząd, a jego kompetencje
określa statut związku15.
3) Powiat
Powiat jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z mocy ustawy prawa
tworzą mieszkańcy określonego terytorium. Powiat wykonuje określone ustawami
zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność oraz ma
osobowość prawną. Ta ostatnia właściwość pozwala mu występować bezpośrednio
w stosunkach cywilno-prawnych, a także dysponować należącym do niego mieniem.
Oświadczenia woli składają w imieniu powiatu dwaj członkowie zarządu albo jeden
członek zarządu i osoba upoważniona przez zarząd. Ponadto mogą być powoływane,
na podstawie szczególnych przepisów, także powiatowe osoby prawne, które mają
własne mienie i odpowiadają nim za swoje zobowiązania16.
4) Województwo
Województwo jest z kolei regionalną wspólnotą samorządową, którą tworzą
z
mocy
ustawy
mieszkańcy
największej
jednostki
zasadniczego
podziału
terytorialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej. Województwo ma
osobowość prawną i ma własne mienie, którym dysponuje samodzielnie.
Oświadczenia woli w imieniu województwa składa marszałek województwa wraz
z członkiem zarządu, chyba że statut województwa stanowi inaczej. Ponadto
wojewódzkimi osobami prawnymi są także samorządowe jednostki organizacyjne,
14
Z. Radwański , Prawo cywilne – część ogólna, wydanie 6, C.H. Beck, Warszawa 2003, s. 189-190.
Tamże, s. 190.
16
Tamże, s. 190.
15
17
którym ustawy przyznają osobowość prawną oraz osoby prawne, które mogą być
tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie przez województwo17.
Porównanie wybranych osób prawnych wskazano w tablicy stanowiącej
załącznik nr 2.
4. Ułomne osoby prawne
Obok
osób fizycznych i osób prawnych w obrocie cywilnym występują
również jednostki organizacyjne tworzone przez osoby fizyczne lub osoby prawne,
które z tego powodu nie mogą być uznane za pojedynczo działającą osobę, jak
również nie mogą być zaliczone do osób prawnych, gdyż przepisy prawa nie nadają
tym organizacjom osobowości prawnej. Tego rodzaju jednostki organizacyjne nie są
jakimś
odrębnym
rodzajem
podmiotu
prawa,
lecz
zwane
są
jednostkami
organizacyjnymi niemającymi osobowości prawnej. Niektóre z nich są tworzone
w obrębie struktur organizacyjnych innych osób prawnych (np. zakłady budżetowe
i jednostki budżetowe, które działają w obrębie Skarbu Państwa lub jednostki
samorządu terytorialnego). Inne działają samodzielnie. Możliwość ich działania bierze
się wówczas stąd, że w obrocie występują nie jednostki organizacyjne, ale podmioty,
które te jednostki tworzą (np. wspólnicy spółek cywilnych, jawnych, komandytowych,
członkowie stowarzyszeń niezarejestrowanych czy wspólnot mieszkaniowych).
Niekiedy, aby ułatwić funkcjonowanie takiej organizacji, przepisy prawa wyposażają
je w niektóre atrybuty właściwe osobom prawnym (np. spółki jawne, partnerskie,
komandytowe czy komandytowo-akcyjne mogą „pozywać i być pozywane” oraz
„zaciągać zobowiązania i nabywać prawa”). Z tego powodu nazywa się niekiedy takie
spółki „ułomnymi osobami prawnymi”18.
17
18
Tamże, s. 190,191.
M. Piotrowski, Prawo cywilne – Krótki wykład, Poznań 2002, s. 45.
18
5. Ustanie osoby prawnej
Odpowiedzi na pytanie o powody ustania osoby prawnej należy poszukiwać,
podobnie jak w przypadku zagadnień dotyczących jej powstania i ustroju,
w przepisach regulujących określony rodzaj osoby prawnej, np. spółki akcyjnej,
stowarzyszenia, fundacji, przedsiębiorstwa państwowego. Na gruncie poszczególnych
regulacji występują swoiste mechanizmy oraz przyczyny ustania i likwidacji osoby
prawnej; przy omawianiu zagadnień części ogólnej prawa cywilnego można
poprzestać na wskazaniu ogólnych powodów ustania osób prawnych. Są nimi:
1. Przyczyny natury faktycznej – zaistnienie takiej przyczyny powoduje
ustanie osoby prawnej z mocy samego prawa. Przykładem jest nadejście terminu
na jaki zawiązano spółkę. Ustawa oraz statut mogą wprowadzać inne przyczyny
ustania osoby prawnej.
