UCZNIOWIE Z OPÓŹNIONYM ROZWOJEM MOWY Pracując w

UCZNIOWIE Z OPÓŹNIONYM ROZWOJEM MOWY
Pracując w klasach integracyjnych lub w szkołach specjalnych wielu nauczycieli spotyka
dzieci z zaburzeniami komunikacji językowej. Nie zawsze wiemy jak efektywnie z nimi
pracować. W naszej szkole jest kilkoro takich dzieci z myślą o nich, przestawiam zagadnienia
dotyczące zaburzeń komunikacji językowej i pracy z takimi uczniami w klasie.
Opanowywanie języka przez dziecko jest jednym z najbardziej godnych uwagi
i zachwycających osiągnięć w ludzkim rozwoju. Dziecko nie rodzi się z żadną uprzednio
zmagazynowaną w jego mózgu możliwą wypowiedzią, którą mogłoby zastosować. Każdy z nas
musi nauczyć się mówić. Język jest przyswajany raczej łatwo, i to przez bardzo małe dzieci.
Niestety proces nabywania umiejętności językowych u niektórych dzieci przebiega
nieprawidłowo.
Jeżeli kształtowanie się mowy we wszystkich bądź w niektórych jej aspektach będzie
przebiegało niezgodnie z normą przewidzianą dla danej grupy wiekowej, będziemy mówić
o opóźnionym rozwoju mowy. Opóźniony rozwój mowy jest rezultatem indywidualnego tempa
i rytmu rozwoju, lecz może być także konsekwencją poważnych zaburzeń rozwoju. Zjawiska
tego nie można analizować jedynie z punktu widzenia jego przyczyn lub objawów. Należy
analizować je w kontekście społecznym, w jakim dzieci z opóźnionym rozwojem mowy
funkcjonują.
Podstawowe sfery rozwoju, które mogą ulegać zaburzeniom i zakłóceniom według R.
Vasty, M. M. Haitha, S.A. Millera (1995) to:
- rozwój motoryczny
- rozwój sensoryczny i percepcyjny
- rozwój poznawczy
- rozwój językowy
- rozwój społeczny
- rozwój emocjonalny
- rozwój moralny.
Zaburzeniami mowy i języka, jak podaje G. Jastrzębowska (1999,) nazywamy zaburzenia
komunikacji językowej u dzieci związane z brakiem lub niedostatecznym wykształceniem się
kompetencji lub/i sprawności realizacyjnych, występujące w okresie najbardziej intensywnego
rozwoju mowy i języka. Zaburzenia rozwoju mowy i języka przejawiają się zarówno w rozwoju
mowy ekspresyjnej jak i w rozumieniu komunikatów werbalnych. Objawami zaburzeń rozwoju
mowy według G. Jastrzębowskiej mogą być:
- brak rozwoju mowy
- utrata wcześniej nabytych zdolności językowych
- zahamowanie, zatrzymanie rozwoju
- regres do wcześniejszych stadiów rozwoju.
Zaburzenia rozwoju mowy mogą zaburzać rozwój innych funkcji psychomotorycznych, jak
również zaburzenia rozwoju psychomotorycznego mogą bezpośrednio doprowadzić do zaburzeń
rozwoju mowy.
Według DSM-IV przyczyny zaburzeń komunikacji są najczęściej nieznane. G. Jastrzębowska
podaje, że nie są one następstwem:
-
upośledzenia umysłowego
zaburzeń w sferze motoryki mowy
zaburzeń sensorycznych
zaburzeń peryferyjnych mechanizmów mowy (np. rozszczep podniebienia)
schorzeń neurologicznych (np. MPD)
nieprawidłowego środowiska.
Do grupy zaburzeń komunikacji zalicza się :
1. Zaburzenia fonologiczne (rozwojowe zaburzenia artykulacyjne). Podstawową cechą tych
zaburzeń jest niezdolność do używania rozwojowo oczekiwanych dźwięków mowy,
odpowiednich dla danego wieku.
2. Zaburzenia ekspresji językowej.
Zaburzenia te przejawiają się : ograniczonym
słownictwem, agramatyzmami, trudnościami w przypominaniu sobie słów.
3. Połączone recepcyjno- ekspresyjne zaburzenia mowy i języka. Istotą tych zaburzeń są
zarówno zaburzenia ekspresji mowy jak i trudności w zrozumieniu słów lub zdań.
4. Niespecyficzne zaburzenia komunikacji. Ta grupa zaburzeń obejmuje te nieprawidłowości,
które różnią się od specyficznych zaburzeń komunikacji (do tej grupy zalicza się np.
zaburzenia barwy mowy).
