Na ratunek zagro onym j zykom

Z ZAGADNIEŃ WSPÓŁCZESNEJ GEOGRAFII
Na ratunek zagroonym jzykom
Zjzykowej mapy wiata znikno ju 230 jzyków. Na wiecie mamy ich jeszcze 6,5
tysica, przy czym poow znich badacze okrelaj jako zagroon iprawdopodobnie
w2100 roku mog one cakowicie przesta istnie.
Anna Kołodziej
P
roces zaniku jzyków przebiega
bardzo rónie. Jzyki mog wymiera gwatownie, na skutek katastrof przyrodniczych lub wojen, których
ofiarami padaj posugujce si nimi
grupy. Jednak wwikszoci przypadków
zjawisko to jest procesem stopniowym.
Zazwyczaj jzyk umiera bdc porzucanym na rzecz innego, np. urzdowego
lub uywanego przez wikszo ludzi
wdanym regionie. Przyczyn tego zjawiska upatruje si wglobalizacji, zmianach
spoecznych, a take migracji ludnoci
z obszarów wiejskich do miast. Czst
przyczyn jest take system edukacji,
wktórym skupia si na nauczaniu jzyka
narodowego, umniejszajc lokaln kultur irodzime jzyki.
Technologie a jzyki
Niezwykle pomocnymi wrewitalizacji jzyków stay si nowe technologie.
Do walki o zagroone jzyki postanowi wczy si chociaby Google, który
w ramach projektu „Zagroone jzyki” (http://www.endangeredlanguages.
com/) stworzy stron internetow, majc zrzesza osoby z maych spoecznoci. Strona umoliwia wyszukiwanie
oraz udostpnianie informacji ozagroonych jzykach. Inicjatywa zpewnoci pomoe wochronie rónorodnoci
kulturowej, a take docenieniu przez
mode pokolenie wiedzy, jak posiada-
W Europie wymarły między
innymi
języki:
dalmatyński (Chorwacja), kapadocki
(Turcja),
karelski
(Rosja),
czy słowiński (Polska). Języki krytycznie zagrożone:
cakoński, kapadocki (Grecja),
karaimski (Ukraina), manx,
kornijski (Wielka Brytania),
liwski (Łotwa).
Aplikacja do nauki języka cherokee
j osoby starsze izachceniu go do jej
dalszego rozpowszechniania.
Same plemiona równie podejmuj
wysiki w celu ochrony swojego jzyka. Coraz chtniej korzystaj z pomocy nowych technologii udostpniajc
lmiki na YouTube lub prowadzc rozmowy wideo z native speakerami za
porednictwem Google Hangout. Do
nowych technologii zdya si przekona midzy innymi grupa rdzennych
Amerykanów posugujca si jzykiem
ho–chunk. W ochronie ich jzyka po-
Liczba języków wymarłych
54
15
USA
4
Geografia w szkole ] nr 3/2014
móc ma specjalnie stworzona do nauki
aplikacja.
Za lidera w dziedzinie rewitalizacji
jzyka uwaa si rm Thornton media, która zasyna zzaawansowanych
rozwiza
pomagajcych w nauce
rdzennych jzyków Ameryki. Firma
swoj dziaalno rozpocza w 1994
roku, wprowadzajc na rynek pierwsze inteligentne jzykowe zabawki.
Jednak najwikszym sukcesem rmy
s niestandardowe aplikacje na smartfony i tablety. Ich pierwsza aplikacja
Rosja
12
Brazylia
12
9
Indonezja Chiny
6
Australia
Z ZAGADNIEŃ WSPÓŁCZESNEJ GEOGRAFII
przeznaczona do nauczania jzyka
cherokee pojawia si w 2009 roku.
Thornton zadeklarowa wtedy, e aby
uzyska waciwy materia odwiedzi
170 rónych plemion, reprezentujcych 70-80 jzyków. Firma planuje
równie wprowadzenie na rynek gry
wideo, wymagajcej od graczy skorzystania zjzyka ojczystego, aby móc
przetrwa wwirtualnym wiecie.
