Rachunkowość Warta Poznania 2012 - SKNR KONTO

Rachunkowość Warta Poznania 2012 - SKNR KONTO

RACHUNKOWOŚĆ
WARTA
POZNANIA
materiały konferencyjne
Patronat:
Partnerzy:
RACHUNKOWOŚĆ
WARTA
POZNANIA
materiały konferencyjne
Redakcja
Ilona Baranowska
Justyna Engel
Katarzyna Grochowska
Magdalena Leszczyńska
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Poznań 2012
2
SPIS TREŚCI
WSTĘP…………………………………………………………………………………………3
Część I. PARTNERZY KONFERENCJI
UNIWERSYTET EKONOMICZNY W POZNANIU……………………………………...5
ABC AKADEMIA……………………………………...…………………………………….6
ACCA.........................................................................................................................................7
BDO……………………………………………………………………………………………8
DIFIN....……………………………………………………………………………………….9
RACHUNKOWOŚĆ………………………………………………………………………...10
RSM POLAND KZWS…………………………………………………………………..… 11
SKWP………………………………………………………………………………………...12
Piotr Staszkiewicz RSM Poland KZWS Audyt S.A.
„Bilansowe zamknięcie roku”, czyli na co zwrócić uwagę, aby prawidłowo…………………..
sporządzić sprawozdanie finansowe – wybrane zagadnienia………………………………...13
Część II. STUDENCI
Adrian Będziechowski
Rachunkowość zabezpieczeń i jej wpływ na sposób prowadzenia ksiąg rachunkowych….....22
Agnieszka Buzalska
Konsolidacja sprawozdań finansowych wyrażonych w odmiennych walutach………………...
według Międzynarodowych Standardów Rachunkowości……...............................................29
Marta Cichorek
Problem pomiaru i sprawozdawczości finansowej kapitału ludzkiego przedsiębiorstwa……33
Małgorzata Ciszewska
Dualizm stosowania zasady kasowej i memoriału w sektorze publicznym polski……………...
w świetle harmonizacji zasad rachunkowości na świecie…………………………………….39
Justyna Engel, Katarzyna Grochowska
ABM – zarządzanie rachunkiem działań jako alternatywa wobec zarządzania………………...
pionowego.................................................................................................................................47
Krzysztof Iciek
Wynik bilansowy a podatkowy................................................................................................55
Arkadiusz Kardas
Rachunkowość zabezpieczeń jako narzędzie ograniczenia ryzyka…………………………..61
Anna Kasprzak
Nadużycia gospodarcze – czym one są i kto za nimi stoi?.......................................................69
1
Katarzyna Klepek, Marlena Krawczyk
Audyt wewnętrzny – kreacja wartości dodanej, czy konieczny
do spełnienia obowiązek?.........................................................................................................75
Katarzyna Kozłowska, Michał Wołyński
Klasyfikacja ekspozycji kredytowych banku oraz sposób odprowadzania……………………..
rezerwy celowej z ich tytułu.....................................................................................................84
Mateusz Krzemiński
Propozycje zmian w regulacjach cen transferowych w kontekście roli funkcji ………………..
informacyjnej rachunkowości………………………………………………………………...92
Marta Pszczółkowska
Wpływ obligacji zamiennych na sytuację finansową przedsiębiorstwa……………………...97
Joanna Sikora, Urszula Wolszon
Gwarancja wiarygodnej informacji o przedsiębiorstwie – metody……………………………
statystyczne w badaniu sprawozdań finansowych…………………………………………..107
Agata Ucka, Joanna Woźniak
„Być, czy mieć” – pytanie o etykę w rachunkowości……………………………………….119
Monika Zamarlicka
Skonsolidowane sprawozdanie finansowe grupy kapitałowej………………………………132
2
WSTĘP
W dobie powszechnej cyfryzacji i globalizacji, świat ekonomii staje przed nowymi
wyzwaniami. Rachunkowość jako nauka stanowiąca podstawę wielu decyzji biznesowych,
musi sprostać oczekiwaniom i dostosować swoje narzędzia do jak najlepszej realizacji funkcji
informacyjnej. Pojawiające się przed księgowymi coraz to nowe wątpliwości, wynikające
m.in. z zawiłości przepisów prawnych czy też rozwijającej się współpracy międzynarodowej,
wymagają ogólnej debaty, w celu omówienia tego jak z zachowaniem należytej rzetelności te
nurtujące kwestie rozwiązać. Współczesne problemy rachunkowości są także przedmiotem
rozważań Studenckiego Koła Naukowego Rachunkowości KONTO działającego przy
Katedrze Rachunkowości Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.
Tegoroczna II Ogólnopolska Studencka Konferencja Rachunkowość warta Poznania
odbywa się pod tematem: Co gryzie księgowych, czyli rachunkowość dziś i jutro. Niniejsza
publikacja zawiera artykuły dotyczące dylematów współczesnej rachunkowości oraz
przedstawia przykładowe rozwiązania. Tym samym jest powodem do dumy dla autorów oraz
wszystkich, którzy poświęcili swój cenny czas przy organizacji konferencji. Szczególne
podziękowania
należą
się
wspierającej
nas
Katedrze
Rachunkowości
na
czele
z prof. Wiktorem Gabrusewiczem oraz opiekunami naszego koła: prof. dr hab. Marzeną
Remlein oraz dr Markiem Masztalerzem. Jesteśmy również bardzo wdzięczni naszym
Partnerom, bez których konferencja Rachunkowość warta Poznania nie rozwijałaby się tak
szybko. Wyrazy uznania za wsparcie merytoryczne i finansowe należą się także
Stowarzyszeniu Księgowych w Polsce, ACCA, RSM Poland KZWS, Wydawnictwu
Rachunkowość, BDO, ABC Akademii oraz Wydawnictwu Difin. Każdy, kto dołożył swoją
cegiełkę do wspólnego sukcesu może z radością pochylić się nad owocami wspólnej pracy.
Zachęcając do lektury publikacji zapewniamy o naszym zaangażowaniu w organizację
konferencji oraz konkursu. Cieszymy się, że nasze wydarzenie odbija się coraz większym
echem nie tylko w Poznaniu, ale również w całej Polsce. Wierzymy w Państwa satysfakcję
i dalszą współpracę zapewniając, że dołożymy wszelkich starań by dzięki Wam i nam
rachunkowość była warta poznania.
Zarząd SKNR KONTO 2011/2012 w składzie:
Milena Krygier
Prezes SKNR KONTO
Agnieszka Kapuścik
Mateusz Krzemiński
Wiceprezes SKNR KONTO
Wiceprezes SKNR KONTO
3
CZĘŚĆ I
PARTNERZY KONFERENCJI
4
KATEDRA RACHUNKOWOŚCI UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO
W POZNANIU
Katedra Rachunkowości jest najstarszą i największą katedrą na UEP. Obecnie pracuje
w niej ponad 20 osób, w tym 5 profesorów. Kierownikiem Katedry Rachunkowości jest
prof. Wiktor Gabrusewicz. W swych badaniach naukowych pracownicy katedry zajmują się
teorią i praktyką rachunkowości finansowej, podatkowej i zarządczej, audytu, kontroli
wewnętrznej i controllingu.
Katedra Rachunkowości objęła swym patronatem II Ogólnopolską Studencką
Konferencję Rachunkowość warta Poznania.
5
ABC Akademia Sp. z o.o.
ul. Niezłomnych 1/217
61-894 Poznań
Tel./fax: (61) 855 13 62
www.abcakademia.com.pl
Firma ABC Akademia jest nowoczesną firmą działającą od 2004 roku w sektorze
Business Intelligence (BI). ABC Akademia projektuje oraz wdraża systemy Business
Intelligence, posiadając w swojej ofercie rozwiązania wspierające podejmowanie decyzji
w obszarze sprzedaży, controllingu i zarządzania kosztami oraz logistyki i produkcji
przedsiębiorstw.
ABC
Akademia
jest
producentem
oprogramowania informatycznego do zarządzania
kosztami przedsiębiorstw z wykorzystaniem
koncepcji najnowszych rachunków kosztów:
ABC, RCA, GPK.
ABC Akademia skupia wokół siebie cenionych Ekspertów, cechujących się unikalnym
doświadczeniem i najnowszą wiedzą z obszaru zarządzania kosztami i rentownością
przedsiębiorstw. W procesach doradczych wykorzystują oni aktualnie rekomendowane na
świecie metodologie rachunku kosztów. Korzystają z osiągnięć międzynarodowych
organizacji controllingowych jak np. International Federation of Accountans (IFAC Międzynarodowa Federacja Księgowych, globalna organizacja zrzeszająca 164 organizacji
księgowych i rewidentów w 125 krajach). Eksperci biznesowi ABC Akademia mają istotny
wkład w rozwój i promocję nowoczesnych rachunków kosztów w Polsce poprzez
opracowywanie pozycji biznesowo-naukowych, publikowanie artykułów w czasopismach
specjalistycznych, występowanie na licznych krajowych konferencjach i seminariach oraz
prace badawczo – rozwojowe w ramach realizowanych studiów doktoranckich.
Istotnym obszarem działania ABC Akademia jest współpraca z renomowanymi
ośrodkami naukowymi w Polsce w zakresie rozwoju i promocji koncepcji nowoczesnych
rachunków kosztów. Firma współpracuje z takimi ośrodkami naukowymi jak: Uniwersytet
Ekonomiczny w Poznaniu, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Uniwersytet Łódzki,
Uniwersytet Technologiczno - Przyrodniczy w Bydgoszczy oraz uznanymi firmami
szkoleniowymi: Akademia Menedżera, Infor Training, MDDP. W ramach współpracy
Eksperci prowadzą szkolenia, wykłady, interaktywne ćwiczenia oraz laboratoria
komputerowe wykorzystujące oprogramowanie Doctor Coster®.
W ramach współpracy z Uczelniami firma rozwija proces edukacji studentów.
Celem ABC Akademia jest szerzenie praktycznych aspektów zarządzania kosztami
i rentownością przedsiębiorstw wśród osób, które stoją u progu kariery zawodowej. Co
roku przyjmujemy około 5-7 osób na praktyki i staże, którzy na podstawie naszych
doświadczeń wdrożeniowych piszą prace licencjackie i magisterskie.
Dołącz do nas: [email protected]
6
KWALIFIKACJA DLA PRAWDZIWYCH
PROFESJONALISTÓW
ACCA (The Association of Chartered Certified Accountants) jest
największą i najszybciej rozwijającą się międzynarodową organizacją
zawodową skupiającą specjalistów z zakresu rachunkowości
i finansów. Stowarzyszenie, które ma już ponad sto lat, liczy obecnie
424,000 studentów i 147,000 członków w 170 krajach. W Polsce tytuł
posiada ponad 1,100 osób, a kolejne 3,000 jest w trakcie zdobywania
członkowski
kwalifikacji.
Kluczowym celem ACCA jest promowanie najwyższych standardów zawodowych,
etycznych i zarządczych oraz wspieranie interesu publicznego. Korzystając z fachowej
wiedzy i doświadczenia swoich członków, ACCA wspiera rządy, instytucje i organizacje
zawodowe.
Kwalifikacja ACCA
Kwalifikacje ACCA są rozpoznawalne w branży finansowej na całym świecie, dlatego
członkowie ACCA mają otwartą drogę do kariery wszędzie tam gdzie, poszukiwani są
najlepsi specjaliści z zakresu rachunkowości i finansów.
Pośród polskich członków ACCA można dziś znaleźć wielu dyrektorów finansowych,
CFO, a nawet CEO największych firm międzynarodowych i krajowych.
Jak ją zdobyć?
Aby rozpocząć zdobywanie kwalifikacji ACCA, nie trzeba mieć wiedzy z zakresu
finansów, gdyż program jest tak skonstruowany, żeby ją sukcesywnie pogłębiać. Należy zdać
14 z 16 egzaminów, mieć odpowiednie doświadczenie zawodowe oraz zaliczyć moduł
etyczny.
Podczas egzaminów ACCA sprawdzana jest umiejętność wykorzystania wiedzy
teoretycznej w praktyce – studenci rozwiązują case studies, z którymi można spotkać się
w codziennej pracy. Na całym świecie egzaminy odbywają się w tym samym czasie.
W praktyce zdanie wszystkich zajmuje od dwóch i pół roku do trzech lat.
Jednak zdanie egzaminów to tylko połowa sukcesu. Aby zostać pełnoprawnym
członkiem ACCA, należy się również wykazać trzyletnim doświadczeniem zawodowym na
stanowisku związanym z finansami i rachunkowością. Doświadczenie to można zdobywać
przed, w trakcie oraz po zdaniu egzaminów ACCA. Bardzo ważną kwestią jest również
przestrzeganie zasad etyki biznesu, która jest jedną z kluczowych wartości ACCA. Dlatego
każdy, kto ubiega się o członkostwo w organizacji, musi obowiązkowo ukończyć moduł
etyczny.
Dlaczego warto?
Uzyskanie członkostwa ACCA jest prawdziwym wyzwaniem, ale jednocześnie
doskonałym poświadczeniem wiedzy niezbędnej w zarządzaniu finansami. Dyplom ACCA
wzbudza respekt, umożliwia dostęp do międzynarodowej sieci profesjonalnych kontaktów,
a także zwiększa szanse na sukces zawodowy zarówno w kraju, jak i zagranicą.
Zachęcamy do odwiedzenia strony: www.accaglobal.com
7
BDO jest piątą na świecie siecią firm audytorsko –
konsultingowych. W Polsce istniejemy od 1991 roku. Od
początku naszej działalności oferujemy Klientom najwyższy
standard
i jakość usług, realizowanych przez profesjonalny zespół
liczący dzisiaj ponad 300 osób.
Poprzez pięć naszych biur, które prowadzimy w Warszawie, Poznaniu, Katowicach,
Wrocławiu i Krakowie, realizujemy liczne projekty i przedsięwzięcia w zakresie audytu
i doradztwa rachunkowego, badania sprawozdań finansowych, doradztwa finansowego
i ekonomicznego, doradztwa podatkowego, doradztwa kadrowo – księgowego,
inwestycyjnego, transakcyjnego oraz doradztwa IT.
Wyróżnikiem BDO pośród firm prowadzących podobną działalność jest silnie rozbudowana
działalność szkoleniowa. Nasi eksperci tworzą wiedzę i dzielą się nią z naszymi Klientami.
Szkolimy służby finansowe przedsiębiorstw w zakresie rachunkowości, podatków, fuzji
i przejęć przedsiębiorstw, prawa spółek handlowych, instrumentów finansowych, MSR oraz
skonsolidowanych sprawozdań finansowych.
Wielu ekspertów BDO jest autorami podręczników, książek, opracowań i publikacji z zakresu
rachunkowości, podatków i finansów.
Co nas wyróżnia?








Mamy największe w Polsce doświadczenie w obsłudze spółek giełdowych
Przeprowadzaliśmy pierwsze w Polsce prywatyzacje, w tym m.in. KGHM
Braliśmy udział we wprowadzaniu pierwszych spółek na GPW
Przygotowaliśmy pierwszy w Polsce prospekt emisyjny
Uczestniczyliśmy w przygotowaniu pierwszego unijnego prospektu emisyjnego
Braliśmy udział w fuzjach największych polskich przedsiębiorstw
Na co dzień obsługujemy czołowe zagraniczne i polskie przedsiębiorstwa, spółki
giełdowe, instytucje finansowe i fundusze inwestycyjne, a nasi Klienci reprezentują
wszystkie gałęzie przemysłu, handel i usług
Corocznie w ramach ok. 500 szkoleń dzielimy się wiedzą z ponad 8.000 osób
Zachęcamy do odwiedzenia strony: www.bdo.pl
8
Wydawnictwo Difin istnieje na polskim rynku od 1991 roku.
Specjalizuje się w publikacjach z zakresu zarządzania,
rachunkowości, ekonomii, prawa.
Aktualna oferta wydawnicza została rozszerzona również o publikacje z dziedziny
psychologii i socjologii, dla których wprowadzono nowy imprint: ENGRAM.
Difin jest również wydawcą podręczników akademickich i podręczników skierowanych do
szkół ponadgimnazjalnych do nauki przedmiotów zawodowych. ……………………………...
Bieżącą ofertę wydawniczą stanowią także poradniki podatkowe, komentarze prawne,
słowniki, leksykony.
Atutem Wydawnictwa jest pewna, rzetelna informacja poparta doświadczeniem autorów,
znawców tematu, profesjonalistów z czołowych polskich uczelni i praktyków
z renomowanych firm polskich i zagranicznych.
Zachęcamy do odwiedzenia strony: www.difin.pl
9
Już od ponad sześćdziesięciu lat na łamach miesięcznika "Rachunkowość"
zapewniamy bieżące, miarodajne wyjaśnienia i konsultacje, poświęcone zwłaszcza aktualnym
problemom rachunkowości rewizji i podatków. Bogaty dział artykułowy przynosi
kompetentne analizy aktualnych zagadnień rachunkowości, podatków, finansów, analizy
i informatyki zastosowanej do księgowości oraz rewizji finansowej.
Czyta nas przede wszystkim - choć nie tylko - kierowniczy personel służb finansowoksięgowych i biegli rewidenci, którym dostarczamy aktualnych interpretacji i ich zastosowań
w praktyce.
Dlatego za naszym pośrednictwem szybko i do właściwych osób docierają - na
zasadzie odpłatności - informacje o nowych produktach współpracujących z nami
producentów oprogramowania, nowych publikacjach książkowych, kursach i szkoleniach
i innych przedsięwzięciach interesujących służby finansowo - księgowe.
Zachęcamy do odwiedzenia strony: www.rachunkowosc.com.pl
10
RSM Poland KZWS jest jedyną w Polsce firmą
członkowską RSM International, jednej z 6
największych na świecie sieci niezależnych
firm audytorskich i doradczych posiadającej 99
firm członkowskich w 86 krajach, ponad 700
biur na świecie, zatrudniającej 33.000 profesjonalistów, w tym 3 132 Partnerów i generującej
ponad 3,9 mld USD przychodów.
W RSM Poland KZWS jesteśmy stale rosnącym Zespołem specjalistów: doradców
podatkowych, biegłych rewidentów, prawników, księgowych i konsultantów ds. corporate
finance. Od 1992 roku doradzamy naszym Klientom, przedsiębiorstwom: małym, średnim
i dużym; prywatnym i notowanym na WGPW; polskim i zagranicznym; fundacjom
i stowarzyszeniom, a także osobom fizycznym.