5. Jąkanie. W DSM-IV jest rozumiane jako zaburzenie normalnej płynności i czasowego
rozkładu mowy.
Poza tym należy pamiętać, że zaburzenia komunikacji mogą towarzyszyć innym,
całościowym zaburzeniom rozwojowym, takim jak: zaburzenia sprawności ruchowej, połączone
postępujące zaburzenia rozwojowe (np. autyzm) i inne zaburzenia wieku dziecięcego
(np. mutyzm, reaktywne zaburzenie więzi).
Zagadnienie opóźnienia rozwoju mowy nie zostało dotychczas dokładnie opisane. Pojęcie to
jest wieloznaczne. Jest ono tak samo mało sprecyzowane jak określenie prawidłowego rozwoju
mowy. Opóźnienie rozwoju mowy może dotyczyć poszczególnych aspektów mowy, może
również obejmować całokształt jej rozwoju. Jak podaje I. Spionek. ORM może mieć charakter
izolowany lub może wiązać się z innymi zaburzeniami rozwojowymi.
W literaturze możemy odnaleźć różne sposoby ujmowania tego zagadnienia:
1.
2.
-
Badacze analizujący objawy opóźnionego rozwoju zwracają uwagę na:
moment pojawiania się kolejnych stadiów rozwoju mowy
czas między poszczególnymi etapami kształtowania się mowy
stopień opanowania języka na wszystkich jego poziomach
poziomy i aspekty mowy, które rozwijają się z opóźnieniem
poziom sprawności komunikacyjnej.
Analizując przyczyny opóźnionego rozwoju mowy wyróżnia się różne postacie
opóźnionego rozwoju mowy:
zewnątrzpochodne i wewnątrzpochodne
będące przejawem indywidualnego tempa dojrzewania OUN lub zaburzeń rozwojowych
mające podłoże somatyczne lub psychiczne
będące następstwem czynników patogennych działających na rozwijający się organizm.
3. G. Jastrzębowska analizując patomechanizm opóźnionego rozwoju mowy zwraca uwagę
na:
- jakie jest pochodzenie opóźnienia i jakie są jego konsekwencje dla dalszego rozwoju
- czy upośledzenie rozwoju mowy jest pierwotne czy wtórne
- czy ORM jest następstwem zaburzenia czy zakłócenia rozwoju mowy
- jaki jest wpływ ORM na funkcjonowanie poznawcze i społeczno-emocjonalne dziecka.
Według G. Jastrzębowskiej (1999) opóźniony rozwój mowy to zjawisko występujące u
dzieci, polegające na wolniejszym niż u rówieśników wykształcaniu się zdolności
ekspresyjnych lub/i percepcyjnych co powoduje, że dynamika ich rozwoju jest odchylona
od normy. Zjawisko to może być wywołane różnymi przyczynami. Zazwyczaj jest
obserwowane od pierwszych etapów rozwoju mowy.
Według H. Spionek istnieje 6 wskaźników ORM, są to:
- późniejsze pojawienie się gaworzenia
- późniejsze pojawienie się pierwszych słów
- ubóstwo słownika czynnego i biernego, brak niektórych części mowy
- późniejsze pojawienie się zdań prostych i złożonych
- zbyt długo utrzymujące się struktury gramatyczne
- zbyt długo utrzymująca się wadliwa wymowa różnych dźwięków mowy, czyli przedłużający
się okres swoistej wymowy dziecięcej.
W literaturze możemy odnaleźć wiele klasyfikacji. Najczęściej odnajdujemy podział na
dwa podstawowe typy ORM: specyficzne opóźnienie rozwoju mowy i niespecyficzne
opóźnienie rozwoju. W obu typach opóźnień występują podobne objawy, ale zaburzenia te
różnią się pod względem etiologii i znaczenia dla postępowania terapeutycznego.
1.
2.
3.
4.
5.
Do specyficznego opóźnienia rozwoju mowy zalicza się:
Wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy
Zespół opóźnienia mowy czynnej
Opóźnienie rozwoju artykulacji (dyslalia rozwojowa)
Rozwojowa (fizjologiczna) niepłynność mowy (jąkanie rozwojowe).
Opóźnienie rozwoju mowy wynikające z zaniedbań środowiskowych.
