artykuł - sympozjum - Uniwersytet Pedagogiczny

Anna Waligóra-Huk
[email protected]
Wydział Pedagogiki i Psychologii
Uniwersytet Śląski
Katowice
Cyberbaiting – nauczyciel ofiarą agresji elektronicznej
Wstęp
Współczesne rozwiązania w dziedzinie technologii komunikacyjno-informacyjnej
coraz częściej wykorzystywane są przez dzieci i młodzież, stając się ich naturalnym
środowiskiem funkcjonowania w świecie rówieśników i osób dorosłych. Jak pisze Marta
Wrońska, przestrzeń medialna stanowi dla adolescenta obszar ważniejszy i bardziej realny
niż otaczająca go rzeczywistość [Wrońska, 2013, s. 466]. W tym względzie rozwój
technologii informacyjnej, poza pozytywnymi aspektami, ma również negatywne strony
wykorzystania mediów, których skutkiem jest między innymi występowanie różnorodnych
form agresji elektronicznej.
1. Wprowadzenie w problematykę zjawiska cyberprzemocy
Zmierzając ku wyjaśnieniu zjawiska, jakim jest cyberbaiting, należy wpierw
zrozumieć, czym jest cyberbullying. W ujęciu zagranicznych naukowców, cyberprzemoc
(ang. cyberbullying) dotyczy planowego, wielokrotnego i wrogiego wykorzystania Internetu
i pokrewnych technologii, w celu wyrządzenia szkody, krzywdy, przykrości innym ludziom
[Keith, Martin, 2005, s. 224-228]. Termin cyberprzemoc po raz pierwszy zastosował
kanadyjski pedagog i działacz Bill Belsey, na określenie wykorzystania technologii
informacyjnych i komunikacyjnych do zamierzonego, powtarzalnego i wrogiego zachowania
jednostki lub grupy, mającego na celu zaszkodzenie drugiej osobie [Patchin, Hinduja, 2006,
s. 148-169]. Saamer Hinduja i Justin W. Patchin, wybitni znawcy problematyki podkreślają,
że cyberprzemoc to wszelkie świadome, celowe i wielokrotne działania, ukierunkowane na
wyrządzenie krzywdy drugiej osobie, z wykorzystaniem komputera, telefonu komórkowego
i innych urządzeń elektronicznych [Hinduja, Patchin, 2011, s. 1], a wyznaczniki ustalone
przez naukowców służą za powszechnie przyjmowane ujęcie definicyjne zjawiska.
Podkreślić należy, iż cyberprzemoc immanentnie wiąże się z działalnością planowaną,
podejmowaną wielokrotnie, zatem pojedyncze zdarzenie, polegające na niewybrednym
zachowaniu się wobec drugiej osoby lub grupy w Sieci, nie może zostać określone mianem
cyberbullyingu. Zdaniem autorów, cyberprzemoc obejmuje działania, takie jak zastraszanie,
grożenie, nękanie, upokarzanie i dręczenie [Hinduja, Patchin, 2009, s. 5]. Oprócz
wymienionych form także flaming, prześladowanie, podszywanie się, wykluczanie z grona
znajomych i inne [Kowalski, Limber, Agatston, 2010; Pyżalski, 2011 i inni]. Oczywiście
katalog form przemocy z wykorzystaniem mediów stale się poszerza, podobnie jak rozrasta
się repertuar zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży [Jessor, 1977]. W ostatnich latach
pojawiły się nowe zjawiska, takie jak cyberstalking, sexting czy właśnie cyberbaiting, które
1
nie doczekały się jeszcze szerokich i wyczerpujących opracowań naukowych na podstawie
danych zebranych empirycznie.
