Z dziejów Ligi Obrony Powietrznej i

Tadeusz Kmiecik
Z DZIEJÓW LIGI OBRONY POWIETRZNEJ
I PRZECIWGAZOWEJ 1928—1939
W latach 1923—1928 działała w Polsce organizacja lotnicza pod nazwą Liga
Obrony Powietrznej Państwa. W maju 1928 roku na Ogólnym Zgromadzeniu nastąpiło
połączenie z istniejącym od 1924 roku Towarzystwem Obrony Przeciwgazowej.
Wybrano centralne władze nowo powstałego stowarzyszania — Ligi Obrony
Powietrznej i Przeciwgazowej.
Połączenie obu organizacji było korzystne z punktu widzenia interesu
społecznego i obronności kraju. Jeżeli ludność miała być przygotowana do obrony
powietrznej, musiała być przygotowana także do obrony przeciwgazowej. Samoloty
nieprzyjacielskie mogły stosować bomby lotnicze i gazowe.
Na zgromadzeniu uchwalono wspólny statut, który ogólne zadania LOPP
określał następująco: „Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej ma na celu
popieranie polskiego lotnictwa we wszystkich jego dziedzinach, wszechstronne
badanie środków obrony chemicznej oraz przygotowanie ludności do obrony
przeciwgazowej”1. Organizację Zarządu Głównego LOPP przedstawia schemat nr 1.
W 1929 roku władze odpowiedzialne za obronę kraju zaproponowały Lidze
przyjęcie przygotowania w czasie pokoju cywilnej służby obserwacyjno-meldunkowej
(służba dozorowania powietrza) w celu odciążenia wojska od tych czynności na
wypadek wojny. Do wykonania tego zadania Liga przystąpiła od 1931 roku. Służba
1
Praca zbiorowa, Piętnastolecie L.O.P.P, Warszawa 1938, s. 28.
obserwacyjno-meldunkowa umożliwiająca wczesne uprzedzenie o nieprzyjacielskim
napadzie lotniczym jednostek wojskowych dysponujących czynnymi środkami obrony
przeciwlotniczej, a także ludności miast i osiedli w celu umożliwienia jej biernego
zastosowania
biernych
środków
obrony została
właściwie
do
tych
zadań
przygotowana.
W związku z zadaniami LOPP dotyczącymi zagadnień lotniczych i obrony
przeciwgazowej w łonie Zarządu Głównego i komitetów wojewódzkich powstały dwa
odrębne wydziały: lotniczy i gazowy2.
Od 1928 roku rozpoczyna się celowa polityka lotnicza polskich władz
państwowych. Zadania Ligi ujęte w rocznych programach dostosowane zostały do
aktualnych zagadnień lotniczych. Powstanie Instytutu Aerodynamicznego i Katedry
Lotniczej na Politechnice Warszawskiej umożliwiło młodym inżynierom podjęcie prac
w dziedzinie konstrukcji lotniczych. Z inicjatywy ligi podjęto na Okęciu budowę
Doświadczalnych Warsztatów Lotniczych dla potrzeb Sekcji Lotniczej studentów
Politechniki Warszawskiej.
Po
wybudowaniu
Instytutu
Aerodynamicznego
w
Warszawie
Liga
subwencjonowała budowę Instytutu Aerodynamicznego we Lwowie, który został
ukończony w 1930 roku. Powstało tam też Studium Lotnicze.
Z inicjatywy i przy pomocy Ligi zbudowano także tunel aerodynamiczny przy
Podlaskiej Wytwórni Samolotów.
Liga subwencjonowała również działalność aeroklubów akademickich,
przekształconych
później
na
terytorialne.
Spowodowała
także
wspólnie
z
Departamentem Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych powołanie do życia
Aeroklubu Rzeczypospolitej Polskiej. Przejął on od Ligi ogólną koordynację prac
aeroklubów i reprezentowanie polskiego lotnictwa na zewnątrz.
W 1928 roku Liga rozpoczęła budowę cywilnej szkoły pilotów w Radomiu,
mającą stanowić pomnik dla uczczenia dziesięciolecia niepodległości Polski. Budowę
szkoły kosztem około 700.000 zł ukończono w 1932 roku i na życzenie władz
2
LOPP w terenie obejmowała okręgi wojewódzkie (które nie w pełni pokrywały się z ich granicami
administracyjnymi); białostocki, kielecki, krakowski, lubelski, lwowski, łódzki, nowogródzki, poleski,
pomorski, poznański, stanisławowski, śląski, tarnopolski, miasta stołecznego Warszawy, warszawski, wileński,
wołyński oraz okręgi kolejowe: krakowski, poznański, radomski, warszawski i wileński.
lotniczych przekazano ją do użytkowania Departamentowi Lotnictwa Ministerstwa
Spraw Wojskowych. Rozwiązana została szkoła pilotów przy fabryce „Samolot” w
Poznaniu, w której szkolenie odbywało się na koszt LOPP.
