tutaj - Uniwersytet Przyrodniczo

Prof. zw. dr hab. Andrzej Bałandynowicz
Katedra Pedagogiki Pokoju i Probacji
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
Pedagogika pokoju i probacja antecedensami współczesnej myśli
irenologicznej XXI wieku
1.Wprowadzenie
W każdej epoce odżywa potrzeba definiowania idei i ideałów dających
rzeczywisty ład osobowy, społeczny i kulturotwórczy .Pomiędzy światem
człowieka ,wspólnotowością i stosunkami międzyludzkimi odgrywa się scena
życia, duszy i przeznaczenia. Akty procesualne zachodzące między nimi stają
się wytworami i dobrami kultury oraz cywilizacji, a tym samym wyznaczają
horyzonty dziedzictwa człowieczeństwa.
Podstawowa potrzeba ludzkości to instynkt samozachowawczy rodzący
bezpieczeństwo ,skuteczność i poszanowanie życia jako wartości w każdej
formie organizacyjnej.
Osobowy świat człowieka wyznacza granice wolności ,egalitaryzmu
i sprawiedliwości społecznej .Państwo i prawo staja się wytworami rozumu
opartego na użyteczności i celowości ,gwarantujących rozwój integralny
jednostki
lub
stagnacje
archeologii
podmiotu
skupiającej
wyłącznie
i mechanicznie dobra materialne.
Perspektywa rozwoju idei, pragnień, ducha osoby ludzkiej staje się drogą
do kontynuowania dwóch równoległych procesów asymilacji i akomodacji. Są
one sobie przeciwstawne i w sposób zasadniczy gwarantują podmiotowość,
autonomię jednostki oraz rozwój w stronę prospołecznych i tolerancyjnych
zachowań społecznych.
1
Natomiast przemiana świata oparta na busoli pożądliwości ciała i obiektów
materialnych nie wytwarza w człowieku oraz w grupie wyższego poziomu
wewnętrznej i zewnętrznej świadomości a tym samym nie powstaje nowa jakość
emergentna.
Stan pokoju to fundament ,źródło i niezbędny tlen do oddychania dla
każdego człowieka ,pozwalający na integralny rozwój osobowości wyrażający
się zadowoleniem z kontaktów międzyludzkich, odczuwaniem bólu i cierpienia
oraz szczęściem z uczestnictwa w kulturze.
Filozofia probacji to autorska koncepcja jedności człowieka z otoczeniem
i wyznaczająca granice sprawiedliwości nie na zewnętrznych nakazach
i zakazach normatywnych lecz na wewnętrznych predyktorach świata
osobowego, społecznego i transcendentnego.
A zatem pedagogika pokoju to kulturowa i racjonalna propozycja
rzeczywistego bezpieczeństwa i sprawiedliwości dla życia w każdej postaci oraz
filozofia probacji nieodłącznie związana z pacyfizmem wskazuje jak ten cel
osiągać
w
procesie
przełamywania
barier
,zachowań,
schematów
i konserwatywnego myślenia.
2.Wymiar indywidualistyczny człowieka a stan pokoju
Środowisko życia jednostki najczęściej wiąże się z jego eksploatacją
,która doprowadza do wielkich strat ekologicznych ,wojennych, marnotrawstwa
surowców naturalnych przeznaczonych do starzejącego się przemysłu
zbrojeniowego. Poprzez rozwój technologiczny następuje zubożenie dóbr
naturalnych a proces kolonizacji sił przyrody staje się wyznacznikiem wielkości
człowieka i jednocześnie zatraca się potrzebę utrzymywania równowagi
ekologicznej. Barbarzyństwo świata przyrody ze strony agresora jest nade
wszystko następstwem wykształcenia się uniwersalnej świadomości.
Znawca mistyki Wschodu Roberto Assagioli, twórca psychosyntezy dał
2
wyraz w swojej koncepcji ładu i pokoju konieczność łączenia w holistyczną
całość –jednię-świata z jednością kosmosu-przyrody1. Odbywa się
to za
pośrednictwem wielu sfer wyznaczających stan nieświadomości ,świadomości
i nadświadomości. Uaktywnianie ich może nastąpić na drodze m.in. metod
wizualizacyjnych, medytacyjnych oraz twórczych ekspresji, zmierzających do
rozwoju głębokich uczuć transpersonalnych.
To właśnie ukryte w wymiarach świadomości osoby ludzkiej takie
uczucia jak: miłość ,wiara, odwaga, zrozumienie, szlachetność ,współczucie,
cierpliwość, optymizm oraz spontaniczność ;odpowiedzialne są za rozwój
duchowy, który skrywany jest w jaźni każdego osobnika. Dojrzewanie do
indywidualistycznego odczuwania uczuć pozwalających na integralność
wewnętrzną ,staje się warunkiem wykształcenia pragnień i zamierzeń
skierowanych wobec innych osób oraz otoczenia naturalnego.
Połączenie bytu osobowego ze wspólnotą staje możliwe na drodze
wykształcenia stanu osobowości indywiduum. Zdaniem G. Radbrucha stan ten
można osiągnąć ,gdy się do niego nie dąży, a po prostu realizuje się z głębokim
zaangażowaniem i przekonaniem o celowości i użyteczności spraw społecznych.
,,Osobowość to nieoczekiwana zapłata za nieegoistyczne oddanie się jakiejś
sprawie,to dar i łaska. Osobowością staje się człowiek, oddając się sprawom
świata.’’2
Rezultatem dojrzewania osoby do stanu osobowości moralnej jest
czynienie powszechnego
dobra. Rodzi
się ono
w następstwie aktu
odpowiedzialności za innych w otoczeniu społecznym człowieka.Z faktu ,że
wypełniamy obowiązki moralnie ,rodzą się dobrowolne zobowiązania jako akty
wolności człowieka. To co osoba uznaje za dobra moralne np. pokój,
uczciwość, pomocniczość, skuteczność staje się przyczyną wykształcenia
i uświadomienia norm odpowiedzialności za losy i życie innych osób.
1
2
R. Assagioli, Psychosynthesis,A Manual of Principles and Technigues,London 1993
G. Radbruch, Zarys filozofii prawa, Warszawa 1938s.79
3
Podstawowe wartości osobowe tworzące świat kultury nie dadzą się nigdy
sprowadzić do stanu wojny i miar ilościowych lecz do pacyfizmu i kreowania
nieporównywalnej jakości będącej dobrem samym w sobie.
Konrad Lorenz uznaje rozwój moralny osoby ,jeżeli odniesie
się do
wiedzy jaką daje mu współczesna etologia, porównująca zachowania zwierząt
i popędowe działania człowieka.3 Zwraca szczególną uwagę na popęd do walki
uwarunkowany dziedzicznie poprzez adaptację środowiskową. Szkodliwa
dawka niszczenia-agresji tkwi w osobie i staje się siłą napędową wojen.
Działania oparte na sile i przemocy w znacznym stopniu przyczyniły się do
wykreowania cnót wojennych ,które nadal w wielu kulturach traktowane są jako
szczyt i ideał braterstwa.
W świetle poglądów K.Lorenza ludzie mogą skutecznie zapobiegać
działaniom wojennym, jeżeli to zjawisko nie będzie w świadomości
powszechnej traktowane jako proces metafizyczny i nieunikniony. Stan ten
osiągnąć można na drodze wzrostu samooceny i samoświadomości społecznej
konsekwencji i przyczyn agresji, skuteczniejszej kontroli społecznej oraz
kształtowania mechanizmów prewencyjnych przetwarzających szkodliwą
skłonność popędu niszczenia na pozytywną więź międzyludzką.
Interakcje osobowe wsparte na przyjaźni i miłości pozwolą
przedstawicielom rodu ludzkiego rozwijać myślenie nie minimalistyczne ale
maksymalistyczne w humanistycznej różnorodności.
Ekonomiczny dyktat współczesnej cywilizacji przyczynia się zdaniem Lorenza
do zaniku humanitaryzmu i umniejszenia człowieczeństwa. Stan ten można
zmienić jedynie na drodze pozwalającej osobie stać się podmiotem a nie
przedmiotem w wyniku decentralizacji środków produkcji i decentralizacji
prawa. ,,Despotyzm pojedynczego człowieka, lobby wielkich kapitalistów,
fanatyczny tłum wiernych funkcjonują najlepiej tam gdzie są posłuszne
maszyny. Im większa staje się liczba ludzi ,których trzeba utrzymać w porządku,
3
K. Loren, Regres człowieczeństwa, Warszawa 1986,s.115
4
tym bardziej rygorystyczna bywa potrzebna do tego hiperorganizacja i tym
szkodliwsze staje się jej działanie umniejszające człowieczeństwo’’4
W podobnym duchu odnowy moralnej człowieka wypowiadał się
Albert
Schweitzer,
postulując
aby
zainteresowanie
człowiekiem
i społeczeństwem. zastąpić zadumą nad osobą i wszechświatem stanowiących
jeden wspólny organizm, jako miejsce do życia istot ludzkich i zwierząt.5Myśl ta
wyraźnie afirmuje życia w każdej postaci i jest podstawą zbudowania mistyki
etycznej poprzez rozwój kulturowy i cywilizacyjny człowieka. To jego potrzeby
wpływają na postulaty słusznego prawa, gdy jak twierdził I. Kant porządek
natury wyznaczają dwie rzeczy ,,niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne
we mnie.’’6
A zatem dwuwymiarowy porządek natury; zmysłowy i mechaniczny oraz
celowy i wolny tworzą horyzont ludzkości
jako przestrzeń dobra
i bezpieczeństwa oraz wolności. Przestrzeń dobra i bezpieczeństwa bo jest
dziełem Boga a wolności ,której korzenie sięgają zła bo są dziełem ludzkim.