Jak wskazują wyniki badań prowadzonych zarówno w kraju, jak i zagranicą,
cyberprzemoc jest zjawiskiem występującym na szeroką skalę [Kowalski, Limber, Agatston,
2010; Holla, 2013, s. 80-81; Pyżalski, 2010; Waligóra-Huk, 2013, s. 42-49 i inni]. Wśród
najpopularniejszych raportów badawczych, poświęconych problematyce agresji
elektronicznej wyszczególnić można zwłaszcza badanie organizacji National Children’s
Home [NCH, 2002] dowodzące, iż 16% młodzieży doświadcza cyberprzemocy
z wykorzystaniem telefonów komórkowych; badanie Anty – Bullying Alliance [Smith, 2006],
zgodnie z którym 22% uczniów w wieku 11-16 lat doświadcza różnorodnych form agresji
elektronicznej; badanie Online Victimization Survey, które pozwoliło określić profil cyberagresora. Zgodnie z cytowanymi badaniami, agresorzy najczęściej byli nieletnimi (63%),
osobami płci męskiej (54%) [Finkelhor, Mitchell, Wolak, 2000]. Warto również wymienić
badania dotyczące cyberprzemocy występującej wśród młodzieży w wieku gimnazjalnym,
w oparciu o które można stwierdzić, iż 11% młodych ludzi regularnie stosuje przemoc
z wykorzystaniem mediów [Kowalski, Limber, Agatston, 2010, s. 85-87]. Przytoczone
jedynie selektywnie wyniki raportów badawczych wskazują, iż cyberprzemoc jest zjawiskiem
niewątpliwie istotnym w przestrzeni zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży.
2. Cyberbaiting – charakterystyka problemu
Cyberbaiting jest rodzajem cyberprzemocy, w którym rolę ofiary pełni nauczyciel,
natomiast sprawcami są zazwyczaj uczniowie – dzieci i młodzież, zwłaszcza szkół
gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Proceder ten polega na wykorzystywaniu przez
uczniów telefonów komórkowych, za pomocą których nauczyciel jest fotografowany lub
filmowany w krępujących, obraźliwych lub poniżających okolicznościach. Często uczniowie
podejmują szereg zaplanowanych działań, by doprowadzić nauczyciela do wybuchu
złości, który następnie jest dokumentowany z wykorzystaniem telefonu komórkowego
i rozpowszechniany, a także publikowany w Internecie. Ta forma cyberprzemocy jest
w pewnych aspektach pokrewna w stosunku do zjawiska określanego z języka angielskiego
mianem happy slapping, Typowy akt happy slappingu składa się z dwóch części.
W pierwszej sprawca prowokuje, uderza lub znieważa ofiarę. Całe zajście nagrywane jest
przez sprawcę lub inne osoby. Następnie materiał, zazwyczaj filmowy, publikowany jest
w popularnych serwisach sieciowych lub wysyłany do innych użytkowników za
pośrednictwem telefonów komórkowych [Pyżalski, 2011, s. 97-98]. Ofiarami happy
slappingu bywają zarówno osoby doskonale znane sprawcy, na przykład ze środowiska
szkolnego, jak też osoby zupełnie obce, napotkane na ulicy czy w środkach masowej
komunikacji. W Internecie pojawiają się filmy, na których młodzi ludzie prowokują, poniżają
lub przedrzeźniają przykładowo pijanych mężczyzn, co sprawia im niekłamaną radość.
Takie publikacje stanowią właśnie przykład happy slappingu. Jest to zjawisko nowe, jako
pierwszą datę jego przywołania w mediach podaje się rok 2005. Niestety, zjawisko
to bardzo szybko eskalowało, co poskutkowało udokumentowaniem wielu przypadków
brutalnego slappingu, któremu przydomek happy nie przystoi. Zanotowano przypadki
okrutnych pobić, poniżania ofiar, a także śmierci pokrzywdzonego spowodowanej
2
obrażeniami po pobiciu lub samobójstwem po wydarzeniu [Kowalski, Limber, Agatson,
2008]. Rozwijając wątek wspomnieć należy również o odmianie powyższego zjawiska, jaką
stanowi hopping (ang. podskakiwanie), polegający na przeprowadzeniu bezpośredniej
brutalnej napaści na daną osobę, często zupełnie niewinną i nieznajomą agresorowi oraz
rozpowszechnianie nagranego materiału tysiącom odbiorców. Zjawisko to jest szczególnie
niebezpieczne, ze względu na liczne ofiary zarówno ataków fizycznych, jak i wirtualnego
poniżenia, niemniej coraz częściej pojawia się w Stanach Zjednoczonych, jak i w innych
krajach [Kohler, 2007]. Najbardziej wiarygodnym źródłem informacji na temat popularności
tego typu materiałów są liczniki, wskazujące ilość wyświetleń na serwisach typu You Tube.
