pacjenta

vade
mecum
pacjenta
vademecum pacjenta
wyniki badań
Opracowanie ma charakter, tylko i wyłącznie, informacyjny – nie może służyć do indywidualnego
stawiania rozpoznania i nie zastępuje konsultacji z lekarzem prowadzącym. Podane zakresy norm
mogą się rożnić w zależności od zakresów wartości prawidłowych przyjętych przez laboratorium,
w którym Pacjent wykonuje badania.
Ogólne zasady przygotowania do badań laboratoryjnych
Większość badań laboratoryjnych powinna być wykonana na czczo, czyli po trwającej minimum 12 godzin przerwie w przyjmowaniu posiłków, po całonocnym wypoczynku. W dniu badania dopuszczalne jest wypicie niewielkiej ilości wody. Jeżeli nie ma przeciwskazań, należy przyjąć zażywane na stałe leki. W dniu poprzedzającym
badanie należy ograniczyć forsowny wysiłek fizyczny.
Wskazania, co do rodzaju i zakresu wykonywanych badań powinien ustalać lekarz prowadzący.
Pobieranie krwi żylnej
W przypadku jednorazowego pobierania krwi nakłuwana jest żyła kończyny górnej w okolicy zgięcia łokciowego
(w przypadku trudności w uwidocznieniu żyły w tej okolicy, może to być np. żyła grzbietu dłoni).
Po założeniu opaski uciskowej (stazy) powyżej miejsca wkłucia poleca się pacjentowi kilkakrotne zaciśnięcie ręki
w pięść (umożliwia to lepsze wypełnienie żyły krwią, przez co staje się ona dobrze widoczna). Osoba pobierająca krew,
po odkażeniu skóry badanej okolicy dokonuje wkłucia i zdejmuje stazę, a po pobraniu niezbędnej do wykonania badania ilości krwi, uciska miejsce wkłucia i szybkim ruchem usuwa igłę z żyły. Po badaniu, pacjentowi poleca się uciśnięcie
miejsca nakłucia żyły opatrunkiem i uniesienie kończyny górnej na kilka minut.
Jeżeli zachodzi konieczność częstszego pobierania krwi (np. w warunkach szpitalnych, co kilka godzin) do pobierania
krwi używa się igieł typu wenflon.
Badanie krwi żylnej jest jednym z najpopularniejszych badań laboratoryjnych, pozwala m.in. na oznaczenie stężenia elektrolitów, aktywności enzymów, obecności specyficznych przeciwciał, stężenia hormonów, leków, alkoholu i wielu innych.
Pobieranie krwi włośniczkowej
Krew włośniczkowa jest pobierana z płatka usznego lub opuszki palca (najczęściej czwartego lub piątego).
Wybrane miejsce nakłucia osoba przeprowadzająca badanie zwykle lekko uciska, celem wywołania przekrwienia skóry. Następnie miejsce to odkaża, po czym dokonuje nakłucia za pomocą igły lub specjalnego jałowego nożyka (skalpela) na głębokość około 3 mm. Pierwsze 2 krople są usuwane gazikiem. Następne wypływające swobodnie krople krwi
są pobierane przy pomocy mikropipet lub specjalnych kapilar.
Krew włośniczkowa jest pobierana w celu wykonania:
• badania gazometrycznego,
• badania morfologicznego,
• oznaczenia poziomu glukozy.
Pobieranie krwi tętniczej
W celu jednorazowego pobrania krwi do analizy używa się jednorazowej igły, a osoba przeprowadzająca badanie
do nakłucia wybiera najczęściej tętnicę promieniową lub udową. Podobnie jak w przypadku pobierania krwi żylnej,
w przypadku potrzeby wielokrotnego pobierania krwi w określonych odstępach czasu, zamiast jednorazowej igły
używa się igły z cewnikiem np. typu wenflon. Do nakłucia w tym celu wykorzystuje się zwykle tętnicę promieniową
lub grzbietową stopy.
Przed nakłuciem tętnicy promieniowej badający układa dłoń pacjenta na wałku podłożonym pod nadgarstkiem. Po
palpacyjnym umiejscowieniu tętnicy promieniowej pacjenta w miejscu, gdzie zwykle dokonuje się pomiaru tętna
i odkażeniu skóry tej okolicy, wykonuje nakłucie. Niekiedy, przed nakłuciem tętnicy, badający wykonuje miejscowe
znieczulenie, a następnie nacina nieco skórę ponad tętnicą. Zdarza się tak prawie zawsze, jeśli stosowane są igły
z cewnikiem. Sposób zakładania cewnika do tętnicy jest podobny jak przy nakłuciu żylnym.
Krew tętniczą pobiera się od pacjenta celem wykonania badania gazometrycznego do specjalnych cienkich kapilar,
zabezpieczając krew przed kontaktem z powietrzem
Przed wykonaniem badania należy zgłosić osobie, która je wykonuje:
• skłonność do krwawień (obecność np. skazy krwotocznej),
• skłonność do omdleń w czasie pobierania krwi (umożliwi przyjęcie w czasie badania bezpiecznej pozycji ciała),
• aktualnie przyjmowane leki (np. przeciwkrzepliwe).
3
4
wyniki badań
vademecum pacjenta
Pobieranie moczu
Do badania należy pobrać z laboratorium lub kupić w aptece odpowiedni jałowy pojemnik na mocz. Nie wolno otwierać pojemnika do czasu pobrania próbki moczu do badania. Przed rozpoczęciem mikcji trzeba dokładnie umyć wodą
z mydłem, a następnie obficie spłukać czystą wodą, narządy moczowo-płciowe.
Do badania należy przekazać próbkę uzyskaną z pierwszego oddanego w danym dniu moczu – po okresie całonocnego spoczynku.
Bardzo ważny jest sposób pobierania próbki do badania: kilkadziesiąt mililitrów moczu oddaje się do muszli klozetowej, a następnie przytrzymuje i dalej oddaje bezpośrednio do właściwego pojemnika – jest to tzw. pobranie moczu ze
środkowego strumienia. Pojemnik na mocz należy otworzyć wyłącznie na czas napełniania go moczem.
W przypadku, kiedy pacjent nie jest w stanie oddać moczu do pojemnika (np. niemowlę, pacjent obłożnie chory)
istnieje możliwość założenia specjalnego plastikowego woreczka, obejmującego ujście zewnętrzne cewki moczowej
(woreczek taki można kupić w każdej aptece).
Pobieranie kału
Próbki stolca, przesyłane do badania w celu ustalenia lub potwierdzenia choroby zakaźnej jelit lub pasożytniczej
przewodu pokarmowego, należy pobrać w jak najwcześniejszym okresie choroby – koniecznie przed zażyciem leków
przeciwbakteryjnych lub przeciwpasożytniczych. W przypadku gdy kał jest przesyłany do badania na tzw. zawartość
krwi utajonej, pacjent powinien przez 3 dni przed pobraniem próbki stosować dietę bezmięsną, wykluczając potrawy
zawierające krew (np. kaszanka) i duże ilości warzyw zielonych. Stosowana dieta powinna być bogata w błonnik i inne
substancje nieprzyswajalne (np. chleb razowy, warzywa i owoce bez elementów zielonych). Ponadto w tym czasie pacjent nie powinien przyjmować leków doustnych, takich jak: aspiryna, witamina C, preparaty żelaza i inne preparaty
zawierające te składniki (np. leki stosowane w przeziębieniu). Nie należy wykonywać badania kału, jeżeli występują
krwawienia z żylaków odbytu lub krwawienie miesiączkowe. Jeżeli celem badania kału jest (pośrednia) ocena czynności wydzielania enzymów trawiennych trzustki oraz zdolności jelit do wchłaniania pokarmu, pacjent powinien
być hospitalizowany oraz przez kilka dni oraz stosować
specjalny rodzaj diety ustalony przez lekarza kierującego na badanie. Przed badaniem kału należy zaopatrzyć
się w specjalny pojemnik, w którym próbka powinna być
Większość badań
transportowana do laboratorium. Pojemnik taki można
laboratoryjnych pootrzymać w laboratorium, w którym jest wykonywane
winna być wykonana
badanie kału lub w Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej.
na czczo, czyli po
Kał do badania pobierany jest z masy kałowej oddanej
w wyniku wypróżnienia bez użycia środków przeczysztrwającej minimum
czających (np. parafiny) lub lewatywy. Nie należy od12 godzin przerwie
dawać kału do muszli klozetowej! W przypadku niemoww przyjmowaniu
ląt i małych dzieci kał można pobrać z pieluszki, którą
posiłków.
uprzednio wyjałowiono poprzez prasowanie gorącym
żelazkiem (dotyczy to tylko pieluszek wielorazowych).