Do niespecyficznych zaburzeń rozwoju mowy zalicza się:
1. Zaburzenia rozwojowe – uszkodzenie lub opóźnienie rozwoju struktur odpowiedzialnych za
czynności mowy istnieje od początku procesu rozwojowego (mowa od początku kształtuje się
na patologicznej podstawie). Do zaburzeń rozwojowych mowy zalicza się:
-
Zaburzenia specyficzne – ich przyczyny są trudne do określenia, najczęściej są to czynniki
genetyczne lub nieprawidłowości konstytucjonalne. Zaburzenia nie są wynikiem innych
zaburzeń. Zaburzenia języka są pierwszoplanowymi i często jedynymi objawami zaburzeń
rozwoju. Mogą im towarzyszyć trudności w czytaniu, pisaniu, zaburzenia kontaktów
interpersonalnych, zaburzenia emocjonalne. Do zaburzeń specyficznych zalicza się:
Specyficzne zaburzenia artykulacji (rozwojowe zaburzenia artykulacji, rozwojowe zaburzenia
fonologiczne, funkcjonalne zaburzenia artykulacji, dyslalia)
Zaburzenia ekspresji mowy (dysfazja rozwojowa ekspresyjna, afazja rozwojowa ekspresyjna)
-
Zaburzenia percpcyjno – ekspresyjne (afazja rozwojowa percepcyjna, dysfazja rozwojowa
percepcyjna, afazja Wernickiego, wrodzone zaburzenia percepcji słuchowej, głuchota słów)
Zespół Landau – Klefnera (nabyta afazja z padaczką)
Jąkanie wczesnodziecięce
Giełkot
Mutyzm wybiórczy
Zaburzenia rozwoju mowy i języka nieokreślone
Zaburzenia rozwoju mowy i języka związane ze specyficznymi zaburzeniami rozwoju funkcji
motorycznych, a także z mieszanymi specyficznymi zaburzeniami rozwojowymi.
Zaburzenia związane z parcjalnymi zaburzeniami rozwoju – ich przyczyną są uszkodzenia
struktur odpowiedzialnych za przebieg procesów poznawczych, intelektualnych i
wykonawczych. W tym przypadku zaburzenia rozwoju mowy i języka są zaburzeniami
wtórnymi, wynikają z innych zaburzeń rozwojowych (np. upośledzenie umysłowe, upośledzenie
motoryki, upośledzenie sensoryczne) do grupy zaburzeń mowy związanych z zaburzeniami
parcjalnymi zalicza się zaburzenia wynikające z:
- Niedosłuchu
- Upośledzenia rozwoju umysłowego
- Zaburzeń neurologicznych (np. MPD)
- Defektów strukturalnych obwodowych mechanizmów mowy (np. rozszczepy podniebienia).
Zaburzenia będące składową rozległych zaburzeń rozwojowych – zaburzenia te
charakteryzują się jakościowymi nieprawidłowościami na poziomie: interakcji społecznych,
komunikacji, ograniczonego repertuaru zachowań. Do całościowych zaburzeń rozwojowych,
którym towarzyszą zaburzenia komunikacji zalicza się:
- Autyzm dziecięcy
- Autyzm atypowy
- Zespół Retta
- Inne dziecięce zaburzenia dezintegracyjne
- Inne rozległe zaburzenia rozwojowe
2. Zaburzenia nabyte – początkowo prawidłowy rozwój mowy zostaje nagle zaburzony, w
takich przypadkach czynnik patologiczny powoduje zatrzymanie rozwoju mowy, regres do
wcześniejszych stadiów, utratę zdolności rozumienia. Nabyty w pewnym momencie deficyt
towarzyszy dalszemu procesowi rozwojowemu. Do zaburzeń nabytych zalicza się:
Afazję i dysfazję nabytą
Głuchotę nabytą
Jąkanie traumatyczne
Mowę laryngektomowanych
Zaburzenia będące następstwem deprywacji środowiskowych.
Jeżeli chcemy efektywnie pracować z naszymi uczniami z opóźnieniem rozwoju mowy
musimy ustalić przyczyn ich trudności. Tylko pełna diagnoza pozwala opracować odpowiedniego
programu terapeutycznego. Pierwszym etapem postępowania diagnostycznego jest
zakwalifikowanie danego przypadku do grupy samoistnych lub niesamoistnych opóźnień
rozwoju mowy.
Podczas diagnozowania SORM należy przede wszystkim wykluczyć istnienie
jakichkolwiek zaburzeń rozwoju. Jak podaje E. Dilling – Ostrowska należy zwrócić uwagę na
następujące czynniki:
- SORM występuje dwu lub trzykrotnie częściej u chłopców niż u dziewczynek
- u większości tych dzieci stwierdza się leworęczność
- u 20 – 50 % przypadków SORM jest dziedziczne
- u dzieci tych często obserwuje się opóźniony rozwój ruchowy (dzieci zaczynają później
chodzić, siadać itd.).