Przyczyny wymierania jzyków
Problem zagroonych jzyków dotyczy nie tylko izolowanych iniewielkich
spoecznoci zamieszkujcych Afryk,
Azj czy Australi, ale take licznych
mniejszoci autochtonicznych, zamieszkujcych wysoko rozwinite pa
stwa Europy. Poowa XX wieku wie
si bowiem z wyranym osabieniem
w Europie midzypokoleniowej transmisji jzyków etnicznych.
Do najwaniejszych czynników,
które wpyny na to zjawisko zaliczy
naley obowizkowy system edukacji
dla dzieci, coraz czstsze migracje zarobkowe, atake niezwykle dynamiczny rozwój mediów masowych, dziki
którym grupy dotd odrbne jzykowo
ikulturowo zaczy poznawa iadaptowa jzyk i styl ycia kultury wikszoci.
Wybór jzyka odzwierciedla funkcjonowanie rynku. Ludzie wybieraj
wic jzyk, który w dalszej perspektywie jest w stanie przynie im wicej
korzyci. Jzyki mniejszoci zanikaj,
bdc wypierane przez bardziej prestiowe. Dzieje si tak na ogó, gdy
uytkownicy mniejszociowego jzyka
dochodz do wniosku, e nie pomaga
on im w polepszeniu ich sytuacji spoeczno-ekonomicznej, spoecznej mobilnoci, czy wuzyskaniu awansu spoecznego. WSingapurze zaprzestaje si
uywania wdomu jzyków azjatyckich,
przechodzc na angielski, poniewa
jego rynkowa warto przewaa w rachunku korzyci dla dzieci. Podobnie
byo wprzypadku Irlandczyków, którzy
wXIX wieku zaczli masowo przechodzi na jzyk angielski. Jzyk irlandzki utosamiano bowiem z wiejskim
sposobem ycia, izolacj i ubóstwem,
podczas gdy angielski uosabia jedno
z najpotniejszych mocarstw wiata.
wiadomo wartoci jzyka gaelickiego, sigajcego 2500 lat wstecz dotara do wadz dopiero po zako
czeniu
I wojny wiatowej. Dzi obowizujca
w Irlandii konstytucja uznaje irlandzki
jako pierwszy jzyk urzdowy, sytuujc
Bretonka w stroju ludowym
angielski na drugim miejscu. Niestety
jest to odwrotnie proporcjonalne do
realiów.
W Polsce do niedawna problemem
stao si zagroenie jzyka kaszubskiego. Zmiany przyszy dopiero w 2005
roku, kiedy Kaszubom udao si otrzyma status spoecznoci posugujcej
si jzykiem regionalnym, co spowodowao, e uzyskali w Polsce takie same
prawa, jak mniejszoci narodowe i etniczne. Uznanie za grup posugujc
si jzykiem regionalnym pozwolio na
otrzymanie dotacji pa
stwowych. Od
tego czasu na Kaszubach niesychanie
dynamiczne zaczy powstawa instytucje, organizacje i stowarzyszenia
dziaajce na rzecz kultury ijzyka kaszubskiego. Obecnie uczy si go ponad
17 tysicy uczniów. Wikszo z nich
uczestniczy wzajciach wramach tzw.
„cieki edukacyjnej”, programu edukacji regionalnej lub realizuj kaszubski
jako dodatkowy przedmiot. Modych
ludzi zachca si do nauki jzyka take
poprzez rónego rodzaju gratykacje
(maturzysta, który uzyska najwyszy
wynik zegzaminu zjzyka kaszubskiego otrzymuje nagrod pienin). Jzyk
kaszubski mona równie studiowa na
Uniwersytecie Gda
skim, gdzie wprowadzony zosta kierunek – etnolologia
kaszubska.
W Polsce istniej równie jzyki
zaniedbane, jednym z nich jest jzyk
wilamowski. Od kilkuset lat posuguj
si nim osoby mieszkajce w okolicy
Bielska-Biaej, a sam jzyk wywodzi
si z zachodniej grupy jzyków germa
skich. Negatywnie na jego rozwój
wpyna II wojna wiatowa ipóniejsze czasy PRL. Osoby porozumiewajce si w jzyku wilamowskim byy
przeladowane, poniewa uwaano, e mówi po niemiecku. Obawa
obezpiecze
stwo sprawia, e zaprzestano mówienia w tym jzyku. Obecnie posuguje si nim zaledwie kilkadziesit osób.
