wpływ dopłat na dochodowość uprawy roślin

72
STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU
Dorota Czerwińska-Kayzer
Roczniki Naukowe ● tom XVII ● zeszyt 3
Dorota Czerwińska-Kayzer
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
WPŁYW DOPŁAT NA DOCHODOWOŚĆ UPRAWY ROŚLIN
STRĄCZKOWYCH1
TTHE IMPACT OF SUBSIDIES ON THE PROFITABILITY
OF LEGUMINOUS CROPS
Słowa kluczowe: dopłaty bezpośrednie, rośliny strączkowe, nadwyżka bezpośrednia, dochodowość
Key words: financial support, legumes, gross margin, profitability
Abstrakt. Celem badań było pokazanie wpływu dopłat na dochodowość produkcji roślin strączkowych w
latach 2011-2014. Przedstawiono system dopłat do produkcji roślin na przykładzie trzech wybranych gatunków roślin strączkowych, tj. grochu pastewnego, łubinu żółtego i łubinu wąskolistnego. Z przedstawionych
badań wynika, że system dopłat do produkcji roślin strączkowych w badanym okresie ulegał zmianom,
zarówno w zakresie form, jak i wielkości dopłat. Jednak niezależnie od ich formy i wielkości dopłaty mają
duży wpływ na poziom dochodu z produkcji roślin strączkowych, ponieważ pokrywają koszty ogółem w
ponad 60% oraz stanowią około 30% przychodu ogółem.
Wstęp
Wsparcie finansowe w rolnictwie towarzyszy od samego początku wspólnej polityce rolnej
(WPR). Jego mechanizmy i skala ulegały zmianie w miarę ewolucji tej polityki [Mickiewicz,
Mickiewicz 2010]. Generalnie system wsparcia finansowego produkcji rolniczej obejmuje jednolite
płatności obszarowe oraz szeroki katalog tzw. płatności dodatkowych [Zawadzka i in. 2013]. Z
badań Wilkina [2009] wynika, że najważniejszą pozycją tego wsparcia w roku 2009 były dopłaty
bezpośrednie, tj. łącznie jednolita płatność obszarowa (JPO) i uzupełniająca płatność obszarowa
(UPO). Z kolei Poczta i Siemiński [2008] podkreślali, że płatności bezpośrednie są podstawowym
instrumentem wsparcia finansowego dochodów rolniczych. Wnioski te zostały potwierdzone także
badania Majchrzaka i współautorów [2010] oraz Marciniaka i Grontkowskiej [2011], z których
wynika, że udział dopłat w przychodach z uprawy łubinu w roku 2005 wynosił 18,8%, w roku
2006 – 34,6%, a w roku 2009 – 39,7%.
Głównym celem pracy było ukazanie i porównanie wpływu dopłat na dochodowość różnych
upraw roślin strączkowych w latach 2011-2014. Problem przedstawiono na przykładzie trzech
wybranych gatunków roślin strączkowych, tj. grochu pastewnego, łubinu żółtego i łubinu wąskolistnego. Ponadto w pracy przedstawiono zmiany w systemie wsparcia finansowego upraw
roślin strączkowych w latach 2004-2014.
Materiał i metodyka badań
Do realizacji podstawowego celu wykorzystano rachunek dochodu z działalności, który
zgodnie z założeniami Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych AGROKOSZTY,
ma postać [Ziętara 2009]:
I
wartość produkcji
II – koszty bezpośrednie
III = nadwyżka bezpośrednia bez dopłat
1
Artykuł przygotowano w ramach programu wieloletniego pt. Ulepszenie krajowych źródeł białka roślinnego, ich produkcji,
systemu obrotu i wykorzystania w paszach, zadanie 5. Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju produkcji, infrastruktury
rynku i systemu obrotu, a także opłacalności wykorzystania roślin strączkowych na cele paszowe w Polsce.