Następnie pobiera się łyżeczką lub drewnianą szpatułką porcję kału (około 2 g) i umieszcza się w pojemniku. Przed dostarczeniem do laboratorium pojemnik należy wyraźnie opisać (imię i nazwisko, datę urodzenia, miejsce zamieszkania
badanego oraz datę pobrania próbek kału).
W celu uzyskania najbardziej wiarygodnych wyników należy przesłać próbkę kału pobraną ze świeżo oddanego stolca. W przypadku występowania naprzemiennie stolców prawidłowo uformowanych i biegunkowych, do badania należy przesłać stolec biegunkowy. Kiedy oddany kał zawiera domieszkę patologiczną np. krew, śluz – do laboratorium
przesyła się próbkę kału z tymi składnikami.
W przypadku, kiedy istnieje podejrzenie choroby zakaźnej przewodu pokarmowego, a niemożliwe jest przesłanie kału
pobranego w sposób wyżej opisany, można do laboratorium przesłać kawałek bibuły nasączony kałem biegunkowym.
Kiedy pobiera się kał celem stwierdzenia obecności pasożytów (badania parazytologiczne), należy pamiętać o tym,
że pasożyty– znajdujące się w kale pobieranym do analizy – są bardzo wrażliwe na zmiany warunków środowiska
(np. temperaturę otoczenia, kontakt z powietrzem). Z tego względu badanie to musi być wielokrotnie powtarzane,
zwykle w odstępach 2-3-dniowych. Bardzo ważne jest to, aby próbki kału pobierać z różnych miejsc masy kałowej,
a do laboratorium dostarczyć nieco więcej kału, niż w przypadku tradycyjnych badań (około 10 g). Jeśli celem badania jest stwierdzenie główki tasiemca, do laboratorium przesyła się cały oddany kał.
Próbki kału na tzw. krew utajoną bada się z trzech kolejnych wypróżnień – z każdego wypróżnienia pobiera się dwie
próbki kału.
5
a
l
+
Albumina
Wytwarzana jest w wątrobie i stanowi największą frakcję
białek osocza (ok. 60% białka całkowitego), a jej zadania
to m.in. utrzymanie objętości krwi krążącej, transport
hormonów czy leków.
Normy: w surowicy: 35–50 g/l; w moczu z dobowej
zbiórki: 0–30 mg/24godz.
Obniżenie stężenia może sugerować uszkodzenia
wątroby (np. toksyczne, w przebiegu marskości lub nowotworów), choroby nerek, niedożywienie, zaburzenia
wchłaniania, urazy lub posocznicę. Fizjologiczny spadek
występuje u dzieci do 3. miesiąca życia i u kobiet w III
trymestrze ciąży. Wzrost poziomu występuje podczas
odwodnienia.
Aminotransferaza alaninowa
(AlAT)
Jest to enzym wewnątrzkomórkowy. Jego najwyższe stężenie występuje w wątrobie, zaś niższe – w mięśniach
szkieletowych, mięśniu sercowym i nerkach.
Norma: 5–40 j.m./l (85–680 nmol/l)
Wzrost poziomu ALAT obserwuje się w stanach takich jak: ostre zapalenie wątroby, stłuszczenie lub marskość wątroby, choroby autoimmunologiczne wątroby,
uszkodzenia toksyczne lub polekowe wątroby, zapalenie
trzustki, dróg żółciowych, zawał mięśnia sercowego.
Może być wynikiem intensywnych ćwiczeń fizycznych,
a także przewlekłego leczenia fibratami i wysokimi dawkami salicylanów.
Aminotransferaza asparaginianowa
(AspAT)
Jest to enzym wewnątrzkomórkowy, którego najwyższe
stężenia występują w mięśniu sercowym, wątrobie, mięśniach szkieletowych, nerkach i krwinkach czerwonych.
Norma: 5–40 U/l
Wzrost poziomu może świadczyć o: zawale mięśnia
sercowego, chorobach wątroby (zapaleniach, uszkodzeniach toksycznych), chorobach mięśni szkieletowych
(miopatie, dystrofie), ostrym reumatoidalnym zapaleniu mięśnia sercowego.
Amoniak (surowica)
Jest związkiem chemicznym wytwarzanym przez bakterie jelitowe i powstaje w procesie trawienia białek
w jelicie, skąd w prawidłowych warunkach jako produkt
uboczny transportowany jest do wątroby.
Norma: kobiety: 11–51 μmol/l; mężczyźni: 16–60 μmol/l
Zwiększony poziom amoniaku we krwi oznacza, że
nie jest on skutecznie metabolizowany i usuwany z organizmu i może towarzyszyć: uszkodzeniom wątroby,
krwawieniom do przewodu pokarmowego, tzw. blokom
enzymatycznym, paleniu papierosów, nadużywaniu alkoholu.
6
wyniki badań
vademecum pacjenta
Amoniak (mocz)
Poziom amoniaku w tym badaniu jest oznaczany w moczu ze zbiórki dobowej.
Norma: 20–50 mmol/24 godz.
Zwiększony poziom amoniaku w moczu może towarzyszyć: głodzeniu, diecie wysokoproteinowej, diecie z niską
zawartością cukru, I trymestrowi prawidłowo przebiegającej ciąży, kwasicy metabolicznej, kwasicy oddechowej,
hipokaliemii, niedoborowi sodu. Zmniejszone wydalanie obserwuje się w trakcie diety obfitującej w warzywa, podczas zwiększonej podaży związków alkalicznych,
zasadowicy metabolicznej, kwasicy kanalikowej, kłębkowych zapaleniach nerek.
niem się kryształów fosforanowych lub moczanowych
oraz leukocyturią;
• zapach – zmianę woni moczu może wywołać bakteryjny proces toczący się w drogach moczowych (zapach
gnilny), a także związki ketonowe (w niewyrównanej metabolicznie cukrzycy – zapach acetonu);
• ciężar właściwy (norma: 1018–1030 g/l) – zależy od
składników wydalanych z moczem oraz ilości przyjmowanych płynów. Spadek wartości może być spowodowany: nieprawidłową czynnością miąższu nerek, niedoczynnością lub nadczynnością tarczycy. Wzrost wartości
sugeruje obecność niefizjologicznych związków w moczu,
tj. glukozy, białka, środków cieniujących.
Amylaza (surowica)
Jest enzymem katalizującym hydrolizę wielocukrów; jej
najwyższe stężenia występują w wydzielinie ślinianek
i trzustki.
Norma: 25–125 U/l (u osób starszych: do 160 U/l)
Wzrost poziomu amylazy w surowicy występuje w:
ostrym zapaleniu trzustki, zaostrzeniu przewlekłego zapalenia trzustki, perforacji wrzodu dwunastnicy, niedrożności jelit, kamicy żółciowej, zapaleniu przyusznic (śwince),
zatruciu metanolem. Obniżenie stężenia obserwuje się
w: martwicy trzustki, rozległych oparzeniach, zawale mięśnia sercowego, zatruciach metalami ciężkimi.
Ocena właściwości biochemicznych moczu:
• białko – normą jest brak białka w moczu (wydalana
prawidłowo ilość białka – ok.100 mg/dobę – nie jest wykrywana przy użyciu podstawowych metod). Stan, w którym ilość białka wydalanego przekracza normę, nazywa
się białkomoczem (proteinurią). Wśród przyczyn można
wymienić: stany zapalne dróg moczowych, uszkodzenie
kłębuszków nerkowych lub cewek nerkowych, niewydolność krążenia, długotrwałe, niewłaściwie leczone nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, szpiczaka mnogiego.
• barwniki żółciowe:
– bilirubina – wzrost wydalania w żółtaczce mechanicznej, marskości lub wirusowym zapaleniu wątroby;
– urobilinogen – fizjologicznie może być obecny (+);
wzrost wydalania (++, +++) towarzyszy np. wirusowemu
lub toksycznemu zapaleniu wątroby, żółtaczce hemolitycznej.
• hemoglobina – wykrywanie krwiomoczu lub krwinkomoczu.
Badanie osadu moczu:
• krwinkomocz, krwiomocz – prawidłowo w moczu może
znajdować się 3–4 erytrocytów w polu widzenia mikroskopu. Krwiomocz to obecność erytrocytów w moczu w ilości
zmieniającej jego barwę, a krwinkomocz to zwiększona ilość
erytrocytów w moczu niewidoczna gołym okiem.
Do przyczyn krwiomoczu lub krwinkomoczu należą: skazy krwotoczne, nowotwory układu moczowego i narządów płciowych, choroby zapalne nerek, zakrzepica żył
nerkowych, kamica nerkowa, urazy.