Młodzi ludzie prześcigają się w zakresie udostępniania pozornie żartobliwych,
humorystycznych, a częstokroć upokarzających czy krzywdzących publikacji na portalach
społecznościowych. Każdorazowe udostępnienie materiału na portalu typu Facebook
powoduje, iż publikacja widoczna jest dla coraz szerszego grona znajomych, a zatem tempo
kariery, z jaką rozpowszechnia się w Sieci, jest zawrotne. Jedną z form cyberbaitingu
jest także publikowanie oryginalnych lub zmodyfikowanych zdjęć nauczycieli wraz
z charakterystycznymi napisami lub elementami graficznymi, które nadają fotografii
wydźwięk obraźliwy, upokarzający, krzywdzący, poniżający, a czasem także erotyczny.
Tego typu poprzekształcane fotografie określa się mianem memów, a wykonanie ich nie
wymaga znajomości nawet podstaw programowania, bowiem do obróbki zdjęcia wystarczą
najprostsze programy graficzne i elementarne wręcz kompetencje edytorskie. Dodać należy,
iż nauczyciele nie zawsze biegle posługują się nowoczesną technologią. Młodzi pedagodzy
chętnie i często korzystają z mediów społecznościowych, natomiast starszym nauczycielom
– cyfrowym imigrantom [Prensky, 2001] obsługa profili sprawia nierzadko istotny problem.
W rzeczywistości, gdy nauczyciel nieposługujący się biegle komputerem, sporadycznie
korzystający z Internetu czy nieposiadający dostępu do popularnych serwisów
społecznościowych, stanie się ofiarą cyberbaitingu, w zasadzie nie ma możliwości
skutecznego zareagowania na problem i ochrony przed zagrożeniem. Tak szykanowany
nauczyciel może nie być w zupełności świadom tego, iż doświadcza cyberataków ze strony
swoich uczniów, którzy w zasadzie koegzystują dzieląc swoje uczestnictwo na świat realny
i wirtualny. Takie poniżanie nieświadomej ofiary trwa, dopóty nie zostanie ona
poinformowana przez życzliwą sobie osobę. W obliczu tak postawionego problemu
przerażająca wydaje się bezradność i nieświadomość atakowanego nauczyciela, który
może stać się również obiektem kpin i niewybrednych docinków na terenie szkoły, bowiem
agresja elektroniczna coraz częściej przenosi się z gruntu wirtualnego na teren szkolnych
korytarzy i odwrotnie.
3. Skala problemu i próba wyjaśnienia
Wyniki prowadzonych badań, zwłaszcza zagranicznych pokazują, iż problem
cyberbaitingu (ujmowany jako jeden z rodzajów agresji elektronicznej, w którym precyzyjnie
określona jest ofiara ataków – mianowicie nauczyciel), stale rośnie. Według badań
zrealizowanych przez Massachusetts Aggression Reduction Center w Bridgewater State
University, 19,5% chłopców i 13% dziewcząt – uczniów szkoły średniej, przyznało się
do wykonania zdjęcia lub filmu z udziałem nauczyciela bez jego zgody. Sam akt
3
sfotografowania nauczyciela niekoniecznie wiązać się musi z agresją elektroniczną, problem
polega na tym, iż pedagog nigdy nie ma pewności, jakie będą dalsze losy zdjęcia czy filmu
oraz do czyich rąk, za pośrednictwem Sieci, materiał w przyszłości dotrze.
Według Raportu Norton Online Family, na całym świecie, jeden na pięciu nauczycieli
osobiście doświadczył cyberbaitingu lub zna innego nauczyciela, który ma tego typu przykre
doświadczenia [Raport Norton Online Family], zatem problem ten staje się coraz ważniejszą
kwestią nie tylko pedagogiczną, lecz także społeczną.
