Organy państwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie i

Organy państwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie i

Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH
Nr 89
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2011
dr Micha Krawczyk
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny
w Siedlcach
Organy pa!stwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie
i realizowanie polityki wyznaniowej PRL
State and party bodies responsible
for creating and executing the religion policy
of the Polish People's Republic
Streszczenie: Artyku dokonuje prezentacji organów odpowiedzialnych za wytyczanie i realizowanie polityki wyznaniowej PRL. Przedstawia struktur!, zakres kompetencji oraz sylwetki osób
stoj"cych na ich czele. Artyku zawiera tak#e analiz! rzeczywistego znaczenia poszczególnych
podmiotów w kszta towaniu i wykonywania polityki komunistycznego pa$stwa wobec Ko%cio a.
Abstract: The article presents the bodies responsible for creating and executing the religion
policy of the Polish People’s Republic. The text introduces the structure of the bodies and the
scope of their competences. It also presents their main leaders’ figures. What is more, the
article includes the analysis of the real role of the bodies in creating and executing communist
state’s policy to the Church.
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1950 r. o zmianie organizacji naczelnych
w adz pa!stwowych w zakresie gospodarki komunalnej i administracji publicznej1 w art. 4 ust. 2 powo a a do "ycia Urz#d do Spraw Wyzna!, który
sta$ si% mia , przynajmniej oficjalnie, centralnym organem administracji wyznaniowej PRL. Do jego formalnych kompetencji nale"a y „sprawy stosunku
Pa!stwa do wyzna!, wchodz#ce dotychczas do zakresu dzia ania ministra
Administracji Publicznej”. W dniu 26 maja 1950 r. Rada Ministrów, w oparciu
o art. 4 ust. 4 ustawy z dnia 19 kwietnia 1950 r. o zmianie organizacji naczelnych w adz pa!stwowych w zakresie gospodarki komunalnej i administracji publicznej, nada a tymczasowy statut Urz%dowi do Spraw Wyzna!2.
Na czele Urz%du zosta postawiony Dyrektor, kieruj#cy ca okszta tem spraw
Urz%du i odpowiadaj#cy za ogóln# jego dzia alno&$. Dyrektor zast%powany
by przez wicedyrektora. Powo ywanie jednego i drugiego nale"a o do Prezesa Rady Ministrów. Zgodnie z § 2 Statutu w Urz%dzie wyodr%bniono
1
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1950 r. o zmianie organizacji naczelnych w adz pa$stwowych w zakresie gospodarki komunalnej i administracji publicznej, Dz.U. z 1950, nr 19, poz. 156.
Uchwa a Rady Ministrów z dnia 26 maja 1950 r. w sprawie tymczasowego statutu Urz!du do
Spraw Wyzna$ (M.P. z 1950, nr 58, poz. 905).
2
212
M. Krawczyk
1) Wydzia Ogólny3, 2) Wydzia Wyznania Rzymskokatolickiego4, 3) Wydzia
Wyzna! Nierzymskokatolickich5, 4) Samodzielny Referat Nadzoru Stowarzysze! Wyznaniowych6, 5) Samodzielny Referat Nadzoru Funduszu Ko&cielnego7. Na czele wydzia ów postawienie zostali naczelnicy wydzia ów,
a na czele samodzielnych referatów-kierownicy samodzielnych referatów.
Poszczególne wydzia y zosta y podzielone na referaty, których ilo&$ i zakres
dzia ania okre&li$ mia regulamin, wydany przez dyrektora i zatwierdzony
przez Prezesa Rady Ministrów. Zarz#dzenie Rady Ministrów nr 202 z dnia
7 pa'dziernika 1960 r.8. przekaza o Urz%dowi do Spraw Wyzna! uprawnienia w adz pa!stwowych w odniesieniu do fundacji maj#cych s u"y$ celom religijnym, natomiast uchwa # Rady Ministrów nr 173/65 z dnia 10 lipca 1965 r.
dotycz#c# przekazania niektórych kompetencji w sprawach wyznaniowych9,
3
Do zakresu dzia ania Wydzia u Ogólnego zaliczono: sprawy sekretariatu dyrektora, sprawy
planowania dzia alno&ci urz%du, sprawy sprawozdawczo&ci, sprawy statystyki wyznaniowej,
sprawy ogólno-administracyjne, koordynowanie spraw wyznaniowych z dzia alno&ci# innych resortów, sprawy prawne i projektów legislacyjnych, reguluj#cych stosunek Pa!stwa do poszczególnych wyzna! i uznawania statutów wewn%trznych, sprawy bud"etowe, finansowe i gospodarcze urz%du, sprawy ewidencji obiektów wyznaniowych oraz sprawy nie obj%te zakresem
dzia ania innych komórek organizacyjnych urz%du. W sk ad wydzia u wchodzi a Kancelaria
Urz%du do Spraw Wyzna!. Ponadto w Wydziale Ogólnym ustanowieni zostali inspektorzy nadzoru, do zada! których nale"a a inspekcja administracji wyznaniowej, zak adów i instytucji wyznaniowych oraz obiektów wchodz#cych w sk ad funduszu ko&cielnego.
4
Do zakresu dzia ania Wydzia u Wyznania Rzymskokatolickiego zosta y zaliczone sprawy,
w zakresie tego wyznania, dotycz#ce: nadzoru nad prawid owym wykonywaniem przepisów odnosz#cych si% do zwi#zków religijnych, nadzoru nad realizacj# wolno&ci wyznaniowej, nadzoru
nad szkolnictwem wyznaniowym oraz sprawy subsydiów i dotacji na zaspokojenie potrzeb wyznaniowych. Do zakresu zada! Wydzia u zosta y zaliczone w szczególno&ci sprawy zabezpieczenia praw i obowi#zków duchowie!stwa i personelu pomocniczego, sprawy zwi#zane z ustrojem i dzia alno&ci# wyznania, sprawy osobowe, sprawy opiniowania poda! i zg osze!
organizacyjnych, wyznaniowych i wyst#pie! indywidualnych do innych w adz i urz%dów pa!stwowych, sprawy zwi#zane z opiniowaniem zgromadze! i zbiórek zwi#zanych z wykonywaniem kultu religijnego, sprawy zwi#zane z nadzorem nad dzia alno&ci# wy"szego szkolnictwa
wyznaniowego, seminariów duchownych i zakonnych, szkó pomocniczych pracowników kultu
religijnego, sprawy zwi#zane z ustrojem i dzia alno&ci# szkolnictwa wyznaniowego, sprawy programów i planów nauczania w szko ach wyznaniowych, sprawy wniosków o rozdzia subsydiów
i dotacji rz#dowych na zaspokojenie istotnych potrzeb wyznawania (§ 4).
5
Do zakresu dzia ania Wydzia u Wyzna! Nierzymskokatolickich zaliczono sprawy, o których
mowa w § 4, w odniesieniu do innych wyzna! poza wyznaniem rzymsko-katolickim oraz sprawy
zwi#zane ze zg aszaniem i rejestracj# zwi#zków religijnych nieuznanych.
6
Do zada! Samodzielnego Referatu Nadzoru Stowarzysze! Wyznaniowych nale"a y sprawy
zwi#zane z rejestracj#, ewidencj#, ustrojem, sprawami osobowymi i nadzorem stowarzysze!
wyznaniowych, zakonów, kongregacji zakonnych i fundacji wyznaniowych, sprawy opiniowania
wniosków o zapomogi i dotacje z funduszów pa!stwowych i innych.
7
Statut do zakresu dzia ania Samodzielnego Referatu Nadzoru Funduszu Ko&cielnego zaliczy
nadzór nad tym funduszem, w my&l art.10 Ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przej%ciu przez
Pa!stwo dóbr martwej r%ki, por%czeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Ko&cielnego.
8
M.P. z 1960 r., nr 78, poz. 361.
9
Uchwa a Rady Ministrów nr 173/65 z dnia 10 lipca 1965 r. dotycz"ca przekazania niektórych
kompetencji w sprawach wyznaniowych (uchwa a niepublikowana, tekst [w:] AAN, UdSW,
172/2, s. 44-45; warto doda$, i" przed podj%ciem cytowanej uchwa y, Biuro Prawne Urz%du Rady Ministrów zg asza o uwagi co do legalno&ci przekazania przedmiotowych kompetencji na dyrektora Urz%du do Spraw Wyzna!. Podnoszono, i" przepisy ustaw reguluj#cych sytuacj% wymienionych w uchwale ko&cio ów i zwi#zków wyznaniowych przewiduj# wy #cznie uprawnienia
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
ZN nr 89
Organy pa!stwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie i realizowanie…
213
Dyrektor Urz%du do Spraw Wyzna! upowa"niony zosta do zatwierdzania
statutów i praw wewn%trznych okre&lonych w uchwale ko&cio ów i zwi#zków
wyznaniowych10. Na czele Urz%du do Spraw Wyzna! przez niemal 40 lat jego funkcjonowania sta o #cznie 10 dyrektorów. Byli to: Antoni Bida (1950-1954), Jan Izydorczyk (1954-1955), Marian Zygmanowski (1955-1956), Jerzy Sztachelski (1956-1961)11, Tadeusz, (abi!ski (1961-1965), Aleksander
Skar"y!ski (1967-1971), Kazimierz K#kol (1974-1980)12, Jerzy Kuberski
Rady Ministrów do zatwierdzania statutów i praw wewn%trznych tych"e ko&cio ów i nie przewiduj# mo"no&ci przekazania tych uprawnie! innym organom (zob. uwagi Biura Prawnego Urz%du
rady Ministrów do projektu uchwa y Rady Ministrów w sprawie przekazania niektórych kompetencji w sprawach wyznaniowych, AAN, UdSW, sygn.127/2, s. 9). Niemniej jednak kierownictwo
Urz%du do Spraw Wyzna! nie podziela o powy"szych w#tpliwo&ci. W swoim stanowisku do projektu uchwa y Urz#d do Spraw Wyzna! podniós , i" uchwa a dotyczy tylko tych zwi#zków wyznaniowych, które zosta y uznane b#d' w drodze ustawy b#d' te" w drodze uznania administracyjnego przez Ministra Administracji Publicznej, natomiast zwi#zki wyznaniowe dzia aj#ce
na podstawie prawa o stowarzyszeniach nie s# obj%te projektem uchwa y, gdy" Dyrektor Urz%du do Spraw Wyzna! ju" posiada uprawnienia do zatwierdzania ich statutów.