Podczas diagnozowania NORM zwracamy uwagę na zaburzenia rozwoju
psychoruchowego, które są pierwotne, a którym towarzyszą zaburzenia w sferze komunikacji.
Według G. Jastrzębowskiej poza tym niepokojące mogą okazać się następujące czynniki:
- przedłużenie poza granicę 5 lat opóźnienie rozwoju mowy
- zaburzenia zarówno w sferze rozumienia jak i mówienia
W przypadku rozpoznania NORM należy najpierw rozpocząć terapię zaburzenia
pierwotnego, ale terapię logopedyczną włączyć jak najwcześniej.
Postępowanie diagnostyczne w przypadku ORM będzie przebiegało według następujących
etapów:
1. Badania wstępne
A. Wywiad – pozwala uzyskać podstawowe informacje na temat dziecka, takie jak: stan
zdrowia, rozwój psychoruchowy, rozwój mowy, ciąży matki, przebytych przez dziecko
chorób, wpływu czynników zewnętrznych.
B. Obserwacja – pozwala zebrać informacje na temat zachowań dziecka (także zachowań
werbalnych), ogólnej sprawności ruchowej i manualnej, mimiki twarzy, ruchów
mimowolnych, sposobu komunikowania się z rodzicem, logopedą.
C. Orientacyjne badanie mowy – ma na celu wstępne rozpoznanie w charakterze trudności
dziecka. W związku z tym bada się następujące umiejętności: rozumienie mowy, stopień
zrozumiałości wypowiedzi dziecka, poziom rozwoju mowy (etap rozwoju mowy),
reagowanie na polecenia, odpowiadanie na pytania, logika wypowiedzi, płynność i tempo
mowy.
D. Badania uzupełniające – mają na celu wstępne rozpoznanie przyczyn ORM. Zalicza się do
nich: badanie praksji (sprawności artykulatorów), badanie stanu anatomicznego
artykulatorów, badanie percepcji słuchowej, badanie słuchu fonematycznego, orientacyjne
badanie słuchu. W przeprowadzeniu badań uzupełniających może pomóc nam szkolny
logopeda.
2. Badania specjalistyczne
Celem badań specjalistycznych jest wykluczenie (w przypadku SORM) lub stwierdzenie (w
przypadku NORM) zaburzeń rozwoju, takich jak zmiany w CUN (afazja), upośledzenie
umysłowe (oligofazja), MPD (dysartria), niedosłuch, rozszczepy podniebienia i warg
(palatolalia), autyzm, zaburzenia psychiczne (schizofazja), zaburzenia emocjonalne (mutyzm).
Badaniami specjalistycznymi są:
A. Badania neurologiczne
B. Badania psychologiczne
C. Badania neuropsychologiczne
D. Badania pedagogiczne
E.
F.
G.
H.
I.
J.
Badania audiologiczne
Badania foniatryczne
Badania audiologiczne
Badania chirurgiczne
Badania ortodontyczne
Badania psychiatryczne.
Postępowanie terapeutyczne w przypadku ORM będzie ściśle wiązało się z typem
zaburzenia, będzie przebiegało inaczej w przypadku SORM, inaczej w przypadku NORM.
Poniżej omówię krótko terapię obu typów zaburzeń.
W przypadku gdy mamy do czynienia z dzieckiem, które ma SORM zaleca się przede
wszystkim stymulowanie rozwoju mowy dziecka – stymulowanie oznacza w tym przypadku
odpowiednie wzorce językowe, postawy, styl i atmosferę wychowawczą. Wszystkie te czynniki
mają pomóc w wytworzeniu optymalnych warunków dla rozwoju mowy dziecka. Według
U. Parol terapia mowy dziecka powinna przebiegać zarówno w domu jak i w szkole. Powinna
obejmować:
1.
2.
3.
4.
5.
Rozumienie mowy
Rozwijanie i wzbogacania słownictwa
Stosowanie adekwatnych form gramatycznych
Sprawność językowa (w obszarach: ja, rodzina, dom, podwórko, ulica, sklep)
Słuch muzyczny i fonematyczny.
Zupełnie inaczej będzie przebiegała terapia NORM. Postępowanie terapeutyczne będzie
obejmowało zarówno stymulację funkcji związanych z mową jak i pracę nad specyficznymi
trudnościami danego dziecka. W odniesieniu do tej grupy dzieci terapia logopedyczna będzie
częścią terapii kompleksowej prowadzonej przez wielu specjalistów.
1. Terapia NORM pochodzenia korowego powinna obejmować pracę nad ekspresją werbalną,
kształceniem języka dziecka, likwidacją agramatyzmów, prawidłowym konstruowaniem zdań
prostych i złożonych, prawidłową prozodią.