British National Association of Schoolmasters/Union of Women Teachers (Brytyjskie
Krajowe Stowarzyszenie Nauczycieli/Związek Nauczycielek) podkreśla fakt, iż nauczyciele
często padają ofiarą agresji ze strony swoich uczniów. Z publikacji zagranicznych wyczytać
można, iż NAS/UWT walczyło przykładowo o prawo nauczycielki do odmowy prowadzenia
lekcji dla ucznia, który sfotografował jej dekolt, a następnie rozesłał zdjęcia innym
użytkownikom Sieci. Zgłaszano także podobne przypadki, w których zdjęcia głów
nauczycieli umieszczano na zdjęciach osób nagich (Pupils Not the Only Victims of Cyber
Bullies, 2006). Niedawna ankieta prowadzona przez Teacher Support Network (Sieć
Wsparcia Nauczycieli) oraz Association of Teachers and Lecturers (Stowarzyszenie
Nauczycieli i Wykładowców) wykazała, iż 17% nauczycieli doświadczyło cyberprzemocy ze
strony uczniów [Smith, 2007] co pokazuje, że problem ten stale wzrasta.
Badaniem cyberprzemocy w szkole w Polsce zajmuje się Jacek Pyżalski. W 2010
roku przepytał ponad 2 tysiące uczniów, z których 4% przyznało, że zdarzyło im się
zaatakować nauczyciela w Sieci. Z polskich badań wynika ponadto, iż obraźliwe wpisy to
nie zawsze długotrwałe i wyrachowane znęcanie się w formie cyberstalkingu. Czasem
uczniowie piszą coś pod wpływem emocji, impulsu. 37% badanych przyznało, że zdarzyło
im się napisać do innej osoby coś, co miało być żartem, a sprawiło komuś poważną
przykrość. Badania dowodzą, że prawie co czwarty nauczyciel obawia się wykorzystania
telefonu lub Internetu przeciwko niemu. W przypadku 4% badanych obawy te są bardzo
nasilone. Jednak 58% w ogóle nie obawia się agresji elektronicznej ze strony uczniów
[Suchecka, 2014].
Z najnowszego Raportu Norton Online Family wynika jednak, że 27% nauczycieli
w Polsce bezpośrednio zetknęło się z przypadkiem cyberbaitingu. Z badań płyną wnioski,
iż różnorodne formy cyberprzemocy wobec nauczycieli najczęściej stosują dzieci (72%),
ale – co ciekawe – w 26% przypadków agresorami są ich rodzice. To oni wysyłają wulgarne
maile i nękają głuchymi telefonami, odreagowując – jak oceniają ofiary takich ataków
– własne traumy ze szkolnych czasów i mszcząc się na nauczycielach swoich dzieci
za rzekome krzywdy, jakich sami doznali [Raport Norton Online Family].
Jest wiele powodów, dla których uczniowie atakują nauczycieli z wykorzystaniem
Sieci. Istnieje możliwość, że uczniowie mszczą się na nauczycielu, ponieważ czują się
gnębieni, poniżani lub niesprawiedliwie oceniani na terenie szkoły [Willard, 2007]. Część
teorii zakłada, iż tendencja do stosowania cyberbaitingu wzrasta, ponieważ kultura masowa
staje się coraz bardziej brutalna [Hogan, 2011]. Inni badacze są natomiast zdania,
iż młodzież impulsywnie wykorzystuje nowe technologie, a przyczyną zachowań
ryzykownych są zwłaszcza błędy wychowawcze i nieadekwatne postawy rodzicielskie
[Patchin, Hinduja, 2006].