Powstały ośrodki Przysposobienia Wojskowo-Lotniczego ufundowane przez
LOPP w Łodzi i Łucku, gdzie szkolono pilotów. Prowadzone one były przez władze
wojskowe. Rezygnacja LOPP ze szkolenia pilotów we własnym zakresie uzasadniona
była powstaniem aeroklubów, które przejęły te zadania. Rezultatem zainteresowania
się tą dziedziną sportu lotniczego było powołanie kół Szybowcowych LOPP i szkoły
szybowcowej w Polichnie.
Z inicjatywy Ligi budowane były szkoły mechaników lotniczych. W 1928
roku zakończona została budowa szkoły w Bydgoszczy, a w następnym roku we
Lwowie3. Niezależnie od tych szkół z subwencji Ligi zorganizowano w Warszawie,
Wilnie i Lidzie skrócone kursy dla mechaników lotniczych4.
W obronie przeciwgazowej na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych
rozpoczęto prace organizacyjne i szkoleniowe. Jednocześnie przystąpiono do
zaopatrywania ludności w sprzęt przeciwgazowy. Na ogólnym Zgromadzeniu w 1928
roku uchwalono utworzenie Inspektoratu Obrony Przeciwgazowej, jako organu
fachowego kierującego pracami związanymi z obroną przeciwgazową. Przy
komitetach wojewódzkich LOPP ustanowiono inspektoraty obrony przeciwgazowej a
w komitetach powiatowych i miejskich przewidziano stanowiska inspektorów.
Nadzorowali oni prace w zakresie obrony przeciwgazowej kół miejscowych Ligi.
W latach 1929—1932 LOPP prowadziła szkolenie z obrony przeciwgazowej
w policji, straży pożarnej, wśród pracowników instytucji państwowych, zakładach
przemysłowych i szkołach. Udział Ligi w ćwiczeniach obrony przeciwgazowej,
organizowanie marszów w maskach, pokazy gaszenia pożaru i ratownictwa
sanitarnego uświadamiały społeczeństwu problem zagrożenia gazowego, rozwijały
3
Cywilna szkoła mechaników w Bydgoszczy obliczona była na 100 uczniów a we Lwowie na 60
uczniów. Kurs nauki w tych szkołach trwał 18 miesięcy. Program został uzgodniony z wymogami
zainteresowanych ministerstw. Absolwenci tych szkół po skróconej dwunastomiesięcznej służbie wojskowej
mieli zapewnioną możliwość pozostania w wojsku w charakterze podoficerów zawodowych. Uczeń podpisywał
zobowiązanie, że opłaci część kosztów utrzymania w wys. 900 zł w ratach wynoszących 10% jego zarobków.
4
Były one organizowane przejściowo. Ich absolwenci nie korzystali z żadnych przywilejów. Mieli
tylko zapewnioną możliwość odbywania służby wojskowej w jednostkach lotniczych.
współdziałanie z administracją państwową i władzami wojskowym. Przystąpiono
również do prac nad problemami zbiorowej obrony przeciwgazowej oraz
organizowania ochotniczych drużyn przeciwgazowych w miastach.
Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych ujemny wpływ na działalność
Ligi wywarł kryzys gospodarczy kraju.
Najważniejszy okres działalności LOPP miał miejsce od 1933 roku. Jej
zadania zostały, dostosowane do potrzeb obrony kraju. Niepokojącym stał się wyścig
zbrojeń w Europie, zwłaszcza powietrznych. Zawarty w końcu stycznia 1934 roku
pakt o nieagresji z hitlerowską Rzeszą, który miał odsunąć od Polski widmo wojny z
zachodnim sąsiadem, społeczeństwo przyjęło z daleko posuniętym sceptycyzmem.
Głównym celem Ligi stało się zespolenie społeczeństwa do obronności kraju.
Nowe zadania wymagały zmian na stanowiskach kierowniczych LOPP. Za
aprobatą prezydenta Rzeczypospolitej stanowisko prezesa Zarządu Głównego objął w
1933 roku gen. dyw. inż. Leon Berbecki.
Nowy Zarząd Główny podzielił pracę między swych członków zgodnie z
przyjętą organizacją wewnętrzną. Gen. Berbecki był równocześnie przewodniczącym
Wydziału Organizacyjnego. Wydział Lotniczy objął wiceprezes płk obs. inż. Czesław
Filipowicz
—
dyrektor
Departamentu
Lotnictwa
Cywilnego
Ministerstwa
Komunikacji, a wydział Obrony Przeciwlotniczo-gazowej — wiceprezes płk inż.