• leukocyturia – prawidłowo w moczu znajduje się do
5 leukocytów w polu widzenia. Leukocyturia zazwyczaj
świadczy o zapaleniu dróg moczowych. Obecność eozynofilów w moczu może być objawem alergicznego śródmiąższowego zapalenia nerek. Z ropomoczem ma się do
czynienia, gdy mocz zawiera leukocyty w takiej ilości, że
powodują one zmianę barwy, zmętnienie oraz specyficzny zapach moczu.
• wałeczkomocz – wałeczki powstają w cewkach dystalnych i kanalikach zbiorczych w wyniku agregacji białka.
Mogą świadczyć o uszkodzeniu miąższu nerek.
• krystaluria – obecność kryształów w moczu. Mogą
świadczyć o uszkodzeniu miąższu wątroby.
B
l
+
Badanie kału na obecność krwi
utajonej
Jest to badanie umożliwiające wykrycie krwi w stolcu
w ilości niepowodującej zmiany makroskopowej jego
wyglądu. Dodatni wynik testu jest nieprawidłowy
i zawsze zobowiązuje do szukania przyczyny krwawienia z przewodu pokarmowego. Wykonywanie testu jako
badania przesiewowego w kierunku raka jelita grubego
zalecane jest osobom po 50 r.ż. raz w roku lub raz na
dwa lata.
Badanie ogólne moczu
To podstawowe badanie oceniające cechy fizyczne, biochemiczne oraz morfologiczne moczu. Jest przydatne
w rozpoznawaniu chorób nerek, dróg moczowych, wątroby.
Ocena właściwości fizycznych moczu:
• pH (norma: 4,5–8) – na obniżenie pH moczu mają
wpływ np. wysokie dawki kwasu askorbinowego (witaminy C), głodzenie, odwodnienie, kwasica metaboliczna
i oddechowa. Zasadowe pH moczu często występuje
w przebiegu bakteryjnego zakażenia dróg moczowych,
zasadowicy metabolicznej i oddechowej;
• barwa – prawidłowo mocz ma kolor słomkowy;
• przejrzystość – prawidłowo mocz jest klarowny.
Zmętnienie moczu może być spowodowane wytrąca-
vademecum pacjenta
Białko C-reaktywne (CRP)
Jest produkowane w wątrobie oraz zmienionej miażdżycowo błonie wewnętrznej tętnic i wydzielane do krwi,
a jego poziom wzrasta w stanach zapalnych. Należy do
białek ostrej fazy, pełniących rolę eliminacyjną wobec
toksycznych substancji powstających podczas uszkodzenia tkanek.
Norma: < 10 mg/l
Wzrost stężenia obserwuje się w: zakażeniach (bakteryjnych, wirusowych), rozległych urazach, oparzeniach,
chorobach nowotworowych, w układowych chorobach
tkanki łącznej, zawale serca, ostrym zapaleniu trzustki,
zakażeniach wewnątrzmacicznych. Niewielkie zwiększenie stężenia u osób dorosłych może być związane z paleniem tytoniu, cukrzycą typu 2, nadciśnieniem tętniczym, stosowaniem hormonalnej terapii zastępczej.
Białko całkowite (surowica)
Stężenie białka we krwi zależy od jego podaży w pokarmach, tempa syntezy oraz stopnia utraty białek przez
nerki, przewód pokarmowy, skórę i płuca oraz natężenia
ich degradacji. Białka surowicy, głównie albumina, są
odpowiedzialne za utrzymanie objętości krwi krążącej
i transport wielu substancji, globuliny z kolei warunkują
odporność immunologiczną i odpowiedź na czynniki wywołujące stan zapalny.
wyniki badań
Norma: 60–80g/l
Wzrost stężenia białek (hiperproteinemia) może występować w: przewlekłych stanach zapalnych, chorobach
autoimmunologicznych, przewlekłych chorobach wątroby,
przy znacznym odwodnieniu organizmu. Zmniejszenie
poziomu białka (hipoproteinemia) występuje w: stanach
niedożywienia, zespole złego wchłaniania, tzw. „jelitowej”
utracie białka (np. przewlekle stany zapalne jelit), marskości
i innych uszkodzeniach miąższu wątroby, chorobach nerek,
w przypadku rozległych oparzeń lub stanów zapalnych skóry z wysiękiem, przy nadmiernej utracie białka przez płuca.
Białko (mocz)
Badanie jest oznaczane w moczu ze zbiórki dobowej.
Normy: kobiety: 27–90 mg/24 godz.; mężczyźni:
0–150 mg/24 godz.
Wysiłek fizyczny może spowodować wzrost proteinurii
do ok. 300 mg/24 godz. Zwiększone wydalanie białka
z moczem występuje w: długotrwałej chorobie nadciśnieniowej, cukrzycy, kłębuszkowych zapaleniach nerek,
amyloidozie, zakrzepicy żył nerkowych, dysfunkcji kanalika proksymalnego, szpiczaku mnogim.
Bilirubina całkowita
Bilirubina jest żółtym barwnikiem pochodzącym z rozpadu krwinek czerwonych (hemoglobiny) powstającym
7
8
wyniki badań
vademecum pacjenta
w wątrobie, a także w śledzionie i szpiku kostnym – jest
to bilirubina wolna. Bilirubina wolna łączy się z albuminami osocza i przedostaje się do wątroby, gdzie zostaje
sprzężona z kwasem glukuronowym (jest wtedy określana
jako bilirubina bezpośrednia lub sprzężona), a następnie
zostaje wydalona do dróg żółciowych. Wartość bilirubiny
wolnej i sprzężonej określa się jako bilirubina całkowita.
Norma: 0,2–1 mg/dl
Fizjologicznie wzrost stężenia bilirubiny obserwuje się u noworodków i kobiet w ciąży. Patologiczny wzrost stężenia bilirubiny całkowitej może towarzyszyć: hemolizie wewnątrznaczyniowej, żółtaczce, żółtaczce hemolitycznej noworodków.
Wzrost stężenia bilirubiny bezpośredniej występuje w:
wirusowym zapaleniu wątroby, przy ostrym zatruciu lekami,
toksycznym uszkodzeniu wątroby, marskości wątroby, cholestazie wątrobowej, chorobach metabolicznych.
C
l
+
Cholesterol całkowity
Jest produkowany w wątrobie lub dostarczany z pożywieniem
i stanowi podstawowy składnik błon komórkowych wszystkich narządów i tkanek. Służy do produkcji kwasów żółciowych, a także jest prekursorem powstawania hormonów sterydowych. Niewielka ilość cholesterolu krąży we krwi w formie
złożonych cząstek (kompleksów białkowo-lipidowych) zwanych lipoproteinami. Część lipoprotein transportuje nadmiar
cholesterolu i ułatwia jego degradację oraz eliminację z organizmu, część frakcji odkłada cholesterol w tkankach i narządach. Cholesterol całkowity może być oznaczany oddzielnie
lub w połączeniu z HDL, LDL i trój glicerydami.
Norma: < 200 mg/dl – optymalny; 200–239 mg/dl –
podwyższony; 240 mg/dl i powyżej – wysoki
U osób chorujących na cukrzycę lub chorobę niedokrwienną serca (chorobę wieńcową) docelowy poziom
cholesterolu całkowitego wynosi poniżej 175 mg/dl.
Wzrost poziomu cholesterolu całkowitego może być charakterystyczny dla: hipercholesterolemii rodzinnej, hiperlipidemii
złożonej, niedoczynności tarczycy, otyłości, żółtaczek pozawątrobowych, marskości żółciowej wątroby, zespołu nerczycowego, przewlekłego zapalenia trzustki, cukrzycy, ciąży. Obniżenie wartości może występować: w ciężkim uszkodzeniu
wątroby prowadzącym do jej niewydolności, nadczynności
tarczycy, posocznicy, w czasie głodzenia, w ciężkich chorobach
wyniszczających, jako skutek zamierzony, w terapii lekami obniżającymi poziom cholesterolu (np. statyny).
Cholesterol HDL
HDL powstaje w wątrobie i komórkach nabłonka jelitowego.
Jest frakcją lipoprotein o działaniu przeciwmiażdżycowym,
dlatego jest często nazywany „dobrym” cholesterolem.
Normy: kobiety: > 50mg/dl (lub 40–80 mg/dl); mężczyźni: > 40mg/dl (lub 35–70 mg/dl)
Wzrost stężenia obserwuje się u osób z regularną aktywnością fizyczną oraz u zażywających niektóre leki
obniżające poziom lipidów (statyny) lub estrogeny.
Spadek stężenia jest charakterystyczny dla zespołu
nerczycowego, u osób z hipertrójglicerydemią, u palaczy
tytoniu i u stosujących leki: glikokortykoidy, androgeny,
betablokery, diuretyki, gestageny.
