Znaczenie roślin strączkowych w polskim rolnictwie Powierzchnia

Znaczenie roślin strączkowych w polskim rolnictwie
Powierzchnia uprawy
Powierzchnia zasiewów roślin strączkowych w Polsce w okresie ostatnich 25 lat ulegała
dużym zmianom, największą powierzchnię, (ponad 300 tys. ha) zajmowały w 1989 roku.
(rys. 1) Związane to było z planem gospodarczym
realizowanym przez ówczesne władze
naszego kraju opartym na samowystarczalności kraju w surowce wysokobiałkowe do
produkcji pasz treściwych, w którym nasiona roślin strączkowych były głównym źródłem
białka.
W latach 90-tych powierzchnia zasiewów roślin strączkowych była dosyć stabilna i
kształtowała się w granicach 140 - 150 tys. ha, w tym około 100 tys. ha zajmowały pastewne i
około 50 tys. jadalne na nasiona. Od tego okresu obserwuje się powolny przyrost powierzchni
zasiewów roślin strączkowych, a w latach 2010-2014 obserwowany jest znaczący wzrost
zainteresowania tymi gatunkami spowodowany głównie wprowadzeniem dopłat do ich
uprawy. Powierzchnia uprawy roślin strączkowych na nasiona i zielonkę w Polsce w roku
2010 wynosiła ponad 190 tys. ha (rys. 1) i była mniejsza o około 30% niż areał ich uprawy
w roku 2014, kiedy wynosiła 249 tys. ha (GUS)
350
tys. ha
300
250
200
150
100
50
0
ogółem
pastewne
jadalne
Rys. 1 Powierzchnia zasiewów pastewnych i jadalnych strączkowych w Polsce
uprawianych na nasiona w latach 1999-2014.
Regionalne zróżnicowanie uprawy strączkowych
Rośliny strączkowe zajmują zróżnicowaną powierzchnie w poszczególnych rejonach
Polski. W roku 2010 najwięcej strączkowych uprawiane było w woj. mazowieckim,
lubelskim, natomiast w roku 2014 lubelskim, pomorskim i zachodniopomorskim. Natomiast
najmniejszą powierzchnię zarówno w roku 2010 jak i 2014 strączkowe zajmowały w woj.
opolskim, podkarpackim i śląski. Udział roślin strączkowych w strukturze zasiewów w
omawianym okresie zwiększył się o około 29% z 1,80% do 2,32% (rys. 2) Jednocześnie
zanotowano zdecydowane różnice udziału tych gatunków w strukturze zasiewów między
poszczególnymi województwami. Największy udział w roku 2010 stanowiły one w woj.
lubelskim (2,87%), świętokrzyskim (3,46%), pomorskim (2,71%), natomiast najmniej w woj.
dolnośląskim (0,95%), opolski (0,46%) i śląskim (0,95%). W roku 2014 znaczący ich udział
zanotowano w woj. lubuskim (4,50%), pomorskim (4,59%), zachodniopomorskim (5,10%), a
istotnie mniejszy w woj. opolskim i dolnośląskim odpowiednio 0,72% i 0,87%.