Kazimierz Moniuszko. Skarbnikiem został inspektor Policji Państwowej Adam
Nowodworski, sekretarzem generalnym — mjr pil. Adam Wojtyga, przewodniczącym
Komisji Propagandowej — poseł na Sejm Jan Rudowski, a przewodniczącym Komisji
Zaopatrzenia — wiceprezes mjr inż. Władysław Wojciechowski5.
W 1934 przyznano LOPP prawa instytucji wyższej użyteczności publicznej6.
Nadawało to przywilej wyłączności działania na obszarze całego państwa w dziedzinie
uzgadniania i kierowania poczynaniami mającymi na celu przygotowanie ludności
cywilnej do obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, według wytycznych ministra
spraw wewnętrznych w porozumieniu z ministrem spraw wojskowych i ministrem
5
Praca zbiorowa, Piętnastolecie ..., s. 38.
Zgodnie z prawem o stowarzyszeniach z 27.10.1932 roku mogły istnieć stowarzyszenia zwykle
mające ograniczone pole działania i stowarzyszenia wyższej użyteczności publicznej, które korzystały z różnych
przywilejów.
6
komunikacji. Organizacja LOPP obejmowała koła miejscowe, obwody powiatowe
(miejskie), okręgi wojewódzkie, władze centralne. Ludność żydowska w zasadzie
należała do kół miejscowych. Oddzielnych kół żydowskich było niewiele. Dotyczy to
szczególnie miast o dużym procencie tej ludności m.in. jak: Chrzanów, Oświęcim,
Mielec, Tarnów, Nowy Sącz i Kraków. Część społeczeństwa żydowskiego nie
przejawiała zainteresowania działalnością LOP7. LOPP w tym czasie liczyła około
1.500.000 członków, 21 okręgów, 311 obwodów i 13.761 kół8. Młodzież szkolną
zorganizowano w kołach szkolnych nadzorowanych przez władze oświatowe.
W ramach LOPP istniały także dwie organizacje bezpośrednio z nią
współdziałające. Były nimi Komitet ścisły Kół Kobiecych LOPP i Komitet Żwirki i
Wigury. Komitet Ścisły Kół Kobiecych zajmował się ufundowaniem cywilnej szkoły
obrony przeciwgazowej w Warszawie. Fundusz na ten cel zbierał przy pomocy kół
kobiecych zorganizowanych na terenie całego kraju.
Komitet Żwirki i Wigury istniał przy ZG LOPP. Powstał on po zwycięstwie
Żwirki i Wigury w Międzynarodowych Zawodach Samolotów Turystycznych w 1932
roku9. Do jego zadań należało m.in. zbieranie sum na zakup samolotów na
Międzynarodowe Zawody Turystyczne w 1934 roku oraz podejmowanie działań
mających na celu rozwój lotnictwa sportowego. W czasie od 2 września 1932 roku do
15 listopada 1934 roku. Komitet zebrał z ofiar społeczeństwa ponad milion zł10.
Komitet kontynuował gromadzenie funduszów na kolejne zawody w 1936 roku,
jednak wobec rezygnacji Polski z udziału w nich postanowił kontynuować akcję
zbiórkowe, a zgromadzone sumy przeznaczyć na rozwój lotnictwa. W drugiej połowie
lat trzydziestych w wyniku zamówienia Komitetu wykonany został prototyp samolotu
szkolno-przejściowego, zdolnego do akrobacji. Zbudowano także pierwszą serię
pięciu samolotów sanitarnych11.
7
Sprawozdanie z działalności Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Krakowski Okręg
Wojewódzki za rok 1935, s. 24.
8
Praca zbiorowa, Polska lotnicza, Warszawa 1937, s. 132.
9
Po śmierci zwycięzców w katastrofie lotniczej we wrześniu 1932 roku zmienił nazwę na Centralny
Komitet Fundacji ku czci śp. por. Żwirki i śp. inż. Wigury przy Zarządzie Głównym LOPP i Aeroklubie
Rzeczypospolitej Polskiej.
10
Praca. zbiorowa, Piętnastolecie ..., s. 150.
11
Sprawozdanie z działalności Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej za rok 1937, Warszawa
1938, s. 19.
Nowy zarząd przystąpił energicznie do prac mających do celu przystosowanie
Ligi do zmodyfikowanych zadań. Sprowadzały się one głównie do działalności na
rzecz lotnictwa, modelarstwa, sportu spadochronowego, obrony przeciwgazowej,
zaopatrzenia i propagowania literatury lotniczej.