Cholesterol LDL
LDL są uważane za czynniki działające niekorzystnie,
gdyż powodują odkładanie nadmiaru cholesterolu
w ścianach naczyń krwionośnych, przez co przyczyniają
się do rozwoju procesów miażdżycowych i ich następstw,
takich jak: choroba niedokrwienna serca, miażdżyca naczyń obwodowych. Cholesterol zawarty w LDL jest często nazywany „złym” cholesterolem.
Normy: < 100 mg/dl – optymalny; 100–129 mg/dl – powyżej optymalnego; 130–159 mg/dl – graniczny; 160–
189 mg/dl – wysoki; 190 mg/dl i powyżej – bardzo wysoki
U osób z rozwiniętą miażdżycą i jej powikłaniami poziom
docelowy cholesterolu LDL jest niższy niż 70 mg/dl.
Poziom cholesterolu LDL jest podwyższony w: hipercholesterolemii rodzinnej, cukrzycy, żółtaczce mechanicznej,
zespole nerczycowym, niedoczynności tarczycy, podczas
stosowania leków (diuretyków tiazydowych, beta blokerów,
doustnych leków antykoncepcyjnych lub innych preparatów
sterydowych). Poziom cholesterolu LDL obniża się przejściowo w czasie ostrej choroby lub bezpośrednio po urazach.
CK (kinaza kreatynowa)
Jest to wiodący enzym oceniający uszkodzenia mięśnia
sercowego i mięśni szkieletowych.
Norma: ≤ 180 j.m./l; kobiety: 40–285 U/l, mężczyźni:
55–370 U/l
Przyczyny wzrostu całkowitej aktywności kinazy kreatynowej: zawał mięśnia sercowego, zapalenie mięśnia
sercowego, rabdomioliza, urazy, wstrzyknięcia domięśniowe, pierwotne i wtórne choroby mięśni, forsowny
wysiłek fizyczny, martwicze zapalenie trzustki, zakażenie włośniem, zatrucie muchomorem sromotnikowym,
niepożądane działanie niektórych leków, napad (stan)
padaczkowy, krwawienie podpajęczynówkowe.
Czas protrombinowy
Czas protrombinowy służy do oceny aktywności osoczowych czynników krzepnięcia stanowiących zewnątrzpochodną drogę aktywacji trombiny. Wskaźnik protrombinowy to stosunek odsetka wartości czasu protrombinowego osocza badanego do wartości czasu protrombinowego osocza prawidłowego. Jest wyrażany jako wystandaryzowany współczynnik czasu protrombinowego (INR).
Normy: czas protrombinowy: 12–16 sekund; wskaźnik
protrombinowy: 80–120%; współczynnik protrombinowy INR: 0,85–1,5
Wzrost wartości INR i wydłużenie czasu protrombinowego występują w przypadku: niedoboru witaminy K,
stosowania leczenia antagonistami witaminy K, masywnego uszkodzenia miąższu wątroby, zatrucia pochodny-
vademecum pacjenta
mi kumaryny, niedoboru fibynogenu. Skrócenie czasu
protrombinowego i zmniejszenie wartości INR występują w: stanach nadkrzepliwości i zakrzepicach.
D
l
+
D-dimery
To produkty rozpadu fibryny. W warunkach fizjologicznych
nie wykrywa się D-dimerów we krwi, ponieważ powstają one
jedynie w wyniku rozpadu wcześniej utworzonego zakrzepu.
Norma: < 500 µg/l
Podwyższony poziom D-dimerów wskazuje na powstające w organizmie zakrzepy i zatory lub inne uszkodzenia
układu krążenia.
Dehydrogenaza mleczanowa (LDH)
Jest enzymem występującym w cytoplazmie wszystkich
komórek organizmu.
Norma: < 480 j.m./l
Wzrost całkowitej aktywności dehydrogenazy mleczanowej we krwi może pojawić się w: chorobach wątroby,
ostrym zapaleniu trzustki, zawale serca, hemolizie, nowotworach, chorobach mięśni szkieletowych, mononukleozie zakaźnej, kolagenozach, zapaleniu płuc.
E
l
+
Estradiol
Jest przedstawicielem estrogenów – grupy hormonów
odpowiedzialnych za rozwój żeńskich narządów płciowych (w niewielkim stężeniu występują także u mężczyzn). Jest syntetyzowany przede wszystkim w jajnikach, a w okresie ciąży – w łożysku. U mężczyzn głównym źródłem estradiolu są jądra i nadnercza.
Normy:
• kobiety: faza folikularna: 180–1000 pmol/l; faza owulacyjna: 477–1358 pmol/l; faza lutealna: 257–917 pmol/l;
menopauza: 40–140 pmol/l
• mężczyźni: 45–270 pmol/l
Podwyższone stężenia estrogenów występują w: ciąży, przedwczesnej dojrzałości płciowej, nowotworach
jajnika, jąder lub nadnerczy wytwarzających estradiol,
marskości wątroby, substytucji zbyt dużymi dawkami
leków hormonalnych. Obniżone stężenia estrogenów
obserwuje się: w pierwotnej lub wtórnej niewydolności
jajników, u osób z jadłowstrętem psychicznym, u uprawiających wyczynowo sporty ekstremalne.
F
l
+
Fibrynogen
Jest to białko produkowane w wątrobie, uczestniczące
w procesie tworzenia skrzepu. Określany jest jako I czyn-
wyniki badań
nik krzepnięcia krwi, zalicza się go również do białek ostrej
fazy (jego stężenie zwiększa się w procesach zapalnych).
Norma: 1,8–3,5 g/l; wyższe wartości występują u osób
otyłych, palących tytoń i w podeszłym wieku
Wzrost poziomu obserwuje się: podczas ciąży (fizjologicznie) i miesiączki, w ostrych stanach zapalnych, kolagenozach, zespole nerczycowym, zawale mięśnia sercowego, udarach mózgu. Wartości obniżone występują:
we wrodzonym niedoborze fibrynogenu, po ciężkich zabiegach operacyjnych, w zespole rozsianego krzepnięcia
wewnątrznaczyniowego, posocznicy.
Fosfataza alkaliczna (ALP)
Jest enzymem uczestniczącym w przemianie fosforanów.
Norma: noworodki: 50–165 U/l; dzieci: 20–150 U/l; dorośli: 20–70 U/l
Zwiększony poziom fosfatazy alkalicznej występuje w:
chorobach i nowotworach kości, nadczynności gruczołów
przytarczycznych, w niedoborze witaminy D i w diecie ubogiej w wapń i fosforany. Fizjologiczny wzrost aktywności
enzymu obserwuje się u wcześniaków, u dzieci w okresie dojrzewania oraz w III trymestrze ciąży. Przyczyną spadku
aktywności mogą być: wrodzony niedobór enzymu, zaburzenia wzrostu kości, zatrucie witaminą D, niedożywienie.
Fosfataza kwaśna (ACP)
Jest to enzym katalizujący rozkład fosforanów organicznych.
Najwyższe stężenia osiąga w gruczole krokowym, wątrobie, trzustce, jelitach, tkance kostnej (w osteoklastach), erytrocytach.
Norma: dzieci: 0,67–1,07 U/l; dorośli: 0,10–0,63 U/l
Wzrost poziomu występuje w: zapaleniu, przeroście lub
po masażu gruczołu krokowego, w raku gruczołu krokowego, chorobach i nowotworach kości, jelita i sutka.
FSH (hormon folikulotropowy)
FSH to hormon peptydowy wydzielany przez przedni płat
przysadki mózgowej. U kobiet hormon ten pobudza wzrost
i dojrzewanie pęcherzyków zawierających komórki jajowe
w pierwszej (folikularnej) fazie cyklu miesiączkowego, u mężczyzn – pobudza spermatogenezę. Badanie FSH często wykonuje się w ocenie niepłodności męskiej i kobiecej. Jest ono
pomocne w ustaleniu przyczyny niskiej liczby plemników
w nasieniu. Oznaczenia FSH wykorzystuje się także w celu wyjaśnienia przyczyn nieregularnych cykli miesiączkowych oraz
w rozpoznawaniu chorób przysadki, jajników i jąder. U dzieci
oznaczenia FSH i LH wykorzystuje się w diagnozowaniu opóźnionego lub przedwczesnego dojrzewania płciowego.
Normy:
• kobiety: faza folikularna: 4–10 U/l; owulacja:
10–25 U/l; faza lutealna: 2–8 U/l
• mężczyźni: 2–10 U/l
Podwyższony poziom FSH wskazuje na: pierwotną
niedoczynność gonad, zaburzenia chromosomalne, nasieniaka jąder, wady rozwojowe jąder, uszkodzenie jąder.
Niski poziom FSH najczęściej wiąże się z niewydolnością przysadki lub podwzgórza.