pomorskie
pomorskie
26,3
4,59
15,4
2,71
podlaskie
kujawsko-pomorskie
13,0
1,45
lubuskie
11,6
1,93
mazowieckie
17,7
1,20
30,1
5,10
16,0
1,73
lubuskie
12,6
4,50
6,8
0,95
16,9
1,41
łódzkie
11,9
1,58
lubelskie
11,9
3,64
śląskie
2,7
0,95
30,6
2,88
świętokrzyskie
opolskie
2,1
0,46
13,4
2,11
mazowieckie
21,2
1,44
łódzkie
dolnośląskie
podlaskie
kujawsko-pomorskie
wielkopolskie
22,1
1,86
wielkopolskie
7,0
2,15
21,6
3,73
zachodniopomorskie
15,4
2,33
zachodniopomorskie
13,9
2,28
warmińsko-mazurskie
warmińsko-mazurskie
14,3
1,94
dolnośląskie
6,4
0,87
opolskie
3,1
0,72
4,8
1,48
podkarpackie
3,7
1,15
11,7
3,57
śląskie
4,1
1,54
małopolskie
lubelskie
33,9
3,22
świętokrzyskie
małopolskie
5,3
1,81
podkarpackie
5,0
1,56
2010 rok
2014 rok
Powierzchnia uprawy – 190,7 tys. ha
249,1 tys. ha
Udział w strukturze zasiewów – 1,80%
2,32%
Rys. 2. Powierzchnia uprawy roślin strączkowych (tys. ha) i udział w strukturze zasiewów
(%) (na górze powierzchnia, na dole udział)
Znaczną powierzchnię uprawy zajmują w Polsce mieszanki strączkowo-zbożowe, mało
znane w innych krajach i w statystyce zaliczane niekiedy do zasiewów zbożowych.
Powierzchnia zasiewów w roku 2014 była dwukrotnie większa niż w roku 2010. Poziom ich
plonowania jest większy niż roślin strączkowych w czystym siewie, a największy notowany
jest w woj. opolskim (tab.1).
Tabela 1. Powierzchnia uprawy i plon jarych mieszanek roślin strączkowych ze zbożami
uprawianych na ziarna (GUS)
2010
Polska
Dolnośląskie
kujaw.-pomor.
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
war.-mazur.
Wielkopolskie
zachodniopomorskie
2014
powierzchnia
(ty. ha)
plon
(dt/ha)
powierzchnia
(ty. ha)
15,9
0,2
2,6
1,6
0,2
0,4
0,6
1,5
0,3
0,3
2,2
1,4
0,2
0,7
1,9
1,0
0,7
31,6
41,0
35,0
35,5
22,5
30,2
24,1
25,9
49,8
29,3
31,8
30,2
24,2
26,1
29,1
41,2
26,8
37,8
0,4
5,1
2,8
0,8
1,8
0,5
2,7
1,0
0,7
5,9
5,0
0,5
1,2
3,7
3,9
1,6
plon
(dt/ha)
32,8
27,8
36,0
33,8
33,7
29,4
33,6
29,4
39,0
29,9
33,5
30,7
32,9
28,8
32,1
36,5
28,4
Uprawiane gatunki i ich plonowanie
Plony nasion pastewnych roślin strączkowych w Polsce w ostatnim okresie
systematycznie zwiększały się, w roku 2014 wynosiły 23,1 dt/ha i były większe o około 8,5%
niż w roku 2010 (rys. 3). Największy poziom plonowania notowany jest w woj. dolnośląskim,
opolskim i kujawsko-pomorskim, natomiast najmniejszy w woj. zachodniopomorskim i
lubuskim (rys. 4).
dt.ha-1
30
25
20
15
10
5
0
1996 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
pastewne
jadalne
Rys. 3. Plony pastewnych i jadalnych roślin strączkowych w Polsce uprawianych na
nasiona w latach 1900-2014.
pomorskie
pomorskie
22,7
23,3
warmińsko-mazurskie
warmińsko-mazurskie
23,1
zachodniopomorskie
16,9
podlaskie
kujawsko-pomorskie
26,3
lubuskie
18,0
podlaskie
kujawsko-pomorskie
28,9
17,0
wielkopolskie
14,1
21,9
mazowieckie
28,3
zachodniopomorskie
20,1
wielkopolskie
22,0
19,5
28,6
mazowieckie
lubuskie
23,0
łódzkie
36,0
lubelskie
18,6
dolnośląskie
23,0
świętokrzyskie
opolskie
27,6
21,3
śląskie
łódzkie
17,5
świętokrzyskie
opolskie
31,3
24,3
małopolskie
21,3
2010 rok
Średnia dla kraju - 2,31 dt/ha
lubelskie
20,0
dolnośląskie
23,4
22,1
śląskie
21,9
podkarpackie
22,7
małopolskie
26,0
podkarpackie
22,4
2014 rok
średnia dla kraju - 23,1 dt/ha
Rys. 4 Plony nasion roślin strączkowych w latach 2010 i 2014.