W Bretanii, pónocno-zachodnim
regionie Francji, zachowaa si niewielka populacja, która do dzi wada
jedynym jzykiem celtyckim w kontynentalnej czci Europy, który wedug listy UNESCO naley do grupy
powanie zagroonych wyginiciem.
Breto
czycy próbuj jednak walczy
o swoj odrbno kulturow, podejmujc si wielu dziaa
. Jedn zinicjatyw by pomys rodziców, którzy przy
odpowiednim wsparciu stowarzysze
otworzyli w 1977 roku pierwsz niepubliczn szko Diwan (tzn. „zalek”). Ide szkoy byo utworzenie
dwujzycznych bezpatnych szkó (powstaych na wzór istniejcych ju szkó
stowarzyszeniowych, takich jak baskijskie szkoy ikastolas, czy katalo
skie
la Bressola). Wszkoach Diwan dzieci
ucz si tzw. metod immersji (zanurzenia si). Przez pierwszy rok szkoy
dziecko uczy si tylko i wycznie jzyka breto
skiego, adopiero wdrugiej
klasie dochodzi jzyk francuski. Szkoy
Diwan to nie tylko dziaalno edukacyjna, to take program animacyjno-edukacyjny, którego celem jest przyblienie jzyka i kultury breto
skiej,
ale te innych kultur.
Na wiecie w dalszym cigu wystpuje problem rdzennych spoecznoci,
które stay si mniejszoci na wasnym
terytorium ze wzgldu na napyw dominujcej grupy. Tego rodzaju marginalizacja jest szczególnie wyrana zwaszcza w przypadku spoecznoci San
w Afryce Poudniowej, Ajnu w Japonii
iIndian wKalifornii.
WJaponii szczególnie zagroonym
jzykiem pozostaje jzyk ajnu, nalecy do rdzennego ludu, zamieszkujcego wysp Hokkaido. Eksperci
twierdz, e przyczyn problemu jest
brak nauczycieli tego jzyka. Jeszcze
do pocztku XX wieku jzykiem ajnuskim posugiwali si mieszka
cy Wysp
Kurylskich, atake mieszka
cy Sachalinu.
Geografia w szkole ] nr 3/2014
5
Z ZAGADNIEŃ WSPÓŁCZESNEJ GEOGRAFII
Ajnowie sfotografowani przez polskiego etnografa Bronisława Piłsudskiego
Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sakhalin_ainu_men_II.jpg
Gównym czynnikiem, który wpyn
na obumarcie jzyka ajnu jest postpujcy proces asymilacyjny mniejszoci,
atake dyskryminacja osób uznajcych
si za Ajnów. Przyczyn dyskryminacji
mona upatrywa w przeszoci historycznej, oraz specycznych cechach
wygldu tej mniejszoci etnicznej. Do
pocztku XVII wieku Ajnowie byli wojowniczym i niepodlegym narodem,
okrelanym przez Japo
czyków jako
„ezo”, czyli barbarzy
cy, obcy. Jednak
midzy XVII aXIX w. doszo do asymilacji Ajnów zJapo
czykami, co wefekcie
pozbawio ich odrbnoci kulturowej
i narodowej. Ajnowie zdecydowanie
róni si od przewaajcej wtym obszarze geogracznym ludnoci o mongoloidalnych cechach antropometrycznych. Nie posiadaj charakterystycznego skosu oczu, maj bia barw skóry
i dugie gowy z szerokimi, paskimi
twarzami o gboko wtopionych, brzowych oczach. Dyskryminacja Ajnów
przejawiaa si midzy innymi wproblemach z zawieraniem mae
stw
z innymi Japo
czykami, a take ze
znalezieniem pracy. Przeomowym dla
mniejszoci wydarzeniem byo wprowadzenie w 2008 roku przez japo
skie Zgromadzenie Narodowe uchway,
uznajcej Ajnów za rdzennych mieszka
ców Japonii.