9
10
wyniki badań
vademecum pacjenta
fT3 (wolna trójjodotyronina)
Trójjodotyronina jest jednym z dwóch głównych hormonów produkowanych przez gruczoł tarczowy. Poziom fT3
jest stosowany głównie jako badanie pomocnicze w diagnostyce nadczynności tarczycy.
Norma: 2,25–6 pmol/l
Wysokie wyniki oznaczeń całkowitej T3 lub wolnej (fT3)
mogą wskazywać na nadczynność gruczołu tarczowego,
zaś niskie – na niedoczynność tego narządu.
fT4 (wolna tyroksyna)
Badanie to pozwala ocenić czynność tarczycy, monitorować skuteczność leczenia przeciwtarczycowego, leczenia
niedoczynności tarczycy oraz raka tego gruczołu.
Norma: 10–25 pmol/l
Poziom powyżej normy towarzyszy: nadczynności tarczycy (tyreotoksykoza), niedoczynności tarczycy w przebiegu leczenia tyroksyną. Poziom poniżej normy występuje w: niedoczynności tarczycy, raku tarczycy, przy
leczeniu tyreostatykami, przy znacznym niedoborze jodu.
G
l
+
Gamma-glutamylotransferaza
(GGTP)
Jest to enzym występujący w komórkach nabłonka dróg
żółciowych, wątroby, trzustki, jelita i nerek. Jest najbardziej czułym wskaźnikiem zaburzeń czynności wątroby
i układu dróg żółciowych.
Normy: kobiety < 35 j.m./l; mężczyźni < 40 j.m./l
Przyczynami zwiększonego poziomu GGTP mogą być:
cholestaza (zastój żółci), alkoholowe uszkodzenie wątroby, choroby z naciekaniem miąższu wątroby, polekowe
uszkodzenie wątroby.
Glukagon
Jest hormonem produkowanym przez komórki alfa wysp
trzustkowych. Jego fizjologiczna rola polega na regulacji
stężenia glukozy, wolnych kwasów tłuszczowych i aminokwasów w osoczu krwi.
Norma: 50–100 ng/l
Wartości podwyższone mogą być spowodowane: nowotworem trzustki wytwarzającym glukagon, marskością wątroby, kwasicą ketonową, podażą pokarmów
bogatych w białko, ostrą lub przewlekłą niewydolnością
nerek. Wartości obniżone występują u noworodków
matek chorujących na cukrzycę.
Glukoza
Jest cukrem prostym stanowiącym główne źródło energii
dla całego organizmu. Organizm zużywa glukozę zależnie od dostępności insuliny – hormonu produkowanego
przez trzustkę.
Norma: 72–99 mg/dl (4–5,5 mmol/l)
Istnieje kilka możliwości badania poziomu glukozy we krwi:
vademecum pacjenta
• oznaczenie poziomu glukozy na czczo – cukrzycę rozpoznaje się, gdy dwukrotnie wykonane badanie wykaże
stężenie ≥ 126 mg/dl (≥ 7mmol/l);
• oznaczenie glikemii przygodnej – w próbce krwi pobranej o dowolnej porze dnia, niezależnie od pory
ostatnio spożytego posiłku. Test ten może służyć rozpoznaniu cukrzycy, jeżeli u chorego występują typowe
objawy cukrzycy, a poziom glukozy wynosi ≥ 200mg/dl
(≥ 11,1 mmol/l);
• wykonanie doustnego testu obciążenia glukozą, w którym mierzy się poziom glukozy na czczo, a następnie po
wypiciu standardowego roztworu glukozy (75 g). Pomiar
jest powtarzany po 2 godzinach. Wynik ≥ 200mg/dl
(≥ 11,1 mmol/l) upoważnia do rozpoznania cukrzycy.
Wzrost stężenia glukozy, oprócz zdiagnozowanych
przypadków cukrzycy czy zaburzeń tolerancji glukozy,
obserwuje się w: ostrym lub przewlekłym zapaleniu
trzustki, raku trzustki, zespole Cushinga, akromegalii
i gigantyzmie, przebiegu dializoterapii. Spadek stężenia glukozy towarzyszy przedawkowaniu insuliny lub
doustnych leków przeciwcukrzycowych, niedoczynności przysadki mózgowej lub nadnerczy, stanom po gastrektomii, wrodzonym blokom metabolicznym.
Gonadotropina kosmówkowa
(beta-HCG)
Jest hormonem wydzielanym w czasie ciąży. Wykrywanie jej obecności w moczu jest wykorzystywane jako
test ciążowy. Oznaczanie poziomu podjednostki beta
gonadotropiny kosmówkowej we krwi jest wykorzystywane m.in. do diagnozowania guzów jąder i trofoblastu.
Normy: kobiety i mężczyźni: < 3 U/l; kobiety w okresie
menopauzy: < 9 U/l
Wzrost stężenia występuje w raku trofoblastu w jądrach i w macicy. Spadek stężenia towarzyszy ciąży
pozamacicznej.
H
l
+
HBsAg (antygen Hbs)
HBsAg to antygen powierzchniowy, a jego obecność
świadczy o nosicielstwie HBV oraz ostrej lub przewlekłej
fazie zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby typu B.
Należy jednak pamiętać, że posiadanie antygenu HBs
nie jest równoznaczne z obecnością wirusa we krwi.
W przebiegu przewlekłego zakażenia HBV, po kilku latach choroby, wirus łączy swój materiał genetyczny
z materiałem genetycznym komórek wątrobowych. Na
tym etapie choroby pacjent produkuje antygen HBs bez
względu na to, czy w jego organizmie trwa namnażanie
wirusa, czy też nie. Można więc mieć antygen HBs we
krwi przy równoczesnym braku samego wirusa HBV.
Obecność antygenu HBs jest przede wszystkim wskazówką, że pacjent miał kontakt z wirusem zapalenia wątroby typu B.
HCV (przeciwciała)
Badanie to służy do wykrywania obecności przeciwciał
przeciw wirusowi zapalenia wątroby typu C, wskazując
na kontakt z wirusem zapalenia wątroby typu C. Po
wniknięciu wirusa do organizmu pierwszym wykrywalnym markerem jest obecność RNA wirusa (pojawiający
się w surowicy chorego do 2 tygodni po zakażeniu). Kolejnym wykrywalnym znacznikiem są przeciwciała anty-HCV, które pojawiają się średnio 8 do 10 tygodni od
momentu zakażenia.
Norma: brak RNA wirusa oraz brak przeciwciał anty-HCV w surowicy krwi.
Dodatni wynik testu oznacza prawdopodobne zakażenie
HCV, nawet jeśli dana osoba nie wie, kiedy mogła zostać
zakażona. Istnieje możliwość przeniesienia zakażenia HCV
przez kobietę w ciąży na noworodka w trakcie porodu.
Hemoglobina glikowana (HbA1C)
Jest wskaźnikiem glikemii w czasie ostatnich trzech miesięcy. Jest wyrażana jako odsetek zmienionej hemoglobiny do jej całkowitego stężenia. Służy do oceny wyrównania metabolicznego cukrzycy.
Norma: ≤ 6,5%; doskonale wyrównana cukrzyca: < 6%;
bardzo dobrze wyrównana cukrzyca: 6–7%; dobrze wyrównana cukrzyca: 7–8%; dość dobrze wyrównana cukrzyca: 8–9%; częściowo wyrównana cukrzyca: 9–10%;
cukrzyca niewyrównana > 10% (bardzo wysokie ryzyko
rozwoju powikłań)
HIV (przeciwciała)
Badanie jest wykonywane w celu ustalenia, czy pacjent
jest zakażony wirusem HIV. Powinno się je wykonać od
trzech do sześciu miesięcy od momentu prawdopodobnego kontaktu z wirusem, wcześniejsze oznaczenia są
niemiarodajne.
Norma: wynik negatywny (ujemny)
HIV, wirus upośledzenia odporności powodujący AIDS
(zespół nabytego upośledzenia odporności), działa poprzez powolne niszczenie układu odpornościowego, czego
wynikiem jest narażenie organizmu na nawracające infekcje, w tym infekcje oportunistyczne. Badanie ma na celu
wykrycie przeciwciał przeciwko wirusowi HIV we krwi.
Hormon luteinizujący (LH)
Hormon wydzielany pulsacyjnie w przednim płacie przysadki mózgowej. Do jego zadań należy pobudzanie owulacji oraz syntezy androgenów, estrogenów i progesteronu
w jajnikach. Wydzielanie hormonu u kobiet osiąga maksimum ok. 24–12 godzin przed owulacją (tzw. pik LH).