Wymiar indywidualistyczny osoby ludzkiej sformułowany został bardzo
wyraźnie przez I. Kanta i przybrał postać imperatywu kategorycznego; iż kiedy
człowiek jest równoprawnym współwłaścicielem darów natury to znaczy, że
człowiek traktuje innych ludzi jak cele same w sobie, a nie jako środek do
celów. Człowiek staje się koroną przyrody ,gdy odkrywa duchową
indywidualność w sobie i przeciwstawia się instynktowi stadnemu. To jest
ponadczasowe zadanie w myśl poglądów Immanuela Kanta, które na drodze
samodzielnego myślenia, pozwala człowiekowi osiągać integralny rozwój
osobowościowy oraz uznać wolność, nieśmiertelność i Boga za rzeczywistość.
Realność ich istnienia gwarantuje osobie rozwinięty rozum praktyczny ,który
nie jest ograniczony sferą możliwego doświadczenia ,tak jak ma to miejsce przy
posługiwaniu się rozumem teoretycznym.
4
K. Lorenz, Tak zwane zło, Warszawa 1972
A. Schweitzer, Życie, Warszawa 1974
6
I. Kant, Przypuszczalny porządek ludzkiej historii, Toruń 1995,s.25
5
5
Jednym z istotnych zadań dla kondycji człowieka jest odkrywanie duchowej
indywidualności w osobie i zanegowanie instynktu stadnego. Jak słusznie pisał
hinduski myśliciel Osho,, nie potrafimy być samotni, inni też nie umieją być
samotni, dlatego tworzymy grupy, rodziny, społeczeństwa. Wszystkie państwa,
wszystkie rodziny, wszystkie grupy tworzą tchórze ci, którzy nie mają dość
odwagi, aby być w samotności. Jeżeli jesteś świadomy własnej samotności
,zdasz sobie sprawę i z cierpień innych ludzi. Wtedy nie będziesz w stanie
popełnić ani jednego nieodpowiedzialnego czynu.’’7
Wzrost
potęgi
mas,
grup,
tłumu
oznacza
zawsze
wyczerpanie
i dogorywanie kultury oraz cywilizacji, gdyż ich moc i siła polega w dużej
mierze na żądzy niszczenia. Dochodzą oni do głosu i stanowią siłę, gdy
człowiek pozbawia siebie znaczenia dla jedności z przyrodą i kulturą.
Tym samym przyczyny wojen zawsze sięgają interpretacji roli i znaczenia
osoby dla tworzenia i współtworzenia idei ,otoczenia społecznego oraz
decydowania o przebiegu zjawisk w przyrodzie. Postawa bierna sprzyjać będzie
defektologii biologicznej osób, które same podważają fundamenty cywilizacji
i ułatwiają skondensowanym masom osiągnąć władztwo nad jednostką
i otoczeniem.
Zwrócenie uwagi na człowieka jako sprawcy wszelkich działań
społecznych ma kapitalne znaczenie dla rozwoju pacyfizmu w świecie.
3.Wymiar supraindywidualistyczny człowieka o stan pokoju
Znoszenie przemocy strukturalnej i dochodzenie do społeczeństwa
sprawiedliwego to podstawowa idea kulturotwórcza pozwalająca kształtować
myślenie o pokoju. Ludzkie dążenia i pragnienia na kanwie cywilizacyjnych
zmian ukazują doniosłość pacyfizmu jako naczelnej zasady dla porządku
7
Osho, Psychologia ezoteryki, Łódź 1995,17
6
wspólnotowego.8
Myślenie o holistyczności osoby z przyrodą zakładające wzajemną
symbiozę zrodzić się może poprzez antropocentryzm na poziomie środowiska
naturalnego i filozofii kosmosu w celu osiągnięcia wyższego poziomu
cywilizacyjnego i moralnego. Koordynacja i wzajemna katalaksja sił otoczenia
przyrodniczego i aktywności rozumowej człowieka zapewnić winna porządek
i zgodność wewnętrzną w społeczeństwie artykułowaniem praw dla zwierząt,
całkowicie bezmięsnego odżywiania, zakazu eksperymentów nad zwierzętami
oraz postępu naukowo-technicznego nie doprowadzającego do zniszczenia
środowiska naturalnego i różnych form życia organicznego i nieorganicznego.9
Koegzystencja człowieka z przyrodą na rzecz rozwoju społecznego może
nastąpić wyłącznie poprzez uświadomienie człowiekowi wyjątkowej roli jaką
ma odgrywać we własnym życiu. To nic innego jak imperatyw kategoryczny
Kanta nakazuje dostrzegać w osobie cel a nie środek egoistycznych interesów
i żądzy osiągania materialnych potrzeb.10Idealny cel ludzkości to stan pokoju,
a jego przeciwwagą jest niezdolność do posługiwania się własnym rozumem
czyli stan niepełnoletniości.
Według I.Kanta rozum teoretyczny nie może być przeszkodą dla rozumu
praktycznego. Obydwa uznają potrzebę prawdy i sprawiedliwości i mają istotne
do spełnienia funkcje. Jeden bada rzeczywistość a drugi nadaje jej sens.
Myślenie
wsparte
na
rozumie
dopóki
wiąże się
z pacyfistycznymi
i uniwersalistycznymi ideałami, jest pozytywnym kulturowym zobowiązaniem.
A zatem istotnymi predyktorami podmiotowości osoby ludzkiej wynikającymi
z rozumu teoretycznego i rozumu praktycznego według I.Kanta jest wolność
,prawo do swobodnego wyboru, odpowiedzialność oraz zdolność do zaciągania
dobrowolnych zobowiązań. Stan natury osoby zakłada spójność tych
8
J.Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju, Warszawa 1989,s.278 i nast.
Al.Gore, Earth in the Balance, Penguin, New York 1992
10
I. Kant, Pomysły do ujęcia historii powszechnej w aspekcie światowym, W: Przypuszczalny porządek
ludzkiej historii, Toruń 1995
9
7
antecedensów w kierunku zapewnienia człowiekowi pozytywnych interakcji
społecznych ,możliwości odczuwania bólu i cierpienia oraz satysfakcji
z własnego życia. Poprzez dojrzałość moralną wyrażoną harmonią ciała
i rozumu, osoba tworzy ład przestrzenny i wnosi dobro w postaci zobowiązań na
rzecz innych form życia w kosmosie. Staje się to możliwe według I.Kanta
poprzez ciągłe odwoływanie się
jednostki do kategorii obowiązku jako
najsilniejszej i najbardziej skutecznej przeciwwagi dla własnego ego. Bowiem
wyłącznie na poziomie ponad ego, pacyfizm staje się wartością prawdziwie
ponadświatopoglądową.
A zatem z wnętrza osoby, która świadomie przeszła fazy rozwoju od
biologiczno-społecznego determinizmu do samoświadomości i empatii, wynika
zrozumienie dla ważności i doniosłości idei pokoju.
W świetle poglądów I.Kanta do stanu pacyfizmu w relacjach
osobowych i społecznych można się przybliżyć wyłącznie na drodze rozwoju
moralnego człowieka i poprzez współdziałanie na rzecz dobra, prawdy
i piękna. Urzeczywistnienie pokoju zakłada ład wewnętrzny człowieka i ład
społeczny oparty na wolności i sprawiedliwości. Dobro ogólne uzależnione jest
od dobra podstawowego a jednocześnie zgodne z zasadą hermeneutyki, że część
zależy od całości.
Pacyfizm można zatem zakwalifikować do wartości najwyższych, a tym
samym człowiek musi sięgnąć korony przyrody aby w sposób odpowiedzialny
i mądry budować przestrzeń społeczno-kulturową.
Myślenie to zakłada idealizm w czystej formie ,gdyż nie istnieje kategoria
naukowego
światopoglądu
,jako
prawdziwego
i
jedynie
słusznego.
Ze światopoglądem bowiem zawsze łączy się osąd oparty na subiektywizmie ,
relatywizmie i sferze wolitywno-emocjonalnej jednostki. Natomiast podejście
naukowe opiera się na zasadach dowodzenia matematyczno-empirycznego. Stąd
wydzielenie kategorii centrowej, najwyższej dla świata wartości absolutnych
pozwala na drodze kompromisu między różnymi światopoglądami naukowymi8
uznawać pacyfizm –jako wartość wspólną o nowej treści kulturowej.11
Posługiwanie się rozumem to nade wszystko odrzucenie myślowego
mitologizowania opartego na schematach, stereotypach, mitach obiegowych
oraz powszechnie artykułowanych dogmatach i formułkach. W świetle
poglądów Kanta sfera ta to trwająca niepełnoletniość gdy człowiek posługuje się
tymi akcesoriami konserwatywnego myślenia. Akt rozumu to działanie
otwierające duszę i wykształcające stan moralności w człowieku i tym samym
odrzucające nieracjonalne myślenie spełniające rolę błazeńskich dzwoneczków.