6
Geografia w szkole ] nr 3/2014
Na zachodnim wybrzeu USA
w Kalifornii, w czasach tzw. „gorczki zota”, przypadajcej na 1850 rok,
istniao okoo stu jzyków autochtonicznych. Obecnie przetrwao ich zaledwie 50. Podstawowym jzykiem
komunikacji dla Indian jest przede
wszystkim angielski, a tylko ok. 28%
ludnoci rdzennej posuguje si ojczystymi jzykami. Przyczyn tej sytuacji
byo wyginicie wielu plemion. Ponadto podkoniec XIX w. rzd Stanów
Zjednoczonych obj india
skie dzieci
systemem przymusowego szkolnictwa.
Dzieci uczyy si w szkoach z internatami, które znajdoway si daleko
od rodzinnych rezerwatów. Nauka
wszkoach odbywaa si po angielsku
i obowizywa zakaz posugiwania si
rodzimymi jzykami.
Szczególnie zagroonymi jzykami
w Stanach Zjednoczonych s jzyki
hoka
skie. Nale one do rdzennych
jzyków uywanych na terenie Arizony, Kolorado, Kalifornii, w Newadzie,
Teksasie i Nowym Meksyku. W krytycznej sytuacji znalaz si chociaby
jzyk aczomawi. W1991 roku sporód
1500 Aczomawi zamieszkujcych pónocno-wschodni Kaliforni zaledwie
dziesiciu posugiwao si rdzennym
jzykiem. W 2000 roku byo ich ju
tylko 8.
Najlepiej zachowanymi tubylczymi
jzykami posuguj si Indianie z poudniowego zachodu. Nale do nich
Nawahowie, Hopi i Pueblo, wród
których zdecydowana wikszo nadal pielgnuje rodzim mow, atake
Apacze, sporód których a 40% posuguje si swoim rodzimym jzykiem.
Na t sytuacj moga wpyn ich liczebno, a take polityka USA. Nawahowie s najwikszym india
skim
plemieniem Ameryki Pónocnej. Licz
blisko 300 tysicy osób, aich jzykiem
posuguje si ponad 100 tysicy czonków (przewanie na terenie Arizony,
Nowego Meksyku, Utah iKolorado).
Jzyk nawaho znalaz szczególne
zastosowanie w czasie II wojny wiatowej. Posugiwao si nim wtedy ameryka
skie wojsko, angaujc Indian
do przekazywania zaszyfrowanych informacji, które byy niezrozumiae dla
wroga.
Innym przypadkiem zagroenia
jzyka i kultury jest Tybet. Po proklamowaniu Chi
skiej Republiki Ludowej
w1949 roku Tybet znalaz si wstree
jej wpywów jako region autonomiczny. Wadze chi
skie dyy jednak do
ograniczenia oddziaywania politycznych i spoecznych wizi Tybeta
czyków. Suyo temu odbieranie
ziemi chopom, niszczenie klasztorów
iwity
. Wwyniku powstania iantychi
skich protestów wiele osób zgino, tysice zostao uwizionych ipoddanych torturom, a okoo 80 tysicy
wyemigrowao.
Cho tybeta
ski wci jest nauczany w pierwszych klasach szkoy podstawowej, to w przewaajcej liczbie
szkó rednich, a take w szkoach
wyszych zajcia prowadzone s tylko w jzyku chi
skim. W ten sposób
chi
skie wadze utrudniaj nauk rodzimego jzyka oraz przyczyniaj si
do niskiego poziomu wyksztacenia
Tybeta
czyków.
Na krytyczn sytuacj jzyka i ludnoci tybeta
skiej wpywa take wzrastajca liczba ludnoci napywowej.
Obecnie Tybet zamieszkuje 6 mln Tybeta
czyków iokoo 7,5 mln Chi
czyków.Jzyk chi
ski obejmuje wszystkie
dziedziny ycia, std coraz wicej Tybeta
czyków podejmuje próby ratowania swojego jzyka. Du rol odgrywaj w tym mnisi, studenci oraz
aktywici zorganizacji pozarzdowych
zcaego wiata.
Prnie dziaa równie emigracja
tybeta
ska wIndiach. Utworzono tam
szkoy, klasztory iuniwersytety.