W latach 90. ubiegłego stulecia dominującym w uprawie gatunkiem był groch siewny
ogólnoużytkowy i pastewny, uprawiany na obszarze około 50 tys. ha. Obecnie wzrasta
znaczenie uprawy łubinów, głównie wąskolistnego (rys. 5). Wzrost zainteresowania rolników
tym gatunkiem wynika ze znacznego postępu hodowlanego dotyczącego zwiększonej
wytrzymałości strąków na pękanie i odporności na groźną chorobę łubinów - antraknozę. W
roku 2014 zasiewy łubinowe stanowiły około 38% powierzchni obsianej roślinami
strączkowymi.
tys. ha
140
120
100
80
60
40
20
0
1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013
bobik
groch
łubiny
mieszanki
Rys. 5. Powierzchnia uprawy gatunków roślin strączkowych w latach 1989-2014
Produkcja nasion
Produkcja nasion roślin strączkowych w okresie od 2000 roku do 2014 wynosiła od około
211 tys. ton w roku 2001 do 467 tys. ton w roku 2014 (rys. 6). Nasiona strączkowych
jadalnych stanowiły około 30% wszystkich wyprodukowanych nasion. Jest to wynikiem
znacznie mniejszej powierzchni uprawy gatunków wykorzystywanych na cele spożywcze.
Zwiększenie produkcji nasion pastewnych i jadalnych w roku 2014 w stosunki do roku 2001
wynosiło około 120%. Najwięcej nasion produkowane jest w woj. lubelskim i są to przede
wszystkim nasiona gatunków strączkowych jadalnych. Stosunkowo dużo produkowane jest
też w woj. mazowieckim, zachodniopomorskim, przy czym w tych województwach
produkowane są nasiona gatunków pastewnych. Niewiele nasion produkowane jest w woj.
śląskim i opolskim.
tys. ton
450
400
350
300
250
200
150
100
50
14
20
13
20
12
20
11
20
10
20
09
20
07
08
20
20
06
20
04
05
20
20
03
20
01
02
20
20
20
00
0
Lata
Rys .6 Krajowa produkcja nasion roślin strączkowych w latach 2000-2014. (GUS)
Powierzchnia uprawy materiału kwalifikowanego
Powierzchnia plantacji nasiennych tej grupy roślin w 2003 roku zmalała w stosunku do
roku 1989 około 20.-krotnie (z 98 tys. do 4 tys.) Ten niekorzystny kierunek został
zahamowany na plantacjach nasiennych, a zwłaszcza łubinów w latach 1997 i 1998. W
ostatnich latach notowane jest zwiększenie produkcji materiału kwalifikowanego (tab. 2),
przekłada się to na wzrost jakości biologicznej nasion zależną od stopnia kwalifikacji, a
efektem jest dalsze zwiększenia plonu z jednostki powierzchni.