Podstawowym zadaniem LOPP od początku jej działalności była rozbudowa
lotnictwa. Sprowadzało się to głównie do stworzenia własnych źródeł zaopatrywania i
uzupełniania lotnictwa wojskowego, jako głównego odbiorcy. Lotnictwo cywilne
miało
stanowić
rezerwę
lotnictwa
wojskowego.
Kolejnym
zadaniem
było
udostępnienie latania szerokim warstwom społeczeństwa.
Rozpoczynając budowę własnego przemysłu lotniczego należało przygotować
ludzi do kierowania nim. W tym celu przystąpiono do kształcenia techników i
inżynierów za granicą i jednocześnie tworzono lotnicze placówki naukowe w kraju. W
pierwszej połowie lat trzydziestych LOPP subsydiował prace powstałego w 1932 roku
Instytutu Techniki Szybownictwa we Lwowie, przemianowanego w 1936 roku na
Instytut Techniki Szybownictwa i Motoszybownictwa. Był on drugim w świecie
instytutem tego rodzaju. Jego zadaniem było m.in. budowa szybowców i
motoszybowców użytkowych i doświadczalnych, ocena projektów i zrealizowanych
konstrukcji, prowadzenie badań w zakresie aerodynamiki, mechaniki lotu. techniki
pilotażu i metodyki szkolenia szybowcowego12.
W latach 1935—1936 Zarząd Główny LOPP subsydiował kwotą 150.000 zł
budowę Instytutu Badań Lotniczych na Okęciu13. Oprócz placówek naukowych
związanych z budową samolotów i szybowców Zarząd Główny Ligi subsydiował
całkowicie lub częściowo inne placówki myśli lotniczej potrzebne do rozwoju
lotnictwa polskiego.
W 1935 roku rozpoczęło budowę na szczycie w paśmie Czarnohory na wys.
2.100
m
pierwszego
wysokogórskiego
Obserwatorium
Meteorologiczno-
Astronomicznego. Powstał on dzięki poparciu finansowemu Wileńskiego Okręgu
Wojewódzkiego
oraz
Instytutu
Badań
Lotniczo-Lekarskich
w
Warszawie.
Obserwatorium miało zapełnić lukę istniejącą na południowo-wschodnich rubieżach
12
Praca zbiorowa pod red. A. G l a s s a, Polska technika lotnicza do roku 1939, t. I Źródła
osiągnięć, Warszawa 1932. s. 178.
13
Praca zbiorowa, Piętnastolecie ..., s. 128.
Rzeczypospolitej w dziedzinie stałych obserwacji niezbędnych dla polskiego
lotnictwa. Miało też udostępnić nauce polskiej, a szczególnie Uniwersytetowi Józefa
Piłsudskiego w Warszawie nowoczesny aparat pracy dla badań astronomicznych.
Obok budowy i popierania rozwoju instytucji naukowo-lotniczych w Polsce
Zarząd Główny i okręgi Ligi popierały szkolenie personelu latającego oraz udzielały
stypendium niezamożnym studentom uczelni lotniczych.
Zadania Ligi w dziedzinie rozwoju lotnictwa przedstawione przez gen.
Berbeckiego na posiedzeniu Zarządu Głównego w dniu 5.02.1935 roku polegały na
zorganizowaniu
kół
szybowcowych
i
ośrodków
przysposobienia
wojskowo-
lotniczego. Ich celem było wyszkolenie możliwie dużej ilości pilotów sportowych w
wieku przedpoborowym. Za naukę pilotażu szybowcowego szkoły LOPP pobierały
niewielkie opłaty od członków, a kandydatów zdolnych do służby wojskowej w
lotnictwie
szkoliły
bezpłatnie.
Wszyscy
uczniowie
byli
ubezpieczeni
od
nieszczęśliwych wypadków. W 1935 roku zdecydowano zorganizować na terenie
każdego okręgu szkołę szybowcową LOPP. W 1936 roku było już 16 szkolnych
ośrodków szybowcowych. W tymże roku Zarząd Główny Ligi zakupił z własnego
budżetu 129 szybowców, 2 samochody, 4 wozy transportowe uniwersalne oraz
przyznał subwencje na budowę 15 hangarów szybowcowych14. Liga organizowała
także wykup terenów pod szybowiska. Rozmieszczenie szybowisk przedstawia
schemat nr 2.
Nie mniej ważną była sprawa budowy lotnisk. Było ich jak na potrzeby
lotnictwa wojskowego zbyt mało. Odległość między lotniskami w Polsce wynosiła
około 150 km. Przyjęto więc założenie, że bezpieczeństwo kraju wymaga aby
odległość ta wynosiła nie więcej jak 50 km. Większa ilość lotnisk i lądowisk
przygotowana w czasie pokoju ułatwiała manewrowanie lotnictwem w czasie wojny.