Wpływ dopłat na dochodowość upraw roślin strączkowych
73
IV – koszty pośrednie rzeczywiste
V = wartość dodana brutto z działalności
VI – koszty pośrednie szacunkowe
VII = wartość dodana netto z działalności
VIII – koszty czynników zewnętrznych
IX = dochód z działalności bez dopłat
X + dopłaty do produkcji
XI = dochód z działalności z dopłatami
Wartość produkcji obliczono jako iloczyn plonu i ceny. Do analizy przyjęto w poszczególnych latach średnią wielkość plonu z danego roku, obliczoną na podstawie danych z wyników
porejestrowych doświadczeń odmianowych (COBORU).
Koszty bezpośrednie w przeprowadzonym rachunku podzielono na dwie grupy, tj. koszty
materiałowe i koszty prac agrotechnicznych [Czerwińska-Kayzer, Florek 2012]. W grupie kosztów materiałowych uwzględniono: materiał siewny, nawozy mineralne, środki ochrony roślin
oraz biopreparat (Nitraginę). Koszty tej grupy obliczono jako iloczyn ceny poszczególnych
składników i ilości ich zużycia dla średniej wielkości plonu. Ilość wysiewu materiału siewnego,
nawozów i środków ochrony roślin przyjęto na podstawie zaleceń agrotechnicznych. Koszty
prac agrotechnicznych podzielono na koszty uprawy gleby i koszty zabiegów pielęgnacyjnych.
Koszty uprawy gleby obliczono zgodnie z tradycyjnym systemem uprawy, który obejmował
podorywkę, orkę siewną i uprawy przedsiewne. W zestawie kosztów zabiegów pielęgnacyjnych
uwzględniono: opryski herbicydami, fungicydem i insektycydem, zbiór nasion oraz transport.
Koszt prac agrotechnicznych obliczono na podstawie cen usług zabiegów agrotechnicznych.
Przyjęto takie rozwiązanie, ponieważ umożliwiło uwzględnienie w przeprowadzonym rachunku
i potraktowanie kosztów użycia maszyny i kosztu pracy jako kosztów powiązanych bezpośrednio
z produkcją [Czerwińska-Kayzer, Florek 2012]. Koszty pośrednie to koszty, które nie mogą być
wprost odniesione do określonej działalności, jednak są ponoszone i powinny być uwzględnione w
rachunku [Nowak 2001]. W myśl przyjętego rachunku obejmują one koszty szacunkowe i koszty
zewnętrzne, tj. amortyzację, podatki, odsetki od kredytów, ubezpieczenia, pośrednie nakłady
gospodarcze itp. [Mostowski 2006]. Do rozliczenia tej grupy kosztów w rachunku posłużono się
metodą doliczeniową, a jako klucz rozliczeniowy przyjęto koszty bezpośrednie.
Ponadto do wykazania wpływu dopłat na dochodowość wykorzystano dwa wskaźniki, tj.
stopień pokrycia dopłatami kosztów ogółem i udział dopłat w przychodach ogółem.
Dopłaty do produkcji roślin strączkowych w latach 2004-2014
Wsparcie finansów dostępne dla rolników uprawiających rośliny strączkowe podzielono
na: JPO, UPO, specjalną płatność obszarową do powierzchni upraw strączkowych i dopłaty do
materiału siewnego.
Z danych przedstawionych w tabeli 1 wynika, że w latach 2004-2014 producenci roślin strączkowych w każdym roku mogli korzystać z dwóch mechanizmów wsparcia finansowego, tj. JPO
i dopłat do wykorzystania elitarnego i kwalifikowanego materiału siewnego. JPO w kolejnych
latach rosła – z 210,53 zł/ha w roku 2004 do 910, 87 zł/ha w roku 2014. To sprawiło, że jej udział
w dopłatach ogółem zwiększył się z 31,7% do 55,6% (tab. 1). Na tej podstawie można stwierdzić,
że ten mechanizm wsparcia finansowego w dopłatach do upraw roślin strączkowych jest obecnie
najważniejszy. Drugim mechanizmem dopłat utrzymującym się trwale od roku 2004 jest dopłata
do materiału siewnego. Jej wielkość przez cały okres kształtowała się na tym samym poziomie
i wynosiła 160 zł. Tym samym udział tej części dopłat zmniejszył się z 24,1% w roku 2004 do
9,8% w roku 2014 (tab. 1).