Ten rodzaj posługiwania się zmysłami w dowodzeniu zjawisk
społecznych definitywnie pozwala jednostce porzucić biologiczny egoizm
i podporządkować go moralnym zasadom wynikających z prawa naturalnego.
W klimacie wartości zinternalizowanych
w dojrzałej osobowości jednostki
mogą wygenerować się postawy społeczne wspierające absolutne idee wolności
i pokoju. Rozumowanie tego rodzaju zaświadcza o możliwości istnienia
realnego pacyfizmu intelektualistyczno-deontologicznego.12
Wielki myśliciel I.Kant przestrzegał:,,jak długo państwa będą zużywały
wszystkie swoje siły dla realizowania próżnych i brutalnych celów zaborczych
i jak długo będą ustawicznie przeszkadzać swym obywatelom w powolnej
i trudnej pracy nad wewnętrznym wykształceniem sposobu myślenia, nie
możemy oczekiwać nadejścia stanu moralności, a tym samym i stanu pokoju.’’13
Gustaw Radbruch w swoich pracach dopełnia twierdzenia I.Kanta,
uznając
moralność
człowieka
za
sumę
skonfliktowanych
ze
sobą
i rywalizujących wzajemnie czterech światów: tj. natury, ideałów, kultury oraz
wiary i religii.14 Każdy z nich rządzi się odrębnymi stanami uczuciowoegzystencjalnymi,
pozwalając
człowiekowi
osiągać
integralny
rozwój
odnajdywany w archeologii podmiotu, własnej teleologii i ludzkiej eschatologii.
11
M.Szyszkowska, Europejska filozofia prawa, Warszawa 1999,s.14 i nast.
J. Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju, Warszawa ,1989,s.112
13
I. Kant, Co to jest Oświecenie? W: Przypuszczalny porządek ludzkiej historii, Toruń 1995,s.54
14
G. Radbruch, Zarys filozofii prawa, Warszawa 1938,s.12-32
12
9
Wymiar biologiczno-bytowy zakreślający ramy świata natury uruchamia nade
wszystko uczucia napięcia i twórczości; poziom ideału, który z istoty jest
nieosiągalny wyzwala uczucia pragnienia i zawodu. Poziom aktywności
kulturowej o dużej sile umowności i zmienności stanowi pole do uczuć
wyrażających twórczą ekspresję i zadowolenie z życia; zaś świat wiary i religii
daje możliwość urealnienia tego co przyszłe i pozaziemskie w wyniku
poznawania istoty człowieczeństwa.
Obszar świata natury jest obojętny na dobro wspólne; zaś świat wartości
jako idei abstrakcyjnych i ogólnych a także bezwarunkowych i bezpośrednich
z istoty swojej jest idealistyczny i nieosiągalny wprost.
Tym samym G.Radbruch pokazuje dwie drogi dochodzenia do aksjologii
doczesności, którymi są :aktywność twórcza w kulturze oraz uczestnictwo
w świecie wiary i religii. Metodologia urzeczywistniania wartości społecznychsupraindywidualistycznych– takich jak: pokój, wolność, bezpieczeństwo,
solidaryzm, uczciwość czy tolerancja ma polegać na stanowieniu prawa
i przestrzeganiu wewnętrznych norm słuszności i przyzwolenia osobowego
człowieka. Prawo pozytywne bowiem wyznacza horyzont wolności dla
jednostki ,grup, społeczeństwa i narodu; natomiast aksjologia określa istotę
i treści wewnętrznej świadomości człowieka pozwalającej wyznaczyć dla danej
epoki horyzont dla idei. Stanowienie norm prawnych jest środkiem materialnym
a zarazem realnym i tym samym na poziomie przyczynowo-skutkowym
podlegać może różnym oporom, deformacjom i patologiom. Polem manifestacji
kreatywnej i rozkwitu świadomości refleksyjnej może stać się zdaniem
G.Radbucha
wyłącznie
twórczość
kulturowa
wyrażana
przez
ducha
zindywidualizowanego na rzecz dobra wspólnego. Drogą środków duchowego
rozwoju; medytacji, kontemplacji i ekspresji poznać może jednostka horyzont
idei supraindywidualistycznych w tym koegzystencji wszystkich istot żywych w
świecie pokoju.
Rozwiązanie spraw powszechnego pacyfizmu nie może odbyć się bez
10
współudziału prawa pozytywnego wspartego na wartościach w warstwie
ontologicznej i teleologicznej. Tylko normatywność bytowa zabezpieczona
kryteriami etycznymi pozwala na urzeczywistnienie postępu a jednocześnie ma
moc reformowania świadomości społecznej w kierunku wykształcenia
ponadświadomego bytu wspólnych cech, pragnień i dążeń.
Rozstrzyganie kwestii społeczno-prawnych w tym spraw pokoju wymaga
od
prawa
namysłu
nad
podstawowymi
zasadami
wspólnotowości,
tj.: sprawiedliwości, celowości oraz bezpieczeństwa. Są one wytworami rozumu
praktycznego i pochodzą z głębi istoty człowieka. Kultura jest miejscem do
definiowania treści ontologicznych reguł prawa pozytywnego w zależności od
zakorzenienia człowieka i istoty jego bytowania w twórczych aktach myślowych
przedstawicieli awangardy. Tym samym warstwa aksjologiczna prawa podlega
ciągłej
zmianie
poprzez
ukazywanie
jednostce
zróżnicowanych
i alternatywnych rozwiązań i poglądów doktryny irenologicznej. Twórczość
ta tworzy społeczną moc ze względu na rozkwit różnych dzieł torujących drogę
każdemu człowiekowi do zdobycia zindywidualizowanej osobowości moralnej
a tym samym do przekierowania bytu na nieegoistyczne problemy
ogólnoludzkie ,między innymi na sprawy pokoju.
Postrzegać wartości tworzące świat ideałów można bardzo realnie a nie
zawsze utopijnie, jeżeli osoba wychodzi od siebie ku innym podmiotom a tym
samym swoją tożsamość zakreśla dochodząc do spraw ponadjednostkowych
utrwalanych kulturowo twórczą samorealizacją. W tych działaniach rodzi się
solidaryzm społeczny jako fundament aksjologii supraindywidualistycznej
wznoszony na wartościach cząstkowych, tj: uczciwości, pomocowości
i skuteczności. Pole wymiany doświadczeń i aktów procesualnych na rzecz
braterstwa
ludzi
daje
możliwość
ciągłego
zmartwychwstania
więzi
ponadosobowej, pozwalającej utrwalać w kulturze zasady uniwersalne
i absolutne.
Według G.Radbrucha ,,lud staje się narodem, nie przez to, iż szuka
11
swoistych cech narodowych, lecz przez to, że zapominając o sobie, zwraca się
ku zadaniom ogólnym’’15Dotykanie spraw społecznych ,ogólnoludzkich
z pozycji indywiduum na rzez wspólnotowości może mieć miejsce gdy dobro
staje się absolutnym celem ze względu na kategorię obowiązków moralnych.
Jednostka musi doświadczać potrzeby empatii i tolerancji z pozycji wewnętrznej
duchowości ,które sankcjonują charakter moralny dla osobowości zbiorowej.
Pomiędzy osobą a innymi podmiotami wykształca się braterska więź,
pozwalająca na spełnienie pacyfistycznego ideału.
Dobro wspólne wymaga zawsze stałego współudziału osób w celu
zagwarantowania idei pokoju za pośrednictwem etyki odpowiedzialności.
Zaciąganie dobrowolnych zobowiązań to czynny akt wolności osobowej przy
pełnej świadomości umyślnego uczestnika w prawie do decydowania o losach
innych osób oraz wewnętrznym wolitywno-emocjonalnym zaangażowaniu za
działania i wszystkie skutki wyborów.
Człowiek w wymiarze supraindywidualistycznym na rzecz pokoju sięga
do doświadczeń, empirii, obserwacji i praktycznego rozumu w celu
pomnażania tego co jest lub tego co było. Doktryna irenologiczna staje się
sumą przeżyć, spełnionych oczekiwań oraz myśli dobra i wolności
urzeczywistnianych w państwie i prawie stanowionym.
Zdaniem filozofa angielskiego H.A.Harta instynkt przetrwania jest
wystarczającą podstawą legitymizującą współpracę obywateli na rzecz
pokoju.16Pozostaje on uwolniony od jakichkolwiek wpływów obyczajowych
i moralnych. Określa zaś, normę minimalnej treści prawa natury dopóty
przetrwanie nadal pozostaje celem ludzkiej aktywności. Istotą bytowania
człowieka jest instynkt samozachowawczy pozwalający na biologiczną
egzystencję, który wypiera niszczenie i samounicestwienie jednostki i wszelkich
zorganizowanych form życia.