10
Dyrektor Urz%du do Spraw Wyzna! zosta upowa"niony do zatwierdzania statutów i praw
wewn%trznych: Polskiego Autokefalicznego Ko&cio a Prawos awnego, Ko&cio a Ewangelicko-Augsburskiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Ko&cio a Metodystycznego w Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej, Ko&cio a Ewangelicko-Reformowanego w Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej, Starokatolickiego Ko&cio a Mariawitów, Katolickiego Ko&cio a Mariawitów w Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej, Muzu ma!skiego Zwi#zku Religijnego w Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej, Karaimskiego Zwi#zku Religijnego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Wschodniego Ko&cio a Staroobrz%dowego nie posiadaj#cego hierarchii duchownej, Ko&cio a Starokatolickiego, Ko&cio a Polskokatolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Polskiego Ko&cio a
Chrze&cijan Baptystów oraz Ko&cio a Adwentystów Dnia Siódmego w Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej.
11
Jerzy Sztachelski (1911-1975), lekarz. Urodzony 17 I 1911 r. w Pu awach, w rodzinie inteligenckiej. Uko!czy Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, dr medycyny. Cz onek PPR od 1945 r., nast%pnie w PZPR; XII 1945 r. – XII 1948 r. zast%pca cz onka KC PPR, XII 1948 r. – XI 1968 r. cz onek KC PZPR. W latach 30. m odzie"owy dzia acz komunistyczny, 1939 r. – 1941 r. naczelnik
wydzia u zdrowia w Wilnie, 1941 r. – 1943 r. lekarz w Armii Czerwonej, 1943 r. – 1944 r. oficer
PZS w ZSRR, II-VIII 1944 r. sekretarz generalny ZG ZPP, VII-VIII 1944 pe nomocnik PKWN na
województwo bia ostockie, VIII 1944 r. – IV 1945 r. wojewoda bia ostocki, IV 1945 r. – II 1947 r.
minister aprowizacji i handlu, III 1947 r. – I 1951 r. podsekretarz stanu w Ministerstwie Zdrowia,
I 1951 r. – XI 1956 r. minister zdrowia, XI 1956 r. – V 1961 r. minister bez teki, pe nomocnik Rz#du
ds. stosunków z Ko&cio em, kierownik Urz%du do Spraw Wyzna!, V 1961 r. – VII 1968 r. minister
zdrowia i opieki spo ecznej. VII 1944 r. – VI 1965 r. oraz VI 1969 r. – II 1972 r. pose do KRN, na
Sejm Ustawodawczy i Sejm PRL I-III i V kadencji. IV 1969 r. – VI 1975 r. prezes ZG Towarzystwa
Krzewienia Kultury )wieckiej. Zmar 17 XII 1975 r. w Warszawie (T. Mo dawa; Ludzie w adzy
1944-1991: w adze pa!stwowe i polityczne Polski wed ug stanu na dzie! 21 II 1991; Warszawa,
PWN, 1991, s. 430).
12
Kazimierz K#kol (ur. 1920) – prawnik i ekonomista, dziennikarz. Urodzony 22 XI 1920 r.
w Warszawie, w rodzinie kolejarza. Uko!czy Uniwersytet *ódzki, 1949 r. dr nauk ekonomicznych, 1975 – prof. nadzw. nauk politycznych. Cz onek PZPR od 1957 r., XII 1971 – II 1980 z-ca
cz onka KC, II 1980 r. – VII 1981 r. cz onek CKR PZPR. Podczas okupacji w tajnym nauczaniu,
od 1945 r. pracownik naukowy Uniwersytetu *ódzkiego, nast%pnie w Instytucie Nauk Prawnych
PAN, 1957 r. – 1974 r. redaktor naczelny dwutygodnika (tygodnika) „Prawo i (ycie”, od 1968 r.
pracownik naukowy Uniwersytetu Warszawskiego, 1968 r. – 1973 r. kierownik Studium Dziennikarskiego, a od 1973 r. do 1974 r. dyrektor Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, V 1974 r. podsekretarz stanu, kierownik Urz%du do Spraw Wyzna!, V 1974 r. – IV 1980
r. minister-kierownik Urz%du do Spraw Wyzna!, 1984 r. – 1985 r. redaktor naczelny pisma
zwi#zków zawodowych ‘ Zwi#zkowiec”, IV 1985 r. – XII 1989 r. dyrektor G ównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce-Instytutu Pami%ci Narodowej. V 1983 r. – VI 1989 r. cz onek
ZN nr 89
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
214
M. Krawczyk
(1980-1982)13, Adam *opatka (1982-1987)14 i W adys aw Loranc (1987-1989)15.
Pomimo istnienia wielu regulaminów i aktów wewn%trznych dotycz#cych funkcjonowania poszczególnych komórek Urz%du16 w praktyce procedury, wed ug których dzia a i funkcjonowa Urz#d, zawsze by y niejasne
i nieczytelne. Wiele wskazuje na to, "e sam proces dochodzenia do okre&lonego stanowiska nigdy nie by w Urz%dzie wyra'nie i jasno okre&lony. Nigdy
te" nie le"a o w standardach Urz%du rozstrzyganie okre&lonych kwestii
w duchu praworz#dno&ci. Wyra"a o si% to przede wszystkim w tym, "e w poRady Spo eczno-Gospodarczej przy Sejmie PRL VIII-IX kadencji. Matura w warszawskim
liceum im. W adys awa IV. (o nierz Wrze&nia 1939, podziemnej Armii Krajowej, walczy w Powstaniu Warszawskim (baon harcerski „Wigry), ranny, odznaczony Krzy"em Walecznych
(K. K#kol, Spowied' Pogromcy Ko&cio a, Wydawnictwo ETHOS, Olsztyn, 1995, biografia autora).
13
Jerzy Kuberski (1930), pedagog. Urodzony 22 III 1930 r. w Paschalinie, woj. warszawskie,
w rodzinie ch opskiej. Uko!czy WSP i Uniwersytet Warszawski (1960 r.), 1977 r. – doktor,
1980 r. – prof. nadzw. nauk humanistycznych. Cz onek PZPR od 1950 r., XII 1971 r. – XII 1975 r.
z-ca cz onka KC PZPR, XII 1975 r. – VII 1981 r. cz onek KC PZPR. Od 1954 r. w szkolnictwie,
1961 r. – 1965 r. dyrektor Studium Nauczycielskiego w Warszawie, 1965 r. – 1970 r. kurator
okr%gu szkolnego m. st. Warszawy, 1970 r. – IV 1972 r. sekretarz Komitetu Warszawskiego
PZPR, III 1972 r. – II 1979 r. minister o&wiaty i wychowania, II 1979 r. – IV 1980 r. kierownik
Wydzia u Organizacji Spo ecznych, Sportu i Turystyki KC PZPR, IV 1980 r. – V 1982 r. minister
– kierownik Urz%du do Spraw Wyzna!, VI 1982 r. – VII 1989 r. kierownik zespo u ds. sta ych
kontaktów roboczych mi%dzy Rz#dem PRL a Stolic# Apostolsk#, VIII 1989 r. – III 1990 r. ambasador PRL (RP) przy Stolicy Apostolskiej (T. Mo dawa, Ludzie w adzy..., s. 381).
14
Adam *opatka (1928), prawnik. Urodzony 10 XI 1928 r. w Szlachcinie w Wielkopolsce, w rodzinie ch opskiej. Uko!czy Uniwersytet Pozna!ski (1951 r.), prof. nadzw. (1968 r.), prof. zw.
nauk prawnych (1973 r.). Cz onek PZPR od 1953 r., XI 1968 r. – XII 1971 r. cz onek CKR,
XII 1971 r. – II 1980 r. z-ca cz onka KC, VII 1986 r. – I 1990 r. cz onek KC PZPR. W latach
1950-1974 pracownik naukowy UAM w Poznaniu, 1962 r. – 1964 r. prodziekan, 1964 r. – 1966 r.
dziekan Wydzia u Prawa UAM, 1967 r. – 1972 r. dyrektor Instytutu Nauk Politycznych UAM, od
1968 r. pracownik naukowy Instytutu Nauk Prawnych (Pa!stwa i Prawa) PAN, 1968 r. – 1987 r.
dyrektor Instytutu, 1975 r. – 1981 r. kierownik dzia u w Instytucie Podstawowych Problemów
Marksizmu-Leninizmu KC PZPR, 1977 r. – 1983 r. delegat Polski do Komisji Praw Cz owieka
ONZ, V 1982 r. – V 1987 r. minister-kierownik Urz%du do Spraw Wyzna!, V 1987 r. – VI 1990 r.
I prezes S#du Najwy"szego, przewodnicz#cy Trybuna u Stanu. W okresie III 1976 r. – VIII 1985 r.
pose na Sejm PRL VII-VIII kadencji, III 1976 r. – III 1980 r. przewodnicz#cy Komisji Prac Ustawodawczych w Sejmie VII kadencji, IX 1981 r. – VIII 1982 r. przewodnicz#cy Komisji do Spraw
Samorz#du Pracowniczego Przedsi%biorstw w Sejmie VIII kadencji. VI 1972 r. – XI 1981 r. prezes ZG Zrzeszenia Prawników Polskich (T. Mo dawa; Ludzie w adzy..., s. 389).
15
W adys aw Loranc (1930 r.), filolog, polonista. Urodzony 5 XII 1930 r. w Biernej k. (ywca, woj.
bielskie, w rodzinie robotniczej. Uko!czy Uniwersytet Jagiello!ski (1953 r.), dr nauk humanistycznych (1973 r.). Cz onek PZPR od 1952 r. W latach 1953-1957 pracownik naukowy Uniwersytetu
Jagiello!skiego, 1957 r-1968 r. pracownik aparatu KW PZPR w Krakowie, 1968 r. – 1971 r. redaktor naczelny Rozg o&ni Polskiego Radia w Krakowie, VI 1971 r. – IV 1972 r. z-ca kierownika Wydzia u Nauki i O&wiaty w KC PZPR, V-XII 1972 r. z-ca przewodnicz#cego, XII 1972 r. – XII 1973 r.