Tabela 1. Dopłaty do uprawy roślin strączkowych w latach 2004-2014
Table 1. Payments for legume crops grow between 2004 and 2014
Wyszczególnienie/
Rok/Year
Specification
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Wartość [zł/ha]/Value [PLN/ha]
Jednolita płatność obszarowa/
210,53
225,00
276,28
301,54
339,31
506,99
562,08
710,57
732,06
830,30
910,87
Single area payment
Uzupełniająca płatność/
292,78
282,35
313,45
294,91
269,32
359,21
327,26
274,23
211,80
139,39
Complementary payment
Specjalna dopłata do powierzchni
upraw strączkowych/Special
207,28
219,53
672,56
719,43
566,37
payment to the surface of
leguminous
Dopłata do materiału siewnego/
160,00
160,00
160,00
160,00
160,00
160,00
160,00
160,00
160,00
160,00
160,00
Direct payments to seeds
663,31
667,35
749,73
756,45
768,63
1 026,2 1 256,62 1 364,33 1 776,42 1 849,12 1 637,24
Razem/Total
Struktura/Structure [%]
Jednolita płatność obszarowa/
31,7
33,7
36,9
39,9
44,1
49,4
44,7
52,1
41,2
44,9
55,6
Single area payment
Uzupełniająca płatność/
44,1
42,3
41,8
39,0
35,0
35,0
26,0
20,1
11,9
7,5
Complementary payment
Dodatkowa dopłata do
powierzchni upraw strączkowych/
16,5
16,1
37,9
38,9
34,6
Special payment to the surface of
leguminous
Dopłata do materiału siewnego/
24,1
24,0
21,3
21,2
20,8
15,6
12,7
11,7
9,0
8,7
9,8
Direct payments to seeds
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR
Source: own study on the basis of ARMA
74
Dorota Czerwińska-Kayzer
Wpływ dopłat na dochodowość upraw roślin strączkowych
75
Kolejnym elementem dopłat były płatności uzupełniające ze środków krajowych, które były
dostępne w latach 2004-2013. W roku 2014 niestety nie było już możliwości skorzystania z
tego przywileju2. Z tej przyczyny, pomimo wzrostu JPO o 9,7% dopłaty do upraw strączkowych
obniżyły się.
Ostatnim z wymienionych mechanizmów wsparcia finansowego produkcji roślin strączkowych
jest specjalna, uzupełniająca płatność do powierzchni upraw następujących gatunków roślin:
bobu, bobiku, ciecierzycy, grochu siewnego, grochu pastewnego, soczewicy, fasoli, łubinu białego, łubinu żółtego, łubinu wąskolistnego seradeli, wyki siewnej koniczyny, lucerny. Ta forma
dopłat wprowadzona została w roku 2010. Wielkość jej zależy od puli środków przyznanych na
realizację tej płatności oraz od powierzchni upraw tych gatunków roślin w danym roku. Stawkę
w danym roku oblicza się dzieląc dostępne środki finansowe przez liczbę kwalifikujących się
hektarów gruntów ornych. Z danych zamieszczonych w tabeli 1 wynika, że wartość tej dopłaty
w latach 2010-2014 wahała się od 207,28 zł/ha w roku 2010 do 719,43 zł/ha w roku 2013. Warto
podkreślić, że przez pierwsze trzy lata funkcjonowania tego mechanizmu jego wartość rosła, tj. w
roku 2011 o 6%, w roku 2012 o 206% i w roku 2013 o 7%. Tym samym udział tej części wsparcia
finansowego zwiększył się z 16% do ponad 30%. W roku 2014 na skutek wzrostu powierzchni
upraw roślin strączkowych i motylkowych stawka tej części dopłat do upraw roślin strączkowych
zmniejszyła się o 21%, i osiągnęła poziom 566,37 zł/ha (tab. 1).
Przedstawiona zmiana była koleiną przyczyną zmniejszenia wartości dopłat do upraw roślin
strączkowych w roku 2014. W tym też roku dopłaty ogółem do analizowanej grupy upraw wynosiły 1637,24 zł/ha i były niższe o 11,5% w porównaniu do roku 2013.
Podsumowując, można stwierdzić, że od roku 2004 wielkość dopłat do upraw roślin strączkowych, mimo zmniejszenia wartości dopłat w ostatnim roku analizy (2014), wzrosła o 1034,07
zł/ha, tj. prawie o 150%. Ponadto, od 2007 roku, najważniejszym mechanizmem dopłat jest JPO.