Liga
wyszukiwała
odpowiednie
tereny,
nabywała
je
lub
wydzierżawiała,
przygotowywała lotniska lub lądowiska, a następnie przekazywała je lotnictwu
wojskowemu lub komunikacyjnemu. Rozmieszczenie lotnisk w Polsce przedstawia
schemat nr 3.
4 lipca 1936 roku nastąpiła od dawna oczekiwane powołanie Inspektora
14
Tamże, s. 136.
Obrony Powietrznej Państwa, został nim gen. dyw. Gustaw Orlicz-Dreszer. Nominacja
zbiegła się z dekretem, który zapowiadał wydanie przez Radę Ministrów
odpowiednich zarządzeń wykonawczych. Powołanie Inspektora Obrony Powietrznej
Państwa i uporządkowanie aktów prawnych dotyczących biernej OPL kraju nałożyło
na LOPP nowe obowiązki wchodzące w zakres wykonawczego i technicznego
przygotowania prac obronnych. Poczynania Ligi stawały się częścią polityki obronnej
państwa.
Gen. Dreszer nie zdążył właściwie przystąpić do pracy. 16 lipca 1936 roku
zginął w katastrofie lotniczej spadając z samolotem do morza w pobliżu Orłowa. 3
września tego roku Inspektorem Obrony Powietrznej Państwa mianowano gen. dyw.
dr. Józefa Zająca.
W 1937 roku nastąpiło dalsze udoskonalenie szkolenia szybowcowego i
organizacji szybownictwa, jak również ilościowy jego rozwój. W tym czasie istniało
już 96 kół szybowcowych, 17 szkól szybowcowych, 68 zarejestrowanych szybowisk i
20 zarejestrowanych lotnisk do lotów szybowcowych w terenie płaskim15. W
Katowicach przystąpiono do organizacji Wyższej Szkoły Szybowcowej.
Z inicjatywy LOPP przystąpiono do budowy własnych szkół pilotażu
silnikowego. W latach 1935—1938 powstały cztery nowe szkoły: w 1936 Pierwsza
Szkoła Pilotów LOPP im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Aleksandrowicach koło
Bielska, w 1937 roku im. gen. dyw. Tadeusza Kasprzyckiego w Stanisławowie oraz
Masłowie koło Kielc i w 1938 roku im. Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza w
Świdniku koło Lublina16. Ponadto LOPP szkoliła kandydatów na pilotów w
aeroklubach. Od początków powstania aeroklubów Liga udzielała im pomocy
pieniężnej i w sprzęcie.
Dużą rolę odegrała także w popieraniu zawodów lotniczych. Udzielała
znacznej pomocy finansowej w organizacji rajdu kpt. Skarżyńskiego w 1930 roku,
którego przelot około 25.000 km głównie nad kontynentem afrykańskim stanowił
liczący się wyczyn w lotnictwie sportowym. W 1933 roku Zarząd Główny LOPP
organizował IV Krajowy Konkurs Samolotów Turystycznych, pokrywając całkowicie
15
16
Tamże.
Tamże, s. 135.
jego koszt w kwocie 60.000 zł.
W
1934
roku
Polacy
odnieśli
zdecydowane
zwycięstwo
na
IV
Międzynarodowych Zawodach Turystycznych zorganizowanych przez Aeroklub w
Warszawie. Liga miała udział w tym sukcesie, nie szczędziła bowiem sił i środków
aby odpowiednio wyekwipować i przygotować drużynę polską do tych zawodów.
Regulamin przewidywał, że następne zawody urządza u siebie zwycięzca. Wynikało z
tego, że zawody w 1936 roku organizować będzie ponownie Polska. Gen. Berbecki
złożył jednak oświadczenie prasie w sprawie oficjalnego wycofania się Polski z
dalszego udziału w międzynarodowych zawodach. Decyzję tą uzasadnił tym, że
Polska ma w tej dziedzinie osiągnięcia elitarne — pojedynczych zwycięzców, ale nie
ma szerokiej płaszczyzny rozwoju lotnictwa — liczebnie dużych zastępów lotniczych.