I z-ca przewodnicz#cego Komitetu ds. Radia i Telewizji, IV 1974 r. – VII 1981 r. podsekretarz stanu
w Ministerstwie Kultury i Sztuki, VII 1981 r. – XII 1982 r. przewodnicz#cy Komitetu ds. Radia I Telewizji, XII 1982 r. – V 1987 r. kierownik Wydzia u Ideologicznego KC PZPR, V 1987 r. – VIII 1989 r. minister-kierownik Urz%du do Spraw Wyzna! (T. Mo dawa; Ludzie w adzy 1944-1991: w adze pa$stwowe i polityczne Polski wed ug stanu na dzie$ 21 II 1991; Warszawa 1991, s. 388).
16
Zob. np. Zarz"dzenie wewn!trzne Dyrektora Urz!du do Spraw Wyzna$ nr 1 z kwietnia 1965 r.
w sprawie nadania Urz!dowi do Spraw Wyzna$ Tymczasowego Regulaminu, AAN, UdSW, sygn.
144/2; Zarz"dzenie wewn!trzne Dyrektora Urz!du do Spraw Wyzna$ nr 1/72 z dnia 14 stycznia
1972 r. w sprawie zmian w organizacji wewn!trznej Urz!du do Spraw Wyzna$, AAN, UDSW,
sygn. 140/1.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
ZN nr 89
Organy pa!stwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie i realizowanie…
215
dejmowanych decyzjach, w wydawanych resortowych aktach normatywnych
Urz#d bardzo rzadko powo ywa si% na jakiekolwiek przepisy prawne, a je&li
to czyni , to jedynie ogólnikowo17. Strony, których dotyczy o post%powanie,
nie mia y "adnej mo"liwo&ci zapoznania si% z materia ami gromadzonymi
przez Urz#d a procedury stosowane przez Urz#d by y z regu y niejawne.
Wszelkie sprawozdania, analizy, opinie i ekspertyzy przygotowywane
w Urz%dzie by y podpisywane tylko inicja ami18, podczas gdy w innych urz%dach administracji pe nym imieniem i nazwiskiem. Rozstrzygni%cia Urz%du
bardzo cz%sto nie zawiera y "adnego uzasadnienia, co by o oczywistym dowodem na to, i" wydawane by y nie w oparciu o kryteria prawne a jedynie
o racje niemerytoryczne i polityczne19. W praktyce Urz#d do Spraw Wyzna!
swoim zasi%giem obj# ca okszta t spraw zwi#zanych z dzia alno&ci# Ko&cioa. Urz#d przyw aszczy sobie prawo decydowania nie tylko w sprawach
stricte wyznaniowych, ale tak"e w tych wszystkich dziedzinach, w których
stron# by a Ko&ció , jego jednostka organizacyjna lub duchowny, nawet je&li
by y to sprawy o charakterze ogólnym, przypisane w my&l obowi#zuj#cego
prawa do kompetencji innych organów. Urz#d w drodze poufnych zastrze"e!
i okólników zobowi#za poszczególne resorty do odsy ania do siebie wszelkich spraw dotycz#cych Ko&cio a i duchowie!stwa i t# drog# ingerowa
w sprawy podatkowe, celne, budowlane. Trzeba doda$, i" opinie Urz%du nie
mia y charakteru jedynie konsultatywnego, lecz by y wi#"#ce dla organów,
które formalnie prowadzi y okre&lone post%powanie. Urz#d do Spraw Wyzna! w trakcie swojej dzia alno&ci, na bie"#co wspó pracowa niemal"e ze
wszystkim resortami. Opracowana, w ko!cu lat sze&$dziesi#tych, notatka
dotycz#ca koordynacji spraw wyznaniowych na szczeblu ministerialnym
i urz%dów centralnych stwierdza a m.in. "e „poniewa" sprawy maj#ce charakter wyznaniowy czy to ze wzgl%du na ich meritum, czy to ze wzgl%du na
stron% b%d#c# instytucj# wyznaniow# lub osob# duchown# wzgl%dnie zakonn#, wymagaj# stosownie do przepisów statutu organicznego uzgodnienia
z innymi resortami, Urz#d do Spraw Wyzna! ma obowi#zek przeprowadzenia sta ej konsultacji i koordynacji w%z owych zagadnie! w sprawach wyznaniowych z poszczególnymi resortami”20. Urz#d do Spraw Wyzna! mia
w szczególno&ci wspó pracowa$ z Ministerstwem Spraw Zagranicznych21,
17
H. Misztal, A. Mezglewski; Zakres kompetencji, styl dzia ania i cele Urz!du do Spraw Wyzna$
[w:] Prawo i polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej. Materia y II Ogólnopolskiego Sympozjum
Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 26 – 28 pa&dziernika 2004 r.), Lublin 2005, s. 69.
18
Np.: J.B. – Jan Bohdan; A.M. – Aleksander Marker; S.M. – Stanis aw Maciejko; F.N. – Feliks
Nitka; J.O. – Józef Schab; A.B. – Adam Piekarski; A.S. Alicja Sadownik; E.T. – Edward Tokarski; T.W. Tadeusz W odarczyk; Por. P. Raina, Ko%ció – pa$stwo w %wietle akt wydzia u ds. wyzna$ 1967 – 1968, Warszawa 1994, s. 5.
19
H. Misztal, A. Mezglewski; Zakres kompetencji, styl dzia ania i cele Urz!du do Spraw Wyzna$
[w:] Prawo i polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej. Materia y II Ogólnopolskiego Sympozjum
Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 26 – 28 pa&dziernika 2004 r.), Lublin 2005, s. 65.
20
Notatka dotycz"c" koordynacji spraw wyznaniowych na szczeblu ministerialnym i urz!dów
centralnych [rok 1967], AAN, UdSW, sygn. 144/4, s. 28-57
21
W takich sprawach, jak: „a) wyjazdy za granic% i przyjazdów do Polski ksi%"y, zakonników
oraz &wieckich dzia aczy wyznaniowych, b) rozeznania stanowiska wobec PRL ze strony Watykanu, episkopatów w poszczególnych krajach, c) rozeznanie dzia alno&ci )wiatowej i Europejskiej
Rady Ko&cio ów (nierzymskokatolickich), d) zjazdy i rozeznanie dzia alno&ci ko&cio ów prawos aw-
ZN nr 89
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
216
M. Krawczyk
Ministerstwem Spraw Wewn%trznych22, Ministerstwem Finansów23, Ministernych, e) rozeznanie dzia alno&ci )wiatowego Zwi#zku Ko&cio ów Luterskich i )wiatowego Aliansu
Ko&cio ów Reformowanych, f) rozeznanie dzia alno&ci )wiatowych Central Ko&cio ów metodystycznych, Baptystów, Adwentystów Dnia siódmego i innych, g) rozeznanie dzia alno&ci Chrze&cija!skiej Konferencji Pokojowej, h) zbieranie informacji i materia ów o wa"niejszych wydarzeniach
z zakresu polityki ko&cielnej i wyznaniowej za granic#, dotycz#cych dzia alno&ci ko&cio a i omawiaj#cych stosunki mi%dzy Pa!stwem a Ko&cio em w PRL, i) rozeznanie i zbieranie informacji dotycz#cych sytuacji wyznaniowej w O&rodkach Polonii Zagranicznych w USA, Kanadzie krajach Ameryki *aci!skiej, Australii i Europy Zachodniej, j) legalizacji dokumentów w sprawach spadków
zagranicznych dla instytucji ko&cielnych i osób duchownych”.
22
W takich sprawach jak: „A) w zakresie dzia alno&ci Departamentu IV: a) rozeznanie aktualnej
dzia alno&ci Episkopatu, kurii diecezjalnych i prowincji zakonnych Ko&cio a rzymskokatolickiego
oraz innych zwi#zków wyznaniowych, b) sprawy kontaktów zagranicznych (wyjazdów i przyjazdów) instytucji ko&cielnych, osób duchownych i zakonnych stowarzysze! katolickich i dzia aczy
wyznaniowych Ko&cio a rzymskokatolickiego i innych zwi#zków wyznaniowych, c) rozeznanie
i opiniowanie postawy i zachowania si% osób przyby ych z zagranicy na czasowy pobyt w kraju (relacje z ich pobytu w kraju), B) w zakresie dzia alno&ci Biura Paszportów Zagranicznych: a) za atwianie wniosków paszportowych osób duchownych i zakonnych oraz dzia aczy &wieckich stowarzysze! katolickich, wzgl%dnie przedstawicieli instytucji innych wyzna!, wyje"d"aj#cych za granic%
na zjazdy lub inne imprezy zagraniczne za zgod# ewentualnie za sugesti# Urz%du do Spraw Wyzna!, b) uzgodnienia z Urz%dem do Spraw Wyzna! spraw paszportowych osób duchownych i zakonnych oraz przedstawicieli &wieckich organizacji wyznaniowych, wyje"d"aj#cych za granic%
z w asnej inicjatywy, c) informowanie Urz%du o sprawach za atwionych wbrew opinii Urz%du do
Spraw Wyzna!, C) w zakresie dzia alno&ci Departamentu Spo eczno-Administracyjnego: a) sprawy legislacyjne w zakresie ustawy o zgromadzeniach, prawa o stowarzyszeniach, o zbiórkach publicznych i innych maj#cych powi#zanie z dzia alno&ci# wyzna! religijnych, b) sprawy odwo awcze,
dotycz#ce organizowania przez kler zgromadze!, procesji, odpustów, pielgrzymek, kol%d, stowarzysze! przyko&cielnych, zbiórek, c) sprawy polityki kolegiów karno-administracyjnych, d) sprawy
nadzoru nad stowarzyszeniami katolickimi, nad ich dzia alno&ci# statutow# i gospodarcz# (PAX,
ChSS, KIK, Polka), e) sprawy wyw aszcze! nieruchomo&ci ko&cielnych, f) sprawy zameldowania
kleru, D) w zakresie dzia alno&ci Departamentu Wojskowego – sprawy poboru i s u"by wojskowej
kleru i alumnów seminariów duchownych, E) w zakresie dzia alno&ci Komendy G ównej Milicji
Obywatelskiej: a) sprawy dowodów osobistych dla kleru ko&cielnego i zakonnego, b) sprawy przepustek turystycznych do Czechos owacji dla kleru”.