W naszej pracy za najważniejsze uznajemy: Jakość, Pewność, Rzetelność i Doświadczenie.
By oferować najwyższą Jakość jesteśmy bardzo wymagający względem siebie i z każdym
dniem stajemy się lepsi. Oferujemy szeroki wachlarz usług doradczych: doradztwo
podatkowe, usługi audytorskie, usługi biura rachunkowego: prowadzenie księgowości
i spraw kadrowo - płacowych, doradztwo prawne, doradztwo gospodarcze.
Na polskim rynku działamy od 1992 roku. W tym okresie zebraliśmy ogromną wiedzę
i doświadczenie. Wiemy, że naszym największym i najcenniejszym kapitałem są ludzie.
Naszą firmę tworzymy wspólnie z naszymi Klientami, bo to oni mówią nam, jacy
powinniśmy być.
Naszą siedzibą jest Poznań, gdzie nasze biura mieszczą się w wiekowych kamienicach na
poznańskim Starym Rynku z widokiem na Ratusz Miejski.
Prowadzimy działalność i świadczymy usługi w całej Polsce przy pomocy biur
w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie.
Zapewniamy kompleksową obsługę w językach: polskim, niemieckim, angielskim, francuskim
i włoskim.
Główne usługi świadczone przez RSM Poland KZWS:
 Audyt i przeglądy finansowe zgodnie z polską ustawą o rachunkowości, US
GAAP i MSR/MSSF
 Doradztwo podatkowe
 Doradztwo i usługi księgowe i kadrowe
 Doradztwo transakcyjne
 Doradztwo prawne
 Spółki gotowe na sprzedaż (SPV)
 Wyceny przedsiębiorstw
 Due diligence: podatkowe, finansowe, prawne
 Doradztwo w zakładaniu, przekształceniach, likwidacji i upadłości
przedsiębiorstw
Zachęcamy do odwiedzenia strony: : www.rsmi.pl
11
Stowarzyszenie Księgowych w Polsce jest najstarszą
i największą polską organizacją skupiającą przedstawicieli
środowiska
zawodowego
związanego
z
rachunkowością
i finansami.…
………………………………
Podstawowym celem Stowarzyszenia jest umożliwienie Członkom
pozyskiwania wiedzy i umiejętności oraz doskonalenia kwalifikacji
niezbędnych dla wykonywania zawodu zgodnie z przepisami prawa,
profesjonalnymi standardami, dobrą praktyką i zasadami etycznymi oraz przy poszanowaniu
interesu publicznego.
Członkowie Stowarzyszenia to przede wszystkim księgowi, a także biegli rewidenci,
audytorzy i doradcy podatkowi oraz inne osoby zainteresowane rachunkowością
i dziedzinami pokrewnymi. Organizujemy przedsięwzięcia skierowane do całego środowiska
księgowych, jednakże wiele działań skierowanych jest tylko dla Członków Stowarzyszenia,
dając im przewagę nad osobami, które jeszcze nie zdecydowały się zapisać do Nas.
Od lat jesteśmy liderem na rynku szkoleń w zakresie rachunkowości i dziedzin pokrewnych.
Prowadzimy działalność w każdym zakątku Polski w ramach 26 oddziałów okręgowych
i kilkudziesięciu oddziałów terenowych, kół i klubów.…………………………………………
……………
Realizując swe funkcje Stowarzyszenie Księgowych w Polsce wprowadziło system
certyfikacji zawodowej księgowych oraz wnosi istotny wkład w tworzenie nowej grupy
wykwalifikowanych księgowych oferując cenny na rynku pracy tytuł dyplomowanego
księgowego. W te osiągnięcia wpisuje się również Oddział Wielkopolski Stowarzyszenia
Księgowych w Polsce, czego wyrazem jest szeroki zakres jego działalności tak w zakresie
edukacji, jak i działań na rzecz Członków.
Zachęcamy do odwiedzenia strony: www.skwp.poznan.pl
12
Piotr Staszkiewicz
Audit Partner w RSM Poland KZWS Audyt S.A.
biegły rewident
„BILANSOWE ZAMKNIĘCIE ROKU”,
CZYLI NA CO ZWRÓCIĆ UWAGĘ, ABY PRAWIDŁOWO SPORZĄDZIĆ
SPRAWOZDANIE FINANSOWE – WYBRANE ZAGADNIENIA
Z końcem jesieni coraz częściej można usłyszeć rozważania na temat mijającego roku,
jakie były te trzy minione kwartały, jaki z biznesowego punktu widzenia będzie koniec roku
oraz kolejny rok obrotowy. W poprawnie działającej organizacji nie brakuje porównań
rzeczywistych wyników do postawionych założeń, jak i próby wyciągnięcia z nich wniosków
i przełożenia na przyszłe plany. Niestety, o ile kierownictwo wyższego szczebla przywiązuje
wagę do prowadzonego biznesu i poświęca temu większość czasu, o tyle jego nastawienie do
sprawozdawczości finansowej jest całkowicie inne. Na wstępie generalnie należy podkreślić
bardzo duży wpływ decyzji kierowniczych na jakość sprawozdawczości spółki, z którą para
się większość księgowych w I kwartale każdego roku. Trzeba zwrócić uwagę, iż bez
świadomości zarządów spółek (jak i organów nadzorczych) w zakresie rachunkowości,
sporządzania sprawozdań finansowych oraz zrozumienia celu audytu wewnętrznego, jak
i zewnętrznego dane finansowe przetworzone przez służby finansowo-księgowe obarczone
zostają znacznym błędem, a przynajmniej nie przedstawiają rzetelnie i jasno wszystkich
zdarzeń gospodarczych. Skoro więc kierownictwo nie wyciąga konsekwencji
z dotychczasowych audytów, trudno wymagać tego od służb finansowo-księgowych.
Zdaniem autora właśnie zarządy i rady nadzorcze są właściwymi organami, by nadzorować
wprowadzanie zmian i podnoszenie jakości informacji finansowych przekazywanych
właścicielom czy zainteresowanym instytucjom. Jako praktyk 1 autor co roku obserwuję
podobną sytuację: spółki w Polsce nie uwzględniają w swoim biznesowym życiu
sprawozdawczości finansowej, o ile kierownictwo nie jest zmuszone do tego czy to opinią
publiczną, czy stopniem zainteresowania przez inwestorów. Brak odpowiednich ujawnień
w sprawozdaniach finansowych czy też pojawiające się błędy wynikają zdaniem autora z:
- „wyższości” prawa podatkowego nad prawem bilansowym, wynikającą z kolei z braku
stosowania sankcji karnych zapisanych w Ustawie o rachunkowości i Kodeksie spółek
handlowych2,
- braku wiedzy zarządów spółek oraz członków organów nadzorczych z zakresu
sprawozdawczości finansowej, a także
- błędnie dobranych procedur audytowych przez biegłych rewidentów, które
uniemożliwiają stwierdzenie znacznych uchybień czy zbadanie kompletności ujawnień
istotnych informacji w sprawozdaniu finansowym.
1
Autor od ponad 10 lat bierze udział w czynnościach rewizji finansowych przeprowadzanych wg polskich oraz
międzynarodowych standardów rewizji finansowej dotyczących sprawozdań finansowych 25-35 spółek rocznie
sporządzanych zarówno wg polskich, jak i międzynarodowych zasad księgowych. W ostatnich pięciu latach
pracował nad wdrożeniem międzynarodowych standardów bądź weryfikował sprawozdania finansowe
sporządzone zgodnie z tymi standardami w kilkunastu spółkach.
2
Mowa o przepisach zawartych w artykułach 77 oraz 79 Ustawy o rachunkowości (tekst jednolity DzU 152
z 2009 roku, poz. 1223 ze zmianami) oraz artykułach 585 i nn. Kodeksu spółek handlowych (DzU 94 z 2000
roku, poz. 1037 ze zmianami).
13
Artykuł ten obejmuje swym zakresem polskie spółki 3 inne niż spółki giełdowe4.
Rozważania dotyczyć będą błędów w sprawozdaniach finansowych wynikających zarówno
z braku odpowiedniego nadzoru/zainteresowania przez kierownictwo wyższego szczebla 5, jak
i z niedostatecznej wiedzy służb finansowo-księgowych. Przy opisie najczęstszych
i najistotniejszych błędów w sprawozdaniach finansowych zastosowany zostanie układ
z bilansu.
Zagadnienie 1 – środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne
W zakresie środków trwałych i wartości niematerialnych najczęściej spotykane są błędy
polegające na:
- braku ujawnienia i wyceny aktywów w leasingu finansowym,
- braku weryfikacji stawki amortyzacyjnej i jej ustaleniu w oparciu o ekonomiczny
okres użytkowania aktywów czy
- braku odpowiedniego wydzielenia środków trwałych służących osiągnięciu korzyści
ekonomicznych.
O ile w pierwszym przypadku nieujawnienie środków trwałych w leasingu jest
konsekwencją (najczęściej) braku odpowiedniej analizy zawartych umów oraz jest
następstwem zastosowania podatkowego podejścia, o tyle w przypadku drugim oraz trzecim
na błąd w sprawozdawczości znaczący wpływ ma kierownictwo wyższego szczebla, które nie
zorganizuje i nie zarządzi odpowiednio przepływem informacji związanym z użytkowanym
majątkiem, tempem zmian, planowanymi przestojami czy też wzmożoną produkcją albo
przewidywanym zastąpieniem używanych maszyn nowymi (a) bądź też nie przedstawia
służbom finansowo-księgowym swoich założeń/planów co do korzystania z pozyskanego
majątku (b). Zdaniem autora podstawowa wiedza kierownictwa i świadomość wagi
przepływu informacji w organizacji z uwzględnieniem działu finansowo-księgowego pozwoli
znacznie ograniczyć ryzyko wystąpienia błędów.
Zagadnienie 2 – odpisy aktualizujące aktywa trwałe
Kontynuując kwestię założeń/budżetów czy też posiadanych przez zarządy informacji,
nie sposób nie wspomnieć o konsekwencjach nieanalizowania na bieżąco osiąganych
przychodów (korzyści) w stosunku do wykorzystywanych aktywów. W trakcie audytu
zakwestionowana może zostać m.in. wartość środków trwałych – w sytuacji gdy nie
przynoszą korzyści ekonomicznych – czy też wielkość aktywów z tytułu odroczonego
podatku dochodowego, gdy z projekcji budżetowych (o ile takie są przygotowane przez
jednostkę) nie wynika możliwość płacenia podatku w przyszłości i jednoczesnego
skorzystania z tych aktywów.
Przykład 1
Z doświadczenia autora wynika, iż w spółkach funkcjonujących w specjalnych strefach
ekonomicznych szczególne znaczenie miał odroczony podatek dochodowy powstały „na
3
Jako polskie spółki będą rozumiane spółki kapitałowe z siedzibą na terenie Polski, bez względu na kraj
właściciela tych spółek.
4
Błędom i niedostatecznym ujawnieniom sprawozdań finansowych spółek publicznych sporządzonych
wg MSSF poświęcony został raport Komisji Nadzoru Finansowego (Zgodność sprawozdań
finansowych emitentów papierów wartościowych z MSSF – analiza przeprowadzona w 2011 r.)
www.knf.gov.pl/Images/Raport_MSSF_2011_tcm75-29303.pdf, luty 2012 r.
5
W dalszej części artykułu stosowane będą zamiennie pojęcia zarząd i kierownictwo wyższego szczebla.
14
otrzymanej” uldze w podatku dochodowym. W wypadku braku projekcji budżetowych
popartych podpisanymi nowymi umowami handlowymi i realizacją tych założeń w roku
następującym po roku badanym istotny udział aktywów trwałych, w tym aktywów z tytułu
odroczonego podatku dochodowego zmusiłby najprawdopodobniej audytora do odstąpienia
od wyrażenia opinii. Co za tym idzie, wynik finansowy nie mógłby zostać podzielony, w myśl
artykułu 53 ust. 3 Ustawy o rachunkowości.
Tak więc, aby uniknąć korekt audytora i znacznych odpisów aktualizujących czy też
zastrzeżeń w opinii, a nawet, w skrajnym przypadku, odstąpienia od wyrażenia opinii
wskazana jest wczesna analiza korzyści ekonomicznych przynoszonych przez aktywa, jak
i bieżące (a nie jedynie na koniec roku obrachunkowego) aktualizowanie planów i projekcji
budżetowych, z uwzględnieniem kwestii podatkowej.
Zagadnienie 3 – Inwentaryzacja zapasów i moment ujęcia przychodów
Zagadnienie zapasów oraz przychodów ze sprzedaży jest tematem bardzo szerokim6.
W niniejszym artykule jedynie zasygnalizowany zostanie bardzo częsty, ale znaczący dla
prezentacji i rzetelności sprawozdawczości problem, a mianowicie kwestia nieprawidłowego
(zbyt wczesnego) ujęcia przychodów ze sprzedaży towarów/wyrobów gotowych. Ustawa
o rachunkowości nie definiuje momentu powstania przychodów. Z nauki o rachunkowości
można wnioskować, że przychód należy ująć w okresie którego dotyczy (zasada memoriału)
pod warunkiem, że płynące z niego korzyści ekonomiczne oraz odnoszące się do niego koszty
mogą być wycenione w sposób wiarygodny (zasada współmierności).
W praktyce wskazówki te mogą okazać się niewystarczające. Zdaniem autora dla
właściwego określenia momentu powstania przychodu jednostki mogą stosować
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (dalej: MSSF) 7. Zgodnie bowiem
z Ustawą o rachunkowości w sprawach nieregulowanych w niej oraz Krajowych Standardach
Rachunkowości (dalej: KSR) jednostki mogą stosować MSSF.
W myśl MSR-u 18 przychód z tytułu sprzedaży dóbr może być ujęty, jeżeli zostały
spełnione następujące warunki:
- jednostka przekazała nabywcy znaczące ryzyko i korzyści wynikające z praw
własności do dóbr,
- jednostka przestaje być trwale zaangażowana w zarządzanie sprzedanymi dobrami,
- kwotę przychodów można oszacować w sposób wiarygodny,
- istnieje prawdopodobieństwo, że jednostka uzyska korzyści ekonomiczne z tytułu
przeprowadzonej transakcji,
- koszty poniesione oraz te, które zostaną poniesione przez jednostkę w związku
z transakcją, można wycenić w wiarygodny sposób8.
6
Por. M. Tomczyk, Moment ujęcia przychodów (w aspekcie księgowym) na gruncie polskiego
i międzynarodowego prawa. Podstawowe informacje w: Newsletter KZWS Audyt, wrzesień 2010 r.
7
Poprzez które rozumie się Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, Międzynarodowe
Standardy Rachunkowości (MSR) oraz interpretacje opracowane przez Komitet ds. Interpretacji
Międzynarodowej Sprawozdawczości Finansowej lub przez istniejący wcześniej Stały Komitet ds. Interpretacji.
8
International Financial Reporting Standard, IAS 18, s. A482, zamieszczony na stronie internetowej ifrs.org,
stan na dzień 1.01.2010 r.
15
Spółki, zdaniem autora, powinny się kierować tymi wytycznymi, nawet jeśli nie
sporządzają sprawozdań według MSSF-ów. Pozwoli to bowiem prawidłowo zaklasyfikować
do przychodów ze sprzedaży kwoty za towar.
Przykład 2
Jeśli nabywca nie odbiera przed 31.12.2010 r. zakupionego towaru, tzn. nabywca
np. samochodu odbiera towar z salonu 5.01.2011 r., to istotne jest zinwentaryzowanie takiego
towaru przez sprzedawcę i wykazanie go w zapasach na koniec roku, gdyż nie zostały
spełnione warunki sprzedaży, tj. m.in. przeniesienie korzyści i ryzyk na nabywcę 9.
W ten sposób, stosując zapisy MSSF-ów, uniknąć można istotnego zniekształcenia,
pomimo wystawienia faktury sprzedaży z datą grudniową, zarówno bilansu (stan zapasów
i należności), rachunku zysków i strat (obrotów po stronie przychodów oraz kosztów
sprzedanych towarów (wyrobów)), jak i zysku netto.
Możliwa jest także odwrotna sytuacja, tzn. wydanie towaru/wyrobu przed końcem roku
może nie oznaczać sprzedaży, jeśli na nabywcę nie przeszły korzyści i ryzyka związane
z kupowanym dobrem, jeżeli w myśl założeń umownych nabywca miał mieć dostarczony
towar/wyrób do własnego zakładu, co nie zostało do końca roku obrotowego wykonane przez
sprzedawcę.
Zagadnienie 4 – Zapasy: wycena
Prawidłowa wycena zapasów jest kolejnym zagadnieniem często pomijanym,
a mającym bardzo istotne znaczenie dla obrazu sytuacji majątkowo-finansowej jednostki,
przy czym – zdaniem autora – częściej występuje błąd w wycenie związany z ustaleniem
wartości zapasu w stosunku do ceny możliwej do osiągnięcia aniżeli z kalkulacją składników,
ujmowaniem poszczególnych kosztów wytworzenia czy zasadami rozchodu surowców czy
też towarów. Spółki nie wyciągają wniosków z analizy sytuacji gospodarczej, z informacji
płynących z rynku. I pomimo otrzymania danych o cenach oraz popycie na swoje dobra na
przełomie kończącego się i nowego roku obrotowego, przed zamknięciem ksiąg za miniony
rok, nie następuje weryfikacja ceny zapasów, możliwej do uzyskania po dniu bilansowym
i tym samym często wartość zapasów jest zostaje w stosunku do ceny możliwej do uzyskania.
Wskutek przeprowadzanych odpowiednich procedur audytowych audytorzy proponują
korektę błędu. Ustawa o rachunkowości nie precyzuje co prawda zasad uwzględniania
w sprawozdawczości skutków zdarzeń po dniu bilansowym, niemniej z pomocą przychodzi
MSR 10. Zgodnie z nim zdarzenia po dniu bilansowym, jak sprzedaż zapasów poniżej ceny
wytworzenia, powinny z reguły zostać uwzględnione na koniec poprzedniego roku
obrotowego. W większości przypadków zachodzi bowiem przesłanka, iż już na koniec
minionego roku zapasy utraciły swoją wartość i należało dokonać odpisu aktualizującego.
Przykład 3
Wytworzony w grudniu 2011 r. wyrób o wartości 100j został zbyty w lutym kolejnego
roku (przed sporządzeniem sprawozdania finansowego) za 95j. O ile różnica jest istotna
z punktu widzenia sprawozdania finansowego traktowanego jako całość, spółka powinna na
31.12.2011 r. dokonać odpisu aktualizującego w wysokości 5j.