4
Próbę interpretacji coraz śmielszych i ryzykownych zachowań młodych ludzi w Sieci,
których ofiarami są nauczyciele stanowi teoria rozhamowania, zgodnie z którą akt agresji
elektronicznej, w której sprawca jest anonimowy, może powodować, że po stronie
nieujawniającego swojej tożsamości agresora wystąpi rozhamowanie (ang. disinhibition)
i zaangażuje się on w dysfunkcjonalne zachowania, których nigdy by nie podjął
w przypadku, gdyby jego tożsamość była znana [Joinson, 2009]. Oczywiście anonimowość
nie stanowi jedynej przyczyny wystąpienia rozhamowania – chociaż jest ona jednym
z bardziej istotnych jego motorów. Eliminuje ona, przynajmniej w momencie popełnienia
aktu agresji elektronicznej, ryzyko zidentyfikowania i ewentualnego ukarania sprawcy – co
także w niektórych przypadkach może stanowić zachętę do podejmowania tego typu działań
[Pyżalski 2010, s. 4]. Jednakowoż, obserwując aktywność młodych ludzi na portalach
społecznościowych, dostrzec można, iż coraz rzadziej ukrywają się pod fikcyjnymi
postaciami, a wszelkie informacje i materiały publikują, posługując się najczęściej
rzeczywistymi danymi lub łatwym w identyfikacji pseudonimem.
4. Konkluzje
Niewątpliwie problem agresji elektronicznej, w tym również w aspekcie cyberbaitingu,
będzie stale wzrastał. Wobec powyższych rozważań, szkoły potrzebują konkretnej polityki
ukierunkowanej na zwalczanie takich form agresji elektronicznej [Hogan, 2008]. Natomiast
z cytowanych już badań [Kowalski, Limber, Agatston, 2010] wynika, iż tylko 51% nauczycieli
twierdzi, że szkoła, w której pracują, posiada kodeks postępowania dla nauczycieli
i uczniów, w zakresie komunikowania się ze sobą za pośrednictwem mediów społecznych.
Wnioski płynące z badań Norton Online Family uświadamiają, iż dzieci i młodzież
powinny być na szeroką skalę edukowane w zakresie cyfrowej etykiety dotyczącej
komunikacji z wykorzystaniem mediów [Raport Norton Online Family]. Biorąc pod uwagę
powyższe, zasadna wydaje się konieczność dogłębnego poznania tego nowego zjawiska
społecznego z perspektywy nauczycieli, z uwzględnieniem potrzeby sformułowania
istotnych dla praktyki pedagogicznej wniosków. Na chwilę obecną, niezwykle ważne wydaje
się prowadzenie szeroko zakrojonych badań empirycznych, zmierzających w kierunku
poznania tego szczególnego zjawiska, które – jak można zaobserwować – występuje na
coraz większą skalę. Kolejnym czynnikiem potwierdzającym ważkość prowadzenia badań
we wzmiankowanym obszarze jest niezadowalający stan małej ilości publikacji w wyżej
wymienionym zakresie, zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Najbliższe lata powinny
przynieść dalsze opracowania badawcze w zakresie problematyki cyberprzemocy
skierowanej wobec nauczycieli oraz konkretne wskazówki, dotyczące polityki oświatowej
i profilaktycznej, tak by ofiary, zarówno realne, jak i potencjalne, pozyskały nie tylko głębszą
świadomość, ale również konkretną pomoc i wsparcie.
Bibliografia
Cyberbullying. Red. L. S. Friedman. Wydawca: Greenhaven Press, United States
of America 2011
5
Finhkelhor D., Mitchell K., Wolak J.: Online Victimization: A Report on the Nation’s Youth.
National Center for Missing & Exploited Children.
http://www.unh.edu/ccrc/Youth_Internet_info_page.html [dostęp 1.05.2014]
Hinduja S., Patchin J. W.: Offline Consequences of Online Victimization: School Violence
and Delinquency. „Journal of School Violence” 2007, nr 6(3)
Hinduja S., Patchin J. W.: Bullying beyond the Schoolyard: Preventing and Responding
to Cyberbullying. Wydawca: Corwin Press, United States of America 2009
Hinduja S., Patchin J. W.: Cyberbullying: Identification, Prevention and Response.
Wydawca: Dude Publishing, United States of America 2011
Hogan S.: Cyber Bully: The Schoolyard Bully Now Has a Screen Name. „Times
Publications” 2008, October
Hogan S.: Cyberbullying Is Worse than Traditional Bullying. [W:] Cyberbullying.