15
16
G.Radbruch,Zarys filozofii prawa,Warszawa 1938,s.79 i nast.
H.A.Hart, The Spirit of the Earth :A theology of the Land,Ramsey 1984.,s.72
12
Cechą charakterystyczną współczesnych myśli filozoficznych jest
autonomizowanie godności osoby ludzkiej i prawa oraz eliminowanie
paradygmatu moralności. Bowiem wszelakie moralizowanie osoby przybiera
postać wymuszonych obowiązków, które zazwyczaj mają charakter zewnętrzny
a nie lokują się w przeżyciach i pragnieniach sfery duchowej człowieka.
Rezultatem uspołecznienia jednostki poprzez wymuszanie nakazowości
obowiązku i odpowiedzialności na rzecz innych ludzi, jest dusza niewolnicza,
która nie wykształca się w klimacie autentyczności i słuszności dążeń
i pragnień. W świetle poglądów polskiego filozofa L. Petrażyckiego prawo
uwolnione od moralności; ma tę przewagę, że formułuje i kształtuje świat życia
psychicznego człowieka poprzez uczucia i emocje przybierające postać
imperatywno-atrybutywną ,pozwalające rozumieć konieczność respektowania
norm prawnych dla samych siebie ,jak i innych ludzi.17
L.Petrażycki
wskazywał
na
długotrwałą
ewolucję
porządku
normatywnego ze względu na rozwój twórczej samoświadomości człowieka
wymuszającej na nim samym życie w poczuciu godności i wartości. System
prawa staje się tym samym gwarantem wychowania społecznego oraz
sprawiedliwości ,będącym rezultatem zinternalizowanych najwyższych ideałów
czyli
maksymalnych
wzorców
bytowania
osobowego.
Wśród
nich
najważniejszy ideał to wszechogarniająca miłość, która znosi prawo i moralność
,gdyż na drodze doskonałych uczuć można zmienić osobę a nie poprzez
przymus normatywny.
Kontynuatorem supraindywidualistycznego myślenia, gdzie miłość staje
się ideą kierowniczą dla ludzkich celów indywidualnych i społecznych był
E. Fromm. Wspólnota międzyludzka formułuje się dzięki miłości pozwalającej
zadzierzgnąć szczególne więzi wyzwalające stan świadomego braterstwa ludzi.
Filozof ten uznał, iż przyczyną zachowań destruktywnych i niewłaściwych
osoby w społeczeństwie ,jest bezgraniczne utożsamianie się z własnym ego
17
L. Petrażycki, Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, Warszawa 1960ms.92.
13
i poprzez ego. Wiąże się to wprost z wypełnianymi przez osobę rolami
społecznymi, które przybierają rangę ważności ze względu na uznawaną
obyczajowość. Erich Fromm wprost mówi o potrzebie ustawicznej walki
człowieka
z własnym ego: ,,co chwilę stajemy w obliczu alternatywy
zmartwychwstania
i śmierci, co chwilę dokonujemy wyboru.’’18Zbliża
człowieka do innych osób najmniejszy dar miłości, współczucia i zrozumienia;
a giniemy i zapadamy się w psychiczne bagno gdy poddajemy się egoizmowi
,żądzy niszczenia i gromadzeniu wszelkich dóbr materialnych. A zatem pokój to
stan wykwitu maksymalnych parametrów ludzkiej egzystencji; zaś braki
w doskonaleniu uczuć zwierzęcej konstrukcji ego nieuchronnie prowadzą do
wizji świata bez jakichkolwiek idei; do świata materialistycznego hedonizmu,
który sekretnie skrywa w poczuciu bezpieczeństwa własne ego.Dla włoskiego
filozofa prawa Luiza Legaz Lacambra solidaryzm społeczny to nie tylko
wspomaganie ekonomiczne finansowe bądź prawne pomiędzy podmiotami ,ale
nade wszystko współżycie oparte na prawie miłości bliźniego.19Tym samym
uczucia, ideały, prawo i państwo a wiec sfera natury, wartości oraz znaczenia
i istoty może być zmajoryzowana i stanowić wspólne pole egzystencji
i twórczego rozwoju, jeżeli osoba osiągnie najwyższy stan psychicznego
komfortu czyli miłości. Stan ten stanowi pomost pomiędzy wszystkimi bytami
fizycznymi
i
bytami
abstrakcyjnymi.
Supraindywidualistyczny
wymiar
człowieka zakładający wspólnotę, braterstwo ludzi i solidaryzm społeczny może
zaistnieć i rozkwitać gdy nastąpi przemiana w człowieku za pośrednictwem
głębokich uczuć –miłości. Dzięki sile tego absolutnego, centrowego ideału
można zbudować komunikacje międzyludzką na pacyfizmie, będącego także
stanem równości oraz wolności i sprawiedliwości.
Prawo miłości bliźniego
posiada cechy najbardziej powszechnej
autonomii ,gdyż zbliża osoby poprzez najgłębsze przeżycia dające szczęście
18
E. Fromm, Rewolucjanadziei,Poznań 1996 ,s.41-42
L. Legaz Lacambra, Prawo naturalne; wiedza naukowa czy myślenie magiczne?,
W: M.Szyszkowska (red.),Zarys filozofii prawa,Białystok,2000,s.280.
19
14
i zadowolenie egzystencjalne a jednocześnie tworzy nową paradygmatyczność
normatywną gwarantującą rozwój w duchu pokoju i egalitaryzmu dla całego
rodu ludzkiego.
Idąc za twierdzeniem Immanuela Kanta ,który stworzył teleologiczną
teorię
bytów,
uznającą
dwuwymiarowy
porządek
natury-zmysłowy
i mechaniczny(wsparty na rozumie teoretycznym) oraz –celowy i wolny
(wynikający z rozumu praktycznego); wszelkie zmiany w przyrodzie i kosmosie
mogą mieć miejsce wyłącznie w wyniku zaangażowania wszystkich zmysłów
osoby w celowość i użyteczność postępowania.
A zatem porządek świata wyznaczony horyzontem pokoju istnieje
wyłącznie wtedy, gdy jednostka zechce aby pojawił się dany ciąg zdarzeń.
Myślenie ,motywacja ,percepcja, pamięć, wyobraźnia, emocje i uczucia osoby
muszą być zintegrowane co do istoty wyborów tworzących ład społecznoterytorialny .Znaczy to ,że przyszłe losy gatunku ludzkiego zależą od prawa
i przyzwolenia społecznego na ich realizację w strukturach państwa.20
4.Wymiar transpersonalny człowieka a stan pokoju
Technika, postęp naukowy i wiedza muszą zdaniem I. Kanta odgrywać
,,inteligentną moc’’i sankcjonować przyrodę , środowisko człowieka nie
w sposób mechanistyczny, lecz wyznaczać drogę ludzi do humanitaryzmu
i stanu pokoju. Jednostka posiada dualistyczną reakcję wobec natury. Jedna
odwzorowuje powtarzające się zjawiska i zdarzenia poprzez pomiary
empiryczne, zaś druga ukryta siła wolności wywodzi się z intelektu człowieka.
Opanowanie natury na poziomie rozumu celowego i użytecznego pozwala
osobie zapanować nad rzeczywistością materialną.21
M.Eliade wybitny religioznawca radzi, iż historyczną spuścizną dla
20
21
I. Kant, O wiecznym pokoju, Wrocław 1993,s.92 i nast.
I. Kant, Koniec wszystkich rzeczy, Toruń 1992,s.75
15
działań transpersonalnych może być głód świętości jako duchowej potrzeby
człowieka nawiązujących do zasad moralnych za pośrednictwem symboli
i mitów.22Tą drogą przekazu jednostka artykułuje określone potrzeby świata
fizycznego nadając im określone znaczenie aksjologiczno-egzystencjalne .Tym
samym osoba w sposób naturalny upomina się o świat kultury przy używaniu
symboli, mitów, paradygmatów, utartych przekazów obyczajowych w procesie
społecznego bytowania-lecz wypiera jakiekolwiek działania poznawcze przy
zaangażowaniu rozumu i świata myśli w celu uznania ich racjonalności.
Poruszanie się osoby przy użyciu
mitologizujących zasad i obyczajowych
znaków z jednej strony jest odpowiedzią na skrywanie prawdy i sądów
wartościujących wobec określonych zachowań i pragnień a z drugiej strony
pozwala przybierać człowiekowi pozory życia zgodnego z moralnością. Jest to
bardzo prymitywny stan kulturowej aktywności jednostki, która a priori
ogranicza wolność przez eliminowanie
świadome i umyślnie własnych
doświadczeń poznawczych. Rozumienie różnych atrybutów świata kultury
to nade wszystko nadawanie im znaczeń i nowych desygnatów treści poprzez
doświadczenia własne podejmowane instynktownie, drogą intuicji, zmysłami
a nade wszystko sferą głębokich emocji i uczuć.
Umiejętność
przeżywania
posłużyć
rozpoznawania
wewnętrznych
mechanizmów
osoby
i respektowania reguł moralnych oraz odrębnie reguł prawa może
do
wykorzystania
idealistycznych
celów
tej
rozwoju
wiedzy
dla
realnego
wspólnotowości.
formułowania
Osoba
w
procesie
uspołecznienia doskonali tym samym duchową wrażliwość i percepcję na dobro
i tym samym wymaga upowszechnienia, obiektywizacji realizmu tychże idei
w instytucjach życia społecznego oraz w samym prawie.
