ZAMEK I PAŁAC PALATIUM CESARSKIE ("PFALZ") Od czasów

ZAMEK I PAŁAC
PALATIUM CESARSKIE ("PFALZ")
Od czasów merowińskich ośrodkami władzy w państwie Franków i na obszarze jego
kontynuacji na wschodzie są rezydencjonalno-obronne zespoły palatialne ("Pfalze"),
rozproszone po całym terenie państwa. Są one kolejno objeŜdŜane przez monarchę i jego
dwór. Itinerarium (dziennik podróŜy) Henryka II, 1002-1024, wymienia 200 takich objazdów.
Funkcje tego rodzaju ośrodka w czasie pobytu władcy i podczas jego nieobecności są
wielorakie:
- przyjmowanie i kwaterowanie dworu
- zarządzanie daną prowincją cesarstwa
- sprawowanie sądów w zakresie jurysdykcji monarszej
- słuŜenie jako miejsce posiedzeń władz państwowych i synodalnych, spełniających zadania
legislacyjne.
Artystyczna forma palatium ma istotne znaczenie w legitymizacji władzy cesarskiej.
UŜywane są w tym celu elementy ówczesnej architektury sakralnej.
Dopiero w 2 poł. XIII w. władcy budują własne rezydencje jako swe stałe siedziby. Sąsiednie
miasta wykupują opuszczone pałace i przekształcają je na budynki administracyjne. Aula
regia staje się wzorcem dla licznych ratuszy i budowli targowych (por. Gelnhausen, 355*).
ZAMEK
JuŜ Merowingowie nadają w lenno swym wasalom ziemie i ustanawiają prawo wznoszenia na
nich warownych siedzib.
Po śmierci Karola Wielkiego w 814 władza królewska słabnie, a rośnie władza lennych
panów. Wkrótce lenno stanie się dziedziczne i coraz bardziej niezaleŜne od nominacji
królewskiej.
Prawo budowy i posiadania zamku naleŜy wprawdzie jeszcze tylko do króla, ale jest często
łamane. Karol Łysy wydaje w 864 rozkaz burzenia wybudowanych bez pozwoleń zamków,
realizowany jednak z miernym rezultatem.
W tym samym czasie - w końcu IX w. - karoliński system ośrodków palatialnych okazuje się
niezdolny do obrony przed najazdami Duńczyków, Normanów, Węgrów.
Cesarz z dynastii saskiej, Henryk I, 919-936, uzyskuje od Węgrów 10-letni rozejm i
zabezpiecza wschodnią granicę państwa gorączkowo wznoszonymi zamkami. Przeniesienie
prawa władania zamkiem na mieszkających w nim rycerzy (co dziewiąty musiał zasiedlić
jeden z zamków) szybko doprowadziło do ich niezaleŜności. Autokratyczna fala wznoszenia
własnych zamków rozszerza się w ciągu kilku dziesięcioleci na całe państwo. Za panowania
Staufów, w XII i XIII w., osiąga swój szczytowy punkt.
Samodzielność miast i związków miast, a takŜe rozwój broni palnej coraz częściej podają w
wątpliwość funkcjonalność zamków. Trzy wielkie fale niszczące zamki przetaczają się przez
Europę: wojny husyckie w XV w., wojny chłopskie w XVI w. oraz wojna 30-letnia 16181648.
Typy zamków
Zamki zaleŜnie od swojego połoŜenia dzielą się na:
- zamki wyŜynne, zamki na szczytach górskich, zamki na grzbietach górskich,
- zamki nizinne, najczęściej otoczone wodą.
MoŜna wyróŜnić zamki: wieŜowy, basztowy, ścianowy, ścianowy z odbojniami, zatokowy, a
takŜe zamki z domem mieszkalnym (curia maior) i zamki z pałacem.
Zamki kontrolujące pobieranie ceł, zamki przygraniczne, zamki związane z miastami,
cytadele, zamki strzegące szlaków komunikacyjnych, przepraw i przełęczy mają róŜne
funkcje i róŜny jest status ich właścicieli.
Zamki cesarskie ("Pfalz"), królewskie, ksiąŜęce, moŜnowładcze, rycerskie, zamki urzędników
państwowych i kościelnych, wieŜe mieszkalne patrycjatu miejskiego, zamki lenne, zamki
rodowe (alodialne) jako wolna od lenna rezydencja właścicieli ziemskich.
Tylko podział topograficzny na zamki wyŜynne i nizinne nie ulega zmianom. Z tego powodu
pozostałe systematyzacje zamków mają ograniczone ramy czasowe w historii budownictwa
obronnego.
Bardziej interesujące są stylistyczno-architektoniczne formy zamków. Ich wygląd
odzwierciedla funkcje strategii wojennej, funkcje mieszkalne i reprezentacyjne.