9
Odmienną sytuacją jest przypadek, w którym towary były w wyznaczonym terminie wyodrębnione
i przygotowane do dostarczenia nabywcy, który w wyraźny sposób potwierdziłby instrukcje dotyczące
opóźnionej dostawy.
16
Zagadnienie 5 – Ujęcie przychodów na bazie kontraktów długoterminowych
(przychody z usług deweloperskich)
Często podmioty świadczące usługi długoterminowe mają problem z prawidłowym
zaklasyfikowaniem przychodów i kosztów oraz wyceną kontraktów. KSR jak i Ustawa
o rachunkowości nie dają pełnej odpowiedzi co do wyceny, stąd sugeruje się zastosowanie
MSR-u 11 (Umowy o usługę budowlaną). Temat usług długoterminowych nie będzie
omawiany szeroko w niniejszym artykule 10, a uwaga Czytelnika zostanie skupiona jedynie na
problemie występującym w branży deweloperskiej. Nierzadko spółki z tej branży
nieprawidłowo wykazują przychody i koszty związane ze świadczonymi usługami czy
sprzedażą swoich towarów (domów, mieszkań). Nie rozpoznają one prawidłowo, czy
dokonane czynności były sprzedażą dobra czy świadczeniem usługi, a to jest istotnym
kryterium prawidłowego ujęcia przychodów. Podstawowym kryterium jednakże jest
ustalenie, czy nabywca usługi np. budowy mieszkań ma możliwość określenia głównych
elementów strukturalnych bądź ich zmian w trakcie jej realizacji. Część spółek stosuje albo
MSR 11, albo MSR 18 (Przychody) jako zasady uzupełniające Ustawę o rachunkowości,
podczas gdy wybór jednego z powyższych standardów jest uwarunkowany innymi
zdarzeniami. Może się zdarzyć, iż jednostka będzie korzystać – w zależności od zawartych
umów – i z MSR-u 11, i z MSR-u 18. Zasady te zostały syntetycznie zebrane i przedstawione
poniżej:
Schemat 1. Kryteria klasyfikacji oraz moment ujęcia przychodów z tytułu realizacji umów o budowę
nieruchomości
Czy nabywca ma możliwość określenia głównych elementów
strukturalnych bądź ich zmian
w trakcie realizacji?
TAK
Umowa o budowę nieruchomości jest umową
o usługę budowlaną w rozumieniu MSR-u 11.
Ujęcie przychodów winno nastąpić w oparciu
o stopień zaawansowania
NIE
Ujęcie przychodów następuje w oparciu
o postanowienia MSR-u 18
Czy sprzedawca jest zobowiązany do
nabywania i dostarczania, stanowiących
istotną wartość umowy, materiałów
budowlanych?
TAK
Umowa ma charakter sprzedaży dóbr. Ujęcie
przychodów nastąpi
w momencie przekazania nabywcy znaczącego
ryzyka oraz korzyści
NIE
Umowa ma charakter świadczenia usługi.
Ujęcie przychodów nastąpi w oparciu
o stopień zaawansowania
Źródło: M. Tomczyk, Moment... op. cit.
10
Por. M. Tomczyk, Moment... op. cit.
17
Powyższe wskazuje jednoznacznie, iż służby finansowo-księgowe bez wsparcia ze
strony zarówno kierownictwa wyższego szczebla, ale także innych osób z działów
projektowo-wykonawczych nie będą w stanie prawidłowo ustalić w pierwszej kolejności
zasad, jakie są odpowiednie do konkretnej sytuacji (a), zasad wyceny (b) oraz ich wpływu na
rzetelność sprawozdawczości finansowej (c). Brak przepływu informacji prowadzić może do
zniekształcenia sprawozdania finansowego, jak pokazuje poniższy przykład:
Przykład 4
Spółka dokonuje sprzedaży mieszkań, o których kształcie czy zmianach strukturalnych
nie mógł decydować nabywca, przy czym sprzedawca nie jest zobowiązany do nabywania
i dostarczania, stanowiących istotną wartość umowy, materiałów budowlanych. Spółka
w momencie podpisania umowy przedwstępnej rozpoznała przychód ze sprzedaży. Może to
być błędne rozwiązanie, jeśli nie nastąpiło jeszcze przekazanie korzyści i ryzyk związanych
z mieszkaniem (zastosowanie MSR-u 18).
Zagadnienie 6 – Instrumenty finansowe
Najczęściej spotykanym błędem jest brak ujawnienia instrumentów finansowych
nabytych celem zabezpieczenia danej transakcji walutowej czy też celem spekulacji.
Podobnie jak w powyższych przykładach nieujawnienie jest spowodowane brakiem
przepływu informacji o takim kontrakcie podpisanym przez kierownictwo wyższego szczebla
z bankiem (a) oraz brakiem odpowiedniej wiedzy służb finansowo-księgowych (b).
Przykład 5
Zarząd jednostki nabywającej materiały w EUR w obawie o spadek wartości PLN
w stosunku do EUR dokonał transakcji 1.12.2011 r. polegającej na zakupie za 3 miesiące
100 EUR za 420 PLN, spodziewając się, iż za 1 EUR będzie trzeba zapłacić w przyszłości
więcej aniżeli 4,20 PLN. Spółka jest zobowiązana na koniec roku obrotowego 2011 wycenić
nabyty instrument po takiej wartości, jaka jest ustalona na dzień bilansowy, a dotyczy
realizacji na koniec lutego roku 2012 r. W wypadku jeśli kurs terminowy z 31.12.2011 r.
dotyczący realizacji instrumentu dnia 28.02.2012 r. będzie powyżej 4,20 PLN/EUR, wówczas
należy rozpoznać przychody z tego tytułu; w przeciwnym razie – koszty finansowe11.
Zagadnienie 7 – wycena i prezentacja zobowiązań i rezerw na zobowiązania
W zakresie rezerw, podobnie jak w zakresie instrumentów finansowych, największym
błędem jest ich brak, pomimo obowiązku ich tworzenia na bazie zaszłych zdarzeń
obligujących do tego spółki. Spółki nie tworzą rezerw na niewykorzystane urlopy, choć ich
konieczność jest pochodną zasady współmierności przychodów i kosztów, rezerw na
niewykorzystane urlopy, rezerw na gwarancje czy nagrody jubileuszowe. Przy czym to
właśnie rezerwy na niewykorzystane urlopy są kategorią, która najczęściej zostaje pominięta
przez spółki ze względu na „wykorzystanie zaległych urlopów do końca marca roku
kolejnego”.
Przykład 6
Na koniec 2009 r. w spółce liczba niewykorzystanych urlopów sięgnęła 100 dni; przy
założeniu średniego wynagrodzenia na poziomie 3.000 PLN, spółka powinna utworzyć
rezerwę na niewykorzystane urlopy w kwocie około 16.000 PLN. Nie ma znaczenia fakt, iż na
11
Por. P. Staszkiewcz, Kontrakty forward na waluty obce – ujmowanie i wycena w przykładach cz. I i II,
http://gtfr.pl/pl/rachunkowosc_finansowa.php?artid=139, 2003 r.
18
31.03.2010 r. 100% tych zaległych dni urlopowych zostało wykorzystane, ponieważ koszty
operacyjne były niewspółmierne do przychodów z podstawowej działalności (nie idąc na
urlop pracownicy przyczynili się do zwiększenia możliwości osiągnięcia większego
przychodu). Kwota rezerwy na niewykorzystane urlopy powinna zostać ujęta w pozycji
„Rozliczeń międzyokresowych biernych” z prostej przyczyny – kwota jest pewna i można ją
wyliczyć dokładnie, nie jest szacunkiem jak przykładowo rezerwa na odprawy emerytalne,
która jest wykazywana w pozycji „Rezerwy”.
Innym częstym i istotnym błędem jest nienaliczanie odsetek od zobowiązań
finansowych czy brak ujawnień zobowiązań handlowych, pomimo wykonania usługi bądź
przejęcia korzyści z zakupionego dobra, pomimo faktycznego otrzymania go (lub/i faktury)
po dniu bilansowym. Związane jest to z momentem rozpoznania i ujęcia kosztu/nabycia dóbr,
a zasada działania jest zbliżona do tej opisanej przy momencie ujmowania przychodów.
Przykład 7
Spółka z branży transportowej otrzymała pod koniec stycznia roku następnego po roku,
za który sporządzane jest sprawozdanie finansowe zestawienia wykonanych do końca
minionego roku obrotowego remontów/napraw pojazdów jeżdżących w różnych krajach
europejskich w trakcie świadczenia usługi. Na bazie tego zestawienia spółka otrzyma fakturę
tuż przed zamknięciem prac nad sprawozdaniem finansowym – służby finansowo księgowe
powinny ująć tę kwotę w kosztach za usługi serwisowe i zobowiązania z tytułu dostaw i usług.
Inna sytuacja dotyczy tworzenia rezerw na usługi audytorskie („badanie bilansu”) –
faktura zostanie dostarczona po zamknięciu sprawozdania finansowego. Usługa została
wykonana w roku następującym po roku badanym, ale dotyczyła ona roku sprawozdawczego.
Z tej racji należy w roku sprawozdawczym rozpoznać koszt z tego tytułu, a rezerwę na audyt
ująć w „Rozliczeniach międzyokresowych biernych” (w odróżnieniu od powyższego przykładu
dotyczącego napraw serwisowych pojazdów usługa zostaje potwierdzona fakturą po dniu
sporządzenia sprawozdania finansowego). Usługa bowiem dotyczyła roku sprawozdawczego,
a tylko formalny dokument – faktura – zostanie dostarczona w okresie późniejszym, tj. po
sporządzeniu sprawozdania finansowego).
Reasumując, podczas weryfikowania sprawozdania finansowego autor spotyka się
z wieloma błędami, których część została wymieniona powyżej. Poza nimi sporo ilościowojakościowych błędów audytorzy znajdują w dodatkowych notach objaśniających, we
wprowadzeniu do sprawozdania finansowego, w sprawozdaniu z działalności spółki czy
w przepływach pieniężnych. Nie wspominając o grupie błędów, którą jest brak odpowiednich
ujawnień.
Badania przeprowadzone w jednym z województw12 dowiodły, że 73% badanych
spółek miało zalecenie poprawy sprawozdań finansowych, przy czym procent ten mógłby być
wyższy po wyeliminowaniu przeoczeń wpisanych w zawód audytora. Prowadzi to do
konkluzji, że większość sprawozdań finansowych zawiera istotne błędy oraz że większość
spółek w swoich sprawozdaniach przynajmniej sprzed audytu nie prezentuje rzetelnie i jasno
danych finansowych. Jest to kolejny istotny argument przemawiający za zasadnością
obowiązkowej zewnętrznej kontroli sprawozdań finansowych przeprowadzanych przez
niezależnych ekspertów, jakimi są biegli rewidenci.
12
gazetaprawna.pl:
Spółki
popełniają
błędy
w
sprawozdaniach
finansowych,
http://podatki.gazetaprawna.pl/artykuly/24545,spolki_popelniaja_bledy_w_sprawozdaniach_finansowych.html.
19
20
CZĘŚĆ II
STUDENCI
21
Adrian Będziechowski
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
RACHUNKOWOŚĆ ZABEZPIECZEŃ I JEJ WPŁYW NA SPOSÓB
PROWADZENIA KSIĄG RACHUNKOWYCH
1. Wstęp
Obecnie prowadzenie działalności gospodarczej i przeprowadzanie transakcji
gospodarczych jest obarczone coraz większym ryzykiem. Ryzyko to było i jest nieodłącznym
elementem funkcjonowania każdego przedsiębiorstwa na rynku, co więcej jego całkowite
wyeliminowanie jest praktycznie niemożliwe. Można je jednak kontrolować i w znacznym
stopniu ograniczać. W celu minimalizacji ryzyka opartego na aktywach i pasywach
wykorzystuje się tzw. instrumenty zabezpieczające. Instrumenty te muszą spełniać szereg
warunków, ale przede wszystkim te określone w art. 35a ust. 3 ustawy o rachunkowości lub w
MSR 39. Można wtedy zastosować w przedsiębiorstwie zasady tzw. rachunkowości
zabezpieczeń.
2. Istota rachunkowości zabezpieczeń
Rachunkowość zabezpieczeń jest rozumiana jako użycie instrumentu bądź instrumentów
zabezpieczających w taki sposób, aby zmiana jego wartości rekompensowała, w całości
lub części zmianę wartości pozycji zabezpieczonej bądź przepływu środków pieniężnych
wynikających z tej zmiany. Zgodnie z terminologią MSR 39 poprzez instrument
zabezpieczający będziemy rozumieć wyznaczony instrument pochodny lub inny składnik
aktywów finansowych, który nie jest instrumentem pochodnym bądź zobowiązanie
finansowe, które nie jest instrumentem pochodnym, wobec których oczekuje się, że ich
wartość godziwa bądź wynikające z nich przepływy pieniężne skompensują zmiany wartości
godziwej bądź przepływów pieniężnych zabezpieczonej pozycji. Przy czym poprzez pozycję
zabezpieczoną
rozumie
się odpowiednio:
składnik aktywów,
zobowiązanie,
uprawdopodobnione przyszłe zobowiązanie, wysoce prawdopodobną planowaną przyszłą
transakcję lub inwestycję netto w udziały zagraniczne, która po pierwsze naraża jednostkę na
ryzyko zmian jej wartości godziwej lub przyszłych przepływów pieniężnych, oraz po drugie
została wyznaczona jako pozycja zabezpieczona1. Symetryczność zmian wartości pozycji
zabezpieczającej względem pozycji zabezpieczonej powoduje znoszenie się ich efektów, co
pozwala przedsiębiorstwu na uniknięcie znaczących wahań wyniku finansowego
prezentowanego w kolejnych sprawozdaniach finansowych. Rachunkowość zabezpieczeń
umożliwia zatem odejście od tradycyjnego podejścia do instrumentu zabezpieczającego
i pozycji zabezpieczanej, poprzez ujmowanie w tym samym okresie sprawozdawczym
zysków lub strat na instrumencie zabezpieczającym jako swoista kompensata symetrycznej
zmiany wartości pozycji zabezpieczanej2. Kompensata ta występuje w tej samej pozycji
1
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej w interpretacjach i przykładach tom 8, praca
zbiorowa pod redakcją I. Sobańskiej, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2006, s. 95.
2
International Financial Reporting Standards. IAS 39- Achieving hedge accounting In practice,
PricewaterhouseCoopers, 2005, s. 9.
22
sprawozdania finansowego. Rachunkowość zabezpieczeń może być zastosowana w różnych
sytuacjach np. w celu skorygowania 3:
 różnic w wycenie,
 różnic w sprawozdaniach o wynikach działalności,
 różnic w ujmowaniu,
 różnic w występowaniu.
Co jest istotne transakcja mająca charakter zabezpieczający z ekonomicznego punktu
widzenia, nie jest automatycznie transakcją zabezpieczającą w rozumieniu rachunkowości
zabezpieczeń4. Z ekonomicznego punktu widzenia zabezpieczenie rozumiane jest jako część
procesu zarządzania ryzykiem, który chroni jednostkę gospodarczą przed negatywnymi dla
niej zmianami czynników zewnętrznych, takich jak: kursy wymiany walut, poziom stóp
procentowych, czy kursy notowań giełdowych. Zabezpieczenie w rozumieniu rachunkowości
zabezpieczeń, a dokładniej MSR 39 ma za zadanie łączne wykazywanie skutków zmian
wartości instrumentów zabezpieczających i pozycji zabezpieczonych w sprawozdaniu
finansowym w taki sposób, jakby dany czynnik zewnętrzny nie uległ zmianie.
Aby móc stosować te zasady, jednostka gospodarcza powinna spełnić szereg
rygorystycznych kryteriów, związanych przykładowo z przygotowaniem odpowiedniej
dokumentacji i przeprowadzeniem testów na efektywność zabezpieczenia. Jeżeli przynajmniej
jedno z kryteriów nie zostanie spełnione, jednostka będzie musiała zaprzestać stosowanie
rachunkowości zabezpieczeń. Łatwo wyobrazić sobie sytuację nieudanego testu na
efektywność zabezpieczeń. Wtedy instrument zabezpieczający, będący często instrumentem
pochodnym, kwalifikowany jest zwykle jako przeznaczony do sprzedaży i wyceniany
w wartości godziwej poprzez wynik finansowy, a ewentualne zmiany wartości ujmowane są
w rachunku zysków i strat przedsiębiorstwa.
3. Wymagana dokumentacja przy wykorzystaniu rachunkowości zabezpieczeń
Stosowanie rachunkowości zabezpieczeń nie jest obligatoryjne, lecz fakultatywne,
a jednostka, która podejmuje decyzje o stosowaniu tych zasad, powinna być świadoma
wszystkich obowiązków, jakie wynikają z tego tytułu 5. Podstawowym wymogiem jest
zaistnienie i udokumentowanie relacji zabezpieczenia. Aby taka relacja zaistniała niezbędne
jest, aby zmiany wartości instrumentu zabezpieczającego i pozycji zabezpieczanej
równoważyły się oraz pokrywały się daty zapadalności i wartość nominalna.
Dodatkowo ważne jest, aby oczekiwana skuteczność zabezpieczenia była bardzo
wysoka. W przypadku zabezpieczenia prognozowanych przyszłych przepływów pieniężnych
planowana transakcja musi wykazywać się wysokim prawdopodobieństwem. Poziom
efektywności zabezpieczenia uznaje się za skuteczny, jeśli jest zawarty w przedziale od 80%
do 125%6.
Dokumentacja powinna obejmować 7:
 określenie celu i strategii zarządzania ryzykiem,
 identyfikację instrumentu zabezpieczającego oraz pozycji zabezpieczanej,
 charakterystykę ryzyka związanego z zabezpieczoną pozycją,
 okres zabezpieczenia,
 opis wybranej metody pomiaru zabezpieczenia.
3
Zob. szerzej: Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości… op. cit., s. 92.
P. Czajor, Rachunkowość instrumentów finansowych, ODDK, Gdańsk 2010, s. 169.
5
P. Woźniak, R. Seredyński, Rachunkowość zabezpieczeń, ODDK, Gdańsk 2010, s. 22.
6
Zob. szerzej: A. Żebruń, Instrumenty pochodne zabezpieczające w rachunkowości, Difin, Warszawa 2010,
s. 74-81.