Od początku powstania w Polsce sportu balonowego był on popierany przez
LOPP finansowo. W 1935 roku Liga przeznaczyła na Krajowe Zawody Balonów
Wolnych im. płk. Aleksandra Wańkowicza i Międzynarodowe Zawody o Puchar
Gordon-Bennetta 45.000 zł. W 1936 roku z inicjatywy LOPP postanowiono
zorganizować polską wyprawę do stratosfery przy pomocy balonu specjalnego o
pojemności około 120.000 m3. Przewidywano, że balon ten osiągnie wysokość do 30
km. Tkaninę balonową wykonały zakłady w Jabłonnie. W październiku 1938 roku
balon przetransportowano do Doliny Chochołowskiej pod Zakopanem, gdzie w
wyniku pożaru balon spłonął. Rozpoczęto przygotowania do budowy następnego
balonu. Niebezpieczeństwo agresji na Polskę w 1939 roku uniemożliwiły
kontynuowanie tych przygotowań17.
Liga nie mogła kontynuować realizacji rozwoju lotnictwa nie będąc do tego
należycie przygotowana. Dlatego też Zarząd Główny przystąpił do prac zgodnie z
zasadą stopniowania trudności. Według wskazówek gen. Berbeckiego realizowano
zasadę „od modelarstwa do szybownictwa”, a następnie „od szybownictwa do pilotażu
silnikowego”. Pierwszym etapem modelarstwa lotniczego było wprowadzenie do
szkół powszechnych, średnich i zawodowych na terenie całego państwa jako
przedmiotu obowiązkowego w ramach nauki robót ręcznych. Na początku lat
17
R. B a r t e l, J. C h o j n a c k i, T. K r ó l i k i e w i c z, A. K u r o w s k i, Z historii polskiego
lotnictwa wojskowego, Warszawa 1978, s. 375.
trzydziestych w Polsce było około 500 modelarni działających przeważnie przy
szkołach, subsydiowanych przez LOPP. Instruktorami byli nauczyciele szkoleni i
doskonaleni w technikach modelarskich na specjalnie organizowanych kursach.
Kursom dla nauczycieli patronował Państwowy Instytut Robót Ręcznych. Szkoły
powszechne i średnie miały zapewniony dopływ instruktorów małego lotnictwa18.
W 1937 roku Zarząd Główny LOPP przeprowadza VIII Ogólnokrajowe
zawody modeli latających w Masłowie. Wzięły w nich udział wszystkie okręgi
przysyłając 180 zawodników19.
Do 1938 roku Zarząd Główny LOPP przeprowadził 9 ogólnokrajowych
zawodów modeli latających z napędem i 3 modeli szybowców20. W latach 1937—
1939 pojawiły się na zawodach modele z napędem mechanicznym. Osiągnięcia
sportowe
naszych
modelarzy
nie
dorównywały
jednak
zagranicznym.
Nie
zarejestrowano żadnego rekordu zbliżonego do międzynarodowego21. W 1938 roku
wysłano pierwszych modelarzy na zawody o Puchar Wakefielda. LOPP zdecydował
się na udział w nich pomimo bardzo oszczędnej gospodarki społecznych funduszów w
okresie kiedy zrezygnowano ze względów oszczędnościowych z organizowania w
kraju imprez międzynarodowych.
W 1939 roku LOPP wprowadziła odznaki dla modelarzy. Wyróżniono w ten
sposób entuzjastów małego lotnictwa oraz dokonano próby zewidencjonowania i
uporządkowania działalności modelarskiej. Modelarstwo było prezentowane w
miesięcznikach „Lot Polski”, „Skrzydlata Polska” i „Młodym techniku” a także innej
literaturze22.
W kręgu zainteresowań Ligi był także sport spadochronowy. Zapoczątkowany
on został wcześniej w Rosji. Z czasem rozrósł się on tam do olbrzymich rozmiarów,
już nie jako sport, ale jako wojska powietrzno-desantowe. Jednocześnie powstały
18
W 1937 roku przeprowadzono 35 kursów, szkoły dysponowały liczbą 1.300 instruktorów.
Sprawozdanie z działalności za rok 1937 ..., s. 17.
20
Praca zbiorowa, Piętnastolecie ..., s. 138.
21
P. E l s z t e i n, Modelarstwo lotnicze w Polsce, Warszawa 1986, s. 176.
22
Jako przykład mogą służyć: J. G a c k o w s k i, Lotnicze modelarstwo redukcyjne, Biblioteka
Młodego Technika t. IX, nakład księgami św. Wojciecha, Poznań; J. G a c k o w s k i, Opis modelu
redukcyjnego zwycięskiego samolotu pp Żwirki i Wigury RWD-6, nakład Pomorskiego Okręgu Wojewódzkiego
LOPP, Toruń; P. K o w a l i s z y n, Modelarstwo balonowe, wyd. Poznański Okręg Wojewódzki LOPP,
Rawicz.