Transpersonalizm stanowi obszar wytężonej aktywności jednostki
pozwalającej krystalizować dobro, prawdę i piękno w subiektywnych
przeżyciach
22
indywidualnych
stanowiących
M. Eliade, Sacrum, mit, historia, Warszawa 1970.
16
moc
sprawczą
dla
etyki
zbiorowości, systemów i modeli społecznych oraz prawa pozytywnego.23
W wymiarze kulturowym stan pokoju odnosi się do kategorii
światopoglądu,
gdyż
łączy
się
nierozerwalnie
z
emocjonalnością
i subiektywizmem ocen oraz może także oznaczać wybór poglądu naukowego,
który podlega doświadczalnej weryfikacji. Tym samym pacyfizm może być
traktowany jako wartość ponadświatopoglądowa i być teoretycznym problemem
samym w sobie a także stać się praktycznym, celowym i użytecznym postulatem
w ujęciu myślenia Kanta-zmuszającym jednostkę do wyborów etyki
odpowiedzialności i osobistego oraz integralnego wzrastania. Dojrzewanie
osoby od poziomu świata obiektów i zmysłów do poziomu świata intelektu i
myślenia polega na odrzuceniu żądzy niszczenia i przetwarzania instynktów
agresji w zasady obowiązków i powinności. Ponadto to osoba czynnie zabiegać
winna na rzecz jedności z otoczeniem w celu organizowania symbiozy życia
organicznego
a tym samym na nowo zdefiniować kondycje człowieczeństwa
współtworząc je w jedności z przyrodą.
Pacyfizm jako wartość ponadświatopoglądowa odcina się zdecydowanie
od jakichkolwiek miar ilościowych i zmian cząstkowych w systemach
społeczno-prawnych
co wyznacza granice dla przeobrażeń głębokich,
strukturalnych i każe wiązać kulturę z nieporównywalną jakością.
Transpersonalizm jest fundamentem dla stanu pokoju w ujęciu kosmopolitycznym,w którym nieistotna jest duma z przynależności do określonego
narodu i państwa. Najistotniejsza jest zbiorowa osobowość moralna,
nieegoistyczne oddanie się ideałom wyższym w celu dobrowolnego wyboru
ponadnarodowej przynależności do kulturowej wspólnoty ogólnoludzkiej. Świat
kultury przeciwstawia się siłom i prawom przyrody i uniezależnia się od idei,
gdyż autonomicznie przy pomocy wartości uczuć wyższych i siły poznawczej
intelektu współtworzy dziedzictwo ludzkości we wszystkich sferach istnienia
człowieka.
23
R.Petrażycki,Wstęp do nauki polityki prawa,Warszawa 1968,s. 43 i nast.
17
Ten rodzaj pacyfizmu jest bezpaństwowy i dogłębnie idealistyczny
i opisany został w pracach G.Radbrucha.24Różni się on od koncepcji
,,warunkowego pacyfizmu’’ I.Kanta, która uzależnia od aktu dobrowolnej
umowy
społeczne,
wyłonienie
państwa
strażnika
światowego
oraz
ukonstytuowania się federalizmu wolnych państw –możliwość upowszechniania
zinstytucjonalizowanego stanu pokoju między narodami i państwami.25
Koncepcja stanu pokoju nierozerwalnie związana z transpersonalizmem
została przejęta przez ekologów i bioetyków, głoszących idee ,,ponadosobowej’’
więzi łączącej ze sobą wszystkie istoty żywe w celu zaprowadzenia homeostazy
i równowagi w relacjach wzajemnych w świecie organicznym.
Ideał pacyfizmu stał się podstawą upominania się o sumienie ekologiczne
i zasadę egalitaryzmu nakazujących szacunek dla życia w każdej postaci.
Pionierem myślenia, iż wrażliwość oraz empatia społeczna stanowią
elementarne warunki dla współistnienia osób w warunkach świata wolnego od
przemocy i wojen był wybitny uczony-lekarz profesor Julian Aleksandrowicz.
Opracował on zasady, które pozwalają osobie zachować zdrowie psychiczne
i tym samym zaprowadzić rządy zdrowego społeczeństwa zorganizowanego
w państwie.26Do tych reguł transracjonalnych zaliczyć należy: myślenie
alternatywne,
różnorodne
pozwalające
na
swobodę
wyboru;
równość
podmiotów bez jakichkolwiek ograniczeń; rozwiązywanie indywidualnych bądź
międzynarodowych konfliktów bez krzywdzenia osób; nie upowszechniać
interakcji międzyludzkich opartych na wywyższaniu się określonych osób nad
drugimi; systematycznie pogłębiać kondycję duchową poprzez doskonalenie
uczuć wyższych; odrzucać stereotypy ,mity i myślenie konserwatywne
w działalności społecznej w celu zapobiegania stanom lękowym i cierpieniom
innych ludzi; mobilizowanie wszystkie zmysły i stan świadomości intelektu do
24
G. Radbruch, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1924,s..89 i nast; Zarys filozofii prawa,
Warszawa 1938,s.111.
25
I. Kant, O wiecznym pokoju, Wrocław 2993,s.32 i nast.
26
J.Aleksandrowicz, Sumienie ekologiczne, Warszawa 1988,s.48 i nast.
18
ciągłego przełamywania i dezintegracji na wyższy poziom rozwoju osobowego;
zaakceptować cel egzystencjalny dla życia człowieka w postaci integralnego
jego rozwoju wraz z poszanowaniem przyrody oraz eliminować hedonizm
materialistyczny, który całkowicie niszczy jak zaraza humanistyczne oblicze
człowieczeństwa.
Dialog w kulturze na temat miejsca człowieka w świecie przyrody
przebiega
na
poziomie
dwóch
światopoglądów;
materialistycznego
i duchowego. Ten pierwszy wysuwa nową biocentryczną etykę, kwestionuje
postawę konsumpcyjną ludzi wobec zwierząt uznając i dowodząc, iż nie ma pod
względem materialnym żadnej różnicy w procesach biofizycznych pomiędzy
człowiekiem a zwierzęciem. A ponadto odrzuca ten nurt myślenia podejście
antropocentryczne w wymiarze metafizycznym, teoriopoznawczym oraz
aksjologicznym.27
Natomiast
światopogląd
duchowy
silnie
reprezentowany
w
??
koncepcjach antropologiczno-filozoficznych odwołuje się do kategorii ducha,
świadomości jednostki oraz koniecznej w przyrodzie jedności bytów. 28
Zdecydowany sprzeciw dla stanowiska I.Kanta uznającego jednostkę
za wartość bezwzględną z racji należenia do gatunku wyjątkowego,
bo wyróżniającego się w przyrodzie inteligencją i rozumem-wyraził filozof
naturalista Peter Singer.29Sformułował on nowe zasady etyki materialistycznej,
w tym między innymi: życie posiada postać płynną o zmiennej treści;
przyzwolenie
na
samodzielne
decydowanie
jednostki
w
oparciu
o autonomiczność sumienia; szanownie pragnienia śmierci lub życia innej
osoby; akceptowanie narodzin tylko osób chcianych oraz nakaz jednakowego
traktowania
człowieka
na
równi
ze
zwierzętami
bez
jakichkolwiek
dyskryminacji wobec innych form życia poza przedstawicielami gatunku
27
W.Dilthey, O istocie filozofii, Warszawa 1997,s.31 i nast.
P.Hadot,Filozofia jako ćwiczenie duchowe,Warszawa 1992,s.41.
29
P.Singer,O życiu i śmierci.Upadek etyki tradycyjnej,Warszawa 1997,s.209.
28
19
ludzkiego.30
Peter Singer stwierdził, iż najistotniejszymi właściwościami każdej istoty
żywej, jest zdolność kontaktowania się z otoczeniem, odczuwanie bólu
i zadowolenie z życia. Ten prekursor etyki środowiskowej wniósł olbrzymi
wkład podejmowania pacyfizmu w ujęciu uniwersalistycznym. Przyznał on
prawo osobie o decydowaniu o samym sobie w państwie ale także sformułował
imperatyw etyczny odnoszący się do poszanowania zwierząt przez człowieka,
co wiąże się nierozerwalnie z poszanowaniem ludzi w relacjach wzajemnych.31
Zgodność życia człowieka z otoczeniem przyrodniczym oraz bezwzględna
autonomia w działaniu a także przypisanie podmiotowości osobowo prawnej
dla zwierząt to założenia uniwersalistycznego myślenia materialistycznego
w sferze transpersonalnej i transracjonalnej. Reguły te konstytuują egalitaryzm
i pokój jako fundamentalne wartości dla funkcjonowania człowieka-obywatela
w zorganizowanym świecie.32
Sposób interpretacji o kondycję osoby, społeczeństwa i państwa
w powszechnej kulturze zaprezentowany w filozofii prawa przez Petera Singera
bliski był także dla etyka środowiskowego T.Regana.33Szczególne znaczenie dla
zdrowia jednostki, grupy i narodów ma wartość-pokój ,który przeciwstawia się
agresji, okrucieństwu i bólowi jako stanów związanych z świadomym
zadawaniem cierpienia istotom żywym.