7
A. Helin, Rachunkowość instrumentów finansowych, ODDK, Gdańsk 2003, s. 172.
4
23
Ryzyko objęte zabezpieczeniem musi być ściśle określone. Przedsiębiorstwa realizujące
transakcje zabezpieczające powinny być w posiadaniu dokumentacji polityki zarządzania
ryzykiem, stworzonej analogicznie do dokumentacji polityki rachunkowości. Sugeruje to
wymóg określenia celu i strategii zarządzania ryzykiem. W ramach tej polityki zarządzania
ryzykiem powinien być opis m. in. stosowanych przed jednostkę strategii zarządzania
ryzykiem, czy rodzajów użytkowanych instrumentów pochodnych. Obowiązek taki nie jest
bezpośrednio wskazany w MSR 39, ale prowadzenie wspomnianej dokumentacji znacznie
uprości sporządzenie transakcji zabezpieczającej.
Co więcej, wymóg identyfikacji instrumentu zabezpieczającego i pozycji
zabezpieczanej nie pozwala na ogólnikowe ich wskazanie. Niewystarczający jest zapis, iż
odsetki od kredytu w walucie obcej będą zabezpieczane za pomocą przykładowo transakcji
swap. Zgodnie z zasadami rachunkowości zabezpieczeń należy podać konkretne operacje
w sposób szczegółowy i wyczerpujący. W przypadku wyżej wspomnianej transakcji swap
należy podać dzień zawarcia, bank z którym została zawarta, numer umowy oraz warunki tej
transakcji. Podobnie pozycja zabezpieczona w postaci kredytu w walucie obcej powinna być
dokładnie wskazana poprzez podanie waluty na jaką opiewa, banku, w którym został on
zaciągnięty, numer umowy oraz warunki umowy kredytowej. Obowiązek ten oznacza, że co
do zasady nie jest możliwe stosowanie zabezpieczenia na tzw. bazie netto 8.
4. Powiązania zabezpieczające
MSR 39 definiuje trzy typy powiązań zabezpieczających9:
 zabezpieczenie wartości godziwej, rozumiane jako ograniczenie zagrożenia wpływu
zmian wartości godziwej ujętego składnika aktywów lub zobowiązań,
bądź uprawdopodobnionego przyszłego zobowiązania na wynik finansowy, które
to można przypisać konkretnemu rodzajowi ryzyka i które to mogłoby mieć wpływ
na rachunek zysków i strat;
 zabezpieczenie przepływów pieniężnych, rozumiane jako zabezpieczenie
przed zmiennością przepływów pieniężnych powiązanych z ujętymi składnikami
aktywów lub zobowiązań, bądź mocno prawdopodobną przyszłą transakcją, które
to można przypisać konkretnemu rodzajowi ryzyka i które mogłoby mieć wpływ
na rachunek zysków i strat;
 zabezpieczenie udziałów w aktywach netto jednostek zagranicznych, których
to działalność nie jest integralną częścią działalności danej jednostki.
Należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, że zabezpieczenie ryzyka walutowego
związanego z planowaną transakcją lub uprawdopodobnionym przyszłym zobowiązaniem
można traktować zarówno jako zabezpieczenie wartości godziwej jak i zabezpieczenie
przepływów pieniężnych10. Przykładowo zabezpieczenie przed zmiennością ceny paliwa
w powiązaniu z uprawdopodobnionym przyszłym zobowiązaniem powziętym przez
elektrownie, co do nabycia paliwa po ustalonej cenie jest zabezpieczeniem ryzyka zmienności
wartości godziwej. Jednak w przypadku gdy nabycie to będzie nominowane w walucie obcej,
to zabezpieczenie przyszłego uprawdopodobnionego zobowiązania przed ryzykiem
walutowym może być ujmowane jako zabezpieczenie przepływów pieniężnych.
Zabezpieczenie wartości godziwej ujmuje się w księgach rachunkowych w następujący
sposób :
8
P. Czajor, Rachunkowość instrumentów finansowych…, op. cit., s. 170.
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości… op. cit., s. 135.
10
MSR 39 par. 87.
9
24

zyski lub straty powstałe z przeszacowania wartości godziwej instrumentu
zabezpieczającego ujmuje się w rachunku zysków i strat;
 zyski lub straty powiązane z pozycją zabezpieczoną powstałe z zabezpieczanego
ryzyka korygują wartość bilansową tej pozycji i są ujęte w rachunku zysków i strat.
Zasada ta jest stosowana do zabezpieczenia pozycji, która w odrębnym przypadku
byłaby wyceniana według kosztu. W przypadku pozycji zabezpieczonej w postaci
składnika aktywów finansowych dostępnych do obrotu, zyski lub straty bezpośrednio
powiązane z zabezpieczonym ryzykiem ujmuje się w rachunku zysków i strat.
Z kolei zabezpieczenie przepływów pieniężnych ujmuje się w księgach rachunkowych
w następujący sposób:
 część zysków lub strat powiązanych z instrumentem zabezpieczającym, stanowiącą
efektywne zabezpieczenie, wykazuje się bezpośrednio w kapitale własnym za pomocą
zestawienia zmian w kapitale własnym;
 nieefektywną część zysków lub strat powiązanych z instrumentem zabezpieczającym
ujmuje się w rachunku zysków i strat.
W lepszym poznaniu tego zagadnienia pomoże poniższy przykład. Spółka ALFA
podczas prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej wykorzystuje surowiec będący
przedmiotem obrotu na aktywnym i regulowanym rynku. 30 października 2010 r. spółka
nabyła zapas tego surowca za 100.000 zł, w celu jego późniejszej odsprzedaży na początku
roku 2011. W obawie o możliwy spadek ceny tego surowca, spółka ALFA wykorzystała
terminową transakcję sprzedaży tego surowca. Dzień wykonania tej transakcji odpowiada
dniu planowanej sprzedaży tego surowca.
Na dzień bilansowy 31 grudnia 2010 r. wartość rynkowa tego surowca uległa obniżeniu
do wartości 95.000 zł. Natomiast wartość godziwa instrumentu pochodnego odpowiednio
wzrosła do 4800 zł.
7 stycznia 2011r. surowiec został odsprzedany po cenie rynkowej, która nie uległa
zmianie od dnia bilansowego, czyli równej 95.000 zł. Dodatkowo z tytułu rozliczenia
instrumentu pochodnego spółka ALFA uzyskała 4800 zł.
Skutki wyceny zapasów oraz instrumentu pochodnego będą wykazywane w odmienny
sposób w zależności od podjętych przez spółkę ALFA decyzji. Spółka ALFA może:
 nie stosować zasad rachunkowości zabezpieczeń, czyli instrument zabezpieczający
zostanie uznany za zwykły instrument pochodny przeznaczony do obrotu (wariant I);
 stosować zasady rachunkowości zabezpieczeń, przy czym instrument pochodny będzie
wyznaczony na instrument zabezpieczający wartość godziwą zapasów (wariant II);
 stosować zasady rachunkowości zabezpieczeń, przy czym instrument pochodny będzie
wyznaczony na instrument zabezpieczający przepływy pieniężne z tytułu odsprzedaży
zapasów (wariant III).
Pokazuje to, że decyzja podjęta przez spółkę ALFA wpływa na sposób odzwierciedlenia
w sprawozdaniu finansowym rozważanej sytuacji. Przy braku stosowania zasad
rachunkowości zabezpieczeń na dzień 31.12.2010 r. spółka ALFA wykaże w księgach
rachunkowych:
 wzrost wartości godziwej instrumentu pochodnego, co wpłynie na wynik finansowy;
 spadek wartości rynkowej zapasów poniżej ich ceny nabycia, co wpłynie na wynik
finansowy.
Skutki wyceny instrumentu pochodnego i zapasów, co do zasady będą ujęte w różnych
pozycjach rachunku zysków i strat.
25
Tabela 1. Wycinek bilansu na 31.12.2010 r. Wariant I
AKTYWA
PASYWA
Wn
Zapasy
Aktywa finansowe
Ma
5.000
Wn
5.000
Wynik finansowy
4.800
Ma
4.800
Na dzień 7.01.2011 r. spółka ALFA wykaże w księgach rachunkowych:
 przychody ze sprzedaży zapasów w kwocie 95.000 zł. oraz koszt własny sprzedaży
również w kwocie 95.000 zł.;
 wpływy ze sprzedaży zapasów na poziomie 95.000 zł. oraz 4.800 z tytułu rozliczenia
instrumentu pochodnego.
Tabela 2. Wycinek bilansu na 7.01.2011 r. Wariant I
AKTYWA
PASYWA
Wn
Zapasy
Aktywa finansowe
Środki pieniężne
Ma
95.000
4.800
Wn
95.000
Wynik finansowy
Ma
95.000
99.800
Fakt, że spółka ALFA nie stosowała zasad rachunkowości zabezpieczeń, nie niwelował
zabezpieczenia wpływu środków pieniężnych na poziomie 99.800 zł. poprzez wykorzystanie
instrumentu pochodnego.
Przy zastosowaniu zasad rachunkowości zabezpieczeń wartości godziwej na dzień
31.12.2010 r. spółka ALFA wykaże w księgach rachunkowych:
 wzrost wartości godziwej instrumentu pochodnego, co wpłynie na wynik finansowy;
 spadek wartości godziwej zapasów, co wpłynie na wynik finansowy.
Skutki wyceny instrumentu pochodnego i zapasów co do zasady będą wykazane
w tej samej pozycji rachunku zysków i strat. Co więcej w tym miejscu stwierdza się, że
transakcja zabezpieczająca jest skuteczna, gdyż jej efektywność wynosi 96% (4.800/5.000).
Tabela 3. Wycinek bilansu na 31.12.2010 r. Wariant II
AKTYWA
PASYWA
Wn
Zapasy
Aktywa finansowe
Ma
5.000
Wn
200
Wynik finansowy
Ma
4.800
Na dzień 7.01.2011 r. spółka ALFA wykaże w księgach rachunkowych:
 przychody ze sprzedaży zapasów w kwocie 95.000 zł. oraz koszt własny sprzedaży
również w kwocie 95.000 zł;
 wpływy ze sprzedaży zapasów na poziomie 95.000 zł, oraz 4.800 z tytułu rozliczenia
instrumentu pochodnego.
Tabela 4. Wycinek bilansu na 7.01.2011 r. Wariant II
AKTYWA
PASYWA
Wn
Zapasy
Aktywa finansowe
Środki pieniężne
Ma
95.000
4.800
Wynik finansowy
Wn
95.000
Ma
95.000
99.800
26
Końcowym rezultatem jest wykazanie wpływu ze sprzedaży w kwocie 99.800 zł.
Wynik ekonomiczny nie różni się od tego, z przypadku gdy zasady rachunkowości
zabezpieczeń nie były stosowane. Różnica wystąpiła jednak na dzień bilansowy, gdy skutki
wyceny obydwu elementów tj. instrumentu zabezpieczającego i pozycji zabezpieczonej
zostały wykazane w jednej pozycji.
Przy zastosowaniu zasad rachunkowości zabezpieczeń przepływów pieniężnych na
dzień 31.12.2010 r. spółka ALFA wykaże w księgach rachunkowych:
 wzrost wartości godziwej instrumentu pochodnego, co wpłynie na kapitał;
 spadek wartości godziwej przyszłych przepływów pieniężnych z tytułu przyszłej
sprzedaży zapasów, co nie zostanie odzwierciedlone w sprawozdaniu finansowym,
gdyż przepływy jeszcze nie nastąpiły;
 spadek wartości rynkowej zapasów poniżej ich ceny nabycia, co wpłynie na wynik
finansowy.
Tabela 5. Wycinek bilansu na 31.12.2010 r. Wariant III
AKTYWA
PASYWA
Wn
Zapasy
Aktywa finansowe
Ma
5.000
4.800
Wn
Kapitał
Wynik finansowy
Ma
4.800
5.000
Na dzień 7.01.2011 spółka ALFA wykaże w księgach rachunkowych:
 przychody ze sprzedaży zapasów w kwocie 95.000 zł. oraz koszt własny sprzedaży
w kwocie 95.000;
 rozliczenie skutków wykazanej w okresie poprzednim wyceny instrumentu
zabezpieczającego, poprzez przeksięgowanie 4.800 zł. z kapitału na przychody
ze sprzedaży zapasów;
 wpływy ze sprzedaży zapasów na poziomie 95.000 zł, oraz 4.800 z tytułu rozliczenia
instrumentu pochodnego.
Tabela 6. Wycinek bilansu na 7.01.2011 r. Wariant III
AKTYWA
PASYWA
Wn
Zapasy
Aktywa finansowe
Środki pieniężne
99.800
Ma
95.000
4.800
Wn
Kapitał
Wynik finansowy
Ma
4.800
99.800
95.000
Końcowym rezultatem jest wykazanie przychodów ze sprzedaży zapasów ujętych
w wyniku finansowym w kwocie 99.800 zł. czyli takiej, ile wynosiłaby gdyby nie doszło
do obniżenia ceny rynkowej zapasów z różnicą 200 zł. Wynik ekonomiczny nie odbiega od
tego uzyskanego, gdy spółka ALFA nie stosowała zasad rachunkowości zabezpieczeń bądź w
sytuacji, gdy spółka stosowała zasady rachunkowości zabezpieczenia wartości godziwej.
Podstawową różnicą jest ujęcie na dzień bilansowy skutków wyceny instrumentu
zabezpieczającego w kapitale.
5. Podsumowanie
Coraz więcej przedsiębiorstw decyduje się w swojej działalności na zarządzanie
ryzykiem. Odzwierciedla to rosnące wykorzystanie instrumentów zabezpieczających.
W związku z tym księgowe podejście do instrumentów finansowych i innych działań
27
mających na celu zabezpieczenie przed ryzykiem nabrało dużego znaczenia. W odpowiedzi
na to zjawisko powstała rachunkowość zabezpieczeń, która opiera się na intencji
kierownictwa do scalania na potrzeby rachunkowości tego, co organy stanowiące standardy
postrzegają jako dwie lub więcej oddzielnych transakcji. Jednak, aby móc stosować te zasady
w księgach rachunkowych dana jednostka gospodarcza musi spełnić szereg wymogów
formalnych i tych dotyczących odpowiedniej dokumentacji. Co więcej odpowiedni wybór
typu powiązań zabezpieczających pomiędzy instrumentem zabezpieczającym, a pozycją
zabezpieczaną wpływa na ostateczny kształt ksiąg rachunkowych.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Czajor P. , Rachunkowość instrumentów finansowych, ODDK, Gdańsk 2010.
Helin A., Rachunkowosć instrumentów finansowych ODDK, Gdańsk 2003.
International Financial Reporting Standards. IAS 39- Achieving hedge accounting In practice,
PricewaterhouseCoopers, 2005.
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej w interpretacjach i przykładach tom 7,
praca zbiorowa pod redakcją I. Sobańskiej, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2006.
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej w interpretacjach i przykładach tom 8,
praca zbiorowa pod redakcją I. Sobańskiej, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2006.
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1126/2008 z dnia 3 listopada 2008 r. przyjmujące określone
międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu
Europejskiego i Rad.
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. z 1994. Nr 121. poz. 591 z późn. zm.
Woźniak P., Seredyński R., Rachunkowość zabezpieczeń, ODDK, Gdańsk 2010.
Żebruń A., instrumenty pochodne zabezpieczające w rachunkowości,Difin, Warszawa 2010.
28
Agnieszka Buzalska
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
KONSOLIDACJA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH WYRAŻONYCH
W ODMIENNYCH WALUTACH WEDŁUG MIĘDZYNARODOWYCH
STANDARDÓW RACHUNKOWOŚCI
1. Wstęp
W obliczu rozwijających się rynków światowych coraz więcej spółek decyduje się na
łączenie swoich sił w celu wzmocnienia swojej pozycji na rynku i zwiększenia
konkurencyjności. Integrując się tworzą grupy kapitałowe, definiowane przez
Międzynarodowy Standard Rachunkowości 27 Skonsolidowane i jednostkowe sprawozdania
finansowe jako „jednostka dominująca oraz jej wszystkie jednostki zależne”. Podczas gdy
jednostka dominująca definiowana jest przez posiadanie jednostki zależnej, druga z nich
określana jest przez ten sam standard jako „jednostka, w tym jednostka niebędąca spółką
handlową, np. spółka cywilna, która jest kontrolowana przez inną jednostkę”, natomiast
kontrola rozumiana jest jako „zdolność do kierowania polityką finansową i operacyjną
jednostki w celu osiągania korzyści ekonomicznych z jej działalności”1.
Połączenie jednostek w grupę kapitałową przynosi wiele korzyści, wśród których
można wymienić związane z efektami skali i zakresu oraz synergii, a także podatkami,
umożliwienie zintegrowania transakcji oraz możliwość wejścia na nowe rynki czy też w nowe
sfery działalności albo zwiększenia udziału w rynku, na którym jednostka już działa 2.
W świecie postępującej globalizacji, objawiającej się zanikiem granic pomiędzy
państwami, zwłaszcza w obszarze Unii Europejskiej, wynikającej z rozpowszechniania się
i rozwoju Internetu oraz błyskawicznie rozwijającej się komunikacji coraz więcej firm
decyduje się rozszerzyć swoją działalność poza granice macierzystego państwa. Jednym
z sposobów takiej ekspansji jest tworzenie ponadnarodowych grup kapitałowych.
W grupie kapitałowej jednostka dominująca ma obowiązek zaprezentowania
skonsolidowanego sprawozdania finansowego zdefiniowanego jako ”sprawozdanie finansowe
grupy kapitałowej sporządzone w taki sposób, jakby było ono sprawozdaniem pojedynczej
jednostki gospodarczej”3. Czyni to korzystając z metody konsolidacji pełnej, metody
konsolidacji proporcjonalnej lub metody praw własności w zależności od struktury powiązań
pomiędzy jednostkami wewnątrz grupy, wprowadzając korekty aby wyeliminować wartości
wynikające ze współpracy między nimi. Ma to na celu przedstawienie w sposób rzetelny
i jasny sytuacji majątkowej, finansowej oraz wyniku finansowego całości grupy jako
jednostki gospodarczej4.
2. Wybór waluty
Przy konsolidacji mogą wystąpić problemy wynikające z odmiennych walut
pojawiających się w jednostkowych sprawozdaniach finansowych podlegających temu
1
Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 494/2009.
M. Remlein, Skonsolidowane sprawozdania finansowe grup kapitałowych, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002, s. 19.
3
Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 494/2009.