Początki północnoeuropejskiego budownictwa zamkowego wyznaczają prehistoryczne,
wznoszone z kamienia, drewna i ziemi wały za obwodowe i drewniane palisady, słuŜące za
schronienie ludności podczas wojny (299*).
W zaleŜności od planu i genezy rozróŜnić moŜna trzy typy średniowiecznych zamków (wg
Herberta de Cabogi):
1. Zamek na planie kolistym
Powstał on z "motte" (łac. mutta = urobek ziemny), formy rozwiniętej przez Normanów w
końcu I tysiąclecia. Urobek ziemi powstały przy budowie okrągłych grobów usypywany był
w pagórek, na którego szczycie wznoszono z kamienia lub drewna wieŜę mieszkalnoobronną. Wzgórze to otoczone jest pierścieniem palisady lub murem. Podobne załoŜenia, o
większych zresztą rozmiarach, powstawały juŜ w państwie Hetytów i w staroŜytnej Syrii.
2. Zamek bizantyjsko-arabski na planie prostokąta
ZałoŜenie to wywodzi się od rzymskiego castrum (293*), wg którego Bizantyjczycy wznoszą
swe kwadratowe, rzadziej prostokątne, zamki. Są one flankowane wieŜami: przejazd przez
bramy chroniony jest opuszczanymi bronami i otworami do wylewania wrzących cieczy. Na
początku VIII w. Arabowie przejmują i doskonalą ten system obronny w licznych zamkach
syryjskich i północnoafrykańskich (301*). Z kolei krzyŜowcy przenoszą ten typ do Anglii,
Francji, Włoch i na Półwysep Pirenejski. Rzadziej spotykany jest on na Bałkanach, gdzie
zadomowi się w następnych stuleciach. Podjęty natomiast zostaje w zamkach krzyŜackich.
3. Nieregularne załoŜenia zamkowe
Rozprzestrzeniły się zwłaszcza w Europie Środkowej. Na ich formę wpływają: liczba
okolicznej ludności (którą zamek miał bronić i która wykorzystywana była jako siła robocza,
a przez to warunkowała wielkość, koszt i tempo budowy), strategiczne znaczenie miejsca oraz
naturalne warunki topograficzne.
PAŁAC
W języku niemieckim funkcjonują nie zawsze wyraźnie rozróŜnialne terminy: "Burg",
"Schloss", "Palast". "Burg" jest na ogół załoŜeniem warownym na wzniesieniu. "Schloss"
moŜe być zarówno zamkiem obronnym, jak i pałacem nie obwarowanym. Pojęcia "Schloss" i
"Palast" bywają często stosowane wymiennie. TakŜe niektóre kamienne domy
średniowiecznego i renesansowego patrycjatu
miejskiego mają formy obronne: przejście od tego typu domów do formy zamku pozostaje
płynne (Palazzo Davanzati, 350*).
Terminy francuskie "maison", "manoir", angielskie "manor house", "place", "house", "hall",
"great house", "palace", polskie "zamek", "pałac", niemieckie "Burg", "Landsitz",
"Herrenhaus", "Schloss" - nie oddają jednoznacznie charakteru danej budowli. MoŜe ona być
zamkiem, pałacem albo teŜ rezydencją zamoŜnego mieszczaństwa czy drobnej szlachty
(Stanley Palace, 366*).
Demokratyzacja XIX-XX w. pogłębia jeszcze terminologiczny zamęt, przenosząc nazwę
"pałac" na budynki publiczne (Pałac Kryształowy, jako hala wystawowa z 1851, 377*;
Palazzetto dello Sport, 1956, 341*). Dewaluacja pojęcia dokonuję się w budownictwie państw
komunistycznych (pałace kultury, pałace ludowe, pałace młodzieŜy), a na Zachodzie ulega
komercyjnej banalizacji (np. "palais de papier" to zwykły sklep z tapetami)
Pałac jako budowla mieszkalno-reprezentacyjna jest najwaŜniejszą formą architektury
monarchii absolutnej. NowoŜytna jego forma, wykształcająca się od XV w., wywodzi się z
trzech źródeł:
- miejskiego domu warownego (wieŜy mieszkalnej, 353*)
- średniowiecznego zamku, którego obronną funkcjonalność zniosło wprowadzenie broni
palnej,
- tradycji willi rzymskiej, 292*.
Ze względu na funkcję i połoŜenie rozróŜnia się:
pałac wiejski, miejski, pałac na wodzie, myśliwski, letni.
Na ogół pałac usytuowany jest:
- na wzniesieniu, niekiedy na miejscu wcześniejszego zamku, nieraz otoczonego wodą, w
naturalnym krajobrazie,
- w obrębie sztucznie ukształtowanego krajobrazu (parku),
- w punkcie zbiegu osi urbanistycznych.