Normy:
• dzieci (poniżej 12 r.ż.): 1–4 U/l
• kobiety: faza folikularna: 1–20 U/l; faza owulacyjna:
26–94 U/l; faza lutealna: 1–8 U/l; menopauza: 2–9 U/l
Wzrost stężenia może oznaczać gruczolaka przysadki
mózgowej, pierwotną niedoczynność gonad. Obniżenie
stężenia towarzyszy niedoczynności przysadki mózgo-
wyniki badań
wej, zanikowi gonad u mężczyzn po zapaleniu jąder (powikłanie świnki, rzeżączki).
Hormon wzrostu (GH)
Jest hormonem anabolicznym wydzielanym przez przedni płat przysadki mózgowej. Jego wydzielanie jest fizjologicznie zwiększone w czasie wysiłku fizycznego, hipoglikemii czy głębokiego snu.
Norma: 0–10 mU/l
Wzrost stężenia hormonu towarzyszy: akromegalii,
anoreksji, alkoholizmowi, przewlekłej niewydolności
nerek. Stężenie GH spada w: nabytym niedoborze
hormonu wzrostu (objawy występują tylko u dzieci),
wrodzonym niedoborze hormonu wzrostu, niektórych
przypadkach otyłości, guzach przysadki mózgowej.
Hormon adrenokortykotropowy
(ACTH)
Jest hormonem polipeptydowym wydzielanym przez
płat przedni przysadki mózgowej. Pobudza on syntezę
i wydzielanie hormonów kory nadnerczy, szczególnie glikokortykosteroidów. Wydzielanie ACTH podlega rytmowi dobowemu (ze szczytem w godzinach rannych).
Norma: godz. 8:00: < 100 pg/ml; godz. 22:00: < 30 pg/ml
Stany, w których występuje utrata dobowego rytmu
wydzielania ACTH, to: zespół Cushinga i przypadki ektopowego wydzielania ACTH. Wzrost stężenia ACTH
występuje: po usunięciu nadnerczy, w chorobie Addisona, w zespole Cushinga, we wrodzonym przeroście kory
nadnerczy, w ciąży, w sytuacjach stresowych. Obniżenie stężenia obserwuje się: w trakcie leczenia glikokortykosteroidami, uogólnionej niedoczynności przysadki
mózgowej, zespole Cushinga wywołanym rakiem lub
gruczolakorakiem nadnerczy.
K
l
+
Kał – badanie na obecność antygenu
Giardia lamblia
Badanie służy wykrywaniu antygenu Giardia lamblia w próbce kału metodą immunoenzymatyczną. Pasożyt ten wywołuje chorobę jelita cienkiego zwaną giardiozą (lambliozą).
Norma: wynik negatywny
W przypadku stwierdzenia obecności antygenu Giardia
lamblia w kale rozpoznaje się zarażenie pierwotniakiem
i wprowadza odpowiednie leczenie.
Kreatynina
Kreatynina jest związkiem azotowym znajdującym się
w moczu i we krwi. Stanowi produkt metabolizmu mięśni. Prawidłowo prawie w całości usuwana jest z krwi do
moczu na drodze filtracji w kłębuszkach nerkowych. Stężenie kreatyniny w osoczu zależy od masy mięśniowej
oraz od sprawności wydalniczej nerek.
Norma: 0,6–1,3 mg/dl (53–115 μmol/l)
11
12
wyniki badań
vademecum pacjenta
Podwyższone wartości kreatyniny w osoczu mogą
wskazywać na: ostrą lub przewlekłą niewydolność nerek,
odwodnienie.
Kwas moczowy
Kwas moczowy jest końcowym produktem przemiany puryn
(zasad azotowych budujących kwas nukleinowy – DNA).
Norma: 3–7 mg/dl (180–420 µmol/l)
Przekroczenie stężenia kwasu moczowego w surowicy
(hiperurykemia) może wynikać z: nadmiernego wytwarzania kwasu moczowego w ustroju, ze zwiększonego spożycia
pokarmów bogatych w puryny (pokarmy mięsne, niektóre
owoce morza i warzywa, takie jak szparagi, groch, szpinak, fasola), chorób nerek, które upośledzają ich czynność
wydalniczą, z rozpadu komórek (np. w przebiegu zespołu
lizy guza po chemioterapii), zaburzeń metabolicznych
w przebiegu chorób (zawał mięśnia sercowego, padaczka),
nadmierny wysiłek fizyczny, nadczynność przytarczyc.
Zmniejszone stężenie może być spowodowane: wrodzonym niedoborem oksydazy ksantynowej, akromegalią,
wzmożonym wydalaniem kwasu moczowego przez nerki.
L
l
+
Lipaza
Jest enzymem ekskrecyjnym soku trzustkowego. Bierze
udział w reakcji hydrolizy trójglicerydów.
Norma: 10–190 U/l
Zwiększenie stężenia występuje w: ostrym zapaleniu
trzustki, niedrożności jelit, zapaleniu otrzewnej, marskości i raku wątroby, nowotworach trzustki, przewlekłych
chorobach pęcherzyka żółciowego.
M
l
+
być wydzielane przez komórki nowotworowe do płynów
ustrojowych, pozostawać związane na powierzchni komórek lub uwalniane z komórek prawidłowych w reakcji na
proces rozrostowy. Oznaczanie markerów nowotworowych
w płynach ustrojowych (np. osocze, płyn wysiękowy) służy
tylko monitorowaniu leczenia i przebiegu choroby nowotworowej. Ten typ badań nie jest wykorzystywany jako test
przesiewowy do wykrywania nowotworu.
• Antygen nowotworowy CA 15-3
Wzrost jego poziomu CA może występować w przypadku
raka gruczołu piersiowego, jajników, płuc.
Norma: < 30 j.m./ml
• Antygen nowotworowy CA 125
Jest obecny w opłucnej, otrzewnej, osierdziu, a także nabłonku jajowodów, trzonu i szyjki macicy.
Norma: < 35 j.m./ml
U ok. 80% chorych na raka jajnika stężenie tego związku jest podwyższone. Jednak jego poziom może też ulec
podwyższeniu w związku z procesami zapalnymi w obrębie miednicy, w przebiegu ciąży, w przypadku endometriozy oraz podczas krwawienia miesiączkowego.
• Antygen nowotworowy CA 19-9
Jest obecny m.in. w komórkach nabłonka trzustki, żołądka, wątroby, pęcherzyka żółciowego, płuc.
Norma: < 37 U/ml
Wzrost stężenia towarzyszy: nowotworom trzustki
(część zewnątrzwydzielnicza), przewodu pokarmowego (żołądka, odbytu) i płuc. Może towarzyszyć również
zmianom nienowotworowym przewodu pokarmowego.
• Antygen rakowo-płodowy (CEA)
To marker nowotworów jelita, jednak jego stężenie
wzrasta także w zmianach nienowotworowych tkanek.
Oznaczanie jego poziomu w surowicy służy głównie do
diagnozowania wznowy raka jelita grubego i odbytu.
Normy: u osób palących tytoń: < 3 ng/ml; u osób niepalących: < 5 ng/ml
Wzrost stężenia obserwuje się w nowotworach: jelita
grubego i odbytu, płuc, gruczołu piersiowego.
Wartości podwyższone umiarkowanie (do ok. 10 ng ml)
towarzyszyć mogą: zapaleniom wątroby, trzustki, jelit,
niewydolności nerek, zmianom włóknisto-torbielowatym,
przewlekłym chorobom płuc, marskości wątroby.
Magnez
Magnez jest jonem pełniącym rolę katalizatora wielu reakcji biochemicznych w organizmie. Bierze udział w skurczu mięśnia sercowego oraz zapobiega aktywacji płytek.
Norma: 0,65–1,25 mmol/l
Do przyczyn niskiego poziomu magnezu we krwi zalicza
się: niedobory magnezu w diecie, zaburzenia wchłaniania
magnezu z przewodu pokarmowego, nadmierną utratę
magnezu z moczem lub kałem, alkoholizm, odkładanie się
magnezu w tkankach miękkich, nadmierne pobudzenie
układu współczulnego. Przyczyny zwiększonego stężenia magnezu we krwi (hipermagnezemia): nadmierna
podaż związków magnezu, zwiększone wchłanianie magnezu u chorych ze stanami zapalnymi jelit, odwodnienie,
upośledzenie czynności wydalniczej nerek.
Mocznik
Mocznik jest związkiem azotowym będącym końcowym
produktem przemiany białkowej w organizmie. Jest syntetyzowany w wątrobie i wydalany z moczem.
Norma: 15–40 mg/dl (2–6,7 mmol/l)
Przyczyny wzrostu stężenia mocznika we krwi: upośledzenie funkcji wydalniczej nerek, zwiększony katabolizm
białek (np. przy stosowaniu glikokortykosteroidów lub
w nadczynności tarczycy).