4
M. Remlein, Skonsolidowane sprawozdania…, op. cit., s. 55-57.
2
29
procesowi. Każda jednostka prowadząca działalność gospodarczą wybiera swoją walutę
funkcjonalną, która jest, zgodnie z Międzynarodowym Standardem Rachunkowości 21, Skutki
zmian kursów wymiany walut obcych „walutą podstawowego środowiska gospodarczego,
w którym działa jednostka”5. Jak stanowi standard jednostka przy wyborze waluty
funkcjonalnej powinna kierować się przede wszystkim następującymi czynnikami:
 walutą, która ma największy wpływ na kształtowanie się ceny sprzedaży towarów
i usług,
 walutą kraju, którego obowiązujące przepisy wraz z konkurencją występującą na jego
rynku mają zdecydowany wpływ na ceny sprzedaży towarów i usług,
 walutą, która w największym stopniu determinuje koszty związane z dostarczaniem
towarów i świadczeniem usług, takie jak koszty robocizny, czy też koszty materiałów.
Jeśli po przeanalizowaniu wyżej wymienionych czynników nadal pozostają wątpliwości
jednostka powinna zwrócić uwagę na:
 walutę, która dominuje wśród środków pochodzących z działalności finansowej,
 walutę, która dominuje wśród wpływów z działalności gospodarczej.
W przypadku jednostki działającej za granicą (która według MSR 21 jest „jednostką,
która jest jednostką zależną, jednostką stowarzyszoną wspólnym przedsięwzięciem lub
oddziałem jednostki sporządzającej sprawozdanie finansowe, której działalność jest
prowadzona w kraju lub walucie innych niż kraj lub waluta jednostki sporządzającej
sprawozdanie finansowe”6) w razie niejasności należy także rozważyć:
 czy działalność prowadzona przez jednostkę działającą za granicą jest traktowana jako
rozszerzenie działalności jednostki sporządzającej sprawozdanie finansowe, czy może
jako działalność w dużej mierze niezależna,
 jak wysoki odsetek transakcji jednostki zależnej stanowią transakcje z jednostką
dominującą,
 jaki wpływ mają na przepływy środków pieniężnych jednostki sporządzającej
sprawozdanie finansowe przepływy pieniężne jednostki działającej za granicą oraz czy
środki te mogą być w dowolnym momencie przekazane,
 czy jednostka zależna jest w stanie obsłużyć swoje istniejące i przyszłe zadłużenie
powstałe w toku normalnej działalności za pomocą własnych przepływów
pieniężnych.
Ustalonej w ten sposób waluty funkcjonalnej nie należy zmieniać, chyba że zmienią się
warunki, które miały wpływ na jej wybór. Jednakże każda jednostka (w tym jednostka
sporządzająca skonsolidowane sprawozdanie grupy kapitałowej) ma prawo wybrać do
prezentacji swojego sprawozdania dowolną walutę. W ramach grupy kapitałowej wynik
finansowy oraz sytuacja majątkowa i finansowa każdej z jednostek, która przy sporządzaniu
sprawozdania finansowego korzysta ze swojej waluty funkcjonalnej innej niż waluta
prezentacji skonsolidowanego sprawozdania finansowego musi zostać na tą walutę
przeliczona.
3. Sposób zamiany waluty
W celu połączenia sprawozdań należy przeliczyć części składowe dotyczące wszystkich
jednostek podlegających konsolidacji na walutę prezentacji. Międzynarodowy Standard
Rachunkowości 21 opisuje jakie kursy walut należy zastosować do przeliczenia wyniku
finansowego oraz sytuacji majątkowej.
5
6
Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1126/2008.
Ibidem.
30
Aktywa oraz zobowiązania każdego z konsolidowanych bilansów należy przekształcić
na wybraną walutę wykorzystując kurs zamknięcia („natychmiastowy kurs wymiany na dzień
bilansowy”7) na dany dzień bilansowy. Przy zamianie należy uwzględnić również dane
porównawcze bilansów. Przychody oraz koszty z rachunków zysku i strat wszystkich
jednostek podlegających konsolidacji należy przekształcić za pomocą kursów wymiany
obowiązujących w dniu zawarcia transakcji. Dotyczy to także danych porównawczych.
Ze względów praktycznych przy przeliczaniu przychodów oraz kosztów często
wykorzystywany jest kurs zbliżony do kursu, który obowiązywał w dniu zawarcia
związanych z nimi transakcji, na przykład średni kurs wymiany danego okresu. Jednakże,
jeżeli w danym okresie wystąpiły znaczne wahania wspomnianego kursu podejście to nie jest
właściwe.
Podczas procesu zamiany walut funkcjonalnych poszczególnych konsolidowanych
jednostek wystąpią różnice kursowe należy ująć je w oddzielnej pozycji kapitału własnego.
Różnice te mogą wynikać z:
 przekształcania aktywów oraz zobowiązań po kursie zamknięcia, podczas gdy
przychody i koszty przeliczane są po kursach wymiany na dzień zawarcia
transakcji; różnice występują zarówno w przypadku pozycji przychodów
i kosztów ujętych w wyniku finansowym jak i bezpośrednio w kapitale
własnym,
 przekształcenia sald otwarcia aktywów netto po kursie zamknięcia, innym niż
uprzednio wykorzystany kurs zamknięcia.
Nie należy ujmować tych różnic w wyniku finansowym ze względu na znikomy, bądź
też zerowy wpływ zmian kursów wymiany na bieżące oraz przyszłe przepływy pieniężne
z działalności operacyjnej.
Jeżeli konsolidacji podlega sprawozdanie jednostki, które nie jest w całości własnością
jednostki, która sporządza skonsolidowane sprawozdanie finansowe, różnice kursowe, które
wynikają z przeliczeń, które mogą być przypisane udziałom mniejszości należy tym udziałom
przyporządkować oraz wykazać w skonsolidowanym bilansie jako ich część.
W przypadku wyłączeń zawiązanych z wynikiem finansowym oraz sytuacją majątkową
i finansową jednostka sporządzająca sprawozdanie finansowe stosuje zwykłe procedury
konsolidacyjne.
W przypadku wewnątrzgrupowych aktywów i zobowiązań pieniężnych bez względu na
ich horyzont czasowy nie można zlekceważyć skutków wahań kursów wymiany walut.
Pozycje pieniężne charakteryzują się prawem do otrzymania lub też zobowiązaniem do
dostarczenia ustalonej, bądź możliwej do ustalenia liczby jednostek waluty. W efekcie wiążą
się z zobowiązaniem do przekształcenia jednej waluty w drugą prowadząc do zysków albo
strat spowodowanych przez wahania kursów wymiany walut. Jednostka zobowiązana do
utworzenia skonsolidowanego sprawozdania finansowego ma obowiązek ująć w nim
wynikające z tej sytuacji różnice kursowe w wyniku finansowym lub, w przypadku różnic
kursowych powstałych na pozycjach pieniężnych stanowiących część inwestycji netto
jednostki, która sporządza sprawozdanie finansowe w jednostce działającej za granicą,
w oddzielnej pozycji kapitału własnego do momentu zbycia jednostki działającej za granicą.
Jeżeli dni bilansowe jednostek, które podlegają konsolidacji różnią się między sobą
jednostki często decydują się na sporządzenie dodatkowego sprawozdania finansowego na ten
sam dzień co sprawozdanie finansowe jednostki sporządzającej skonsolidowane
sprawozdanie finansowe. Międzynarodowy Standard Rachunkowości 27 dopuszcza
wykorzystanie sprawozdania wykonanego pod inną datą z zastrzeżeniem, że:
 odstęp pomiędzy sprawozdaniami nie wynosi więcej niż trzy miesiące,
7
Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1126/2008.
31

skutki wszystkich znaczących zdarzeń gospodarczych pomiędzy tymi datami
zostaną poddane korekcie.
W tej sytuacji przy zamianie walut z funkcjonalnej na walutę prezentacji do
przekształcenia aktywów i zobowiązań jednostki można wykorzystać kursy wymiany
obowiązujące w dniu bilansowym tej jednostki, jednakże w przypadku wystąpienia istotnych
wahań kursów należy dokonać odpowiednich korekt.
Różnice kursowe, które powstają przy przekształcaniu wyniku finansowego oraz
sytuacji majątkowej i finansowej jednostki na inną walutę mogą mieć skutki podatkowe.
4. Obowiązki informacyjne
Skonsolidowane sprawozdanie finansowe obejmujące wszystkie jednostki zależne ma
obowiązek sporządzić jednostka dominująca. W skonsolidowanym sprawozdaniu
finansowym należy poinformować o występujących rozbieżnościach w przypadku, gdy
waluta prezentacji różni się od waluty funkcjonalnej jednostki sporządzającej sprawozdanie
finansowe oraz podać przyczyny takiego stanu rzeczy. Jednostka zobowiązana jest również
do poinformowania oraz umotywowania zmiany waluty funkcjonalnej jednostki dominującej
lub znaczącej jednostki działającej za granicą.
5. Podsumowanie
Grupy kapitałowe stają się w dzisiejszych czasach coraz częstszym zjawiskiem, wzrasta
również popularność integracji międzynarodowej. Oferuje to firmom możliwość rozwoju
jednak powoduje również powstanie komplikacji.
Większość grup kapitałowych obowiązana jest do sporządzania skonsolidowanych
sprawozdań finansowych. Wymaga to wyboru waluty funkcjonalnej, która najlepiej wyrazi
sytuację grupy kapitałowej oraz, kiedy waluty funkcjonalne poszczególnych jednostek różnią
się między sobą, przekształcenia wyniku finansowego oraz sytuacji majątkowej i finansowej
jednostek na wybraną walutę prezentacji. Międzynarodowy Standard Rachunkowości 21
Skutki zmian kursów wymiany walut obcych opisuje zasady doboru kursów walutowych do
zamiany do odpowiednich elementów sprawozdania finansowego oraz wyjaśnia jak należy
postąpić z występującymi różnicami kursowymi.
Skonsolidowane sprawozdanie finansowe, którego składowe musiały zostać przeliczone
na inną walutę, można określić jako zgodne z Międzynarodowymi Standardami
Sprawozdawczości Finansowej tylko jeżeli spełnią wymogi postawione w MSR 21
całkowicie.
Literatura
1.
2.
3.
Remlein M., Skonsolidowane sprawozdania finansowe grup kapitałowych, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002.
Rozporządzenie Komisji (WE) z dnia 3 czerwca 2009 r., nr 494/2009.
Rozporządzenie Komisji (WE) z dnia 3 listopada 2008 r., nr 1126/2008.
32
Marta Cichorek
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
PROBLEM POMIARU I SPRAWOZDAWCZOŚCI FINANSOWEJ KAPITAŁU
LUDZKIEGO PRZEDSIĘBIORSTWA
1. Wstęp
„Jako wskaźnik, wartość księgowa jest martwa, jest artefaktem ery przemysłowej.
My żyjemy w erze informacji, choć bardzo niewiele osób zauważyło ten fakt. Dowodem na to
jest brak zrozumienia spadającego znaczenia wartości księgowej. Wiedza człowieka i zasoby
intelektualne są obecnie najbardziej wartościowymi aktywami każdej spółki”1. Pomimo tego,
iż zdanie to pojawiło się na łamach czasopisma Forbes ASAP prawie 20 lat temu, jest ono
wciąż aktualne, i stanowi kwintesencję problematyki ewidencji kapitału intelektualnego
w rachunkowości.
Tradycyjna rachunkowość nadmiernie koncentruje się na analizie zasobów materialnych
i finansowych, jednocześnie zaniedbując zasoby niematerialne. Wraz z przechodzeniem od
gospodarki przemysłowej do gospodarki wiedzy organizacje coraz silniej odczuwają brak
"sprawozdawczości intelektualnej".
We współczesnej gospodarce, określanej powszechnie mianem gospodarki opartej
na wiedzy2, należy poważnie podjąć dyskusję, czy dzisiejsza rachunkowość nadąża
za rzeczywistymi warunkami funkcjonowania przedsiębiorstw. Już w latach 60. XX wieku
zaczęto dostrzegać, iż bilans nie daje pełnego obrazu przedsiębiorstwa, ponieważ nie
uwzględnia on kapitału ludzkiego. Judy Lewent, dyrektor finansowy Merck & Co,
w wywiadzie dla magazynu Fortune stwierdziła wprost iż: rachunkowość w firmach opartych
na wiedzy nie jest w stanie uchwycić niczego naprawdę istotnego. W chwili obecnej, coraz
większa ilość przedsiębiorstw buduje swój sukces nie na składnikach materialnych majątku,
ale właśnie na potędze wiedzy i umysłu ludzkiego.
Celem artykułu jest omówienie problemu prezentacji kapitału ludzkiego
w sprawozdaniu finansowym jednostki, w warunkach rosnącego wpływu procesów
pozaprodukcyjnych na działalność gospodarczą.
2. Istota kapitału ludzkiego
Pojęcie kapitału ludzkiego związane jest z teorią, która w sposób znaczący zmieniła
pogląd na człowieka, który jeszcze kilkadziesiąt lat temu traktowany był jak kosztowna
„maszyna” przedsiębiorstwa, bez której „niestety” nie mógł się odbywać żaden proces
1
Artefakt – wg Słownika Języka Polskiego PWN, jest to coś, co jest dziełem ludzkiego umysłu i ludzkiej pracy
w odróżnieniu od wytworów natury.
2
Zgodnie z jedną z najwcześniejszych definicji gospodarki opartej na wiedzy (GOW) - autorstwa OECD gospodarki oparte na wiedzy to takie, które bezpośrednio bazują na produkcji, dystrybucji i użyciu wiedzy oraz
informacji. W 1999 r. OECD określiło GOW jak zbiór przemysłów zaawansowanych technologii, takich jak:
informatyka i telekomunikacja oraz sektorów wykwalifikowanej siły roboczej, takich jak: finanse i edukacja.
Bank Światowy wyróżnia natomiast cztery tzw. filary gospodarki opartej na wiedzy. Zdaniem autora,
w najlepszy sposób opisują one zasięg GOW. Są to: otoczenie instytucjonalno-prawne, systemy innowacji,
infrastruktura informacyjna (lub rozwój teleinformatyki), edukacja i szkolenia (lub jakość siły roboczej)
źródło: http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/6/id/75.
33
wytwórczy. W teorii kapitału ludzkiego człowiek, ze swoimi umiejętnościami,
kwalifikacjami, motywacją, zdrowiem jest postrzegany zarówno jako główne źródło sukcesu
poszczególnej firmy, jak i całej gospodarki3.
Na co dzień bardzo często spotykane jest mylenie pojęć kapitału intelektualnego oraz
kapitału ludzkiego. Podejścia do kapitału ludzkiego/intelektualnego, a więc i odpowiadające
im definicje, są zróżnicowane także w zależności od dziedziny, w której funkcjonują tj.
rachunkowości, ekonomii, socjologii, marketingu, finansów i zarządzania.
W literaturze wyróżnia się kilkadziesiąt definicji kapitału intelektualnego4, ale
zasadniczo wyróżnia się trzy jego elementy5:
-kapitał ludzki,
-kapitał organizacyjny lub strukturalny (stanowi infrastrukturalne wsparcie kapitału
ludzkiego, jakość zarządzania, jakość struktury organizacyjnej, B+R, siła marki, procesy
nieformalne),
-kapitał społeczny lub relacyjny, klienta (sieci kontaktów międzyludzkich i procedury,
relacje nawiązywane wewnątrz i na zewnątrz podmiotu, w tym lojalność klientów, jakość
kontraktów).
Kapitał intelektualny odpowiada zatem nie tylko ujawnionym w bilansie wartościom
niematerialnym (własności intelektualnej: patenty, prawa autorskie, prawa do wzorów, prace
rozwojowe, nabyta wartość firmy), ale i tym niemierzalnym aktywom samodzielnie
wytworzonym w jednostce.
Określenie „kapitał ludzki”(ang. human capital) pochodzi od ekonomisty Theodore’a
Schultza, zainteresowanego sytuacją krajów słabo rozwiniętych gospodarczo. Uważał, on że
osiągniecie przez ludzi ubogich dobrobytu nie zależy od tego, czy dysponują gruntami,
maszynami czy też energią, lecz od ich wiedzy. Ten jakościowy aspekt nazwał właśnie
kapitałem ludzkim6.
Funkcjonujące w polskiej literaturze kadrowej określenia kapitału ludzkiego często
odwołują się do konkretyzacji tego pojęcia, dokonanej przez S.R. Domańskiego, według
którego7:
- koncepcja kapitału intelektualnego nawiązuje do rozumienia pojęcia „kapitał” jako
kategorii mającej właściwość świadczenia usług, dlatego kapitał ludzki jest zasobem, który
jest źródłem przyszłej satysfakcji, zarobków czy też ogólnie usług o jakiejś wartości,
- jego cechą wyróżniającą jest fakt, że „jest jak gdyby częścią człowieka”; autor odwołuje się
tu do powszechnie obecnie cytowanego stwierdzenia T.W. Schultza, iż „jest ludzki, ponieważ
jest ucieleśniony w ludziach”,
- przy uznaniu jego wewnętrznej niejednorodności można go określić jako zasób wiedzy,
umiejętności, zdrowia, energii witalnej zawarty w społeczeństwie,
-zasób ten jest dany przez genetyczne cechy danej populacji raz na zawsze, ale można go
powiększać drogą inwestycji: w ludzi, w kapitał ludzki i w ludzkie życie.
3
G. Łukasiewicz, Metody pomiaru kapitału ludzkiego, Katedra Zarządzania Zasobami Pracy w Akademii
Ekonomicznej w Krakowie. Źródło: http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/zeszyty/Zeszyt6/04_Lukasiewicz_
Grzegorz.pdf.
4
W terminologii ekonomicznej zamiennie używane są pojęcia: aktywa intelektualne, aktywa wiedzy,
niemierzalne, niewidzialne zasoby niematerialne, kapitał intelektualny, kapitał wiedzy.
5
E. Szczepankiewicz, „Ujawnione” i „ukryte” wartości niematerialne – dlaczego standardy rachunkowości nie
nadążają za rzeczywistością funkcjonowania przedsiębiorstw w epoce wiedzy? [w:] Kierunki zmian we
współczesnej rachunkowości., red. nauk. W. Gabrusewicz, J. Samelak, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011, s.162.
6
P. Bochniarz, K. Gugała, Budowanie i pomiar kapitału ludzkiego w firmie, Poltext, Warszawa 2005, s. 13.
7
S.R. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s.17, 19.
34
3. Metody pomiaru i wyceny kapitału ludzkiego
Renesans zainteresowania kapitałem ludzkim na poziomie przedsiębiorstwa dokonał się
wraz ze wzmożonym zainteresowaniem wyceną kapitału intelektualnego wyodrębnionego
jako determinanta konkurencyjności i wartości rynkowej przedsiębiorstwa8.