19
wojska powietrzno-desantowe we Francji, Niemczech i Anglii, a więc gdzie lotnictwo
osiągnęło największy rozwój ilościowy i jakościowy. Spadochrony w polskim
lotnictwie byty używane od 1928 roku. Szkolenie spadochronowe w aeroklubach
rozpoczęto w 1936 roku. Wybudowano 17 wież spadochronowych. W 1936 roku
zostały wykonane pierwsze skoki z balonu, które stały się etapem przejściowym w
cyklu szkolenia przed skokami z samolotu. We wrześniu 1937 roku w Wieliszewie
pod Warszawą odbył się pierwszy grupowy skok ze spadochronami, wykonany z
czterech Fokkerów, wypożyczonych z linii lotniczych LOT. Oprócz grupowego skoku
w Wieliszewie podobne „desanty” powietrzne odbyły się w Kielcach, we Lwowie i w
Toruniu23. Skoki grupowe o mniejszej liczbie skoczków zorganizowano także w
innych miejscowościach. Polscy spadochroniarze dokonywali również skoków w
Holandii, na Węgrzech, na Łotwie i w Luksemburgu. W 1938 roku Liga rozporządzała
już własnymi samolotami do skoków spadochronowych.
W dziedzinie obrony przeciwgazowej LOPP konsekwentnie realizowała swój
program określony w 1934 roku jako przygotowanie w jak najszerszym zakresie
zabezpieczenia
społeczeństwa
przez
natychmiastową
możliwość, skutecznego
zareagowania na wszelkie napady lotniczo-gazowe oraz usunięcie ich skutków.
Ukazały się zarządzenia precyzujące czynności związane z obroną
przeciwgazową. 29 stycznia 1937 roku wydane zostało rozporządzenie Rady
Ministrów o przygotowaniu w czasie pokoju obrony przeciwgazowej i w październiku
tego samego roku — „Ogólna instrukcja o organizacji samoobrony ludności pod
względem opl” (ministra spraw wewnętrznych). Z dniem 15 maja 1938 roku weszło w
życie rozporządzenie o przygotowaniu w czasie pokoju obrony przeciwlotniczej i
przeciwgazowej w miastach i osiedlach.
Zarząd Główny LOPP wybudował i całkowicie wyposażył schrony w
Katowicach, Kielcach, Łodzi, Tczewie, Wilnie, Brześciu nad Bugiem, Lwowie,
Stanisławowie i Tarnopolu oraz współpracował z innymi instytucjami przy budowie
schronów w Grodnie, Wieluniu i Warszawie.
Prowadzone były także specjalne kursy obrony przeciwgazowej dla
23
generalicją.
Skok w Toruniu wykonany przez 40 skoczków obserwował marszałek Śmigły-Rydz wraz z
referentów władz administracji ogólnej. W 1937 roku kurs taki ukończyło 40 osób
delegowanych
przez
Ministerstwo
Spraw
Wewnętrznych24.
Ponadto
zostały
przeprowadzone według programu zatwierdzonego przez Inspektora Obrony
Powietrznej Państwa obozy obrony przeciwgazowej dla służby odkażającej w Dubnie,
Pińsku, Żywcu, Pabianicach, Szamotułach, Ledworowie, Mogielnicy, Wesołej koło
Mysłowic, Bugaczu i Węgierskiej Górce. Obozy te ukończyło około 1.400 osób.
Ogółem w 1937 roku LOPP przeprowadziła na terenie całego kraju około
4.500 kursów obrony przeciwgazowej, które ukończyło 275.000 osób.
W latach 1938—1939 na terenie całego kraju LOPP uczestniczyła w budowie
około 100 schronów. Niektóre ze schronów budowane po 1937 roku posiadały
urządzone kąpieliska i odkażalnie. W obronie przeciwgazowej dorobek Ligi polegał
również na wyszkoleniu instruktorów drużyn odkażających i służby dozorowania
powietrza oraz 120.000 opiekunów domowych na terenie całego państwa.
W pierwszych miesiącach 1939 roku rozpoczęło się masowe szkolenie obrony
przeciwlotniczej i przeciwgazowej w komitetach domowych i zakładach pracy, przy
współpracy PCK i Związku Straży Pożarnych. LOPP dysponowała 24.995 szt. masek
przeciwgazowych dla ludności cywilnej25.
Zarząd Główny LOPP wydawał szereg wydawnictw z dziedziny obrony
przeciwgazowej, lotnictwa i szybownictwa. Organami LOPP były: „Lot Polski”,
„Przegląd Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej” oraz „Nowiny LOPP”
(szczególnie cenne dla coraz liczniejszych kadr instruktorów obrony przeciwlotniczej i
przeciwgazowej)26.