Drugim istotnym elementem jest specjalna dopłata do powierzchni upraw roślin strączkowych.
Znaczenie wsparcia finansowego w dochodowości produkcji roślin strączkowych
W pierwszym etapie analizy określono wartość produkcji głównej i produkcji ogółem, będącą
suma wartości plonu głównego i dopłat do produkcji. Z danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika,
że wartość plonu głównego przy średnim plonie w przypadku uprawy grochu pastewnego wahała
się od 3270,0 zł/ha w roku 2011 do 3813,0 zł/ha w roku 2014, łubinu żółtego od 1425,6 zł/ha w
roku 2011 do 2097,2 zł/ha w roku 2014 i łubinu wąskolistnego od 2587,2 zł/ha w roku 2011 do
2984,8 zł/ha w roku 2014. Z analizy wynika, że przy przedstawionej wartości plonu głównego
i bez uwzględnienia dopłat z trzech badanych upraw tylko uprawa grochu pastewnego w latach
2011-2014 była dochodowa. Natomiast uprawa łubinu wąskolistnego była opłacalna w latach
2012-2014. Z kolei uprawa łubinu żółtego, cechująca się najniższym plonem spośród badanych
gatunków, była niedochodowa (tab. 3).
Analizując wskaźnik udziału dopłat w przychodach ogółem, zaobserwowano, że w przypadku
uprawy grochu pastewnego wahały się od 29,4% w roku 2011 do 34,3% w roku 2012, w przypadku łubinu wąskolistnego od 34,5% w roku 2011 do 39,9% w roku 2012 i w przypadku łubinu
żółtego od 48,9% w roku 2011 do 55,1% w roku. Przedstawione dane wskazują, że stosowane
dopłaty mają największe znaczenie w kształtowaniu dochodu uzyskiwanego z łubinu żółtego,
czyli w produkcji, która bez dopłat jest nieopłacalna. Z kolei w przypadku pozostałych upraw
były one znaczące (stanowiły ponad 1/3 przychodu), ale zdecydowanie niższe (średnio o 22 p.p.).
Kolejnym etapem analizy było określenie stopnia pokrycia dopłatami kosztów produkcji
ogółem. Z przeprowadzonej analizy wynika, że w uprawie grochu pastewnego dopłaty pokry2
Ten mechanizm wsparcia finansowego miał funkcjonować do roku 2012. Jednak zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 671/2012 z dn. 11 lipca 2012, zmieniającego Rozporządzenie Rady UE 73/2009
w zakresie stosowania płatności bezpośrednich dla rolników, zapisano, że w Polsce, pomimo zakończenia procesu
stopniowego dochodzenia do pełnych płatności, tzw. zasady phasing-in, możliwa jest jeszcze w roku 2013 kontynuacja
stosowania wsparcia krajowego w formie uzupełniających płatności.