Tabela 2. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych rosłin strączkowych w
Polsce (ha)
Gatunek
Łubin
wąskolistny
Groch
siewny
łubin żółty
bobik
wyka siewna
łubin biały
soja
razem
%
2011
2754
2012
2768
lata
2013
2584
2014
3501
2015
6924
2305
1650
1333
1980
4984
1872
442
268
13
48
7702
100
1768
333
269
11
454
7253
94
1606
558
342
31
597
7051
92
1852
901
708
17
1976
10935
142
3035
2095
1554
70
4073
19239
295
Wpływ roślin strączkowych na środowisko glebowe
Ze względu na znaczenie gospodarcze oraz walory przyrodniczo-ekonomiczne rośliny
strączkowe odgrywają ważną rolę w produkcji roślinnej. Natomiast ze względu na rosnący
udział zbóż w strukturze zasiewów zwrócenie większej uwagi na zalety tej grupy roślin, staje
się obecnie ważnym zagadnieniem,. Rośliny strączkowe przerywają częste następstwo zbóż
po sobie, zwiększają zawartość próchnicy (dodatni bilans materii organicznej), wzbogacając
kompleks sorpcyjny gleby w składniki pokarmowe. Uprawiane w międzyplonach na zielone
nawozy wnoszą do gleby około 4-8 ton suchej masy. Dzięki głębokiemu i dobrze
rozwiniętemu systemowi korzeniowemu mogą pobierać z głębszych warstw gleby znaczne
ilości wapnia, fosforu i potasu oraz przemieszczać je do powierzchniowych warstw gleby,
przez co składniki te stają się dostępne dla innych gatunków roślin. Wydzieliny korzeniowe
łubinów uruchamiają uwstecznione związki fosforu, dzięki czemu może on być
wykorzystywany przez następne gatunki zmianowania. Dzięki symbiozie z bakteriami
brodawkowymi asymilującymi wolny azot z powietrza wzbogacają glebę w ten składnik.
Azot atmosferyczny związany w procesie symbiozy ma bardzo duże znaczenie dla rolnictwa,
ponieważ jest on wykorzystywany w większym stopniu przez rośliny niż z nawozów
mineralnych. Na uwagę zasługuje fakt, że rośliny strączkowe wiążą symbiotycznie znacznie
więcej azotu niż odprowadzają z plonem. Ilość wiązanego N zależy od gatunku, wielkości
plonu, typu odmiany i pH gleby. Wprowadzenie tych roślin do płodozmianu pozwala na
ograniczenie stosowania nawozów mineralnych, co ma wymiar zarówno ekologiczny, jak i
ekonomiczny. Ilość biologicznie związanego azotu przez łubin żółty wynosi około 140 kg·ha-1
(ilość w 400 kg saletry amonowej) z tego z pola wynoszone z nasionami jest około 100 kg·ha1
(73%) reszta azotu pozostaje w resztkach pożniwnych dla rośliny następczej, łubin
wąskolistny wiąże około 70 kg azotu (co odpowiadało 200 kg saletry amonowej), z tego
z pola z nasionami wynoszone jest prawie 60 kg·ha-1 (84%).
Udane zasiewy roślin strączkowych pozostawiają w resztkach pożniwnych do 25 kg fosforu i
35 kg/ha potasu w glebie dla roślin następczych. Rośliny strączkowe wytwarzają znacznie
większą powierzchnię liściową niż pszenica i kukurydza. Zwarty porost masy nadziemnej
tych roślin silnie ocienia glebę chroniąc ją przed nadmiernym parowaniem, ubijaniem
podczas obfitych opadów atmosferycznych, co dodatnio wpływa na strukturę gleby.
Korzystny wpływ następczy roślin strączkowych obserwuje się w latach o nierównomiernym
rozkładzie opadów lub ich niedoborach, gdy słabe jest pobieranie wnoszonego pogłównie
azotu mineralnego. Uprawiane w mieszankach z motylkowatymi rośliny niemotylkowate
korzystają z azotu asymilowanego przez bakterie brodawkowe, dzięki lepszemu zaopatrzeniu
w azot wyżej plonują i gromadzą więcej białka w ziarnie. Wzrastający udział bobiku w
zmianowaniu sprzyja ograniczeniu zachwaszczenia pszenicy ozimej i porażeniu chorobami
grzybowymi. Porażenie korzeni i pędów pszenżyta ozimego oraz żyta uprawianych po grochu
jest mniejsze niż po jęczmieniu i pszenżycie ozimym.
Rośliny strączkowe są doskonałym przedplonem dla zbóż, przemysłowych i okopowych.
Uprawa rzepaku ozimego w pierwszym roku po strączkowych umożliwiła uzyskanie
wyższych plonów nasion od 7,0% do 15% niż po zbożu jarym, a plon pszenżyta ozimego
może być wyższy średnio o 16%.