W XVI w. kontynuowane są w architekturze rezydencjonalnej formy centralizujące (Ancy-leFranc*, od 1555; Praga, zamek Gwiazda*, 1555).
Renesans włoski tworzy typ pałacu miejskiego o zblokowanej bryle (308 n.*) oraz rozwinięty
przez Palladia typ prostokątnego pałacu z bocznymi skrzydłami, który zyska popularność w
Anglii i Francji, a potem w całej Europie. Ujęty skrzydłami i korpusem dziedziniec, od
wjazdu zamknięty kratą bądź murem, staje się we Francji XVII w. dziedzińcem paradnym cour d'honneur. Tę formę przejmują liczne pałace późnego baroku w Niemczech, Austrii i
innych krajach Europy.
Pałace późnobarokowe stanowią rozbudowane załoŜenia o olbrzymich rozmiarach, złoŜone z
wielu budowli o róŜnorodnych formach (Ludwigsburg, 327*). Surowej etykiecie
ceremonialnej odpowiada symetria załoŜenia pałacowego i układu wnętrz. Powstaje schemat
układu brył i planu, rozpowszechniony w całej Europie. Korpus główny ("corps de logis")
podkreślony jest na osi ryzalitem lub pawilonem środkowym z dominującym szczytem
frontowym. NaroŜa bezskrzydłowej elewacji ogrodowej zaakcentowane są ryzalitami.
Parter (parter - równieŜ określenie płaskiego kwietnika w ogrodzie, w bezpośrednim
otoczeniu zamku) zawiera westybul, salę ogrodową (sala terrena) i mniejsze pomieszczenia.
Górna kondygnacja (bel étage, piano nobile) jest najwaŜniejszą częścią pałacu i składa się z
biegnącej przez dwie kondygnacje sali reprezentacyjnej i pomieszczeń mieszkalnych
właściciela. Prowadzi do niej klatka schodowa. W średniowieczu jest ona podrzędnym
elementem budowli, jednak od późnego gotyku zyskuje reprezentacyjną rangę (Torgau,
314*). W baroku klatka schodowa bywa jednym z większych pomieszczeń pałacu (316 n.*,
326 n.*). Kaplica pałacowa stanowi czasem pendant do teatru.
W czasach renesansu do wyposaŜenia pałacu wchodzą galeria obrazów i biblioteka. Są one
tworzone jako małe gabinety, korytarzowe, jednostronnie oświetlone przejścia lub ciągi
pokoi, których drzwi leŜą na jednej osi (amfilada, rozwinięta we Francji ok. 1650).
W rozczłonkowaniu fasad pałacowych kraje europejskie wykazują podobnie róŜnorodne
tendencje jak w budowlach kościelnych.
Istotną częścią uzupełniającą barokowego pałacu jest ogród: wedle francuskiej maniery
ukształtowany ściśle geometrycznie, a w stylu angielskim komponowany swobodnie, z
włączeniem naturalnego krajobrazu.
Ostentacja splendoru władców absolutnych dokonuje się często kosztem wyzysku poddanych.
Taki stan rzeczy zaczęto krytykować dopiero w XVIII w. Do tego czasu splendor był w
oczach poddanych formą uprawomocnienia władzy, dającą poczucie stabilności struktury
społeczeństwa. Dla księcia splendor, poza prywatnymi przyjemnościami, oznacza Ŝycie stale
wystawione na widok publiczny. Pałac i ogród są bowiem dostępne dla ogółu (Ludwik XIV
Ŝali się na Ŝebraków snujących się po pałacu wersalskim).
Mimo posiadania okazałej siedziby ksiąŜę znaczną część Ŝycia spędza w podróŜy. Nie
ukończony dziennik podróŜny elektora kolońskiego Klemensa Augusta (1700-1761) wylicza
330 podróŜy w ciągu jego ostatnich 20 lat Ŝycia.
W XVIII w. rozpowszechnione są małe, intymne, kameralne pałacyki. Ucieleśniają one
dąŜenie do ucieczki w wiejską idyllę przed rygorami etykiety dworskiej i Ŝyciem na pokaz. Z
tych samych powodów wchodzi w modę w ParyŜu, jeszcze za panowania Ludwika XIV, hôtel
= miejski pałac arystokracji. W jego salonach rozwijają się formy dekoracyjne i styl Ŝycia,
które jako rokoko i styl Ludwika XVI, stanowią ostatnią fazę baroku.
W przededniu rewolucji francuskiej, u schyłku epoki feudalnej, a potem w XIX w. powstaje
wiele godnych uwagi budowli pałacowych w stylu klasycystycznym. Kulminacją historyzmu
w architekturze rezydencjonalnej są fantastyczne zamki i bajkowe pałace bawarskiego króla,
Ludwika II.