T.Regan zdecydowanie protestował przeciwko zaakceptowanym przez
wzory i obyczaje kulturowe ,sposobom eksploatacji, wyniszczenia i śmierci
zwierząt. W tym celu należy znieść przemoc w postaci doświadczeń naukowych
na zwierzętach, rozrywek cyrkowych, hodowli przemysłowej na masowa skalę
czy zabijania rytualnego z powodu motywów kulturowych związanych z wiarą
lub religią,34
30
P.Singer, Etyka praktyczna,Warszawa 2009,s.78.
P.Singer, Zwierzęta i zasada równości,,Etyka’’ 1980,nr18,s.32.
32
P.Singer, Animals Liberation,Avon Books,New York 1975,s.173.
33
T.Regan ,The Case for Animal Rights,Berkeley,1983,s.82
34
T.Regan, Prawa i krzywda zwierząt,,Etyka’’1980,nr 18,s.32.
31
20
Wśród przedstawicieli materialistycznego pojmowania dziejów należy
przywołać filozofa P.Taylora, który stanowczo domagał się aby człowiek
w kulturowej
hierarchii wartości na tym samym miejscu zauważał także
zwierzęta.Za pośrednictwem reguł wewnętrznej moralności osoba powinna
w swoich zachowaniach zinternalizować etyczne nakazy i zakazy dzięki którym
człowiek staje się ostatnim ogniwem w ewolucji przyrody. 35Wśród nich to nade
wszystko: zakaz szkodzenia, krzywdzenia i zabijania zwierząt; zakaz ingerencji
w siły natury przez nakazy odnoszące się do zadośćuczynienia ,sprawiedliwości
i wrażliwości wobec zwierząt. P.Taylor jako reprezentant idealistycznej etyki
jednostkowej uznawał, iż stan wolności osoby musi być równy stanowi
wolności zwierząt i roślin
oraz należy w prawie określać gwarancje
zabezpieczające powszechną zasadę egalitaryzmu dla wszystkich form życia w
przyrodzie.36
Dowodzenie jedności życia oparte na przekonaniu o wartościach
duchowych osoby poprzez słuszne czyny chroniące środowisko przyrodnicze
to
fundamentalna
myśl
reprezentantów
głębokiej
ekofilozofii
H. Skolimowskiego i A.Naessa. Filozofowie ci, głosili ,,iż każde życie ma taką
samą wartość i wynika to z zasady czci dla niego ale w każdym razie nie jest tak
,że każde życie jest tak samo cenne’’37Świat wartości pochodny jest
świadomości aksjologicznej nierozerwalnie związanej z istotą człowieka, która
podlega ciągłej transcendencji. Tym samym wyższa świadomość przenika każdy
byt i w tym sensie wszystkie istoty są sobie równe a ponadto uczestniczą
w ponadzindywidualizowanej jaźni. Z racji ,iż człowiek dysponuje pokaźną
inteligencją stąd ciążą na nim liczne obowiązki dbałości o stan pokoju
i sprawiedliwości.38 Hipoteza jedności świata organicznego przy zachowaniu
równości odbywa się za pośrednictwem wszechogarniającej jaźni afirmującej
35
P.Taylor,Respect for nature,Princeton 1986,s.111 i nast.
P. Taylor, Are Humans Superior to Animals and Plants ,,Environmental Ethis’’1984 ,nr 12 ,s.95 i nast
37
H, Skolimowski, Filozofia żyjąca, Warszawa 1993,s.101
38
A.Noess, Ecology, Community and Lifestyle ,Cambridge 1987,s.12
36
21
aktywność człowieka i jego osobistą odpowiedzialność. A zatem doktryna
ekofizyczna stała się
bardzo bliska dla zaprowadzenia powszechnego
pacyfizmu jako dobra ogólnego nie pozostającego w jakiejkolwiek sprzeczności
z celami bytu i ideałów, znaczenia i istoty dobra jednostkowego.
Bardzo interesującą koncepcję filozoficzną odnośnie rozumienia miejsca
i roli osoby w otoczeniu przedstawił J. Bocheński.39Twierdził, że jednostka
winna odbierać siebie i innych ludzi oraz świat otoczenia okiem przyrodnika.
Przeszkodą dla tego typu wyższych przeżyć psychicznych oraz duchowych jest
rutyna codzienności związana z poszukiwaniem korzyści. Myślenie to uzupełnia
Z.Freud ,który dodaje jeszcze jeden istotny element który utrudnia osobie
zrozumienie holistyczności świata. Jest nim ustawiany konflikt pomiędzy
świadomością a podświadomością człowieka.40Twórca kierunku naukowej
analizy na poziomie głębi świata psychicznego i duchowego ,wyjaśnia
agresywne skłonności jednostki do zadawania bólu ,cierpienia i wojen –jako
konsekwencje popędów żądzy (eros) i niszczenia (tanatos) żądających
bezwzględnego zaspokajania a ulokowanych w podświadomości osoby-id. Taka
struktura wewnętrzna człowieka nie zna lęku i funkcjonuje poza kategorią dobra
i zła. A tym samym podświadomość jest amoralna i nie ma w niej miejsca dla
wyższego poziomu motywacji i myślenia (inteligencji).41Zmierza ona w stronę
nadświadomości (superego),która rządzi się z kolei wewnętrzną surowością
norm i zasad, związaną z wpływami innych osób oraz publicznych ideałów w
społeczeństwie. Superego sprawuje wewnętrzna kontrolę nad wyborami
zachowań człowieka z pozycji wyższych stanów psychicznych, duchowych
i społecznych i jest przez Z. Freuda nazywana przeszłością kulturową. Może
ona być odbierana represyjnie wobec naturalnych dążeń jednostki tworząc efekt
neurotycznych, konfliktogennych zachowań w tym jawne pogwałcenie wartości
pacyfizmu
w
życiu
społecznym.
Napięcia
39
pomiędzy
J.Bocheński,Podręcznik mądrości tego świata,Kraków 1994,s.80 i nast.
Z. Freud,Poza zasadą przyjemności,Warszawa 1997,s.1-2 i nast.
41
Z.Freud,Człowiek,religia,kultura,Warszawa,1967,s.56
40
22
oceniających
i krytykującym –superego-a popędowym-id-manifestują się w przestrzeni –ego,
który funkcjonuje na dwóch biegunach: przyjemności i przykrości i tym samym
staje się siedliskiem lęku i stanów ucieczkowych. Siły witalne człowiek
nieustannie
czerpie
z
podświadomości
,ale
uzyskuje
satysfakcję
z dokonywanych wyborów, gdy są one zgodne z nadświadomością. Walka
i ucieczka, przyjemność i przykrość to sedno psychicznego życia według
koncepcji Z. Freuda. Zgodnie z nią więcej możemy mówić na temat wojny,
zakłamania aniżeli pacyfizmu, egalitaryzmu czy sprawiedliwości. Prawo
naturalne nie ma nic wspólnego z normą moralną ani regułami rozumu, bo nie
one wyrażają istotę człowieka. Właściwym celem egzystencjalnym osoby jest
zaspokajanie stanów wewnętrznych –potrzeb życiowych –artykułowanych przez
podświadomość. Zdaniem tego wybitnego psychoanalityka jeżeli kultura
dostarczać będzie wzorców dobra, prawdy, piękna wówczas zminimalizujemy
lub wykluczony może zostać stan żądzy świadomości, oportunizm i kłamstwa,
stanowiący pożywkę w sferze podświadomości jednostki dla wyborów zła,
cierpienia ,okrucieństwa i wojny. Dojrzały i mądry pacyfizm-jako wartość
indywidualistyczna,
supraindywidualistyczna
i
transracjonalna
może
zatriumfować ,gdy człowiek za swoją naturę biologiczną uzna stan dobra
i przyjemności a nie przykrości i zła oraz odrzuci hedonizm materialistyczny
pod każdą postacią.
Kontynuatorem nauki Z. Fruda był jego uczeń-Erich Fromm, który
jednoznacznie uznał, iż każdy człowiek może nauczyć się bądź uznawać cel
egzystencjalny –twórczą aktywność poprzez uczucia i zdolność kochania.
Wówczas lęk i walka ustają a życie osobowe nabiera innego sensu.42Zdolności
przemiany osobowej ,społecznej i kulturowej mogą wystąpić, gdy człowiek
uzna siebie za obiekt miłości ,nabędzie zrozumienia i poszanowania potrzeb
jednostki stanie się tym samym działaniem procesualnym wobec otoczenia
społecznego a przezywanie i doświadczanie najgłębszych uczuć jest
42
E.Fromm,O sztuce miłości, Warszawa 1971,s.66 i nast.
23
nierozerwalnie związane z miłością dla każdego człowieka żyjącego
w kosmosie.43
Zrozumieć kondycję człowieka według Ericha Fromma to nade wszystko
przyjrzeć się i ocenić dynamikę i zakres oraz głębię rozłamu między działaniami
zmysłowymi
a
doświadczeniami
emocjonalno-uczuciowymi.