Red. L. S. Friedman. Wydawca: Greenhaven Press, United States of America 2011
Holla K.: Kybersikana. Wydawca: Iris, Słowacja 2013
Jessor R.: Problem – Behavior Theory, Psychosocial Development, and Adolescent
Problem Drinking. „British Journal of Addiction” 1977, Vol. 82, Iss. 4
Joinson A. N.: Przyczyny i skutki rozhamowanego zachowania w Internecie. [W:] Internet
a psychologia. Możliwości i zagrożenia. Red. J. Paluchowski. PWN S.A., Warszawa 2009
Keith S., Martin M.E.: Cyber-bullying: Creating a Culture of Respect in a Cyber World.
„Reclaiming Children & Youth” 2005, nr 13, s. 224-228
Kohler C.: Teen Tube Terrors. http://www.cablevisioneditorials.com [dostęp: 23.01.2014]
Kowalski R. M., Limber S. P., Agatson P. W.: Cyber Bullying. Bullying in the digital age.
Wydawca: Blackwell Publishing Ltd, United States of America 2008
Kowalski R. M., Limber S. P., Agatston P. W.: Cyberprzemoc wśród dzieci i młodzieży.
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010
National Children’s Home: 1 in 4 Children are Victims of On-line Bullying. 2002.
http://www.nch.org.uk [dostęp 1.05.2014]
Patchin J. W., Hinduja S.: Bullies move beyond the schoolyard: A preliminary look
at cyberbullying. „Youth Violence and Juvenile Justice” 2006, nr 4, s. 148-169
Prensky M.: Digital Natives, Digital Immigrants. „On the Horizon”, MCB University Press,
2001 Vol. 9, No. 5, October
Pupils Not the Only Victims of Cyber Bullies, Says NAS / UWT. „Education Parliamentary
Monitor” 2006, 231, 4
Pyżalski J.: Polscy nauczyciele i uczniowie a agresja elektroniczna – zarys teoretyczny
i najnowsze wyniki badań. [W:] Człowiek i uzależnienia. Red. M. Jędrzejko, D. Sarzała.
Wydawca: Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Oficyna Wydawnicza
ASPRA-JR, Pułtusk – Warszawa 2010
Pyżalski J.: Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Sopot 2011
6
Raport Norton Online Family. http://bullying.about.com/Raport Norton Online Family [dostęp
1.05.2014]
Smith P., Mahdavi J., Carvalho M., Tippett N.: An Investigation into Cyber Bullying, Its
Forms, Awareness and Impact, and Relationship Between Age and Gender in Cyber
Bullying. A Report to the Anti – bullying Alliance. http://www.dfes.gov.uk [dostęp 1.05.2014]
Smith A.: Cyber Bullying Affecting 17% of Teachers. „The Guardian” 2007, 20 stycznia.
http://www.education.guardian.co.uk [dostęp 1.05.2014]
Suchecka J.: Wirtualna zemsta za realną pałę. „Gazeta Wyborcza” 2014, 30 marca.
http://wyborcza.pl/Wirtualna_zemsta_za_realna_pale__Uczniowie_gnebia.html [dostęp
1.05.2014]
Tettegah S.Y., Betout D., Taylor K.R.: Cyber-bullying and schools in an electronic era.
[W:] Technology and Education: Issues in administration, policy and applications in k12
school. Red. R. Hunter. Wydawca: Emerald Group Publishing, London 2006, s. 17-28
Waligóra-Huk A.: Nauczyciele wiejskich szkół gimnazjalnych a problem cyberprzemocy.
„Kognitywistyka i Media w Edukacji” 2013, nr 2
Willard N. E.: Cyberbullying and Cyberthreats. Responding to the Challenge of Online Social
Aggression, Threats, and Distress. Wydawca: Research Press, United States of America
2007
Wrońska M.: Dorastanie w środowisku cyfrowym – od immersji, poprzez bezkrytyczną
fascynację, do kultury medialnej. [W:] Człowiek – Media – Edukacja. Red. naukowa
J. Morbitzer i E. Musiał. Wydawca: Katedra Technologii i Mediów Edukacyjnych,
Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków 2013, s. 466-474
7