2. Akt powołanego do tego organu państwowego – ten tryb wchodzi w grę
w szczególności w przypadku powołania osoby prawnej w drodze aktu określonego
organu państwowego. Ten sposób ustania osoby prawnej jest szczególnie aktualny
w przypadku likwidacji przedsiębiorstw państwowych. Jednak także osoby prawne
mogą zostać rozwiązane w taki sposób. Ma to miejsce w szczególności w przypadku
rozwiązania stowarzyszenia w efekcie wydania odpowiedniej decyzji – art. 29
ust 1 pkt 3 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach19; spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna mogą zostać rozwiązane w drodze
orzeczenia sądu, wydanego na podstawie art. 21 k.s.h.
3. Akt powołanego do tego organu osoby prawnej – organ osoby prawnej
może uzyskać kompetencję do decydowania, czy dana osoba prawna ma nadal
funkcjonować. Najczęściej będzie to organ reprezentujący czynnik właścicielski
w osobie prawnej, np. na mocy art. 270 pkt 2 k.s.h, zgromadzenie wspólników może
podjąć uchwałę o rozwiązaniu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
4. Zmiany organizacyjne – w wyniku połączenia lub przekształcenia osoby
prawnej dotychczasowa osoba prawna przestaje istnieć. Także w razie podziału osoby
19
T.j. Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855, z późn. zm.
19
prawnej może dojść do likwidacji dzielonej osoby prawnej, gdy podział polega
na przeniesieniu całego majątku na nowo tworzone osoby prawne.
W wyniku ustania osoby prawnej następuje likwidacja jej majątku. Sposób
jej przeprowadzenia jest różny u poszczególnych osób prawnych. Celem likwidacji
jest zakończenie interesów danej osoby, ściągnięcie wierzytelności, spłacenie długów
i w razie nadwyżki aktywów nad pasywami – zwrot tejże osobom uprawnionym20.
6. Ochrona dóbr osobistych osób prawnych
Na oznaczenie osoby prawnej, pozwalające na odróżnienie jej od innych
działających w obrocie jednostek, składają się dwa elementy. Zasadnicze z tego
punktu widzenia znaczenie ma nazwa osoby prawnej. Element drugi to siedziba osoby
prawnej. Pierwszy z nich, stanowiący odpowiednik nazwiska osoby fizycznej, jest
zarazem jej dobrem osobistym w rozumieniu art. 23 k.c. Według art. 43 k.c. „przepisy
o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób
prawnych”21.
Wśród dóbr osobistych podlegających ochronie na pierwszy plan wysuwa się
nazwa osoby prawnej. W stosunkach składających się na działalność gospodarczą,
w szczególności podlegających regulacji
zawartej
w kodeksie handlowym
(art. 26-38), nazwę tę określa się jako firmę. Odgrywa ona dużą rolę w walce
konkurencyjnej, a firma o ustalonej reputacji na rynku handlowym – dzięki swej
atrakcyjności – stanowi poważny aktyw majątkowy; dlatego też wchodzi ona w skład
przedsiębiorstwa jako zorganizowanej całości, przechodząc w razie zbycia
przedsiębiorstwa na jego nabywcę (art. 551 i 552 k.c.). Odpowiednikiem czci
człowieka jest uznanie (dobre imię, renoma), jakim osoba prawna cieszy się
w społeczeństwie lub w określonych jego kręgach, np. wśród odbiorców jej towarów
lub usług. Każda osoba prawna musi mieć swoją nazwę, która służy do jej
zindywidualizowania na zewnątrz. Przedsiębiorstwu państwowemu nazwę nadaje akt
erekcyjny (art. 9 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych). Według art. 5 § 1 pkt 1
20
21
M. Hałgas, P. Kostański , Prawo cywilne…, s. 50, 51.
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne…, s. 211, 212.