Markery nowotworowe
To substancje, których obecność lub zwiększone stężenie
można wiązać z rozwojem choroby nowotworowej. Mogą
Morfologia krwi obwodowej
Jest najpowszechniejszym badaniem laboratoryjnym,
podczas którego oznacza się skład ilościowy krwi oraz
vademecum pacjenta
określa się cechy budowy jej elementów morfotycznych
(krwinki czerwone, białe, płytki krwi). Analizie poddaje się
krew żylną.
Układ czerwonokrwinkowy – normy:
• RBC – liczba krwinek czerwonych (erytrocytów): kobiety: 3,5–5,2 mln/µl; mężczyźni: 4,2–5,4 mln/µl
Przyczyną wzrostu liczby czerwonych krwinek mogą
być: odwodnienie organizmu, czerwienica prawdziwa
(nadkrwistość), poliglobulia. Do przyczyn spadku ich
liczby mogą należeć: przewodnienie, ciąża, niedokrwistość.
• Hg – hemoglobina: kobiety: 12–16 g/dl; mężczyźni:
14–18 g/dl
Spadek stężenia hemoglobiny może być spowodowany
zaburzeniami syntezy jej samej lub erytropoezy (proces
wytwarzania krwinek czerwonych) wskutek braku witaminy B12, kwasu foliowego lub żelaza.
• Ht (Htc) – hematokryt: kobiety: 37–47%; mężczyźni:
40–54%
Wskaźniki czerwonokrwinkowe:
• MCV – średnia objętość erytrocytu: 82–92 fl
Przyczyny zwiększenia MCV: niedobór witaminy B12
i kwasu foliowego, ciąża, zespół mielodysplastyczny, niedoczynność tarczycy, okres noworodkowy. Do przyczyn
zmniejszenia MCV należą: niedobór żelaza, talasemia,
niedokrwistość w przebiegu chorób przewlekłych.
• MCH – średnia masa hemoglobiny w erytrocycie:
27–31 pg
• MCHC – średnie stężenie hemoglobiny w erytrocycie:
32–36 g/dl
• RDW – rozpiętość rozkładu objętości erytrocytów:
11,5–14,5%
• retikulocyty: 5–15%
Układ białokrwinkowy – normy:
• WBC – liczba krwinek białych (leukocytów):
6–10 tys./µl
• NEU – neutrofile: 1,8–8 tys./µl; odsetek neutrofilów:
60–70%
Przyczyny wzrostu: zakażenia bakteryjne, ostra i przewlekła białaczka szpikowa, reumatoidalne zapalenie stawów, przyjmowanie glikokortykosterydów, nadczynność
nadnerczy.
• LYM – limfocyty: 1–1,5 tys./µl; odsetek limfocytów
20–45%
Przyczyny wzrostu: zakażenia wirusowe i przewlekłe
zakażenia bakteryjne, białaczka limfatyczna, szpiczak
mnogi. Przyczyny spadku: chemioterapia, radioterapia,
zakażenie HIV, posocznica, białaczka.
• EOS – eozynofile: 50–400 (liczba komórek)/µl; odsetek eozynofilów: 2–4%
Przyczyny wzrostu: alergia, infekcje pasożytnicze, choroby tkanki łącznej, głębokie zapalenie powięzi, ziarnica
złośliwa, mastocytoza, ostre białaczki limfoblastyczne,
chłoniaki T-komórkowe.
• BASO – bazofile: 10–300 (liczba komórek)/µl; odsetek
bazofilów: 0–1%
wyniki badań
13
Przyczyny wzrostu: ostra białaczka bazofilowa, przewlekła białaczka szpikowa i mielomonocytowa, czerwienica prawdziwa.
• MONO – monocyty: 30–800 (liczba komórek)/µl; odsetek monocytów: 4–8%
Przyczyny wzrostu: przewlekła białaczka mielomonocytowa, zakażenia bakteryjne, wirusowe, pasożytnicze,
nieswoiste zapalenia jelit, choroby układowe tkanki łącznej, stan po usunięciu śledziony, leczenie glikokortykosteroidami.
• PLT – płytki krwi: 150–400 tys./µl
• MPV – średnia objętość płytki krwi: 7,5–10,5 fl
• P-LCR – odsetek dużych płytek krwi: < 30%
Przyczyny wzrostu liczby płytek (nadpłytkowości):
nadpłytkowość samoistna, a także w przebiegu chorób
(czerwienicy prawdziwej, samoistnego włóknienia szpiku, przewlekłej białaczki szpikowej, nowotworów litych,
niedokrwistości z niedoboru żelaza, przewlekłych chorób infekcyjnych i zapalnych, niedokrwistości hemolitycznej), stan po usunięciu śledziony i po utracie dużej
ilości krwi. Przyczyny spadku liczby płytek (trombocytopenia, małopłytkowość): samoistna plamica
małopłytkowa, nabyte uszkodzenie szpiku (leki, promieniowanie, zakażenia np. HIV, białaczki, chłoniaki,
przerzuty nowotworowe, zwłóknienie szpiku kostnego,
choroby zakaźne.
O
l
+
Odczyn Biernackiego (OB)
Badanie krwi polegające na ocenie szybkości opadania
krwinek czerwonych w osoczu w jednostce czasu. Opadanie krwinek spowodowane jest różnicą ciężarów właściwych elementów morfotycznych krwi i osocza.
Norma (po 1godz.):
• do 50 r.ż. – kobiety: do 20 mm/godz.; mężczyźni: do
15 mm/godz.
• po 50 r.ż. – kobiety: do 30 mm/godz.; mężczyźni: do
20 mm/godz.
Przyspieszenie opadania krwinek czerwonych (wzrost
OB) może być spowodowane: ciążą i połogiem, stanami zapalnymi miejscowymi lub uogólnionymi, ostrymi
i przewlekłymi, infekcyjnymi lub nieinfekcyjnymi, chorobami nowotworowymi, autoimmunologicznymi, zaburzeniami czynności tarczycy, urazami. Obecnie częściej
niż OB zaleca się oznaczanie poziomu białka CRP w surowicy.
P
l
+
Potas
Jest jonem występującym głównie wewnątrzkomórkowo, odgrywa bardzo istotną rolę w przewodzeniu
impulsów nerwowych, aktywuje wiele enzymów,
14
wyniki badań
vademecum pacjenta
wpływa na równowagę wodną i kwasowo-zasadową
organizmu, warunkuje prawidłowe funkcjonowanie
serca.
Norma: 3,5–5 mmol/l (3,5–5 mEq/l)
Obniżenie stężenia (hipokaliemia) może być spowodowane: utratą potasu przez przewód pokarmowy, utratą potasu przez nerki z powodu odmiedniczkowego zapalenia nerek, zaburzeniami hormonalnymi.
Podwyższenie stężenia potasu (hiperkaliemia)
może być wywołane przez: nadmierną podaż potasu,
zaburzone wydalanie potasu przez nerki w przebiegu
ostrej lub przewlekłej niewydolności nerek, nadmierne uwalnianie potasu z komórek, stosowanie niektórych leków.
Progesteron
To żeński hormon płciowy wytwarzany głównie przez jajnik (ciałko żółte), w mniejszej ilości przez nadnercza oraz
podczas ciąży przez łożysko. U mężczyzn progesteron
jest produkowany głównie przez korę nadnerczy.
Normy:
• kobiety: fazie folikularna: 0,28–0,72 ng/ml; faza owulacyjna: 0,64–1,63 ng/ml; faza lutealna: 4,71–18 ng/ml;
menopauza: 0,07–1,25 ng/ml
• mężczyźni: 0,2–1,38 ng/ml
Podwyższone wartości występują we wrodzonym przeroście nadnerczy, podczas ciąży.
Spadek wartości stwierdza się w przypadku: uszkodzenia jajnika, przysadki lub podwzgórza, menopauzy, niewydolności ciałka żółtego. Obniżenie wartości progesteronu jest przyczyną poronienia ciąży.
Prolaktyna
Prolaktyna jest hormonem wytwarzanym przez przedni
płat przysadki i uwalnianym do krwi. Pobudza gruczoł
piersiowy w ciąży do rozpoczęcia laktacji.
Normy: kobiety: 5–20 ng/ml; mężczyźni – < 5 ng/ml
W ciąży stężenie prolaktyny może osiągnąć wartość
200–300 ng/ml, a w czasie laktacji – 100 ng/ml.
Podwyższenie stężenia u kobiet niebędących w ciąży
wywołuje zaburzenia cyklu miesiączkowego i mlekotok,
a u mężczyzn – niepłodność, impotencję, ginekomastię.
Jeżeli stężenie osiągnie wartość 70–100 ng/ml, można
podejrzewać gruczolaka przysadki wywodzącego się
z komórek laktotrofowych.
Proteaza serynowa (PSA)
Jest swoistym antygenem gruczołu krokowego wydzielanym przez komórki przewodów wydzielniczych stercza.