Poszczególne komitety LOPP finansowały również wydawnictwa. Nakładem
Wojewódzkiego Komitetu LOPP we Lwowie ukazała się książka pt. „Sport
modelarstwa lotniczego”, której autorem był Władysław Siadek — student
Politechniki Lwowskiej — członek sekcji lotniczej Komitetu Wojewódzkiego27.
Zawarte w niej były najważniejsze informacje o budowie modeli, materiałach,
24
Sprawozdanie z działalności za rok ..., s. 26.
Tamże, s. 31.
26
Ponadto wychodziły czasopisma o charakterze lokalnym jak „Wiadomości LOPP” w Poznaniu lub
„Ster” w Lublinie.
27
Z. K o z a k, Organizacja i działalność Ligi Obrony Powietrznej Państwa w latach 1923—1928,
Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej 1994, nr 17, s. 43.
25
silnikach, a także przykłady rozwiązań kilku modeli.
LOPP utrzymywała także stały kontakt z prasą codzienną na terenie całego
kraju propagując tematykę samoobrony ludności przed atakami lotniczymi i
gazowymi. Inną formą popularyzacji haseł Ligi były organizowane corocznie
„tygodnie
LOPP”,
w
czasie
których
odbywały
się
pokazy
ćwiczenia
wyspecjalizowanych drużyn. Ponadto czołówki propagandowe na samochodach
wyświetlały filmy z zakresu działalności LOPP, organizowano wystawy pod kątem
zainteresowania ludności wiejskiej, a także odczyty wygłaszane przez fachowych
prelegentów.
W końcu kwietnia 1939 roku władze państwowe rozpisały Pożyczkę Obrony
Przeciwlotniczej. Zarząd Główny LOPP i jego agendy obarczono propagandą,
organizacją i zbieraniem deklaracji. Wpłat dokonywano w bankach i w Pocztowej
Kasie Oszczędzania. Rozpisanie pożyczki spotkało się z żywiołowym entuzjazmem
społeczeństwa. Na dzień 28 czerwca tęgo roku subskrybowano 300 mln zł. Wpływy te
nie mogły już skutecznie podnieść potencjału obronnego Polski. Faktem jednak jest że
fundusze te nie weszły do budżetu OPL i lotnictwa wojskowego.
Oceniając działalność LOPP liczącą na wiosnę 1939 roku około 2.000.000
członków, podkreślić należy że osiągnęła ona poważne wyniki28. Składały się na nie
głownie: powołanie Instytutu Aerodynamicznego i innych placówek naukowobadawczych, urządzenie jej kosztem 35 lotnisk i subwencjonowanie 9, zbudowanie i
utrzymywanie Doświadczalnych Warsztatów Lotniczych, przydzielenie szkołom i
aeroklubom kilkuset samolotów, finansowanie rajdów i konkursów, rozbudowa
szybownictwa,
zainicjowanie
sportu
spadochronowego,
pokrywanie
kosztów
konkursów balonowych, rozbudzenie w społeczeństwie, zwłaszcza w młodzieży
zainteresowania lotnictwem.
Wybuch wojny we wrześniu 1939 roku spowodował przerwanie budowy
struktury obrony biernej i rozpoczął praktyczny sprawdzian jej funkcjonowania.
Działalność Ligi w końcowym wyniku okazała się wartościowym wkładem w obronę
państwa. Jej członkowie pełnili służbę w agendach obrony biernej, komitetach obrony
28
A. B e r n a ś – K o s t y n o w i c z, Społeczeństwo polskie w wojnie obronnej 1939 roku,
Warszawa 1988.
miast, organizowali budowę obiektów polowych dając przykład odwagi, poświęcenia i
wysokich
umiejętności
organizacyjnych.
Społeczeństwo
polskie
świadome
konieczności obrony kraju masowo uczestniczyło w pracach fortyfikacyjnych, obronie
polskich miast i doraźnie organizowanych oddziałach samoobrony.
S c h e m a t Nr 1
SCHEMAT ORGANIZACJI ZARZĄDU GŁÓWNEGO L.O.P.P.
Źródło: Praca zbiorowa, Piętnastolecie LOPP, Warszawa 1938, s. 120
S c h e m a t Nr 2
SZYBOWISKA W POLSCE
PRZEDSZKOLA SZYBOWCOWE
SZYBOWISKA PODKAT. A i STOPNIA I
SZYBOWISKA PODK. B i STOPNIA II
SZYBOWISKA PODKAT. B i STOPNIA III i IV
CZARNE i BIAŁE MEWY - SZYBOWISKA LOPP BIAŁE POLE i CARNE
MEWY - SZYB. M.K. i KLUBOWE
Źródło: Praca zbiorowa, Piętnastolecie ..., s. 134.
S c h e m a t Nr 3
Źródło: Praca zbiorowa. Piętnastolecie ..., s. 139.