20
prawa spółdzielczego, nazwa spółdzielni powinna zawierać wyraz „spółdzielnia” lub
„spółdzielczy” i odróżniać się wyraźnie od nazw innych zarejestrowanych już
spółdzielni, mających siedzibę w tej samej miejscowości. Firma spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością i spółki akcyjnej może być obrana dowolnie, musi jednak
zawierać dodatek: „spółka akcyjna” lub „spółka z ograniczoną odpowiedzialnością”.
Drugim wskaźnikiem indywidualizującym osobę prawną jest jej siedziba, stanowiąca
odpowiednik miejsca zamieszkania osoby fizycznej. W myśl art. 41 k.c., jeżeli ustawa
lub oparty na niej statut nie stanowi inaczej, siedzibą osoby prawnej jest miejscowość
(nie adres), w której ma siedzibę jej organ zarządzający22.
22
Tamże, s. 212.
21
22
Załączniki
Załącznik nr 1
Organ a pełnomocnik osoby prawnej
Pełnomocnik osoby prawnej
Organ osoby prawnej
Działa na podstawie uprawnień
wynikających z ustroju osoby prawnej
Działa na podstawie umocowania
wynikającego z pełnomocnictwa
udzielonego przez osobę prawną
Organ wchodzi w skład struktury osoby
prawnej
Pełnomocnik jest niezależnym od osoby
prawnej podmiotem, działającym
samodzielnie
Bez organów osoba prawna nie może
prawidłowo funkcjonować
Bez pełnomocnika osoba prawna może
prawidłowo funkcjonować
Dobra lub zła wiara organu jest zarazem
dobrą lub złą wiarą osoby prawnej
Dobra lub zła wiara pełnomocnika nie
jest automatycznie dobrą lub złą wiarą
osoby prawnej, w której imieniu działa
pełnomocnik
Działanie bez umocowania lub
przekroczenie jego zakresu – nieważność
bezwzględna umowy, niemożliwe jest jej
potwierdzenie
Działanie bez umocowania lub
przekroczenie jego zakresu – możność
wyznaczenia terminu do potwierdzenia
umowy przez rzekomo reprezentowanego
– w razie potwierdzenia czynność prawna
jest ważna i wywołuje wszelkie skutki
prawne
Źródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – Część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 263
23
Załącznik nr 2
Porównanie wybranych osób pranych
Rodzaj osoby
prawnej
1
Podstawa
prawna
nabycia
osobowości
prawnej
2
Organy
Zasady
reprezentacji
Wpis do
rejestru/nabycie
osobowości
prawnej
3
4
5
stationes fisci
(kierownicy tych
jednostek),
minister właściwy
ds. Skarbu
Państwa
brak rejestru –
osobowość prawna
przyznana z mocy
art. 33 k.c.
ogólne
zebranie
pracowników
rada
pracowników
dyrektor
rada gminy
wójt
(burmistrz,
prezydent
miasta)
dyrektor; gdy
wartość
zobowiązania
przekracza 5000 zł
z zastępcą lub
pełnomocnikiem
wójt (burmistrz,
prezydent miasta),
jego zastępca lub
sekretarz gminy
wpis do Krajowego
rejestru Sądowego
(KRS), z tą chwilą
uzyskuje osobowość
prawną
art. 2 ust. 2
ustawy z dnia 5
czerwca 1998 r.
o samorządzie
powiatowym
rada powiatu
zarząd
powiatu
dwaj członkowie
zarządu lub
członek zarządu
wraz z osobą
upoważnioną
brak rejestru –
osobowość prawna
z chwilą utworzenia
Województwa
art. 6 ust. 2
ustawy z dnia 5
czerwca 1998 r.
o samorządzie
województwa
sejmik
województwa
zarząd
województwa
marszałek
województwa wraz
z członkiem
zarządu
brak rejestru –
osobowość prawna
z chwilą utworzenia
Spółki akcyjne
art. 12 k.s.h.
walne
zgromadzenie
rada
nadzorcza
zarząd
Skarb Państwa
art. 33 k.c.