Obsesyjny,
materialistyczny hedonizm i wyzwalanie się przeciwstawnych życiu instynktów
destrukcji- spłyca lub wręcz wyklucza ingerencję sfery psychicznej i sfery
duchowej na rozwój osobowościowy jednostki.44
Stan refleksyjnej świadomości osoby powoduje, iż zanika zauroczenie
pierwotnymi instynktami a wykształca się miłość jako szczytowe osiągnięcie
osobowości
wyzwolonej spod presji niszczących i nieuświadomionych sił.
I wówczas wolność, poszanowanie, troska i odpowiedzialność przestają być
niezrozumiałymi wymaganiami superego, gdyż pierwotna struktura świata
psychicznego rozpadła się a wyłoniła się i ukształtowała całkowicie nowa jakość
osobowa charakteryzująca się samodzielnością ,niezależnością i miłością własna
nierozerwalnie związaną z miłością innego człowieka.
Proces wtórnej integracji jednostki służy świadomemu i zmysłowemu
zinternalizowaniu wartości i potrzeb przyjaznych dla gatunku ludzkiego
i środowiska przyrodniczego. Dzięki temu przejście osoby ze stanu natury do
prawa natury jest możliwe i pozwala na głęboką transformację asymilującą na
trwale pacyfizm jako uniwersum.45
Do procesu wtórnej integracji nawiązuje profesor Kazimierz Dąbrowski;
mówiąc o twórczej dezintegracji świadomości ,polegającej na przekraczaniu
własnych
cyklów
biologicznych
,których
efektem
finalnym
jest
odpowiedzialność spersonalizowana i rozwój innych osób. Nie wykształci się
dojrzała osobowość
bez
zrównania ideału
43
jednostkowego
E.Fromm,Niech się stanie człowiek, Z psychologii etyki,Warszawa-Wrocław,1994
E.Fromm,Rewolucja nadziei,Poznań 1996.
45
E.Fromm,Wojna o człowieku,Gdańsk 1991
44
24
z
ideałem
supraindywidualistycznym.46
Według K.Dąbrowskiego droga do osiągnięcia uniwersalnego stanu
świadomości przebiega przez rozwój psychiczny i wspólnotowy, aż do integracji
osobowości. A dalszy krok to poznanie najwyższej rzeczywistości ,absolutu,
własnej natury czy istoty życia. Poziomu uniwersalnej świadomości nie da się
opisać
za
pośrednictwem
myśli,
wnioskowania
myślowo-rozumowego,
ponieważ przekracza ona dyskursywne wyobrażenie. Jest to głębokie odprężenie
ciała i umysłu, które wyzwala energię kierowaną na wyższy szczebel
koncentracji sił duchowych człowieka. Zanika wówczas egoizm i egocentryzm
jednostki, co pozwala urzeczywistniać zachowania i postawy społeczne wsparte
na empatii, tolerancji i wspólnej reaktywności emocjonalnej. Tym samym w
obszarze kultury działania etyczne-między innymi polegające na krzewieniu idei
pokoju-są efektem dojrzałości fizycznej, psychicznej, duchowej i społecznej
człowieka i są przeżywane w łączności z otoczeniem.47
Przełamywanie ograniczeń, wzrastanie duchowe i ciągła transcendencja
zdaniem profesora A.Szyszko-Bohusza to właściwy kierunek egzystencji
człowieka, którego efektem winna być koncentracja na Bogu.48Dzięki temu
osoba widzi własne ciało i umysł jako część całej rodziny ludzkiej. Życie
jednostki jest nie spełnione ,dopóki nie potwierdzi tej prawdy swoim
doświadczeniem
i
urzeczywistnieniem
najwyższego(boskiego)
poziomu
własnej jaźni.
W świetle poglądów A. Szyszko-Bohusza gdy człowiek zrywa
z wymiarem mistycznym, jego indywidualność staje się fikcją, której nawet
sobie nie uświadamia. Wymiar mistyczny daje szansę osobie wglądu w głębię
duszy i przyjęcia postawy obserwatora wobec myśli, emocji i uczuć a tym
samym autokontroli nad światem zmysłów. Stan uniesienia mistycznego
jednocześnie eliminuje napięcia i lęki w obszarze podświadomości ,a zatem nie
46
K.Dąbrowski,Zdrowie psychiczne,Warszawa 1981
K. Dąbrowski, W poszukiwaniu zdrowia psychicznego,Warszawa 1989
48
A. Szyszko-Bohusz, Uniwersalny stan świadomości,Poznań1991
47
25
powiększa się ,,obszar cienia’’ i żądzy wyboru zachowań destruktywnych
i agresywnych. Przygotowanie jednostki posiadającej zdolności kanalizowania
zagrożeń i konfliktów wykluczamy ze sfery podświadomości, nadświadomości
lub nieświadomości stany neurotyczne i wzrasta odporność i sprężystość za
wszelką zewnętrzna manipulację. Poglądy naukowe A.Szyszko-Bohusza
wskazujące transcendencję osoby w stronę uniwersalizmu mistycznego dają
nową perspektywę dla idei transpersonalizmu jako ponadczasowej postaci
stosunków międzyludzkich.
Zasada pacyfizmu transpersonalnego bliska była twórczości naukowej
Alberta Schweitzera, który głosił rozwój człowieka i świata gdy zostanie
zaakceptowana w całokształcie wytworów kultury –koncepcja etyczna oparta na
naturze, która byłaby jednocześnie mistyką.49Dzięki mistyce etycznej człowiek
wchodzi w posiadanie dóbr nieodbieralnych mających postać najwyższego
uduchowienia i najgłębszego realizmu. Tak zwana ,,dusza świata’’ pozwala
osobie odnajdywać siebie we wszystkich istotach żywych w kierunku osiągania
mistyki tożsamości.50
Dojrzałość osobnicza poprzez wartości, sferę uczuciowo-wolicjonalną,
rozbudowaną nadświadomość oraz odwoływanie się do mistycyzmu; zdaniem
Gustawa Radbrucha- dosięga integralny
rozwój duchowy pozwalający na
związek z duchowymi siłami w przestrzeni kulturowej.51
Ideały stanowią bowiem punkt odniesienia dla stanu natury, które mogą
być realizowane i zaspokajane jedynie przy ambitnych aspiracjach jednostki
i stałej obecności sfery uczuciowo-wolitywnej odpowiedzialnej za rozwój
osoby. Samorozwój człowieka w oparciu o nadświadomość ukierunkowaną na
udział czynnej miłości wśród ludzi i odwoływanie się do mistycyzmu czyli
wiary w istnienie tajemniczego ,niepoznawalnego aspektu wszystkich zjawiskstanowi
granicę
wyznaczającą
horyzont
49
A.Schweitzer,Wielcy myśliciele Indii,Warszawa 19993
A. Schweitzer,Życie,Warszawa 1974,s.73 i nast.
51
G. Radbruch, Zarys filozofii prawa,Warszawa 1938,s.91.
50
26
kulturotwórczych
dokonań
jednoczących wszystkich przedstawicieli rodu ludzkiego. Ten etap rozwoju
jednostki jest w stanie w oparciu o wiedzę i poznanie zmysłowe oraz intuicję
i objawienie , urzeczywistniać wartości najwyższe w środowisku życia ludzi.
Braterstwo wszystkich istot żywych oraz uniwersalny transracjonalny pacyfizm
dokonać się mogą wśród wspólnot społecznych, jeżeli osoba wyposażona w siłę
empatii i solidaryzmu doświadczy zależności z duchowymi siłami kosmosu
poprzez tzw.jaźń najwyższą.
Jak słusznie zauważył filozof Paul Ricoeur poznanie przyczyn słabości
człowieka pozwala każdemu na urzeczywistnienie kondycji w obrębie sacrum,
w którym stale obiektywizuje się życie duchowe jednostki: ,,Sacrum wzywa
człowieka i w tej interpretacji objawia się jako to ,co rozporządza jego
egzystencję, ponieważ ustanawia ją w sposób absolutny, jako wysiłek
i pragnienie bycia…’52
Przeszkodami dochodzenia i nawiązywania kontaktu z sacrum na drodze
kulturowej dla osoby są: uprzedzenia, mity, paradygmaty, ideologie oraz
tradycje i obyczajowość. To one stanowią przyczynę wszelkich zahamowań,
regresji, wzrostu postaw agresywnych i żądzy niszczenia świata natury
człowieka.
Myślenie irenologiczne wzmacniają poglądy Kena Wilbera odnoszące się
do prawno naturalnych sił i dążeń egzystencjalnych osoby podbudowane
mistyką.53Wyróżnia
on
dziewięć
podstawowych
struktur
świadomości
człowieka w zależności od stopnia zakotwiczenia w kulturze. Początkowa faza
to świadomość archaiczna-czuciowo-fizyczna percepcja ciała; około 7 miesiąca
życia pojawia się okres świadomości magicznej ,w której kształtuje się
obrazowo-emocjonalna forma umysłowa ;zaś pomiędzy 2-6 roku życia osoby
występuje struktura świadomości mityczna charakteryzująca się percepcją
52
A.Ricoeur, Egzystencja i hermeneutyka,W:S.Cichowicz (red.), Rozprawa o metodzie,Warszawa
1975,s.202 i nast.