293,40
367,67
361,63
376,95
355,38
343,09
356,58
2519,7
2287,25 2547,00 2369,22 2460,30 2451,15 2410,90
329,39
358,82
349,53
329,76
2012
2013
2014
Nadwyżka bezpośrednia [zł/ha]/
982,75 863,00 1320,78 1352,70 -1025,55 -962,70 -771,70 -98,70 143,36 447,05 571,40 786,38
Gross margin [PLN/ha]
Dochód z działalności bez
dopłat [zł/ha]/Operating income
639,66 506,42 965,40 1059,30 -1393,22 -1324,34 -1148,65 -428,09 -223,22
88,23 221,87 456,62
without subsidies [PLN/ha]
Dochód z działalności z dopłatami
[zł/ha]/Operating income with
2003,99 2282,84 2814,52 2696,54
-28,89 452,09 700,47 1209,15 1141,11 1864,65 2070,99 2093,86
subsidies [PLN/ha]
Źródło: opracowanie własne
Source: own study
2011
Łubin wąskolistny/Leaf lupin
366,58
2195,9 1224,84 2392,15 2330,20 2198,42
2630,34 2903,58 2724,60 2753,70 2821,92 2772,53 2896,65 2525,29 2810,42 2750,97 2679,73 2528,18
3270,00 3410,00 3690,00 3813,00 1425,60 1448,20 1748,00 2097,20 2587,20 2839,20 2901,60 2984,80
4634,33 5186,42 5539,12 5450,24 2789,93 3224,62 3597,12 3734,44 3951,53 4615,62 4750,72 4622,04
Tabela 3. Wartość nadwyżki bezpośredniej i różnych kategorii dochodu w uprawie wybranych roślin strączkowych
Table 3. Gross margin and different categories of income in the cultivation of selected legumes
Wyszczególnienie/
Groch siewny pastewny/Fodder pea
Łubin żółty/Yellow lupin
Specification
2011
2012
2013
2014
2011
2012
2013
2014
Produkcja ogółem [zł/ha]/
Total production [PLN/ha]
Wartość plonu głównego [zł/
ha]/Main crop value [PLN/ha]
Koszty ogółem [zł/ha]/
Total costs [PLN/ha]
Koszty bezpośrednie [zł/ha]/
Direct costs [PLN/ha]
Koszty pośrednie [zł/ha]/
Indirect costs [PLN/ha]
Źródło: opracowanie własne
Source: own study
Tabela 2. Produkcja i wybrane pozycje kosztów uprawy badanych gatunków roślin strączkowych w latach 2011-2014
Table 2. Production and selected cost items of legume growing in the jars 2011-2014
Wyszczególnienie/
Groch siewny pastewny/Fodder pea
Łubin żółty/Yellow lupin
Łubin wąskolistny/Leaf lupin
Specification
2011
2012
2013
2014
2011
2012
2013
2014
2011
2012
2013
2014
76
Dorota Czerwińska-Kayzer
Wpływ dopłat na dochodowość upraw roślin strączkowych
77
Tabela 4. Znaczenie dopłat w dochodowości wybranych upraw roślin strączkowych w latach 2011-2014
Table 4. Importance of subsidies in the profitability of legume crops in 2011-2014
Wyszczególnienie/
Groch siewny pastewny/
Łubin żółty/
Łubin wąskolistny/
Specification
Fodder pea
Yellow lupin
Leaf lupin
2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014
Udział dopłat
w przychodzie
ogółem/The share of 29,4 34,3 33,4 30,04 48,9 55,1 51,4 43,8 34,5 38,5 38,9 35,4
direct payments in
total production [%]
Pokrycie dopłatami
kosztów ogółem/
51,9 61,2 67,9 59,5 48,3 64,1 63,8 64,8 48,6 64,6 69,0 64,8
Subsidies covering
total costs [%]
Źródło: opracowanie własne
Source: own study
wały koszty – od 52% w roku 2011 do 68% w roku 2013. Z kolei w uprawie łubinu żółtego
stopień pokrycia kosztów ogółem w kolejnych latach analizy wynosił odpowiednio: 48,3%,
64,1%, 63,8% i 64,8%, a w uprawie łubinu wąskolistnego 48,6%, 64,6%, 69,0% i 64,8% (tab. 4).
Przedstawione dane wskazują, że wsparcie finansowe możliwe do uzyskanie przez producentów
roślin strączkowych pokrywa w ponad 60% ponoszone koszty, co pozwala wnioskować, że rola
tego instrumentu w tworzeniu dochodu z tego rodzaju działalności rolniczej jest duża. Wniosek
ten potwierdzają także dane zaprezentowane w tabeli 3, z których wynika, że po uwzględnieniu
dopłat w rachunku opłacalności wszystkie badane uprawy przynoszą nadwyżkę przychodów nad
poniesionymi kosztami i są dochodowe.
Podsumowanie i wnioski
System dopłat do uprawy roślin strączkowych jest złożony i od momentu wdrożenia (tj. od
2004 roku) był modyfikowany. Znaczące zmiany nastąpiły w roku 2010, gdy wprowadzono
specjalną dopłatę do produkcji roślin strączkowych, która spowodowała wzrost wsparcia finansowego o 22% do tych upraw, i w roku 2014, gdy zaniechano uzupełniającej dopłaty obszarowej
oraz zmniejszyła się wartość dopłat do produkcji roślin strączkowych na skutek gwałtownego
wzrostu powierzchni tych upraw. Obecnie jego głównymi mechanizmami są JPO oraz specjalna
dopłata do produkcji roślin strączkowych.
Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że rola dopłat w kształtowaniu
dochodu z produkcji roślin strączkowych jest duża, ponieważ dostępne dopłaty pozwalają pokryć
w ponad 60% ponoszone koszty. Ponadto w przypadku upraw nieopłacalnych, np. łubinu żółtego,
dopiero po uwzględnieniu w rachunku opłacalności dopłat obserwuje się nadwyżkę przychodów
nad poniesionymi kosztami, co oznacza, że produkcja jest dochodowa.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że dopłaty do upraw roślin strączkowych spełniają funkcje
im przypisywane, tj. dochodową, rekompensacyjną i stymulującą. Jednak należy się zastanowić,
czy obecnie funkcjonujący system wsparcia finansowego, w którym już uwzględnia się rozdzielnie
stawek pomiędzy rodzaje działalności, nie powinien być rozszerzony o podział stawek według
gatunku lub odmiany roślin, z uwzględnieniem np. poziomu opłacalności produkcji bądź wykorzystania produktu na rynku albo korzyści dla środowiska.
78
Dorota Czerwińska-Kayzer
Literatura
Czerwińska-Kayzer D., Florek J. 2012: Opłacalność wybranych upraw roślin strączkowych, Fragmenta
Agronomica, vol. 29, no. 4, 36-44.
Majchrzak L., Pudełko B., Spurtacz S. 2010: Opłacalność uprawy łubinu żółtego w warunkach produkcyjnych
w latach w latach 2005-2007, Fragmenta Agronomica, vol. 27, no. 4, 102-110.
Marciniak J., Grontkowska A. 2011: Opłacalność produkcji roślinnej w gospodarstwie ekologicznym, Rocz.
Nauk. SERiA, t. XIII, z. 2, 302-309.
Mickiewicz B., Mickiewicz A. 2011: Problematyka dopłat bezpośrednich w rolnictwie polskim w latach
2004-2010, J. Agrib. Rural Devel., no. 2(20), 89-101.
Mostowski A. 2006: Metodyka tworzenia kalkulacji nadwyżek bezpośrednich działalności rolniczych, ODR
Minikowo.
Poczta W., Siemiński P. 2008: Kierunkowe rozwiązania systemowe modelu płatności bezpośrednich z punktu
widzenia interesu polskiego rolnictwa, [w:] E. Nowicka (red.), Reforma Wspólnej Polityki Rolnej w kontekście potrzeb i interesów polskiego rolnictwa, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Departament
Polityki Integracyjnej, Warszawa, 171-207.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 671/2012 z dn. 11 lipca 2012, zmieniającego
Rozporządzenie Rady UE 73/2009 w zakresie stosowania płatności bezpośrednich dla rolników, Dz.U.
204/11 z 31.07.2012 r.
Wilkin J. 2009: Ekonomia polityczna reform Wspólnej Polityki Rolnej, Gospodarka Narodowa, nr 1-2(209210), 1-25.
Zawadzka D., Strzelecka A., Szafraniec-Siluta E. 2013: System wsparcia bezpośredniego rolników w Polsce
– ujęcie regionalne, Zesz. Nauk. Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 766, 713-724.
Ziętara W. 2009: Rachunek kosztów w przedsiębiorstwie rolniczym w teorii i praktyce, J. Agrib. Rural Devel.,
no. 2(12), 303-309.
Summary
The main goal of the study was to analyses and assess the system of financial support for the production
of legumes between the years 2011 and 2014. The research revealed that the financial support considerably
improved the profitability of production of legumes. During the period under study subsidies covered more
than 60% of the costs of production of legumes. The share of financial support in the profitability of the crops
increased from 2011 to 2013, but in 2014 the situation changed. The amount of subsidies was reduced due
to the planned discontinuation of the supplementary subsidy and due to the increase in the area of legumes.
Adres do korespondencji
dr Dorota Czerwińska-Kayzer
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
ul. Wojska Polskiego 28
60-637 Poznań
e-mail: [email protected]