Przedsiębiorstwa państwowe
art. 16 ustawy z
dnia 25 września
1981 r. o
przedsiębiorstwach
państwowych
art. 2 ust. 2
ustawy z dnia
8 marca 1990 r.
o samorządzie
gminnym
Powiaty
Gminy
brak organów
24
określa statut,
a gdy milczy:
 dwóch członków
zarządu lub
 jeden członek
zarządu wraz
z prokurentem
brak rejestru –
osobowość prawna
z chwilą utworzenia
wpis do KRS –
z tą chwilą uzyskuje
osobowość prawną
1
2
Spółki z
ograniczoną
odpowiedziałnością
art. 12 k.s.h.
3
4
zgromadzen
ie
wspólników
zarząd
rada
nadzorcza
lub komisja
rewizyjna
walne
zebranie
członków
zarząd
organ
kontroli
Stowarzyszenia
tzw. rejestrowe
art.17 ustawy z
dnia 7 kwietnia
1989 r. Prawo o
stowarzyszeniach
Fundacje
art.7 ust. 2 ustawy
z dnia 6 kwietnia
1984 r. o
fundacjach
zarząd
Spółdzielnie
art. 11 § 1 ustawy
z dnia 16 września
1982 r. – prawo
spółdzielcze
walne
zgromadzenie
rada
nadzorcza
zarząd
5
określa umowa,
a gdy milczy:
 dwóch członków
zarządu lub
 jeden członek
zarządu wraz
z prokurentem
wpis do KRS –
z tą chwilą uzyskuje
osobowość prawną
określa statut,
a gdy milczy:
 walne zebranie (na
zasadzie
domniemania
kompetencji
z art.11)
zarząd
wpis do KRS –
z tą chwilą uzyskuje
osobowość prawną
określa statut,
a gdy milczy:
 dwóch członków
zarządu lub
 jeden członek
zarządu z
pełnomocnikiem
wpis do KRS –
z tą chwilą uzyskuje
osobowość prawną
wpis do KRS –
z tą chwilą uzyskuje
osobowość prawną
Partie polityczne
art. 16 ustawy z
dnia 23 maja 1991
r. o partiach
politycznych
określa statut
określa statut
ewidencja partii
politycznych
prowadzona przez
Sąd Okręgowy
w Warszawie –
osobowość prawna z
chwilą wpisania do
ewidencji
Związki
zawodowe
art. 15 ustawy z
dnia 23 maja 1991
r. o związkach
zawodowych
określa statut
określa statut
wpis do KRS –
z tą chwilą uzyskuje
osobowość prawną
pełnomocnik komitetu
lub jego zastępca,
wskazani w pisemnym
oświadczeniu
pierwszych 15 osób
tworzących komitet
z chwilą przyjęcia
przez Marszałka
Sejmu projektu
ustawy
Komitet
inicjatywy
ustawodawczej
art. 5 ust. 4
ustawy z dnia 24
czerwca 1999 r.
o wykonywaniu
inicjatywy
ustawodawczej
przez obywateli
Źródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – Część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 260-262
25
Literatura
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93,
z późn. zm.).
2. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (T.j. Dz. U.
z 2001 r. Nr 79, poz. 855, z późn. zm.).
3. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (T.j. Dz. U. z 2001 r. Nr
142, poz. 159, z późn. zm.).
4. Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień
przysługujących Skarbowi Państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 493, z późn. zm.).
5. Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do Kodeksu Cywilnego – Księga pierwszaCzęść ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2003.
6. Gniewek E., Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998.
7. Kubiak-Cyrul A., Dobra osobiste osób prawnych, Zakamycze 2005.
8. Kubiński P., Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys
wykładu, Olsztyn 1996.
9. Kubiński P., Wołoszko A., Wybrane zagadnienia prawa cywilnego, Szczytno
2008.
10. Lipiński A., Kompendium prawa cywilnego. Część ogólna i prawo rzeczowe,
Zakamycze 2004.
11. Piotrowski M., Prawo cywilne. Krótki wykład, Wydawnictwo WSB, Poznań 2002.
12. Szczurek Z., Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001.
13. Radwański Z., Prawo cywilne – część ogólna, wydanie 6 zmienione i poszerzone,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003.
14. Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej,
wydanie 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000.
26