53
K.Wilber,Śmiertelni nieśmiertelni,Warszawa 1995.
27
pojęciowo-symboliczną. Okres dzieciństwa pomiędzy 7-8 rokiem życia to stan
świadomości określany jako mityczno-racjonalny odpowiedzialny za myślenie
operacyjne w oparciu o zasady i reguły wnioskowania umysłowego oraz
podatny na równoległy odbiór mitów, stereotypów i gotowych schematów
działania. Kolejna struktura świadomości jednostki według poglądów Kena
Wilbera to stan racjonalny ,określany inaczej jako formalno-refleksyjny. W tym
czasie pojawia się pełna zdolność personalna do introspekcji oraz rozumowania
hipotetyczno-dedukcyjnego. W wyniku procesu rozwojowego jednostki
występuje kolejna faza świadomości tzw. stan egzystencjalny będący
jednocześnie fazą myślenia magiczno-wizjonerskiego, w której syntetyzują się
doświadczenia ciała i umysłu. W tym okresie jednostka charakteryzuje się
koniecznością rozwagi i doświadczenia a nie tylko myślenia o rzeczywistości
bytowej. Kolejna struktura życia wewnętrznego jednostki przez Kena Wilbera
nazwana została psychiczną i to ona początkuje rozwój transpersonalny
człowieka, wolność, nieśmiertelność i Bóg uznawane są za rzeczywistość.
To stadium rozwojowe świadomości wyjaśnia, iż kochamy i akceptujemy
innych ludzi nie dlatego że oni nas kochają bądź akceptują, utwierdzają
w poczuciu równej wartości, odzwierciedlają nasze cechy czy podtrzymują
złudzenia –lecz dlatego, że jesteśmy tymi samymi bytami żywymi obdarzonymi
rozumem i życiem duchowym. Etap świadomości psychicznej ewoluuje
w kierunku fazy subtelnej, która otwarta jest na procesy duchowe w obszarze
poznawania i pożądania albo mówiąc szerzej –poznania i dążenia. W niej
człowiek
traktuje swoją egzystencję jako służbę daną mu przez Boga
i następuje połączenie kategorii obowiązku z miłością.
Najwyższym
stadium
głębokiej
świadomości
jest
etap
zwany
przyczynowym, w którym znika wszelki dualizm i następuje uświadamianie
sobie wyższej tożsamości z czystym Bogiem.Pojawia się prawdziwa
bezinteresowność, gdyż wszystko ofiarowane jest struktury. Świat zewnętrzny
pojmowany jest jako emanacja sił energii nie mająca nic wspólnego
28
z porządkiem materialnym.
Dzieło myśli Kena Wilbera polega na udowodnieniu rozumowym,
iż świadomość psychiczna, subtelna i przyczynowa to wewnętrzne stany życia
duchowego człowieka. Dopiero na tych poziomach jednostka odrzuca egoizm
i egocentryzm a koncentruje się na dobrach wyższych, które uzasadniają rację
zbliżenia się do Boga ale nie przez mityczną wiarę i symboliczna religię ale
przez doświadczenie wewnętrzne-świata duchowego. Ten wielki filozof
nauczał, iż duchowość jest cnotą każdego człowieka do której należy dochodzić
poprzez rozwój ale jednocześnie przestrzegał że umysł osoby może zaprzeczyć
tej jedności. Wówczas człowiek ogniskuje swoją aktywność –poznawania
i
dążenia
na
wyborach
dwubiegunowych:
egzystencjalnym
bądź
wyobrażeniowym, które są sobie przeciwstawne. Świat doczesny bywa
świadomie odsuwany jako mniej wartościowy, natomiast świat wyobrażeniowyjaźni staje się celem samym w sobie i Jednostka ustawia siebie w pozycji
centralnej –wszechwiedzącej i boskiej co wiąże się z całkowitym upadkiem
człowieka. Być bowiem Bogiem na tym poziomie rozwarstwienia człowieka
oznacza właściwie jego nicość.54
A zatem pacyfizm jako wartość i byt realny pojawia się w osobie
w wymiarze życia duchowego i realizowana jest w społeczeństwach, które
realizują transpersonalną koncepcję kultury pozwalającą na zmaterializowanie
międzyludzkich związków uznających ,iż przez duchowość zakłada się jedność
życia i faktyczny kontakt ze światem przedmiotowym.
5.Podsumowanie
Biologicznie zdeterminowana natura ludzka wpływa na naturalistyczna
koncepcje kultury, która zakłada że związki międzyludzkie maja charakter
wyłącznie
przedmiotowy.
Dotychczasowa
zarozumiałość
człowieka,
agresywność, żądza i niszczenie oraz poprzez świadomość rozrywającą
54
K. Wilber, Niepodzielone.Wschodnie i zachodnie teorie rozwoju osobowości,Poznań 1996,s.112 i
nast.
29
zmysłowość od duchowości, osoba produkuje mechanicznie i materialistycznie
hiperindywidualistyczną kulturę. Dekada panowania stanu natury odartego
z
osobowości
moralnej
oraz
prawa
moralnego
staje
się
okresem
nieograniczonego władztwa i przybierać może różne formy zniewolenia
i zdehumanizowania życia wspólnotowego. Jedynie za pośrednictwem
głębokich stanów świadomości jednostki można starać się usuwać rozdźwięk
między światem bytów i otoczeniem, aby mogła pojawić się tożsamość z całym
wszechświatem.
Myślenie
irenologiczne
,supraindywidualistyczne
oraz
to
wyzwolenie
transracjonalne,
się
na
które
życie
osobowe
poszukuje
jedni
pomiędzy ciałem a duszą i wymaga ustawicznego przekraczania wyuczonego
kulturowo dualizmu. Traktowanie personalistyczne wszystkich ludzi, zakłada
zintegrowaną
osobowość jednostki w wymiarze fizykalnym, psychicznym,
duchowym i społecznym. Na poziomie wolnej woli i świadomości refleksyjnej
i twórczej osoba uzyskuje zdolności poznawcze i dążenia do przekraczania
granic rozwoju duchowego. Dzięki pozytywnej dezintegracji osobowości
moralnej zerwany zostaje konstrukt zewnętrzny z otoczeniem jednostki
a widzenie zjawisk i problemów społecznych następuje przez doświadczenie
wewnętrzne. Pojawia się głęboka potrzeba zbliżenia do świata wartości ale nie
drogą mityczną i myśleniem konserwatywnym wspartym na schematach,
stereotypach i dogmatach ale z udziałem pierwiastka transcendentnego
i antropozoicznego o cechach uniwersalnych kosmopolitycznych i mistycyzmu.
Zakotwiczenie się w ,,jaźni powszechnej,’’ urzeczywistnienie boskości
własnej jaźni, kultywowanie medytacji i twórczej ekspresji oraz pielęgnowanie
uczuć wyższych a zwłaszcza miłości-prowadzi do wykształcenia prawa
i społeczeństwa na zasadach zobowiązań moralnych w tym powszechnego
pacyfizmu, sprawiedliwości i egalitaryzmu.
Wyzwolenie jednostki na życie i jednocześnie akceptowanie prawa do
życia wszystkich istot żywych w tym świata zwierząt i roślin; wiąże się
30
z przebudzeniem rozumu teoretycznego i rozumu praktycznego. Symbioza
obydwu zakłada właściwe poznawanie oraz doświadczanie sensu na poziomie
pozaindywidualnym, gdyż wówczas jednostka wyzbywa się utożsamień
z własnym ciałem, pragnieniami, emocjami oraz myślami.
Poszukiwanie jedni pomiędzy światem fizycznym a światem duchowym
człowieka wymaga przekraczania wyuczonego dualizmu; Boga i stworzenia,
duszy i ciała, kobiecości i męskości oraz dobra i zła. Kreowanie w kulturze
wytworów, pomników i dzieł pokazujących ruch jedności stanu natury
z prawem natury i rzeczywiste dokumentowanie ideałów dobra, prawdy
i piękna- nawiązuje do jednej z najstarszych tradycji filozoficznych świata
tj.taoizmu. Uznawał on, iż konflikty są wynikiem podziałów między
przeciwieństwami i one doprowadzają do stanów napięć, lęku i wojen.
Za pośrednictwem asymilacji wartości ze sfery transpersonalnej oraz
akomodacji wewnętrznych doświadczeń jednostki ze sfery duchowej; człowiek
wychodzi
z
,,obszaru
cienia’’tj.
podświadomości,
nieświadomości
i nadświadomości-porzuca osobowość psychopatyczna ,a zamienia się przy
współudziale solidaryzmu wspólnotowego w przedstawiciela rodu ludzkiego dla
którego uczuciowość, pomocowość, skuteczność pozwalają na uniwersalizm
światowego
pacyfizmu.
Myślenie
irenologiczne
staje
się
wówczas
zobowiązaniem osobowym, społecznym i kulturowym; od którego biegnie
i kończy się horyzont człowieczeństwa łączący linię życia i przeznaczenia.
31
32