23
W takich sprawach jak: „A) w zakresie dzia alno&ci Departamentu Podatków i Op at: a) ustalanie ogólnych wytycznych polityki fiskalnej wobec ko&cio ów i zwi#zków wyznaniowych
– uzgadnianie tekstów ustawodawczych, zarz#dze! i pism okólnych w sprawach podatkowych,
b) konsultacja w sprawach stosowania ulg oraz w sprawach odwo a!, jako podmiotów podatkowych, jak i osób duchownych wzgl%dnie zakonnych, jako te" stowarzysze! katolickich i ich
przedsi%biorstw produkcyjnych, c) opracowywanie i analiza danych o dochodowo&ci, w zaleg o&ciach podatkowych ko&cielnych wzgl%dnie zakonnych jednostek oraz konsultacja w tym zakresie z Urz%dem do Spraw Wyzna!, B) w zakresie dzia alno&ci bud"etów centralnych: a) sprawy
wynikaj#ce z nadzoru nad dzia alno&ci# gospodarcz# i statutow# stowarzysze! katolickich – zatwierdzanie planów finansowych stowarzysze! i ich jednostek gospodarczych, b) opiniowanie
wniosków stowarzysze! i ich jednostek gospodarczych w sprawach po"yczek bankowych itp.,
C) w zakresie dzia alno&ci Departamentu Zagranicznego: a) sprawy przyznawania zagranicznych &rodków p atniczych dla instytucji wyznaniowych i stowarzysze! katolickich w zwi#zku
z realizacj# kontaktów zagranicznych, b) sprawy przesy ek i przekazów na Bank PKO z zagranicy dla instytucji wyznaniowych i osób duchownych wzgl%dnie zakonnych, D) w zakresie dziaalno&ci G ównego Inspektoratu Kontrolno-Rewizyjnego: a) sprawy kontroli dzia alno&ci gospodarczej i statutowej stowarzysze! katolickich, b) sprawy kontroli dzia alno&ci gospodarczej
i statutowej instytucji ko&cielnych wzgl%dnie zwi#zków wyznaniowych, otrzymuj#cych dotacj%
lub subwencj% od Funduszu Ko&cielnego lub innych instytucji pa!stwowych, E) w zakresie dziaalno&ci banków – sprawy obrotu bezgotówkowego zwi#zków wyznaniowych i ich jednostek
organizacyjnych, F) w zakresie dzia alno&ci Gabinetu Ministra Finansó[w:] a) sprawy ko&cielnego mienia opuszczonego i likwidacyjne, b) sprawy karno skarbowe i egzekucji podatkowej,
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
ZN nr 89
Organy pa!stwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie i realizowanie…
217
stwem Zdrowia i Opieki Spo ecznej24, Ministerstwem Obrony Narodowej25,
Ministerstwem Kultury i Sztuki26, Ministerstwem O&wiaty27, Ministerstwem
Szkolnictwa Wy"szego28, Ministerstwem Rolnictwa29, Ministerstwem Gospo-
G) w zakresie dzia alno&ci PZU – sprawy ubezpiecze! od ognia nieruchomo&ci ko&cielnych
i zwi#zków wyznaniowych”.
24
W takich sprawach jak: „A) w zakresie dzia alno&ci Departamentu Kadr: a) sprawy zatrudniania w zak adach leczniczych zamkni%tych personelu zakonnego, b) sprawy dotycz#ce dzia alno&ci kapelanów szpitalnych wzgl%dnie zaspokajania potrzeb religijnych chorych w zak adach
zamkni%tych, c) sprawy emblematów religijnych i kaplic szpitalnych oraz innych obiektów o charakterze sakralnym, B) w zakresie dzia alno&ci Departamentu Opieki Spo ecznej: a) sprawy
dzia alno&ci Stowarzyszenia katolików „Caritas” – kontrola nadzór, b) sprawy nadzoru nad dziaalno&ci# zak adów opieku!czych prowadzonych przez zakony i zgromadzenia zakonne, a mianowicie: domy dzieci upo&ledzonych, domy starców itp. niezale"nie od tego, czy s# prowadzone
w oparciu o dotacje opieki spo ecznej czy w asnym kosztem z ofiarno&ci wyznawców, c) sprawy
darów zagranicznych instytucji charytatywnych na rzecz ko&cielnych jednostek organizacyjnych
na cele charytatywne, d) sprawy dotycz#ce udzia u ko&cio ów i zwi#zków wyznaniowych w dziaalno&ci charytatywnej Polskiego Komitetu Opieki Spo ecznej, C) w zakresie dzia ania Gabinetu
Ministra: a) sprawy budynków stanowi#cych w asno&$ ko&cieln# i zakonn# a u"ytkowanych
przez pa!stwowe zak ady s u"by zdrowia i opieki spo ecznej, b) sprawy upa!stwowienia zakonnych zak adów s u"by zdrowia i opieki spo ecznej”.
25
W takich sprawach jak: „A) W zakresie dzia alno&ci Zarz#du uzupe nie! i S u"by Wojskowej
sztabu Generalnego: a) koordynacja polityki w zakresie stosowania wobec kleru i alumnów seminariów duchownych przywileju odraczania czynnej s u"by wojskowej wzgl%dnie przeniesienia
do rezerwy, b) konsultowanie poszczególnych spraw odwo awczych kleru i alumnów seminariów duchownych w zakresie obowi#zku s u"by wojskowej, B) w zakresie dzia alno&ci G ównego
Zarz#du Politycznego WP: a) koordynacja polityki w sprawach kapelanów wojskowych,
b) sprawa wychowania &wiatopogl#dowego w wojsku, c) sprawy wychowywania by ych alumnów seminariów duchownych odbywaj#cych zasadnicz# s u"b% wojskow#, C) w zakresie dziaania Departamentu S u"by Kwatermistrzostwa i Budowlanej WP – sprawy nieruchomo&ci ko&cielnych b%d#cych we w adaniu wojska”.
26
W takich sprawach jak: „A) w zakresie dzia alno&ci Zarz#du Ochrony i Konserwacji Zabytkó[w:] a) koordynacja polityki w sprawach ochrony i konserwacji zabytkowych obiektów sakralnych (sprawy dotacji i subwencji na odbudow% i konserwacj% obiektów sakralnych, sprawy nadzoru nad muzeami ko&cielnymi i zakonnymi), b) koordynacja spraw zwi#zanych z nadzorem
pa!stwowym nad zabytkami sakralnym, B) w zakresie dzia alno&ci Departamentu Wydawnict[w:] a) sprawy przyznawania uprawnie! wydawniczych instytucjom wyznaniowym, b) konsultacje w sprawie zatwierdzania planów wydawniczych wydawnictw wyznaniowych i religijnych”.
27
W takich sprawach jak: „A) w zakresie dzia alno&ci Departamentu szkolnictwa Ogólnokszta c#cego: a) sprawy nadzoru nad dzia alno&ci# seminariów duchownych i innych ko&cielnych
i zakonnych zak adów szkolenia kadr kleru, b) sprawy nauczania religii w punktach katechetycznych, c) sprawy nadzoru nad zakonnymi liceami ogólnokszta c#cymi i nad Liceum Ogólnokszta c#cym Stowarzyszenia „PAX”, B) w zakresie dzia alno&ci Departamentów Zak adów wychowawczych i Szkó Specjalnych oraz Wychowania przedszkolnego: a) sprawy personelu
zakonnego w zak adach wychowawczych, b) sprawy nadzoru nad zak adami wychowawczymi
i przedszkolnymi prowadzonymi przez zakony i Zrzeszenie katolików „Caritas”, C) w zakresie
dzia alno&ci Departamentu Programów i Podr%czników Przedmiotów Ogólnokszta c#cych:
a) sprawa zagadnie! &wiatopogl#dowych w nauczaniu Polsce Wspó czesnej, b) sprawa podr%czników dla seminariów duchownych, c) sprawa podr%czników do nauki religii, D) w zakresie
dzia ania Departamentu szkolnictwa Zawodowego – sprawy nadzoru nad zakonnymi szko ami
i kursami zawodowymi, E) w zakresie dzia ania Gabinetu Ministra – sprawy nieruchomo&ci ko&cielnych b%d#cych we w adaniu resortu o&wiaty”.
28
W zakresie spraw dotycz#cych dzia alno&ci Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
29
W zakresie koordynacji spraw wynikaj#cych z wykonania ustawy z dnia 29 marca 1950 r.
o przej%ciu „dóbr martwej r%ki” i innych spraw dotycz#cych poko&cielnych gospodarstw rolnych
ZN nr 89
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
218
M. Krawczyk
darki Komunalnej30, Ministerstwem Handlu Zagranicznego31, Ministerstwem
Handlu Wewn%trznego32, Ministerstwem Sprawiedliwo&ci33, Prokuratur# Generaln#34, Komitetem Budownictwa Urbanistyki i Architektury, G ównym
Urz%dem Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk35 oraz Ministerstwem *#czno&ci36. Bardzo szczegó owe zestawienie poszczególnych zagadnie! resortowych, których rozstrzygni%cie wymaga o konsultacji z Urz%dem do Spraw
Wyzna! wskazuje, i" w zasadzie nie by o "adnej sfery aktywno&ci Ko&cio a,
która nie by aby nadzorowana bezpo&rednio lub po&rednio przez Urz#d do
Spraw Wyzna!. Urz#d do Spraw Wyzna! rozstrzyga w sprawach zarówno
stricte wyznaniowych, jak i w sprawach o charakterze ogólnym, o ile stron#
by Ko&ció lub osoba duchowna.