Normy: 40–49 r.ż.: < 2,5 ng/ml; 50–59 r.ż.: < 3,5 ng/ml;
60–69 r.ż.: < 4,5 ng/ml; 70–79 r.ż.: < 6,5 ng/ml.
Z podwyższonym stężeniem proteazy serynowej we
krwi ma się do czynienia w przypadku: stanu zapalnego
prostaty, łagodnego rozrostu prostaty, gruczolaka oraz
raka gruczołu krokowego.
vademecum pacjenta
Przeciwciała przeciwjądrowe (ANA)
To autoimmunoglobuliny skierowane przeciwko elementom jądra komórkowego.
Wyróżnia się: przeciwciała anty-ENA – skierowane
przeciwko antygenom jądra komórkowego oraz przeciwciała anty-dsDNA skierowane przeciwko dwuniciowemu DNA.
Norma: ANA miano: < 1/40; anty-dsDNA (metodą radioimmunologiczną): < 10 j./ml, (metodą immunofluorescencji pośredniej): < 1/10
Podwyższone miano stwierdza się m.in. w: toczniu
rumieniowatym układowym, toczniu polekowym,
zespole antyfosfolipidowym, twardzinie układowej,
zapaleniu wielomięśniowym i skórno-mięśniowym.
Przeciwciała przeciwjądrowe występują u 5% osób
zdrowych.
R
l
+
Retikulocyty
Są niedojrzałą formą krwinek czerwonych. Liczba retikulocytów świadczy o aktywności erytropoetycznej szpiku.
Norma: 0,5–1,5% komórek krwi; liczba bezwzględna retikulocytów: 20 000–100 000/mikrolitr
Do przyczyn obniżenia liczby retikulocytów należą:
niedokrwistość hipoplastyczna lub aplastyczna, niedokrwistość z niedoboru witaminy B12 lub kwasu foliowego, przełomy aplastyczne w przebiegu niedokrwistości
hemolitycznej. Do przyczyn zwiększenia liczby retikulocytów należą m.in.: niedokrwistość ze wzmożoną
erytropoezą, przerzuty nowotworowe do kości, stan po
usunięciu śledziony.
S
l
+
Sód
Jest głównym kationem płynu pozakomórkowego.
Wpływa na utrzymanie odpowiedniego ciśnienia osmotycznego surowicy. Aktywuje wiele enzymów, zapewnia
prawidłowe funkcjonowanie mięśni i nerwów, reguluje
przepuszczalność błon komórkowych, ma wpływ na równowagę kwasowo-zasadową.
Norma: 135–145 mmol/l
Hiponatremia, czyli spadek stężenia sodu w surowicy poniżej normy, może wynikać z: uzupełnienia strat
sodu i wody płynami bezelektrolitowymi, utraty sodu
przez: skórę, przewód pokarmowy (wymioty, biegunka), nerki, upośledzenie czynności wydalniczej nerek,
niedoczynności kory nadnerczy i tarczycy. Hipernatremia, czyli wzrost stężenia sodu w surowicy powyżej
normy, może być skutkiem: stanów gorączkowych,
nadczynności tarczycy, nadmiernej utraty wody przez:
skórę, przewód pokarmowy (wymioty, biegunka), nerki,
nadmierną podaż sodu.
T
l
+
Testosteron
Jest androgennym hormonem płciowym produkowanym
głównie przez jądra oraz w mniejszym stopniu przez nadnercza i jajniki.
Norma: kobiety: 0,086–0,86 ng/ml; mężczyźni: 2,36–
9,96 ng/ml
Wzrost stężenia testosteronu u mężczyzn występuje w: guzach jądra lub nadnerczy, przedwczesnym
dojrzewaniu płciowym, zaś u kobiet – w guzach jajnika lub nadnerczy oraz w zespole policystycznych
jajników. Z obniżonym stężeniem testosteronu
można mieć do czynienia w przypadku opóźnionego
dojrzewania płciowego i chorób przysadki, podwzgórza lub jąder.
TSH
Jest hormonem tyreotropowym wydzielanym przez
przedni płat przysadki i pobudzającym tarczycę do produkcji hormonów – tyroksyny i trójjodotyroniny.
Norma: 0,4–4,0 j.m./l
Poziom TSH rośnie w: pierwotnej niedoczynności tarczycy, nowotworach przysadki, zapaleniu tarczycy. Poziom TSH spada w: nadczynności tarczycy, niedoczynności przysadki, autonomicznym wytwarzaniu hormonów tarczycy, przebiegu leczenia tyroksyną.
Troponina
Troponiny to grupa trzech izoenzymów (troponiny T, I,
C) regulujących skurcz mięśnia sercowego i mięśni poprzecznie prążkowanych. Troponina I jest jednym z najwcześniejszych markerów martwicy mięśnia sercowego.
Norma: troponina I: 0,012–0,4 mcg/l; troponina T:
< 0,1 ng/ml
Wzrost stężenia troponiny obserwuje się w ciągu
3–8 godz. po zawale mięśnia sercowego. Szczytowe
wartości pojawiają się po upływie 12–72 godz. od
zawału, a do normalizacji dochodzi po 7–14 dniach.
W celu określenia czasu wystąpienia zawału mięśnia
sercowego zazwyczaj oznacza się stężenie troponin
oraz aktywność kinazy kreatynowej – całkowitej i jej
izoenzymu CK-MB. Wzrost stężenia troponin obserwuje się również w przypadku incydentów naczyniowych ośrodkowego układu nerwowego (udar, wylew
krwi) oraz u chorych z przewlekłą niewydolnością
nerek.
Inne stany, w których dochodzi do wzrostu stężenia
troponin w osoczu, to m.in.: wstrząśnienie serca, zabieg
chirurgiczny na sercu, zastoinowa niewydolność serca, rozwarstwienie aorty, kardiomiopatia przerostowa,
wady zastawki aortalnej.
wyniki badań
15
Trójglicerydy (TG)
Trójglicerydy są jedną z frakcji lipidów występujących
we krwi. Stanowią podstawowy substrat energetyczny
ustroju oraz składnik tkanki tłuszczowej.
Norma: < 150 mg/dl lub 1,7 mmol/l
Przekroczenie normy może być spowodowane przez:
zaburzenia w gospodarce tłuszczowej uwarunkowane
genetycznie (np. hiperlipidemie pierwotne), otyłość,
nadmierne spożywanie alkoholu, cukrzycę, niedoczynność tarczycy, zespół nerczycowy.
W
l
+
Wapń
Wapń jest jonem biorącym udział w budowaniu układu
kostnego, w procesach krzepnięcia krwi, pracy mięśni,
przewodnictwie nerwowo-mięśniowym.
Norma: 2,25–2,75 mmol/l (9–11 mg/dl)
Przyczyny wzrostu stężenia wapnia (hiperkalcemii) we
krwi: nadczynność przytarczyc i tarczycy, długotrwałe unieruchomienie, przewlekła dializoterapia, zatrucie witaminą
D, zespół Williamsa. Przyczyny spadku stężenia wapnia
(hipokalcemii) w surowicy: niedostateczna podaż wapnia
z pożywieniem, upośledzone wchłanianie z przewodu pokarmowego, niedobór witaminy D, utrata wapnia z moczem,
ostre zapalenie kości, niedoczynność przytarczyc.
Ż
l
+
Żelazo
Jest pierwiastkiem wchodzącym w skład mioglobiny,
hemoglobiny i wielu enzymów, występuje też w postaci
związanej z białkami: hemosyderyną, transferyną i ferrytyną. Stężenie żelaza ulega zmianie w ciągu doby.
Norma: kobiety: 7,5–29,5 µmoli/l (40–160 mcg/dl);
mężczyźni: 11–33 µmoli/l (60–180 mcg/dl)
Wzrost stężenia żelaza może być skutkiem: nadmiernej podaży preparatów żelaza dożylnych lub domięśniowych, częstych transfuzji krwi, hemochromatozy, niedokrwistości hemolitycznej lub aplastycznej, zespołów
mielodysplastycznych, chorób wątroby.
Spadek stężenia żelaza we krwi występuje w przebiegu: niedokrwistości z niedoboru żelaza, która
może być spowodowana zwiększoną utratą krwi,
niewystarczającą podażą pierwiastka w diecie, zespołami złego wchłaniania, zwiększonym zapotrzebowaniem na żelazo w ciąży i okresie karmienia piersią, niedoboru witaminy C, chorób nowotworowych,
ostrych i przewlekłych zakażeń, chorób nerek, chorób
tkanki łącznej.
Autor: lekarz rodzinny Ewa Kornecka
Opracowanie graficzne: Aleksandra Zimoch
Copyright by Wydawnictwo Szkolne PWN, 2011