Pomiar kapitału ludzkiego jest jednak kwestią skomplikowaną, ponieważ m.in. 9:
- brakuje ogólnie przyjętego stanowiska, czy zasoby ludzkie mogą być traktowane
jako aktywa przedsiębiorstwa, które elementy składają się na kapitał ludzki i wpływają na
jego wartość (np. wzrost poprzez uczenie się, a spadek w wyniku starzenia się biologicznego,
i starzenia się wiedzy), a które są kosztem (np. rekrutacja).
- nadal nierozstrzygnięty pozostaje problem sprawozdawczości/raportowania wartości
kapitału ludzkiego, będący w relacji przyczynowo – skutkowej z rozwijającymi się licznymi
koncepcjami i metodami pomiaru/wartościowania, prowadzonymi z punktu widzenia
zasobów ludzkich (tj. wszystkich pracowników) lub samej organizacji.
Metody pomiaru kapitału ludzkiego możemy podzielić na dwie grupy 10:
1. metody finansowe – umożliwiające pomiar omawianego kapitału na poziomie jednostki
oraz całych społeczeństw i wyrażenie go w postaci pieniężnej;
2. metody jakościowe – w których to za pomocą szeregu wskaźników próbuje się ukazać
zmiany jakościowe w kapitale ludzkim.
Wg Beaty Jamki: metody wyceny wartości kapitału ludzkiego w mierniku finansowym
to między innymi11:
- metody kosztowe – najprostsze (niezbędne dane są dostępne, łatwe do uzyskania),
niewymagające przyjęcia dużej liczby założeń, stawiające jednak znak równości między
ponoszonymi nakładami a wartością bez uwzględnienia efektywności wykorzystania tych
nakładów:
-metody oparte na koszcie historycznym – oszacowanie kosztów poniesionych na
stworzenie określonego zasobu,
-metody oparte na koszcie odtworzenia – oszacowanie kosztów, jakie należałoby
ponieść (tj. rekrutacji, zatrudnienia oraz wyszkolenia pracowników), by zastąpić/odtworzyć
zasób istniejący zasobem identycznym.
Literatura przedmiotu dostarcza nam wielu różnorodnych propozycji metod pomiaru
kapitału ludzkiego w ujęciu kosztowym. Jedną z nich jest koncepcja M. Dobji, która opiera
się na założeniu, iż wartość kapitału ludzkiego obejmuje następujące czynniki:
1. skapitalizowane koszty utrzymania (K),
2. skapitalizowane koszty profesjonalnej edukacji (E),
3. wartość uzyskana przez doświadczenie (krzywa uczenia się) Q(T).
Model matematyczny pozwalający na obliczenie wartości kapitału ludzkiego, przy
powyższych założeniach przedstawia się następująco:
gdzie:
H(T) – wartość kapitału ludzkiego
T_– liczba lat pracy.
8
B. Jamka, Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie: zasób czy kapitał? Od zarządzania
kompetencjami do zarządzania różnorodnością; Oficyna a Wolters Kluwer business; Warszawa 2011, s. 148.
9
A. Jarugowa, J. Fijałkowska, Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym. Koncepcja i praktyka,
ODDK, Gdańsk 2002.
10
G. Łukasiewicz, Metody pomiaru…, op.cit.
11
B. Jamka, Czynnik ludzki…, op. cit.
35
Uwzględniając w powyższym wzorze krzywą uczenia się Q(T) autor wychodzi
z założenia, iż każdy człowiek w pracy zawodowej podnosi swoje doświadczenie,
kwalifikacje, co zwiększa jakość i szybkość wykonywanej pracy. To nabyte doświadczenie
przekłada się z kolei na wzrost wartości kapitału ludzkiego, jakim dysponuje jednostka.
Krzywą uczenia się można przedstawić za pomocą następującego wzoru:
gdzie:
w – współczynnik uczenia się (np. w=20% oznacza, że pracownik z rocznym stażem pracy wykona tę
samą pracę w czasie krótszym o 20%)
T– liczba pracy.
-metody dochodowe – oparte na zdyskontowanych wartościach przyszłych wpływów,
najczęściej spotykanie w praktyce, choć krytykowane za stawianie znaku równości między
płacami, wartością i przychodami; podstawą wyceny jest bieżąca wartość zarobków, jakie
pracownik będzie otrzymywał przez określony czas (do emerytury, końca umowy itp.)
Przykładem tej metody jest m.in. matematyczna formuła zaproponowana przez
B. Leva i A. Schwartza. Zgodnie z tą formułą, wartość kapitału ludzkiego danej jednostki
może zostać wyrażona poprzez zdyskontowanie jej przyszłych wynagrodzeń. Odpowiednia
formuła matematyczna przedstawia się następująco:
gdzie:
Vr – wartość kapitału ludzkiego w wieku r
I t – roczne wynagrodzenie osoby aż do emerytury
t – wiek przejścia na emeryturę
i – stopa dyskontowa.
Przedstawiony powyżej sposób obliczania wartości kapitału ludzkiego opiera się na
założeniu, iż najlepszą miarą jest sam rynek, który poprzez ustalanie wielkości płac wycenia
wartość tego kapitału. Krytycy tej koncepcji podważają tę tezę twierdząc, że płace
charakteryzują się dużą sztywnością i nie w pełni oddają produktywność jednostek. Oprócz
tego powyższy model jest bardzo uproszczony. Nie uwzględnia chociażby możliwości
odejścia pracownika z organizacji, co w dzisiejszym, szybko zmieniającym się otoczeniu
zdarza się coraz częściej12.
-metody rynkowe – najmniej przydatne do wyceny zasobów ludzkich, przypisujące im
bowiem cenę uzyskaną w transakcji rynkowej bezpośrednio lub pośrednio (tj. na podstawie
porównań z zasobami identycznymi bądź podobnymi); wykorzystywane w leasingu czy
transferze pracowników (np. sportowców).
Do tej pory, pomimo wielu propozycji ze strony środowisk naukowych, nie udało się
wypracować jednolitej metody pomiaru kapitału ludzkiego pozwalającej na porównywanie
jego stanu pomiędzy organizacjami. Żadna z dotychczas istniejących metod wyceny kapitału
ludzkiego nie jest powszechnie akceptowana przez wszystkich zainteresowanych, gdyż nie
uwzględnia strategicznego kontekstu zarządzania ludźmi i nie spełnia równocześnie
12
Ibidem.
36
wymogów: obiektywności, rzetelności, uniwersalności i efektywności, należy oczekiwać
następnych13.
4. Miejsce kapitału ludzkiego w sprawozdaniu finansowym
Koncepcja zarządzania kapitałem intelektualnym może spowodować rewolucję
w rachunkowości na skalę porównywalną do tej, jaką w 1494 roku zainicjował wenecki
mnich Luca Pacioli publikacją pierwszego w historii podręcznika wyjaśniającego zasady
podwójnego księgowania pt. Summa de arithmetica, geometrica, proportioni et
proportionalita14. Według GartnerGroup wartość rynkowa jest średnio trzy razy wyższa od
wartości księgowej, a w przypadku najdynamiczniej rozwijających się przedsiębiorstw ery
wiedzy, jak Microsoft, Amazon, Cisco czy Intel waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu
razy15.
Podejmując dyskusję, dlaczego rachunkowość w obecnym kształcie nie wymaga
prezentowania informacji o kapitale intelektualnym, a tym samym o kapitale ludzkim należy
podkreślić, iż do księgowego ujęcia aktywów formalnie wymagany jest koszt historyczny
nabycia bądź wytworzenia, czyli operacja transakcji rynkowej, bądź proces ich wytworzenia
we własnym zakresie. W związku z tym, bezpośrednie uwzględnienie kapitału ludzkiego nie
jest możliwe na gruncie tradycyjnych zasad rachunkowości. Tego rodzaju wartości mogą
znaleźć swój wyraz w rachunkowości, dopiero przy okazji zaistnienia operacji wymiany.
Wtedy istniejące pozytywne wartości ujmowane są jako kategoria wartości firmy (goodwill),
zatem wtedy, kiedy istnieje rynkowa podstawa wyceny. Ma to swoje uzasadnienie, ponieważ
jak twierdzi D. Dobija kapitał intelektualny jest bardzo wrażliwy na otoczenie. Ale czy
w takim razie oznacza to, że przedsiębiorstwo powinno całkowicie zrezygnować z prezentacji
takich aktywów w sprawozdaniu finansowym? Zdaniem D. Dobiji, w optymalnym raporcie
rocznym, oprócz sprawozdania finansowego i sprawozdania zarządu z działalności mogą
znaleźć się corocznie sporządzanie dodatkowe sprawozdania, na przykład o kapitale
intelektualnym, co wiele jednostek na świecie już z własnej inicjatywy już czyni 16. Pierwsze
próby włączenia "kapitału ludzkiego" do sprawozdań finansowych podejmowano w latach 60.
poprzez koncepcje rachunkowości zasobów ludzkich. Jednak za formalny początek
możliwości zarządzania kapitałem intelektualnym przyjmuje się 12 listopada 1987 r., kiedy
Karl-Erik Sveiby wraz z sześcioma działaczami szwedzkiego życia gospodarczego założyli
tzw. grupę Konrada. Jej celem stało się opracowanie uniwersalnej metody pomiaru aktywów
niematerialnych. W 1989 roku został opublikowany "Raport Konrada" zrywający
z tradycyjnymi zasadami stosowanymi w rachunkowości i zarządzaniu. W raporcie po raz
pierwszy zdefiniowano kapitał intelektualny i pierwsze wskaźniki "intelektualne" 17.
Na przełomie lat 80. i 90. pierwsze przedsiębiorstwa zaczęły wdrażać koncepcję
zarządzania kapitałem intelektualnym. Firma konsultingowa WM-Data była pierwszą, która
w 1989 roku opublikowała dodatek do raportu rocznego poświęcony kapitałowi
intelektualnemu. Natomiast firma ubezpieczeniowa Skandia AFS w 1991 roku utworzyła
stanowisko dyrektora kapitału Intelektualnego, które objął Leif Edvinsson, oraz postawiła
sobie za cel "wzrost i rozwój kapitału intelektualnego jako istotnej i trwałej wartości oraz
wprowadzenie go do bilansu przedsiębiorstwa". W 1994 r. Skandia opublikowała też raport
"Visualizing Intellectual Capital", stanowiący dodatek do raportu rocznego, w którym
13
http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/zeszyty/Zeszyt6/04_Lukasiewicz_Grzegorz.pdf.
http://www.rzeczpospolita.pl/sz_2000/art/001129/opis_sytuacji.html.
15
http://www.rzeczpospolita.pl/sz_2000/art/001129/opis_sytuacji.html.
16
E. Szczepankiewicz, op. cit.
17
http://www.rzeczpospolita.pl/sz_2000/art/001129/opis_sytuacji.html.
14
37
przedstawiła wycenę niektórych pozycji kapitału intelektualnego tej firmy. Wkrótce inne
firmy podążyły tym śladem.
W tym miejscu należy jednak zadać pytanie, czy raport stanowiący „dodatek” do
sprawozdania finansowego jest wystarczający, aby odzwierciedlić maksymalnie zbliżoną do
rzeczywistości wartość i sytuację finansową przedsiębiorstwa. Być może lepszym
rozwiązaniem byłaby prezentacja kapitału intelektualnego w zestawieniu z pozostałymi,
„tradycyjnymi” pozycjami bilansu.
Na te pytania trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć. Pewnym jest jednak to, iż
problem raportowania o kapitale ludzkim w niedługim czasie za pewne pojawi się w każdym,
nawet najmniejszym przedsiębiorstwie, dlatego też należy poświęcić wiele uwagi tej kwestii.
Można w tym miejscu wysnuć daleko idący wniosek, że wielce prawdopodobnym jest to, iż
po opracowaniu bardziej uniwersalnych metod pomiarowych kapitału ludzkiego, tradycyjna
sprawozdawczość finansowa przejdzie swoistego rodzaju rewolucję, w kierunku opracowania
standardów prezentacji kapitału intelektualnego w bilansie jednostki, aby mogło ono
odzwierciedlać faktyczną wartość i sytuację finansową przedsiębiorstwa.
5. Podsumowanie
W artykule omówiono istotę kapitału ludzkiego, oraz jego rolę we współczesnej
gospodarce. Zwrócono uwagę na fakt, iż wycena kapitału ludzkiego jest nadal kwestią
nierozstrzygniętą przez środowisko naukowe. W literaturze istnieje wiele koncepcji wyceny
kapitału ludzkiego, jednakże każda z nich posiada wady, które uniemożliwiają przyjęcie ich
jako wzorca powszechnie stosowanego przez jednostki gospodarcze. W opracowaniu
poruszono również problematykę prezentacji kapitału ludzkiego w sprawozdaniu
finansowym. Zwrócono uwagę na fakt, iż istnieje potrzeba zrewolucjonizowania
sprawozdawczości finansowej, co pozwoli na prezentacje informacji o faktycznej wartości
i sytuacji przedsiębiorstwa, do czego niezbędne jest uwzględnianie w sprawozdaniu
finansowym pozycji kapitału intelektualnego. Obecnie ani MSSF i US GAAP, ani tym
bardziej Ustawa o rachunkowości nie wymagają ani nie regulują prezentacji kapitału
ludzkiego w sprawozdaniu finansowym przedsiębiorstwa.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Bochniarz P., Gugała K, Budowanie i pomiar kapitału ludzkiego w firmie, Poltext, Warszawa 2005.
Domański S. R., Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.
Dobija D., Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, WPiZ, Warszawa
2003.
Łukaszewicz G., Metody pomiaru kapitału ludzkiego, Katedra Zarządzania Zasobami Pracy
w Akademii Ekonomicznej w Krakowie, http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/zeszyty/Zeszyt6/04_
Lukasiewicz_Grzegorz.pdf.
Jamka B., Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie: zasób czy kapitał? Od zarządzania
kompetencjami do zarządzania różnorodnością; Oficyna a Wolters Kluwer business; Warszawa 2011.
Jarugowa A., J. Fijałkowska, Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym. Koncepcja
i praktyka, ODDK, Gdańsk 2002.
Szczepankiewicz E., „Ujawnione” i „ukryte” wartości niematerialne – dlaczego standardy
rachunkowości nie nadążają za rzeczywistością funkcjonowania przedsiębiorstw w epoce wiedzy? [w:]
Kierunki zmian we współczesnej rachunkowości., red. nauk. W. Gabrusewicz, J. Samelak,
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011http://uoo.univ.szczecin.pl/
~dirram/met_il/15/II/Stryjewski.pdf.
http://www.rzeczpospolita.pl/sz_2000/art/001129/opis_sytuacji.html.
38
Małgorzata Ciszewska
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
DUALIZM STOSOWANIA ZASADY KASOWEJ I MEMORIAŁU W SEKTORZE
PUBLICZNYM POLSKI W ŚWIETLE HARMONIZACJI ZASAD
RACHUNKOWOŚCI NA ŚWIECIE
1. Wstęp
We współczesnych publikacjach powszechnie omawiane jest zagadnienie harmonizacji
rachunkowości na świecie, a w niektórych aspektach nawet jej standaryzacji. Niestety
większość opracowań dotyczy wyłącznie sektora prywatnego, kiedy mowa m.in.
o Międzynarodowych Standardach Sprawozdawczości Finansowej. Jednak ujednolicenie
zasad rachunkowości to problem nie tylko przedsiębiorstw o profilu działalności komercyjnej,
ale także szczebli centralnych, jakimi są państwa. Niewątpliwie rozwiązania rachunkowości
prywatnej i publicznej różnią się między sobą, co wynika z odmiennych celów głównych
i spełnianych funkcji. Przykładowo, teatr czy publiczna szkoła podstawowa jako jednostki
sektora finansów publicznych w Polsce nie przynoszą zysków, a ich głównym zadaniem jest
realizacja zadań publicznych, tu: promocja tzw. wysokiej kultury i świadczenie nieodpłatnych
usług edukacyjnych dzieciom. Poza tym, system przepływu pieniądza między szczeblem
centralnym i lokalnym kraju jest bardziej złożony niż w przedsiębiorstwie komercyjnym.
Zatem w sektorze publicznym Polski wprowadzono łatwą w zastosowaniu zasadę kasową
w przeciwieństwie do sektora prywatnego, gdzie od wielu lat korzysta się z zasady
memoriału. Natomiast w ostatnich latach tendencją jest implementacja zasady memoriałowej
w rachunkowości sektora publicznego i organizacjach międzynarodowych. Celem artykułu
jest ukazanie wielu aspektów związanych z wprowadzeniem rachunkowości memoriałowej do
sektora publicznego.
2. Harmonizacja a standaryzacja
Omawiając trendy w rozwoju rachunkowości sektora publicznego Polski jako państwa
członkowskiego Unii Europejskiej kluczowe jest wyjaśnienie różnicy między pojęciami
harmonizacji i standaryzacji. Terminy te często są traktowane jako synonimy, co jest błędne.
Standaryzacja to według Aldony Kameli-Sowińskiej „tworzenie standardów o zasięgu
międzynarodowym”, co należy rozumieć jako sytuację, w której wszystkie określone
podmioty stosują takie same normy i ustalenia 1. Naturalnie, byłoby to niemożliwe, a nawet
niekorzystne, aby prawo rachunkowości szczebli centralnych wszystkich krajów
członkowskich było identyczne. Wynika to z opinii, że standaryzacja różnorodnych
gospodarek usztywniłaby rozwiązania rachunkowości, kiedy korzystniejsza byłaby jej
elastyczność2. Dlatego dąży się do harmonizacji prawa rachunkowego w Unii Europejskiej
1
A. Kamela-Sowińska, Standaryzacja a harmonizacja [w:] Rachunkowość zaawansowana t. 2: Międzynarodowe
Standardy Sprawozdawczości Finansowej i Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, red. A. KamelaSowińska, Wyższa Szkoła Handlu i Rachunkowości, Poznań 2010, s. 50-51.
2
M. Kowalczyk, Sprawozdawczość finansowa w sektorze publicznym- kierunki zmian [w:] materiały
konferencyjne Problemy sporządzania i badania sprawozdań finansowych w aktualnych uwarunkowaniach
gospodarczych, red. W. Gabrusewicz, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów – Oddział Regionalny w Poznaniu,
Poznań 2011, s. 82-83.