Urz#d do Spraw Wyzna!, formalnie powo any do administrowania
sprawami wyznaniowymi, nie by jednak ani jedynym ani nawet najwa"niejszym podmiotem wytyczaj#cym i realizuj#cym polityk% wyznaniow# pa!stwa.
Ju" od ko!ca lat czterdziestych polityka wyznaniowa powojennej Polski nadzorowana by a przez najwy"sze kierownictwo partyjne. W styczniu 1949 r.
na mocy decyzji Biura Politycznego KC PZPR w celu ustalenia „linii wobec
kleru” po raz pierwszy powo ano dora'n# komisj% mi%dzyresortow#, w sk ad
której wchodzili niektórzy cz onkowie Sekretariatu KC, ministrowie (lub ich
zast%pcy) m.in. resorów si owych oraz szefowie wa"nych instytucji centralnych (np. cenzury), ponadto dyrektor V Departamentu Ministerstwa Publicznego. Na czele tej komisji stan# Aleksander Zawadzki37. W latach 195630
M.in. w sprawach u"ytkowania przez instytucje ko&cielne i zwi#zki wyznaniowe obiektów stanowi#cych w asno&$ pa!stwow#, w szczególno&ci na Ziemiach Zachodnich a tak"e w sprawach
wynikaj#cych z nadzoru pa!stwowego nad cmentarzami wyznaniowymi
31
W zakresie zwolnienia przesy ek dla instytucji ko&cielnych od op at celnych.
32
W sprawach koordynacji i konsultowania handlu dewocjonaliami.
33
M.in. w sprawach nadzoru nad transakcjami dokonywanymi przez notariuszy, w których stron# by a instytucja ko&cielna lub zakonna lub osoba zakonna lub duchowna.
34
W zakresie nadzoru nad prawid owym wykonywaniem przepisów odnosz#cych si% do zwi#zków wyznaniowych oraz rewizji nadzwyczajnych, dotycz#cych spraw instytucji ko&cielnych, zakonnych oraz osób duchownych i zakonnych.
35
W sprawach: kontroli prewencyjnej publikacji; zezwole! na posiadanie przez instytucje wyznaniowe powielaczy oraz na powielanie wszelkiego rodzaju druków; debitu na rozpowszechnianie w kraju ksi#"ek, broszur i innych publikacji, przesy anych z zagranicy.
36
M.in. w sprawach instalacji megafonów w obiektach sakralnych i ko&cielnych.
37
Aleksander Zawadzki (1899-1964 ), górnik. Urodzony 16 XII 1899 r. w D#browie Górniczej,
w rodzinie hutnika. Wykszta cenie &rednie, IV 1944 r. – genera brygady, II 1945 – genera dywizji. Cz onek KPP od 1923 r., PPR od 1944 r., nast%pnie w PZPR; VIII 1944 r. – XII 1948 r. cz onek KC i Biura Politycznego KC PPR, XI-XII 1948 r. cz onek Biura Organizacyjnego KC PPR,
XII 1948 r. – VIII 1964 r. cz onek KC i Biura Politycznego KC PZPR, XII 1948 r. – III 1954 r.
cz onek Biura Organizacyjnego KC PZPR. W okresie mi%dzywojennym górnik, dzia acz komunistyczny, m.in. Kierownik Centralnego Wydzia u Wojskowego KC KPP, podczas II wojny &wiatowej w ZSRR, do 1943 r. górnik w Zag %biu Ku'nieckim, 1943 r. – 1944 r. w polskich jednostkach wojskowych w ZSRR, m.in. I-III 1944 r. z-ca dowódcy 1 Korpusu, a III-VII 1944 r. z-ca
dowódcy Armii Polskiej w ZSRR ds. polityczno-wychowawczych, V-VII 1944 r. szef Polskiego
Sztabu Partyzanckiego, I-VII 1944 r. przewodnicz#cy Centralnego Biura Komunistów Polskich
w ZSRR, IV-VII 1944 r. cz onek Prezydium ZG ZPP, VII 1944 r. – III 1945 r. z-ca naczelnego
dowódcy Wojska Polskiego ds. polityczno-wychowawczych, III 1945 r. – X 1948 r. wojewoda
&l#sko-d#browski, XI-XII 1948 r. cz onek Sekretariatu KC PPR, XII 1948-III 1954 r. sekretarz KC
PZPR, I-VI 1949 r. wiceprezes Rady Ministrów, VI 1949 r. – V 1950 r. przewodnicz#cy CRZZ,
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
ZN nr 89
Organy pa!stwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie i realizowanie…
219
-1970 polityk% wyznaniow# pa!stwa nadzorowa ma y sztab osób ulokowanych w najwy"szych strukturach partii. Wi#"#ce decyzje zapada y na forum
Biura Politycznego KC PZPR. Za sprawy Ko&cielne odpowiada Zenon Kliszko, który sta na czele powo anej w lipcu 1958 r. sta ej Komisji Partyjnej do
spraw Kleru38 przy Wydziale Administracyjno-Spo ecznym KC PZPR (kierownikiem tego wydzia y by Kazimierz Witaszewski)39. Komisje do Spraw
Kleru zosta y powo ane tak"e przy komitetach wojewódzkich i miejskich
PZPR40. W sk ad Komisji przy KC PZPR wchodzili, jako stali cz onkowie,
przedstawiciele Urz%du do Spraw Wyzna!, Ministerstwa Spraw Wewn%trznych, Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Prokuratury Generalnej.
Z ramienia Urz%du w obradach Komisji uczestniczyli Dyrektor Urz%du oraz
jego zast%pca. W wypadkach, gdy pod obrady Komisji wchodzi y sprawy,
których merytoryczne za atwienie nale"a o do w a&ciwo&ci innych resortów,
w posiedzeniach Komisji brali udzia tak"e przedstawiciele zainteresowanych
resortów41. Stosownie do postanowie! regulaminu Komisji do Spraw Kleru
i zwi#zków wyznaniowych przy Wydziale Administracyjnym KC PZPR do zakresu jej zada! nale"a y „sprawy wynikaj#ce ze stosunku pa!stwa do wyzna!, sprawy zg aszane przez kler i instytucje wyznaniowe do w adz a maj#ce znaczenie problemowe lub precedensowe”. Do zada! Komisji nale"a o
w szczególno&ci: ustalanie wytycznych polityki wyznaniowej dla Urz%du do
Spraw Wyzna!, koordynowanie polityki wyznaniowej równie" w sprawach,
których merytoryczne za atwienie le"a o w kompetencji innych resortów, wydawanie opinii i ocen wi#"#cych resorty w wa"niejszych zagadnieniach
z dziedziny polityki wyznaniowej42. Od 1971 r. komisj% zast#piono Zespo em
do Spraw Polityki Wyznaniowej przy Wydziale Administracyjnym KC PZPR.
Koordynatorem polityki wyznaniowej partii (a wi%c i pa!stwa) by w latach
siedemdziesi#tych przewodnicz#cy zespo u i sekretarz KC PZPR Stanis aw
Kania43. Wspó pracowali z nim tradycyjnie: szef Urz%du do Spraw Wyzna!,
VI 1949 r. – V 1950 r. cz onek Rady Pa!stwa, IV 1950 r. – XI 1952 r. wiceprezes Rady Ministrów, XI 1952-VIII 1964 przewodnicz#cy Rady Pa!stwa. W okresie VII 1944 r. – VIII 1964 r.
pose do KRN, Sejmu Ustawodawczego i Sejmu PRL I-III kadencji. XI 1954 r. – XI 1956 r. cz onek Prezydium a VIII-XI 1956 r. przewodnicz#cy OK. Frontu Narodowego, I 1958 r. – VIII 1964
przewodnicz#cy OK. FJN. Budowniczy Polski Ludowej. Zmar 7 VIII 1964 r. w Warszawie;
T. Mo dawa; Ludzie w adzy 1944-1991: w adze pa$stwowe i polityczne Polski wed ug stanu na
dzie$ 21 II 1991; Warszawa, PWN, 1991, s. 445-446.
38
Zob. Protokó Sekretariatu KC nr 154 z dnia 4 lipca 1958 r., AAN, UdSW, sygn. 56/841, s. 102.
39
J. (aryn, Ko%ció w PRL, Warszawa 2004, s. 63.
40
Zob. Regulamin Komisji do Spraw Kleru i Zwi"zków Wyznaniowych przy Wydziale Administracyjnym Komitetów Wojewódzkich i Komitetów Miejskich PZPR, AAN, UdSW, sygn. 144/4, s. 8.
41
Regulamin Komisji do Spraw Kleru i zwi"zków wyznaniowych przy Wydziale Administracyjnym KC PZPR, AAN, UdSW, sygn. 144/4, s. 16.
42
Tam"e, s. 16.
43
Stanis aw Kania (1927), ekonomista. Urodzony 8 III 1927 r. we wsi Wrocanka, powiat Jas o,
w rodzinie ch opskiej. Uko!czy Szko % Partyjn# przy KC PZPR oraz Wy"sz# Szko % Nauk Spoecznych przy KC PZPR. Cz onek PPR od 1945 r., nast%pnie w PZPR, VI 1964 r. – XI 1968 r.
z-ca cz onka KC, IX 1968 r. – VII 1986 r. cz onek KC, XII 1971 r. – XII 1975 r. z-ca cz onka Biura Politycznego KC, XII 1975 r. – X 1981 r. cz onek Biura Politycznego KC PZPR. Po wyzwoleniu dzia acz m odzie"owy, 1952 r. – 1956 r. pracownik aparatu ZG ZMP, 1958 r. – 1962 r.
kierownik Wydzia u Rolnego Warszawskiego KW PZPR, 1962 r. – 1968 r. sekretarz Warszawskiego KW, XII 1968 r. – IV 1971 r. kierownik Wydzia u Administracyjnego KC, IV 1971 r.
ZN nr 89
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
220
M. Krawczyk
dyrektor IV Departamentu MSW a tak"e kierownicy (b#d' ich zast%pcy) innych wydzia ów KC (m.in. Nauki i O&wiaty, Propagandy)44.