2. Terapia NORM dzieci upośledzonych umysłowo powinna zmierzać do nauczenia ich
werbalizowania myśli, komunikowania potrzeb, emocji, umiejętności zadawania pytań i
udzielania odpowiedzi. Cele te osiąga się poprzez ogólnorozwijające ćwiczenia
logopedyczne, ćwiczenia ruchowe, ukierunkowaną zabawę i elementy muzyki.
3. Terapia NORM dzieci głuchych i niedosłyszących powinna obejmować trzy etapy:
przygotowanie do nauki mowy, nauczanie mowy, kształcenie rozumienia mowy.
4. Terapia NORM dzieci z uszkodzeniami obwodowego narządu mowy powinna być
poprzedzona przywróceniem prawidłowych warunków anatomicznych. Sama terapia
logopedyczna będzie przede wszystkim polegała na wypracowaniu sprawności
artykulacyjnych.
5. Terapia NORM dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym powinna obejmować: naukę
gryzienia, połykania śliny, usprawnianie oddychania, fonacji, artykulacji i słuchu
fonematycznego.
6. Terapia NORM dzieci z zaburzeniami procesów emocjonalno – motywacyjnych powinna być
połączona z terapią psychologiczną i obejmować: ćwiczenia w mowie dialogowej, ćwiczenia
w nazywaniu czynności, ćwiczenia w rozumieniu znaczenia słów i sytuacji, kształtowanie
myślenia słowno – pojęciowego.
Ja w swojej pracy z dziećmi z ORM wykorzystuję program stymulacji rozwoju mowy wg U.
Parol. Obejmuje on następujące elementy:
-
kształtowanie więzi emocjonalnych rodziców z dzieckiem
częste rozmowy z dzieckiem
rozbudzanie motywacji do mówienia
prawidłową mowa osób dorosłych ( poprawne tempo, akcent, staranna wymowa,
odpowiednie: ton, barwa, natężenie głosu)
odpowiednią ilość produkcji słownej
budowanie komunikatów ze znanego dziecku słownictwa
używanie prostych konstrukcji gramatycznych
przekształcanie komunikatów dziecka w sensowny tekst
dostosowywanie się do możliwości dziecka
protodialogi (mówienie w obecności dziecka do samego siebie)
wysłuchanie wypowiedzi dziecka do końca
w przypadku nieprawidłowej wypowiedzi dziecka podawanie poprawnej formy
kontakty z rówieśnikami
kontakt wzrokowy podczas rozmowy z dzieckiem.
U. Parol uważa, że oprócz wyżej wymienionych oddziaływań należy prowadzić z dzieckiem
systematyczną terapię logopedyczną. Jej celem powinno być kształtowanie rozumienia mowy,
rozwijanie umiejętności mówienia i używania języka w komunikacji. Wobec tego każdy program
terapeutyczny, który stworzymy dla dziecka z zaburzeniami komunikacji językowej musi
realizowany we współpracy z logopedą, podczas wszystkich zajęć dziecka: edukacyjnych,
terapeutycznych, rewalidacyjnych i logopedycznych, we współpracy z rodziną dziecka.
Opracowała: mgr Agata Szulc
Logopeda w Zespole Szkół Nr 3
im. Marii Grzegorzewskiej we Włocławku
Bibliografia:
1. Adamus B., Logopeda w szkole. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 2000, nr 5.
2. Balejko A., Jak usuwać wady mowy. Białystok 2002.
3. Błachnio K., Kompleksowość logopedyczna podstawą skuteczności logopedycznej. Logopedia
1995, nr 22.
4. Dilling – Ostrowska E., Zaburzenia mowy. [w:] Czochańska J. (red.), Neurologia dziecięca.
Warszawa 2008
5. Jastrzębowska G., Podstawowe problemy logopedii. [w:] Gałkowski T., Jastrzębowska G.
(red.), Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Opole 1999.
6. Parol U., Dziecko z niedokształceniem mowy. Warszawa 1989.
7. Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy. Warszawa 1990.
8. Styczek I., Logopedia. Warszawa 2001.
9. Tarkowski Z., Rozwijanie mowy dziecka. Program terapeutyczno – stymulacyjny. Lublin 2003
10. Vasta R., Haith M. M., Miller S.A., Psychologia dziecka. Warszawa 1995.
11. Zaleski T., Opóźniony rozwój mowy. [w:] Gałkowski T., Tarkowski Z. (red.), Diagnoza i
terapia zaburzeń mowy. Lublin 2007.