39
rozumianej jako proces „ujednolicania zasad oraz form określających rachunkowość na
płaszczyźnie światowej” czy „możliwie ścisłego zbliżenia standardów” w celu zwiększenia
jej porównywalności między krajami (lub podmiotami należącymi do innych państw). Na
podstawie definicji można wywnioskować, że nie jest ona tożsama standaryzacji, ponieważ
standardy i normy danych państw nie są identyczne, a jedynie zbliżone z uwzględnieniem
specyficznych uwarunkowań danego państwa 3. W zakresie harmonizacji rachunkowości
można wyodrębnić ujednolicenie zasad rachunkowości sektora publicznego. Zadanie
harmonizacji rachunkowości sektora publicznego jest realizowane na podstawie
opracowanych Międzynarodowych Standardów Rachunkowości Sektora Publicznego
(IPSAS).
3. Zasada kasowa i memoriału
Większość zasad rachunkowości sektora publicznego pokrywa się z obowiązującymi
podmioty prywatne. Wśród nich można wyróżnić między innymi zasady 4:
 wiernego i rzetelnego obrazu,
 periodyzacji,
 kontynuacji działania,
 zakazu kompensaty,
 ciągłości,
 współmierności
 ostrożności,
 istotności,
 memoriału.
Z ostatnią wymienioną zasadą wiąże się komplikacja. W polskim sektorze publicznym
występuje dualizm w stosowaniu zasady kasowej i memoriałowej. Zasada kasowa oznacza, że
dochody i wydatki ujmowane są w momencie faktycznego przepływu finansowego, natomiast
memoriał sprowadza się do ujęcia przychodów i kosztów danego okresu niezależnie od
terminu zapłaty5. Przykłady stosowania zasady kasowej przez jednostki sektora finansów
publicznych znajdują się w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 5 lipca 2010 r.
w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa,
budżetów jednostek samorządu terytorialnego, jednostek budżetowych, samorządowych
zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek
budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Między innymi
kasowo sporządza się deficyt budżetu państwa i wynik budżetu środków europejskich oraz
budżetów jednostek samorządu terytorialnego 6. Operacje niewymienione w podanym
rozporządzeniu ujmuje się zgodnie z zasadą memoriału. Zatem zasada kasowa związana jest
3
A. Kamela-Sowińska, Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości…, op. cit., s. 51-52.
H. Poetschke, Istota systemu rachunkowości [w:] Rachunkowość finansowa. Teoretyczne podstawy, red.
J. Samelak, wyd. 3, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009, s. 19-20; Ustawa
z 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. 1994, nr 121, poz. 591, zwana dalej UoR, art. 5-8.
5
Komisja Europejska, Nowy System Rachunkowości UE, Skuteczniejsze zarządzanie, większa przejrzystość,
Wspólnoty Europejskie cop. 2008, http://ec.europa.eu/budget/library/biblio/publications/modern_accounts
/modernising_EU_accounts_pl.pdf (wgląd: 13.04.2012); UoR, op. cit, art. 6.
6
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 5 lipca 2010 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz
planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, jednostek budżetowych,
samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek
budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2010, nr 128, poz. 861,
§3, 5.
4
40
z dochodami i wydatkami, natomiast memoriału z przychodami i kosztami. Konsekwencje
można zauważyć w sprawozdawczości jednostek sektora finansów publicznych, gdzie
przykładowo w jednostce budżetowej memoriałowo sporządza się bilans, rachunek zysków
i strat, zestawienie zmian w funduszu oraz sprawozdania Rb-N i Rb-Z7, natomiast kasowo
pozostałe sprawozdania budżetowe dotyczące dochodów i wydatków jednostki, czyli Rb-28S,
Rb-WSa, Rb-27S i Rb-34S8.
Zarówno zasada kasowa, jak i memoriału posiada wiele wad i zalet. Podstawowa wada
zasady kasowej to nie wykazywanie należności i zobowiązań przez stosujące ją podmioty.
Skutkuje to nie tworzeniem rezerw na zobowiązania czy nie pokazywaniem nieodpłatnie
przekazanych papierów wartościowych. Poza tym łatwo manipulować wynikiem finansowym
poprzez zmianę terminu regulowania płatności i wówczas nie jest on odpowiednią podstawą
do podejmowania decyzji. Dlatego zasadę kasową cechuje to, że nie ma osób/organów
odpowiedzialnych za zakłamanie ilości środków pieniężnych do dyspozycji i niekiedy
nagradza się tych, którzy nie płacą na czas zobowiązań, by nie wykazać większego deficytu.
Z punktu moralnego zasada kasowa ma wiele uchybień. Jednak warto zaznaczyć, że oprócz
wad stosowanie zasady kasowej ma zalety. Jest prosta i tania. Łatwo można porównać plany
finansowe dochodów lub wydatków poszczególnych jednostek sektora publicznego do
osiągniętych wyników. A co najważniejsze, stosując zasadę kasową możliwie szybko można
ocenić gospodarność podmiotów publicznych. Natomiast stosowanie zasady memoriałowej
łączy się w niewieloma, ale istotnymi wadami: jest droższa i bardziej skomplikowana niż
metoda kasowa. Z kolei jej główną zaletą jest dostarczanie kompleksowych, obiektywnych,
przejrzystych informacji finansowych. Poza tym wykazywane są należności i zobowiązania,
zatem zarządzanie jednostką może być oparte na ekonomicznie uzasadnionych wynikach
finansowych9. Komisja Europejska zachęca do stosowania rachunkowości memoriałowej
wymieniając zalety zawarte w schemacie 1.
Schemat 1. Zalety rachunkowości memoriałowej według Komisji Europejskiej
Źródło: Komisja Europejska, Nowy System Rachunkowości UE, Skuteczniejsze zarządzanie, większa
przejrzystość, Wspólnoty Europejskie cop. 2008, http://ec.europa.eu/budget/library/biblio/publications/modern_
accounts/modernising_EU_accounts_pl.pdf.
Zasada kasowa nie jest stosowana w przedsiębiorstwach prywatnych, ponieważ posiada
wiele niedoskonałości. Obecnie zauważa się tendencję zbliżenia rachunkowości sektora
publicznego do rozwiązań sektora prywatnego. To zwiększenie znaczenia korzyści
7
Ibidem, §17; Rozporządzenie Ministra Finansów z 4 marca 2010 r. w sprawie sprawozdań jednostek sektora
finansów publicznych w zakresie operacji finansowych, Dz. U. 2010, nr 43, poz. 247, §3.
8
Rozporządzenie Ministra Finansów z 3 lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz. U. 2010,
nr 20, poz. 103, §3.
9
T. Gabrusewicz, Rachunkowość sektora publicznego [w:] Rachunkowość zaawansowana. t. 2:
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej i Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, red.
A. Kamela-Sowińska, Wyższa Szkoła Handlu i Rachunkowości, Poznań 2010, s. 253-254; M. Kaczurak-Kozak,
K. Winiarska, Rachunkowość budżetowa, wyd. 3, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s. 33-35.
41
ekonomicznych i planowania długoterminowego głównie powoduje takie zjawisko. Jednak
niewskazana jest zupełna rezygnacja ze stosowania zasady kasowej w sektorze publicznym.
Podstawowy argument to fakt, że zasada kasowa jest łatwiejsza i tańsza. Zarządzanie
finansami dużej ilości jednostek sektora publicznego byłoby przesadnie utrudnione, gdyby
stosowano wyłącznie zasadę memoriałową na przykład, kiedy plany finansowe podlegają
częstym zmianom, a dotyczą jednego roku. Ponadto dla państwa równie istotne, co
planowanie długoterminowe jest planowanie i wykonanie budżetu w obrębie jednego roku.
Organy odpowiedzialne za zarządzanie finansami szczebla centralnego muszą być dobrze
poinformowane, ile pieniędzy posiadają, ile ich wydali i na co w roku budżetowym. Do
spełnienia takiego zadania zasada kasowa jest najodpowiedniejsza. Podsumowując, można
zauważyć, że prowadzenie rachunkowości sektora publicznego powinno być oparte na obu
zasadach kasowej i memoriałowej, czyli aby dokumentacja o finansach dotyczyła faktycznych
wpływów i wydatków, a dodatkowo ich ujęcia memoriałowego. Dlaczego w sektorze
publicznym zasada memoriału jest relatywnie w stosunku do zasady kasowej rzadko
stosowana? Trzeba zdawać sobie sprawę, że implementacja memoriału w zakresie
sugerowanym przez Komisję Europejską wiąże się z ogromnymi kosztami wymiany systemu
informatycznego, zmianami środowiska prawnego i szkoleniami pracowników 10.
6. Implementacja zasady memoriału do rachunkowości sektora publicznego
Mimo że w Polsce nie wprowadzono rachunkowości memoriałowej szczebla
centralnego, to można zauważyć takie tendencje w innych krajach europejskich
i organizacjach takich jak Unia Europejska. Zatem można się spodziewać zmian także
w Polsce w niedalekim horyzoncie czasowym. Zwłaszcza, że w poszczególnych jednostkach
sektora publicznego już wprowadzano elementy sprawozdawczości opartej na zasadzie
memoriału, np. bilanse czy rachunki zysków i strat. Skoro zauważa się memoriał na szczeblu
lokalnym, bardzo możliwe, że zaimplementuje się go do szczebla centralnego.
Wprowadzenie rachunkowości memoriałowej sektora publicznego nie może polegać
wyłącznie na przeniesieniu rozwiązań z sektora prywatnego. Byłoby to niewskazane,
ponieważ państwo posiada specyficzne aktywa niewystępujące w przedsiębiorstwach
prywatnych, np. militarne czy infrastrukturalne. Poza tym dziedzictwo narodowe i programy
ubezpieczeń społecznych to również szczególne elementy, które nie dotyczą sektora
prywatnego11. Rozwiązania rachunkowości muszą być przystosowane do specyfiki sektora
publicznego. Jest to niezbędne, aby prawidłowo przebiegł proces implementacji. Była pani
komisarz ds. programowania finansowego i budżetu w Komisji Europejskiej Dalia
Grybauskaitė wypowiedziała się, że w procesie implementacji rachunkowości „nie chodzi (...)
o zwykłe modyfikacje techniczne, ale o głęboką zmianę podejścia do zarządzania, która
pozwoli na skuteczną kontrolę wydatków, zminimalizowanie ryzyka wystąpienia błędu oraz
usprawnienie codziennego zarządzania środkami” 12.
Pierwotnie rachunkowość sektora publicznego w Europie była oparta na zasadzie
kasowej. Obecnie możemy wyróżnić więcej konwencji pomiarowych, a główne z nich zostały
przedstawione w tabeli 1. Ewolucja w procesie implementacji rachunkowości memoriałowej
wynikała z naturalnej potrzeby jej ulepszenia w sektorze publicznym. Choć najbardziej
kompleksową konwencją jest pełna konwencja memoriałowa, to jednak jej stosowanie jest
bardzo trudne lub wręcz niemożliwe przy aktualnych uwarunkowaniach i rozwiązaniach
rachunkowości. Problemem jest pomiar wszystkich zasobów ekonomicznych, czy jest on
w ogóle możliwy? Jak zmierzyć zasoby ludzkie? Jeśli się to uda czy nie będzie to
10
M. Kaczurak-Kozak, K. Winiarska, Rachunkowość budżetowa , op. cit, s. 33-35.
T. Gabrusewicz, Rachunkowość sektora …, op. cit, s. 253.
12
Komisja Europejska, Nowy System Rachunkowości …, op. cit.
11
42
uproszczenie pokazujące szacunki a nie rzeczywiste wartości danego zasobu? W związku
z tym konwencję tę stosuje się zwykle z odstępstwami, np. wyłączeniem niektórych aktywów.
Tabela 1. Konwencje pomiarowe stosowane w sektorze publicznym
Konwencja kasowa
Zmodyfikowana
konwencja kasowa
Pełna
konwencja Zmodyfikowana
memoriałowa
konwencja memoriałowa
Pomiar wyłącznie Środ- Pomiar wyłącznie środ- Pomiar wszystkich zaso- Najczęstszą modyfikacją
ków pieniężnych (stan, ków pieniężnych (stan, bów ekonomicznych (w jest pomiar wyłącznie zawpłaty, wypłaty).
wpłaty, wypłaty).
tym zasobów ludzkich).
sobów finansowych.
Brak podania przyczyny Uwzględnienie
zmian
przepływu finansowego.
praw i odroczeń zobligowań, często tylko do konWyszczególnione źródła kretnego momentu po zawypłat i ich adresaci.
kończeniu roku obrachunBrak ewidencji świadczeń kowego.
niepieniężnych.
Uwzględnienie przyrostu
praw i odroczeń zobligowań i ich rejestracja zaraz
po zajściu zdarzenia. Możliwe rozliczanie międzyokresowe kosztów i przychodów.
Nabycie zasobu oznacza
jego skonsumowanie.
Niepełne ujawnienie zasobów, które powoduje nie
wykazanie pełnego kosztu
i oceny zdolności podmiotu do działalności produkPomiar aktywów (też net- cyjnej w przyszłości.
to) i zobowiązań.
Nie uwzględnianie rzeczoKonieczna kapitalizacja wych składników majątku
wydatków na aktywa dłu- w sprawozdaniach finangoterminowe.
sowych.
Przedłużenie
otwarcia
ksiąg roku po zakończeniu
w celu ustalenia wiarygodnego wyniku finansowego (możliwość różnego
przedłużenia dla wpłat
Brak podstaw do podej- i wypłat).
mowana decyzji.
Uwzględnienie
zużycia
aktywów
długoterminoŁatwa ocena zgodności
wych.
wydatków z limitami.
Możliwa manipulacja wyniku finansowego terminem regulowania płatności.
Głównie podstawa rachunkowości podmiotów zarobkowych.
Często stosowana z odstępstwami.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Gabrusewicz, Rachunkowość sektora publicznego
[w:] Rachunkowość zaawansowana. t. 2: Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej
i Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, red. A. Kamela-Sowińska, Wyższa Szkoła Handlu
i Rachunkowości, Poznań 2010, s. 243-247.
5. Międzynarodowe Standardy Rachunkowości Sektora Publicznego
Międzynarodowe Standardy Rachunkowości Sektora Publicznego 13 zostały stworzone
przez Międzynarodową Federację Księgowych. Były wzorowane na Międzynarodowych
Standardach Rachunkowości. Natomiast niektóre z nich nie mają swoich odpowiedników
w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości, ponieważ dotyczą wyłącznie cech
szczególnych szczebla centralnego, przykładem może być MSRSP numer 22 „Disclosure of
Financial Information About the General Government Sector”. Publikacja MSRSP nie wiąże
prawnie krajów do jej stosowania, a jedynie jej celem jest dążenie do harmonizacji
stosowania standardów w rachunkowości sektora publicznego różnych krajów. Jest to
niezbędne do zapewnienia porównywalności sprawozdań między państwami w Europie i na
świecie.
Z Międzynarodowych Standardów Rachunkowości Sektora Publicznego korzystają
takie organizacje jak NATO, Unia Europejska czy OECD a niektóre kraje Europy są po lub
13
W artykule oznaczane skrótem MSRSP.
43
w trakcie reformy, np. Finlandia, Hiszpania czy Szwecja. Istotnym mankamentem
w omówieniu MSRSP jest fakt, że nie zostały przetłumaczone oficjalnie na język polski 14. Ich
oryginalne brzmienie zostało przedstawione w tabeli 2. Obecnie funkcjonują trzydzieści dwa
standardy, jednak moim zdaniem ta liczba prawdopodobnie się zwiększy. MSRSP cechuje
wiele zalet takich, jak lepsza przejrzystość systemu księgowego, a zatem zmniejszenie ryzyka
korupcji oraz zwiększenie gospodarności podmiotów zarządzających środkami pieniężnymi 15.
Tabela 2. Międzynarodowe Standardy Rachunkowości Sektora Publicznego
IPSAS 1
Presentation of Financial Statements „Prezentacja Sprawozdań Finansowych”
IPSAS 2
Cash Flow Statements
IPSAS 3
Net Surplus or Deficit for the Period „Nadwyżka lub deficyt netto, błędy
- Fundamental Errors and Changing fundamentalne, zmiany w politykach
in Accounting Policies
rachunkowości”
IPSAS 4
The Effects of changes in Foreign
Exchange Rates
„Skutki zmian kursów wymiany walut
obcych”
IPSAS 5
Borrowing Costs
„Koszty finansowania zewnętrznego”
IPSAS 6
Consolidated Financial Statements – „Skonsolidowane sprawozdania finansowe
Accounting for Controlled Entities
oraz ujmowanie jednostek kontrolowanych”
IPSAS 7
Accounting for Investments in
Associates
„Rachunkowość inwestycji w jednostki
stowarzyszone”
IPSAS 8
Financial Reporting of Interests in
Joint Ventures
„Sprawozdawczość finansowa zaangażowań
w joint venture”
IPSAS 9
Revenue from Exchange
Transactions
„Przychody z transakcji wymiany”
IPSAS 10
Financial Reporting in
Hyperinflationary Economies
„Sprawozdawczość finansowa w warunkach
hiperinflacji”
IPSAS 11
Construction Contracts
„Umowy o usługę budowlana”
IPSAS 12
Inventories
„Zapasy”
IPSAS 13
Leases
„Leasing”
IPSAS 14
Events after the Reporting Date
„Zdarzenia po dacie raportu”
IPSAS 15
Financial Instruments: Disclosure
and Presentation
„Instrumenty finansowe: ujawnianie
i prezentacja”
IPSAS 16
Investment Property
„Nieruchomości inwestycyjne”
IPSAS 17
Property, Plant and Equipment
„Środki trwałe służące prowadzeniu
działalności”
IPSAS 18
Segment Reporting
„Sprawozdawczość dotycząca segmentów
działalności”
IPSAS 19
Provisions, Contingent Liabilities,
Contingent Assets
„Rezerwy, zobowiązania warunkowe
i aktywa warunkowe”
IPSAS 20
Related Party Disclosures
„Ujawnienia relacji i transakcji stron
powiązanych”
IPSAS 21
Impairment of Non-cash-generating
Assets
„Utrata wytworzonych niepieniężnych
aktywów”
„Sprawozdania z przepływów pieniężnych”
14
M. Kaczurak-Kozak, K. Winiarska, Rachunkowość budżetowa , op. cit, s. 37, 41, 43.
A. Pokojska, Warto korzystać z międzynarodowych standardów przy sporządzaniu sprawozdań, „Gazeta Prawna”, 9 lipca 2009,
http://podatki.gazetaprawna.pl/artykuly/425928,warto_korzystac_z_miedzynarodowych_standardow_przy_sporz
adzaniu_sprawozdan.html (wgląd: 14.04.2012).