Najwa"niejszym wykonawc# zalece! partyjnych pozostawa resort
spraw wewn%trznych. Od wrze&nia 1945 r. w UB (potem SB) istnia y piony
wydzielone do walki z religi# (wcze&niej w ramach jednej sekcji lub wydzia u
zajmowa y si% równie" innymi sprawami). W latach 1953-1956 oraz 19621989 komórki wyznaniowe funkcjonowa y jako odr%bne departamenty resortu spraw wewn%trznych45. W latach 1947-1953 sprawy ko&cielne nadzorowa
Wydzia V46 Departamentu V Ministerstwa Bezpiecze!stwa Publicznego i jego struktury terenowe (wydzia y V w wojewódzkich oraz sekcje V w powiatowych urz%dach bezpiecze!stwa publicznego)47. Organizatorem Departamentu V, a pó'niej dyrektorem przez ca y okres jego istnienia by a Julia
Brystygier48. Uwa"ano j# za szar# eminencj% Ministerstwa Bezpiecze!stwa
– IX 1980 r. sekretarz KC, IX 1983 r. – XI 1985 r. przewodnicz#cy Komisji ds. Samorz#du Pracowniczego przy Radzie Pa!stwa. III 1972 r. – VI 1989 r. pose na Sejm PRL VI-IX kadencji,
XI 1985 r. – VI 1989 r. przewodnicz#cy Komisji Spraw Samorz#dowych w Sejmie IX kadencji.
I 1981 r. – VII 1983 r. cz onek Prezydium OK. FJN. Budowniczy Polski Ludowej; T. Mo dawa;
Ludzie w adzy..., s. 369.
44
J. (aryn, Ko%ció w PRL, Warszawa 2004, s. 63.
45
A. Dziurok (red.); Metody pracy operacyjnej aparatu bezpiecze$stwa wobec ko%cio ów
i zwi"zków wyznaniowych 1945-1989 r.; Instytut Pami%ci Narodowej; Warszawa 2004, s.19.
46
Pocz#tkowo sk ada si% z trzech sekcji: Sekcja I – Obs ugi Ko&cio a Rzymskokatolickiego,
Sekcja II – Obs ugi Ko&cio a Greckokatolickiego, Prawos awnego, Ewangelickiego i innych,
Sekcja III – Obs ugi Organizacji Religijnych; A. Paczkowski; Aparat bezpiecze$stwa w latach
1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 1: Lata 1945-1947; Warszawa 1994, s. 12.
47
J. (aryn, Ko%ció w PRL, Warszawa 2004, s. 63.
48
Julia Brystygier (Brystiger, Brystyger) z d. Prajs (Preiss) (1902-1975) ur. W Stryju. W 1920 r.
po uko!czeniu gimnazjum we Lwowie rozpocz% a studia historyczne na uniwersytecie lwowskim. W 1926 r. obroni a doktorat z filozofii, w nast%pnym roku studiowa a w Pary"u. W latach
1928-1929 nauczycielka historii w gimnazjum w Wilnie. Za udzia w kierowaniu strajkiem nauczycielskim zwolniona z pracy i pozbawiania prawa nauczania. Z ruchem komunistycznym
sympatyzowa a od 1927 r. Po raz pierwszy aresztowana w 1931 r. i skazana na dwa tygodnie
wi%zienia. Od 1931 r. w Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. Ponownie aresztowana jesieni# 1932 r. i skazana na rok wi%zienia. Po zwolnieniu dzia a a w ruchu komunistycznym, organizuj#c m.in. akcje masowe czy Kongres Pracowników Kultury we Lwowie. W 1937 r. aresztowana i skazana na dwa lata wi%zienia. Po wybuchu II wojny pracowa a w lwowskiej Radzie
Zwi#zków Zawodowych. W czerwcu 1941 r. ewakuowa a si% do Charkowa, pó'niej do Samarkandy. Na I Zje'dzie Zwi#zku Patriotów Polskich w czerwcu 1943 r. wybrana do Zarz#du G ównego, kilka dni pó'niej obj% a stanowisko sekretarza Prezydium ZG. Po powrocie do kraju we
wrze&niu 1944 r. pos anka do Krajowej Rady Narodowej. Miesi#c pó'niej zosta a przyj%ta do
PPR. Prac% w resorcie bezpiecze!stwa 20 XII 1944 r. na stanowisku kierownika Sekcji III. Od
1 I 1945 r. kierownik Wydzia u III Departamentu I MBP, od 1 X 1945 r. do 14 I 1950 r. p.o. dyrektora, a od 15 I 1950 do 31 VII 1954 r. dyrektor Departamentu V, od 1 VIII do 9 XII 1954 r. dyrektor Departamentu III MBP, od 1 I 1955 r. do 15 XI 1956 r. dyrektor Departamentu III KdsBP.
Zwolniona z pracy w aparacie bezpiecze!stwa 16 XI 1956 r. W 1957 r. prokuratura wyst#pi a
z wnioskiem o poci#gni%cie jej do odpowiedzialno&ci karnej m.in. za bezprawie, jakie dzia o si%
w jej departamencie oraz w wewn%trznym areszcie tego departamentu. Nie postawiono jej
przed s#dem podobno wobec sprzeciwu W adys awa Gomu ki. Pracowa a jako redaktor w Pa!stwowym Instytucie Wydawniczym. Pod nazwiskiem Julia Prajs opublikowa a powie&$ „Krzywe
litery”. Pod koniec "ycia pod wp ywem franciszkanek z Lasek przyj% a chrzest; Metody pracy
operacyjnej aparatu bezpiecze$stwa wobec..., s..19-20; oprac. na podst. L. Smosarski, Brystygier (Bristiger, Brustiger) Julia [[w:]] F. Tych (red.); S ownik biograficzny dzia aczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, Warszawa 1978, s. 327-328; M. Piotrkowski; Ludzie bezpieki w walce
z Narodem i Ko%cio em. S u#ba Bezpiecze$stwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
ZN nr 89
Organy pa!stwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie i realizowanie…
221
Publicznego i mózg wszelkich dzia a! wymierzonych w religi%, cho$ formalnym Wydzia em V49 kierowa bezpo&rednio wicedyrektor Departamentu V50.
Wobec przej&cia partii do kolejnej fazy walki z duchowie!stwem, w styczniu
1953 r. utworzono Departament XI Ministerstwa Bezpiecze!stwa Publicznego, który przej# zadania dawnego V Wydzia u Departamentu V51. W po owie
stycznia powo ano dyrektora i naczelników czterech wydzia ów52. Na szczeblu wojewódzkim powo ano wydzia y XI z odpowiednimi sekcjami. Na czele
Departamentu XI stan# p k Karol Wi%ckowski53, dotychczasowy wicedyrektor Departamentu V54. Po rozwi#zaniu Ministerstwa Bezpiecze!stwa Publicznego powo ano Departament VI Komitetu do spraw Bezpiecze!stwa
Publicznego, podzielone na cztery wydzia y (te za& na sekcje)55. Na szczeblu wojewódzkim wydzia y VI dzieli y si% na sekcje, a w niektórych powiatowych urz%dach bezpiecze!stwa publicznego funkcjonowa y odpowiednie referaty56. Pocz#tkowo (1 stycznia 1955 – 31 maja 1955 r.) Departamentem VI
kierowa Karol Wi%ckowski, a od po owy 1955 r. Józef Dziemidok57. Z ramie1944-1978- Centrala, Lublin 2000, s. 68, 70, 81, 92, 181, 334; B. Fija kowska, Partia wobec religii i Ko%cio a w PRL, T. 1, 1944-55, Olsztyn 1999, s. 156-157; J. Grzegorczyk, Wielki Pi"tek
Anno Domini 1949, „W drodze” 2001, z. 9 (337).
49
Stanowisko naczelnika Wydzia u V piastowali: Henryk Chmielewski (p.o. naczelnik od
21 marca 1946 r. do 30 czerwca 1946 r.), Franciszek Pi#tkowski (od 1 wrze&nia 1947 do
14 grudnia 1947 r.) oraz Józef Dziemidok (p.o. naczelnik od 15 grudnia 1947 do 30 czerwca
1948 r., naczelnik od lipca 1948 r. do 19 marca 1953 r.).
50
Metody pracy operacyjnej aparatu bezpiecze$stwa wobec ko%cio ów i zwi"zków wyznaniowych 1945-1989 r.; A. Dziurok (red.), Instytut Pami%ci Narodowej; Warszawa 2004, s. 21-22.
51
J. (aryn, Ko%ció w PRL, Warszawa 2004, s. 63.
52
Wydzia y te nie przyj% y automatycznie zada! zlikwidowanych sekcji Wydzia u V Departamentu V MBP. Zakres ich pracy wygl#da nast%puj#co: Wydzia I – kler &wiecki, Wydzia II – zakony,
Wydzia III – organizacje religijne oraz stowarzyszeni katolików &wieckich, Wydzia IV – inne
wyznania. Wydzia y podzielone by y na sekcje.
53
Karol Wi%ckowski – oficer sowiecki bia oruskiego pochodzenia, przeszkolony przez NKWD,
zrzucony jako skoczek spadochronowy na tereny polskie do sowieckiej partyzantki. Od listopada 1945 r. w UB. Bliski wspó pracownik Julii Brystygier, zajmowa coraz wy"sze stanowiska
w podleg ym jej Departamencie V MBP – od 31 VII do 15 XII 1946 r. zast%pca naczelnika Wydzia u I; od 16 XII 1946 do 30 IV 1947 r. zast%pca naczelnika Wydzia u II oraz p.o. naczelnik,
a od 1 V 1947 do 31 XII 1949 naczelnik tego wydzia u; od 1 V 1950 do 14 I 1953 wicedyrektor
Departamentu V; Metody pracy operacyjnej aparatu bezpiecze$stwa wobec..., s. 23, oprac. na
podst.: Ludzie bezpieki..., s. 92-93, 394; H. Dominiczak, Organy bezpiecze$stwa PRL w walce
z Ko%cio em katolickim 1944-1990. W %wietle dokumentów MSW, Warszawa 2000, s. 22-23.
54
Metody pracy operacyjnej aparatu bezpiecze$stwa wobec ko%cio ów i zwi"zków wyznaniowych 1945-1989 r.; A. Dziurok (red.), Instytut Pami%ci Narodowej; Warszawa 2004, s. 22.
55
Wydzia I Departamentu VI prowadzi „walk% z wrog# dzia alno&ci# uprawian# przez cz onków
kurii biskupich, kapitu diecezjalnych i seminariów duchownych oraz ksi%"y i aktywu &wieckiego
zwi#zanego we wrogiej robocie z ww. instancjami”. Wydzia II zajmowa si% zakonami, Wydzia
III tzw. klerem do owym (dziekanami, proboszczami, wikariuszami, kapelanami) oraz wspó dziaaj#cymi z nim osobami &wieckimi, a Wydzia IV dzia alno&ci# pozosta ych Ko&cio ów i zwi#zków
wyznaniowych.
56
Metody pracy operacyjnej aparatu bezpiecze$stwa wobec ko%cio ów i zwi"zków wyznaniowych 1945-1989 r.; A. Dziurok (red.), Instytut Pami%ci Narodowej, Warszawa 2004, s. 23.
57
Józef Dziemidok – od maja 1945 r. w UB, najpierw w Poznaniu jako referent, a nast%pnie p.o.
zast%pca naczelnika WUBP; od 15 XII 1947 r. w MBP jako zast%pca naczelnika i jednocze&nie
p.o. naczelnik Wydzia u V Departamentu V, od 1 VII 1948 r. naczelnik Wydzia u V, od 20 III
1953 r. wicedyrektor Departamentu XI; od 1 I 1955 wicedyrektor Departamentu VI KdsBP, od
1 VI 1955 r. dyrektor tego departamentu; od 28 XI 1956 r. zast%pca dyrektora Departamentu III
ZN nr 89
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
222
M. Krawczyk
nia kierownictwa Komitetu do spraw Bezpiecze!stwa Publicznego sprawy
Ko&cio a nadzorowa Antoni Alster58. Po przemianach pa'dziernikowych, likwidacji komitetu i utworzeniu w ramach Ministerstwa Spraw Wewn%trznych
pionu S u"by Bezpiecze!stwa (Departamenty I-III) sprawy ko&cielne przesz y
pod nadzór Wydzia u V Departamentu III SB, który zajmowa si% walk#
z dzia alno&ci# antypa!stwow# w PRL W wojewódzkich komendach MO
utworzono Wydzia y III, a w komendach powiatowych – referaty59. W okresie, kiedy sprawy Ko&cio a i zwi#zków wyznaniowych le"a y w gestii Departamentu III, jego dyrektorem by Zbigniew Paszowski60, a naczelnikiem Wydzia u V p k Stanis aw Morawski61. W czerwcu 1962 r. w wyniku podj%cia
przez parti% programu laicyzacji spo ecze!stwa dawny V Wydzia Departamentu III sta si% osobnym Departamentem IV SB do spraw z klerem (z terenowymi odpowiednikami). Szefem Departamentu IV zosta p k Stanis aw Morawski, a jego zast%pcami – od 1971 r. p k Zenon Goro!ski a od 1974 gen.
Konrad Straszewski. W sk ad Departamentu IV wchodzi y pocz#tkowo trzy
wydzia y: I, II, III. W 1963 r. powo ano Wydzia IV, w 1971 r. Wydzia V62.
W listopadzie 1973 r. powo ano now# komórk% w Departamencie IV – Samodzieln# Grup% „D”, do zada! której nale"a a szeroko poj%ta dzia alno&$
dezintegracyjna w&ród duchowie!stwa i &rodowisk &wieckich zwi#zanych
z Ko&cio em. Grupa „D” koordynowa a tak"e dzia ania operacyjne wobec
Ko&cio a prowadzone przez inne wydzia y pionu IV SB63.
MSW, od 10 X 1957 r. zast%pca dyrektora Centralnego Archiwum MSW; od 11 V 1959 r. II zast%pca komendanta MO ds. SB .st. Warszawy. Zwolniony 15 IV 1964 r. (Ludzie bezpieki...., s. 342).
58
Antoni Alster – od 10 XII 1954 r. I zast%pca przewodnicz#cego KdsBP, od 11 XII 1956 r. podsekretarz stanu w MSW. Odwo any 4 V 1962 r. (Ludzie bezpieki..., s. 318).
59
J. (aryn, Ko%ció w PRL, Warszawa 2004, s. 63.
60
Zbigniew Paszowski – od 1 VII 1945 r. zast%pca kierownika WUBP w *odzi, od 13 I 1946 r.
szef UBP m.st. Warszawy, od 1 I 1953 r. starszy inspektor Inspektoratu Ministra Bezpiecze!stwa Publicznego, od 1 VIII 1954 r. kierownik Inspektoratu Wiejskiego MBP, od 1 IV 1955 r. sekretarz KdsBP, 28 XI 1956 r. dyrektor Departamentu III MSW. Odwo any 15 IV 1963 r. (Ludzie
bezpieki..., s. 319).
61
Stanis aw Morawski – w lipcu 1944 r. rozpocz# w KM MO w Lublinie. Od wrze&nia 1944 r.
w lubelskim UB; od 15 VII 1946 r. w Departamencie V MBP, gdzie po kolejnych awansach zosta zast%pc# naczelnika Wydzia u V (1 III 1951 – 14 I 1953 r.). Po powo aniu Departamentu XI
naczelnik Wydzia u I, nast%pnie od 1 V 1955 r. wicedyrektor Departamentu VI KdsBP, od 28 XI
1956 do 9 X 1957 r. naczelnik Wydzia u V Departamentu III MSW. Awansowa na zast%pc% dyrektora Departamentu III, od 15 VI 1962 r. pe ni równocze&nie obowi#zki dyrektora Departamentu IV MSW. Od 1 VII 1962 do 1 XI 1971 r. dyrektor Departamentu IV, nast%pnie do 17 XII
1973 r. dyrektor Departamentu III, potem dyrektor Biura Historycznego MSW. 15 IV 1975 r.
przekazany do dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr MSW (Ludzie bezpieki..., s. 368).
62
H. Dominiczak, Organy bezpiecze$stwa PRL w walce z Ko%cio em katolickim..., s. 393; Zadania wydzia ów pozosta y w zasadzie niezmienione do 1984 r. Dwa zajmowa y si% bezpo&rednio klerem – Wydzia I klerem &wieckim (kurialistami, klerem parafialnym, profesorami i wyk adowcami KUL i ATK, wy"szych seminariów duchownych, studentami i alumnami), a tak"e
osobami &wieckimi kontaktuj#cymi si% z klerem &wieckim. Wydzia V zajmowa si% klerem zakonnym i osobami &wieckimi kontaktuj#cymi si% z zakonnikami. dzia ania operacyjne Wydzia u II
dotyczy y stowarzysze! katolickich, m.in. Stowarzyszenia PAX, &rodowiska Znak, klubów inteligencji katolickiej, Chrze&cija!skiego Stowarzyszenia Spo ecznego, aktywu &wieckiego i duszpasterstw stanowo-zawodowych. Wydzia trzeci zajmowa si% )wiadkami Jehowy oraz innymi
wyznaniami nierzymskokatolickimi. Wydzia IV prowadzi dzia alno&$ analityczno-informacyjn#;
Metody pracy operacyjnej aparatu bezpiecze$stwa wobec..., s. 25.
63
Metody pracy operacyjnej aparatu bezpiecze$stwa wobec...., s. 25.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
ZN nr 89
Organy pa!stwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie i realizowanie…
223
Przedstawione powy"ej podmioty, zarówno struktury partyjne, jak
i struktury aparatu bezpiecze!stwa, wespó z Urz%dem do Spraw Wyzna!
odpowiada y za realizacj% polityki wyznaniowej w adz komunistycznych. Jaki
by jednak wzajemny stosunek tych podmiotów wzgl%dem siebie, jak wygl#da wspó praca, który z nich tak na dobr# spraw% odpowiada za kszta towanie i wytyczanie polityki wyznaniowej, a kto by jedynie biernym wykonawc#
zapad ych ustale!? Jak wspomina Kazimierz K#kol64, szef Urz%du do Spraw
Wyzna! w drugiej po owie lat siedemdziesi#tych, „sprawy Ko&cio a, poczynaj#c od roku 1950 pozostawa y w gestii trzech instytucji. Oficjalnie, w gestii
Urz%du do Spraw Wyzna! jako centralnego organu administracyjnego, formalnie podporz#dkowanego Prezesowi Rady Ministrów. Dyskrecjonalnie,
niejednokrotnie arbitralnie, bo bez mo"liwo&ci weryfikowania decyzji i przes anek ich podejmowania w gestii aparatu bezpiecze!stwa. Systemowo, od
koncepcji poprzez plany strategiczne i taktyczne, w gestii aparatu partyjnego”.65 By$ mo"e na zaanga"owanie partii w problematyk% stosunków pa!stwo – Ko&ció negatywnie zaci#"y o usytuowanie spraw wyznaniowych
w Wydziale Administracyjnym. Sprawy Ko&cio a s#siadowa y tam bowiem ze
sprawami bezpiecze!stwa wewn%trznego, Milicji Obywatelskiej, porz#dku
publicznego, prokuratury, s#dów, kontroli s#dowej, wojska, stra"y po"arnej
(cho$ tak"e zdrowia i polityki spo ecznej). Taka „lokalizacja” spraw ko&cielnych kwalifikowa a niemal a priori dzia alno&$ Ko&cio a, jako dzia alno&$
uzasadniaj#c# traktowanie jej w kategoriach zagro"enia bezpiecze!stwa
pa!stwa. Przyj%te w tej mierze koncepcje organizacyjne budz# zdziwienie
tak"e dlatego, "e w pozosta ych pa!stwach bloku komunistycznego sprawy
wyznaniowe pozostawa y w gestii pionów ideologicznych komitetów partyjnych, a wi%c poza policj# i bezpiecze!stwem66. W zasadzie przez ca y okres
swojego istnienia Urz#d do Spraw Wyzna! traktowany by instrumentalnie
b%d#c zdominowanym przez parti% i bezpiek%. J. Widacki uwa"a , i" Urz#d
do Spraw Wyzna! by na dobr# spraw% tylko przybudówk#, czy mo"e lepiej
fasad# Departamentu IV MSW. Wielu urz%dników zajmuj#cych kluczowe
stanowiska w Urz%dzie do Spraw Wyzna! mia o by$ funkcjonariuszami
64
Kazimierz K#kol (ur. 1920) – prawnik i ekonomista, dziennikarz. Urodzony 22 XI 1920 r.
w Warszawie, w rodzinie kolejarza. Uko!czy Uniwersytet *ódzki, 1949 r. dr nauk ekonomicznych, 1975 – prof. nadzw. nauk politycznych. Cz onek PZPR od 1957 r., XII 1971 – II 1980 z-ca
cz onka KC, II 1980 r. – VII 1981 r. cz onek CKR PZPR. Podczas okupacji w tajnym nauczaniu,
od 1945 r. pracownik naukowy Uniwersytetu *ódzkiego, nast%pnie w Instytucie Nauk Prawnych
PAN, 1957 r. – 1974 r. redaktor naczelny dwutygodnika (tygodnika) „Prawo i (ycie”, od 1968 r.
pracownik naukowy Uniwersytetu Warszawskiego, 1968 r.-1973 r. kierownik Studium Dziennikarskiego, a od 1973 r. do 1974 r. dyrektor Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, V 1974 r. podsekretarz stanu, kierownik Urz%du do Spraw Wyzna!, V 1974 r. – IV 1980 r.
minister-kierownik Urz%du do Spraw Wyzna!, 1984 r.-1985 r. redaktor naczelny pisma zwi#zków zawodowych „Zwi#zkowiec”, IV 1985 r. – XII 1989 r. dyrektor G ównej Komisji Badania
Zbrodni Hitlerowskich w Polsce-Instytutu Pami%ci Narodowej. V 1983 r. – VI 1989 r. cz onek
64
Rady Spo eczno-Gospodarczej przy Sejmie PRL VIII-IX kadencji . Matura w warszawskim
liceum im. W adys awa IV. (o nierz Wrze&nia 1939, podziemnej Armii Krajowej, walczy w Powstaniu Warszawskim (baon harcerski Wigry), ranny, odznaczony Krzy"em Walecznych;
K. K#kol, Spowied& Pogromcy Ko%cio a, Olsztyn 1995, biografia autora (ok adka ko!cowa).
65
K. K#kol, Spowied& pogromcy Ko%cio a, Olsztyn 1994, s. 10.
66
Tak# opini% wyrazi K. K#kol, Spowied&...., s. 11-12.
ZN nr 89
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
224
M. Krawczyk
MSW oddelegowanymi do Urz%du i pracuj#cymi „pod przykryciem”67. Z ca #
pewno&ci# trójk#t partia – Urz#d do Spraw Wyzna! – bezpieka, w którym miaa si% odbywa$ wspó praca w sferze wypracowywania i realizacji polityki wyznaniowej pa!stwa by zdecydowanie, "eby zacytowa$ wspomnianego ju"
K. K#kola, „trójk#tem nierównobocznym”. Opracowania, dokumenty, narady
w Ministerstwie Spraw Wewn%trznych, czy na szczeblu partyjnym, nie zawsze
by y dost%pne dla Urz%du do Spraw Wyzna!. Natomiast wszystko czym zajmowa si% Urz#d by o dost%pne dla struktur bezpiecze!stwa i w adz partyjnych68. Jak stwierdzili H. Misztal i A. Mezglewski, „Urz#d do Spraw Wyzna!
spe nia rol% komitetu wykonawczego instancji partyjnych”69 i chocia" by formalnie agend# rz#du i podlega Prezesowi Rady Ministrów to „znacznie silniej
powi#zany by z komitetami partyjnymi i ró"nego rodzaju agenturami ni"
z w adzami administracyjnymi”70. Tak"e bie"#ca dzia alno&$ Urz%du do Spraw
Wyzna! podlega a koordynacji ze strony partii i bezpieki. A. Witkowski, prokurator Instytutu Pami%ci Narodowej, stwierdzi , "e „na podstawie dokumentów
Urz%du do Spraw Wyzna! mo"na si% upewni$ co do istnienia za"y ych, codziennych, roboczych kontaktów kierownictwa tego Urz%du z kierownictwem
S u"by Bezpiecze!stwa, które odbywa y si% pod kloszem najwy"szego kierownictwa partii”71. Wspó praca i koordynacja dzia alno&ci Ministerstwa Spraw
Wewn%trznych i Urz%du do Spraw Wyzna! realizowana by a m.in. „przez wzajemne dostarczanie informacji i wyników rozeznania dzia alno&ci kleru, zakonów i &wieckich dzia aczy wyznaniowych na wszystkich szczeblach rad narodowych; wspólne opracowywanie niektórych opinii i wniosków; przez sta y
kontakt w sprawach bie"#cych, wymagaj#cych konsultacji”72.
Bibliografia
Dominiczak H., Organy bezpiecze$stwa PRL w walce z Ko%cio em katolickim 1944-1990. W %wietle dokumentów MSW, Warszawa 2000.
Dziurok A. (red.), Metody pracy operacyjnej aparatu bezpiecze$stwa wobec
ko%cio ów i zwi"zków wyznaniowych 1945-1989 r.; Instytut Pami%ci Narodowej, Warszawa 2004.
Fija kowska B., Partia wobec religii i Ko%cio a w PRL, T. 1, 1944-55, Olsztyn 1999.
Grzegorczyk J., Wielki Pi"tek Anno Domini 1949, „W drodze” 2001, z. 9 (337).
K#kol K., Spowied& Pogromcy Ko%cio a, Olsztyn 1995.
K#kol K., Spowied& pogromcy Ko%cio a, Olsztyn 1994.
Misztal H., Mezglewski A., Zakres kompetencji, styl dzia ania i cele Urz!du
do Spraw Wyzna$, [w:] Prawo i polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej.
67
J. Widacki, Czego nie powiedzia genera Kiszczak, Warszawa 1992, s. 82.
K. K#kol, Spowied&..., s. 11.
69
H. Misztal, A. Mezglewski, Zakres kompetencji...., s. 67.
70
Tam"e, s. 66.
71
A. Witkowski [w:] O metodach walki z Ko%cio em prowadzonej przez peeselowskie s u#by
bezpiecze$stwa, rozmowa Barbary Polak z Antonim Dudkiem, Janem 'arnem i prokuratorem
Andrzejem Witkowskim, „Biuletyn Instytutu Pami%ci Narodowej”, nr 1/2003, s. 9.
72
Zob. Notatka dotycz"ca koordynacji spraw wyznaniowych na szczeblu ministerialnym i urz!dów centralnych [rok 1967], AAN, UdSW, sygn. 144/4, s. 28-57.
68
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
ZN nr 89
Organy pa!stwowo-partyjne odpowiedzialne za wytyczanie i realizowanie…
225
Materia y II Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 26-28 pa&dziernika 2004 r.), Lublin 2005.
Mo dawa T., Ludzie w adzy 1944-1991: w adze pa$stwowe i polityczne Polski wed ug stanu na dzie$ 21 II 1991; Warszawa, PWN, 1991.
Paczkowski A., Aparat bezpiecze$stwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 1: Lata 1945-1947; Warszawa.
Piotrkowski M., Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Ko%cio em. S u#ba
Bezpiecze$stwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 19441978, Centrala, Lublin 2000.
Raina P., Ko%ció – pa$stwo w %wietle akt wydzia u ds. wyzna$ 1967-1968,
Warszawa 1994.
Tych F. (red.); S ownik biograficzny dzia aczy polskiego ruchu robotniczego,
t. 1, Warszawa 1978.
(aryn J., Ko%ció w PRL, Warszawa 2004.
Akty prawne
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1950 r. o zmianie organizacji naczelnych w adz
pa$stwowych w zakresie gospodarki komunalnej i administracji publicznej, Dz.U. z 1950, nr 19, poz. 156.
Uchwa a Rady Ministrów z dnia 26 maja 1950 r. w sprawie tymczasowego
statutu Urz!du do Spraw Wyzna$, M.P. z 1950, nr 58, poz. 905).
Uchwa a Rady Ministrów nr 173/65 z dnia 10 lipca 1965 r. dotycz"ca przekazania niektórych kompetencji w sprawach wyznaniowych (uchwa a
niepublikowana, tekst w: AAN, UdSW, 172/2, s. 44-45).
Archiwalia
AAN, UdSW – Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Zespó akt Urz%du do
Spraw Wyzna!.
Protokó Sekretariatu KC nr 154 z dnia 4 lipca 1958 r., AAN, UdSW, sygn.
56/841.
Notatka dotycz"c" koordynacji spraw wyznaniowych na szczeblu ministerialnym i urz!dów centralnych [rok 1967], AAN, UdSW, sygn. 144/4.
Regulamin Komisji do Spraw Kleru i Zwi"zków Wyznaniowych przy Wydziale
Administracyjnym Komitetów Wojewódzkich i Komitetów Miejskich
PZPR, AAN, UdSW, sygn. 144/4.
Regulamin Komisji do Spraw Kleru i zwi"zków wyznaniowych przy Wydziale
Administracyjnym KC PZPR, AAN, UdSW, sygn. 144/4.
Zarz"dzenie wewn!trzne Dyrektora Urz!du do Spraw Wyzna$ nr 1 z kwietnia 1965 r. w sprawie nadania Urz!dowi do Spraw Wyzna$ Tymczasowego Regulaminu, AAN, UdSW, sygn. 144/2.
Zarz"dzenie wewn!trzne Dyrektora Urz!du do Spraw Wyzna$ nr 1/72 z dnia
14 stycznia 1972 r. w sprawie zmian w organizacji wewn!trznej Urz!du
do Spraw Wyzna$, AAN, UDSW, sygn. 140/1.
ZN nr 89
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
226
Seria: Administracja i Zarz dzanie (16)2011
M. Krawczyk
ZN nr 89