15
44
IPSAS 22
Disclosure of Financial Information
About the General Government
Sector
„Ujawnienia informacji finansowych
o sektorze rządowym”
IPSAS 23
Revenue from Non-Exchange
Transactions (Taxes and Transfers)
„Przychody z tytułu dochodów budżetowych
(podatki i transfery)”
IPSAS 24
Presentation of Budget Information
in Financial Statements
„Prezentacja informacji budżetowych
w sprawozdaniu finansowym”
IPSAS 25
Employee Benefits
„Świadczenia pracownicze”
IPSAS 26
Impairment of Cash-Generating
Assets
„Utrata wartości pieniężnych aktywów”
IPSAS 27
Agriculture
„Rolnictwo”
IPSAS 28
Financial Instruments: Presentation
Instrumenty finansowe: prezentacja
IPSAS 29
Financial Instruments: Recognition
and Measurement
„Instrumenty finansowe: ujmowanie
i wycena”
IPSAS 30
Financial Instruments: Disclosures
„Instrumenty finansowe: ujawnianie
informacji”
IPSAS 31
Intangible Assets
„Wartości niematerialne i prawne”
IPSAS 32
Service Concession Arrangements:
Grantor
Umowy usług koncesjonowanych: donator
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Kaczurak-Kozak, K. Winiarska, Rachunkowość budżetowa,
wyd. 3, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s. 39-40 oraz The Institute IPSAS, IPSAS
Standards, http://www.ipsas.org/en/ipsas_standards.htm (wgląd: 14.04.2012).
6. Podsumowanie
Reformy w rachunkowości sektora publicznego na świecie to fakt, podobnie jak
harmonizacja jej standardów w różnych krajach. Porównywalność sprawozdawczości nie
tylko na poziomie przedsiębiorstw prywatnych, ale także publicznych, jest kluczowym
elementem w procesie globalizacji. Można być jej zwolennikiem lub nie, co nie zmienia
obecnych trendów implementacji zasady memoriału na szczeblach centralnych i lokalnych
państw całego świata. Polska, jako członek Unii Europejskiej, powinna unowocześnić
stosowane rozwiązania w rachunkowości. Sama Komisja Europejska zachęca do stosowania
MSRSP. I choć wymaga to wiele nakładów pieniężnych i intelektualnych (np. w zakresie
zmiany organizacji sprawozdawczości jednostek sektora finansów publicznych), to moim
zdaniem warto przejść zmianę, która wprowadzi nową jakość. Dzisiejsze problemy związane
chociażby z długiem publicznym, mogłyby być choć częściowo rozwiązane, ponieważ osoby
zarządzające środkami publicznymi miałyby pełniejszy obraz i bardziej przejrzyste
informacje potrzebne do podjęcia racjonalnych decyzji. Jednak same kopiowanie standardów
konkretnych krajów jest bezcelowe, ponieważ krajowe standardy muszą być zgodne
ze specyfiką państwa, aby poprawiły efektywność. Reasumując artykuł, można dojść do
wniosku, że stosowanie jednocześnie rachunkowości kasowej i memoriałowej jest najlepszym
rozwiązaniem w Polsce, ponieważ oba ujęcia wzajemnie się uzupełniają, tworząc
kompleksowe narzędzie do zarządzania finansami jednostek sektora publicznego.
Z niecierpliwością będę czekała na zmiany na lepsze w rachunkowości sektora publicznego
w Polsce i mam nadzieję, że nie będzie to tylko reorganizacja techniczna, ale także zmiana
myślenia na długoperspektywiczne i zdroworozsądkowe.……………………………………
45
Literatura
1. Gabrusewicz, T., Rachunkowość sektora publicznego [w:] Rachunkowość zaawansowana. t. 2:
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej i Międzynarodowe Standardy
Rachunkowości, red. Kamela-Sowińska, A., Wyższa Szkoła Handlu i Rachunkowości, Poznań 2010.
2. Kaczurak-Kozak, M., Winiarska, K., Rachunkowość budżetowa, wyd. 3, Oficyna a Wolters Kluwer
business, Warszawa 2011.
3. Kamela-Sowińska, A. , Standaryzacja a harmonizacja [w:] Rachunkowość zaawansowana. t. 2:
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej i Międzynarodowe Standardy
Rachunkowości, red. Kamela-Sowińska, A., Wyższa Szkoła Handlu i Rachunkowości, Poznań 2010.
4. Komisja Europejska, Nowy System Rachunkowości UE, Skuteczniejsze zarządzanie, większa
przejrzystość, Wspólnoty Europejskie cop. 2008 http://ec.europa.eu/budget/library/biblio/publications/
modern_accounts/modernising_EU_accounts_pl.pdf (wgląd: 13.04.2012).
5. Kowalczyk, M., Sprawozdawczość finansowa w sektorze publicznym- kierunki zmian [w:] materiały
konferencyjne Problemy sporządzania i badania sprawozdań finansowych w aktualnych
uwarunkowaniach gospodarczych, red. W. Gabrusewicz, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów –
Oddział Regionalny w Poznaniu, Poznań 2011.
6. Poetschke, H., Istota systemu rachunkowości [w:] Rachunkowość finansowa. Teoretyczne podstawy,
red. J. Samelak, wyd. 3, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009.
7. Pokojska, A., Warto korzystać z międzynarodowych standardów przy sporządzaniu sprawozdań, „Gazeta Prawna”, 9 lipca
2009,http://podatki.gazetaprawna.pl/artykuly/425928,warto_korzystac_z_miedzynarodowych_standardo
w_przy_sporzadzaniu_sprawozdan.html (wgląd: 14.04.2012).
8. Rozporządzenie Ministra Finansów z 3 lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz. U.
2010, nr 20, poz. 103.
9. Rozporządzenie Ministra Finansów z 4 marca 2010 r. w sprawie sprawozdań jednostek sektora
finansów publicznych w zakresie operacji finansowych, Dz. U. 2010, nr 43, poz. 247.
10. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 5 lipca 2010 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości
oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, jednostek
budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz
państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.
U. 2010, nr 128, poz. 861
11. The Institute IPSAS, IPSAS Standards, http://www.ipsas.org/en/ipsas_standards.htm (wgląd:
14.04.2012).
12. Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. 1994, nr 121, poz. 591.
46
Justyna Engel
Katarzyna Grochowska
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
ABM – ZARZĄDZANIE RACHUNKIEM DZIAŁAŃ JAKO ALTERNATYWA
WOBEC ZARZĄDZANIA PIONOWEGO
1. Wstęp
W ostatnich latach przedsiębiorstwa w swojej działalności zaczęły odchodzić od
zarządzania pionowego, a zaczęły koncentrować się na zarządzaniu poziomym, a więc
analizie procesów oraz działań zachodzących w jednostce.
Zarządzanie horyzontalne (procesowe) ma zastosowanie w koncepcji Activity Based
Management, opartej na rachunku kosztów działań (ABC). Activity Based Costing, jako
menedżerski rachunek kosztów, w sposób logiczny wspomaga kierowanie procesami
biznesowymi. Umożliwia właściwą kalkulację kosztów i rentowności poszczególnych
produktów firmy czy jej klientów, poprzez eliminację niedoskonałości tradycyjnych
rachunków
1
. Dostarcza informacji o rzeczywistych kosztach usług, produktów, działań czy
kontraktów. Natomiast zarządzanie kosztami działań (ABM) poprzez wykorzystanie tych
informacji pozwala na optymalizację działalności oraz udoskonalenie procesu podejmowania
decyzji.
Obecnie, przedsiębiorstwa mając jednakowy dostęp do surowców, kapitału czy
technologii, konkurują ze sobą na poziomie działań oraz procesów zachodzących w jednostce.
To właśnie poprawa efektywności tych procesów pozwala na osiągnięcie przewagi na rynku
oraz utrzymanie konkurencyjności.
Koncepcja ABM ma za zadanie wspierać zarządzanie procesowe. Zarządzanie
rachunkiem działań ma na celu dostarczenie informacji koniecznych do planowania, kontroli,
zarządzania czy kierowania jednostką. Informacje te mają pomóc w doskonaleniu
zachodzących w przedsiębiorstwie procesów, jego usług czy produktów, jak również mają
pomóc w eliminowaniu strat oraz osiągnięciu celów przedsiębiorstwa, zarówno operacyjnych
jak i strategicznych 2.
2. Co to jest ABM?
Activity Based Management to dziedzina, która koncentruje się na zarządzaniu
działaniami, stanowiącym metodę zwiększenia wartości otrzymywanych przez klientów oraz
zwiększenia zysku osiąganego w wyniku dostarczania tych wartości. Dziedzina ta obejmuje
analizę czynników powodujących koszty, analizę działań i pomiar wyników. Activity Based
Management opiera się na rachunku kosztów działań jako głównym źródle informacji3.
Wykorzystywanie ABM prowadzi do osiągnięcia dwóch podstawowych celów.
Pierwszym z nich jest zwiększenie wartości dostarczanych klientom, drugim natomiast,
osiąganie większych zysków dzięki zwiększaniu tych wartości. Koncepcja ABM daje
1
T. M. Zieliński, Odkrywanie prawdy o zyskach. Teoria i praktyka systemów ABC/M, Akademia Menedżera
Sp. z o.o., Poznań 2007, s. 61.
2
J. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, Zarządzanie kosztami działań, WIG-Press, Warszawa 2000, s. 1-4.
3
Definicja według Consortium for Advanced Manufacturing-International.
47
możliwość zwrócenia większej uwagi na skutki poszczególnych działań i ich części, które
mają wpływ na działalność gospodarczą, a nie tylko skupienia się na ostatecznym wyniku
finansowym. ABM daje ponadto możliwość kontroli kosztów w długim okresie czasu poprzez
zarządzanie działaniami, które te koszty generują. W odróżnieniu od tradycyjnych systemów
rachunku kosztów, ABM poprzez ciągłe planowanie, weryfikację, analizę działań oraz ich
wielkości, skupia się na źródłach powstawania kosztów, a nie skutkach działań.
Model Activity Based Management został przedstawiony na schemacie 1.
Schemat 1. Model Activity Based Management
Źródło: A. Jaruga, P. Kabalski, A. Szychta, Rachunkowość zarządcza, op. cit., s. 570.
Activity Based Management wykorzystuje dwa podejścia do zarządzania kosztami –
operacyjne zarządzanie kosztami działań oraz strategiczne. Schemat 2 obrazuje istotę tych
dwóch odmiennych podejść.
Operacyjne zarządzanie kosztami to efektywniejsze wykonywanie działań, a więc
inicjatywy mające na celu np. lepsze wykorzystywanie aktywów czy obniżanie kosztów.
Operacyjne ABM skupia się na kosztach działań i efektywności, przy założeniu pewnego
stałego poziomu wykonywanych działań, który menedżerowie, przy jego wykorzystaniu,
próbują zrealizować zmniejszoną ilością zasobów. Operacyjne zarządzanie kosztami ma więc
na celu albo poprawić efektywność działań albo zredukować koszty zasobów niezbędnych do
ich wykonania.
Operacyjne ABM wiąże się z decyzjami co do:
- organizacji i realizacji działań oraz przebiegu całych procesów biznesowych,…………….
- wielkości, struktury, kosztów dostępności i pozyskania zasobów.
Natomiast strategiczne ABM ukierunkowane jest na decyzje wpływające na zmianę
zapotrzebowania na wykonywanie działań w celu poprawy rentowności. Mogą to być zmiany
w ilości przeprowadzanych procesów biznesowych oraz ich strukturze.
48
Schemat 2. Operacyjne i strategiczne zarządzanie kosztami działań
Źródło: T. M. Zieliński, Odkrywanie prawdy o zyskach. Teoria i praktyka systemów ABC/M, op. cit., s. 50.
Strategiczne zarządzanie kosztami działań obejmuje decyzje dotyczące:
- struktury asortymentowej i kalkulacji cen produktów – eliminacja z oferty jednostki
produktów nierentownych i umieszczenie w niej produktów przynoszących zysk,
- relacji z klientami – wypracowanie przynoszącej satysfakcjonujący zysk metody obsługi
poszczególnych klientów,
- relacji z dostawcami – właściwy dobór dostawców, uwzględniający pełen koszt współpracy,
a więc wpływ ich działań na koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo,
- projektowania produktów i usług, zapewniających zarówno zysk producentom jak
i realizację oczekiwań klientów.
Rachunek kosztów działań generując rzetelne, przyczynowo-skutkowe informacje
kosztowe jest podstawowym źródłem informacji dla Activity Based Mangement. Jednostki,
dzięki wykorzystaniu ABM wypracowują te same wyniki np. przychody przy zredukowanych
kosztach całkowitych. Można powiedzieć, że ABC to kalkulacja, natomiast ABM to
zarządzanie4.
Zarządzanie rachunkiem działań opiera się na siedmiu metodach. Zostały one
przedstawione w tabeli 1.
4
T.M. Zieliński, Odkrywanie prawdy o zyskach. Teoria i praktyka systemów ABC/M, op. cit., s. 50.
49
Tabela 1. Metody Activity Based Management
Metoda
Kalkulacja oparta na działaniach
Budżetowanie oparte na działaniach
Cel
Dokładniejszy
pomiar
wyników,
kontrola
działalności i planowanie zużycia zasobów
gospodarczych oraz sterowanie wykorzystaniem tych
zasobów
Budżetowanie oparte na priorytetach
Sterowanie rentownością produktów według
klientów oraz obszarów sprzedaży
Analiza i planowanie działań
Przeprojektowywanie procesu gospodarczego
Poprawa
wyników
przez
wprowadzenie
zasadniczych zmian w dotychczasowych sposobach
funkcjonowania, tak aby możliwe było znaczne
obniżenie kosztów
Wyznaczanie wzorca
Źródło: A. Jaruga, P. Kabalski, A. Szychta, „Rachunkowość zarządcza”, op. cit., s. 570.
Na zarządzanie rachunkiem działań składa się 5 :
1. Kalkulacja kosztów działań;
2. Zarządzanie kosztami działań;
3. Budżetowanie kosztów wg działań;
4. Opracowywanie wewnętrznych raportów uwzględniających działania;
5. Pomiar wyników oraz wyznaczenie wzorca;
6. Ciągłe usprawnianie;
7. Ustalanie rentowności w przekroju produktów, klientów i obszarów działalności;
8. Przeprojektowywanie procesu gospodarczego.
3. Analiza działań
Podstawą wykorzystania w przedsiębiorstwie koncepcji ABM jest stworzenie listy
wszystkich działań, które zachodzą w jednostce. Baza ta, jest punktem wyjścia do
zastosowania kolejnych metod wchodzących w skład ABM, a więc żeby zarządzanie
rachunkiem działań było efektywne, lista ta musi być na bieżąco aktualizowana.
Stworzenie bazy działań dostarcza informacji na temat ilości procesów mających
miejsce w jednostce, ilości osób potrzebnych do wykonania danego działania, czasu, jaki jest
potrzebny aby dane działanie wykonać czy jaki wpływ ma dane działanie na funkcjonowanie
jednostki.
Analiza działań może być przeprowadzona w różnoraki sposób. Głównie zostaje
przeprowadzona w ramach rozmów z kierownikami oraz pracownikami przedsiębiorstwa, ale
można również skorzystać z ankiet, weryfikacji dokumentów na temat przebiegu produkcji
czy opisu stanowisk. Istotne natomiast jest zebranie danych zarówno o zrealizowanych, jak
i planowanych działaniach6.
Analiza działań ma na celu przede wszystkim wyznaczenie procesów istotnych oraz
nieistotnych. Identyfikacja tych działań daje możliwość porównania ich ze wzorcami oraz
określenie zależności jakie między nimi zachodzą.
5
6
A. Jaruga, P. Kabalski, A. Szychta, Rachunkowość zarządcza, op. cit., s. 569.
Ibidem, s. 572.
50
W analizie działań ważne jest również określenie czynników powodujących koszty
działań. Jest to istotne ze względu na prawidłowe rozliczenie kosztów. Identyfikacja
czynników kosztotwórczych pozwala na podjęcie działań zmierzających do ich redukcji.
Ponadto, umożliwia skrócenie czasu ich wykonywania, jak również, umożliwia poprawę
jakości ich wykonywania7.
Menedżerowie odpowiadają za efektywność działań wykonywanych w kierowanych
przez nich jednostkach. Kosztowe ujęcie działań dostarcza menedżerom informacji
niezbędnych do oceny wprowadzanych przez nich usprawnień i podejmowanych inicjatyw.
Najistotniejsze we wprowadzaniu Activity Based Management jest procesowe postrzeganie
przedsiębiorstwa oraz właściwa interpretacja pojęcia „activity”(działanie). Ważne jest, by
zarządzający patrząc na jednostkę skupiali się właśnie na działaniach i procesach
biznesowych, które one budują, a nie na poszczególnych wydziałach czy komórkach
organizacyjnych. Za działania rozumie się m.in. ofertowanie, potwierdzanie zamówień,
składowanie produktów, transportowanie ich do klienta, produkowanie czy pakowanie
produktów, itd.
Do wykonywania działań są potrzebne zasoby np. pracownicy, linie produkcyjne,
energia elektryczna, urządzenia pakujące, systemy informatyczne czy środki transportowe
i dlatego menedżerowie potrzebują kosztów także w ujęciu zasobów jakimi przedsiębiorstwo
dysponuje. Cechą charakterystyczną zasobów jest ich łatwość w identyfikacji, gdyż są
„widoczne gołym okiem”. Identyfikacja zasobów jest kluczowym elementem rachunku
kosztów działań, ponieważ suma zasobów niezbędnych do wykonania danego działania
stanowi o koszcie tego działania.
Działania w przedsiębiorstwie można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy z nich to
działania związane z zaopatrzeniem i produkcją. Drugi rodzaj działań związany jest ze
sprzedażą, marketingiem i obsługą logistyczną klientów. To w kompetencji menedżerów leży
określenie, jakie działania z obu powyższych grup, będą wykonywane przy produkcji
i sprzedaży poszczególnych produktów. Efektem tych decyzji zarządzających jest realizacja
konkretnych działań, skutkujących ponoszeniem kosztów związanych z wykorzystaniem
zasobów. Z tego wynika, że dla menedżerów ważne są również dane kosztowe w ujęciu
klientów i produktów jednostki. Pozwalają one bowiem na ocenę przyjętej przez nich
struktury produkcji, sprzedaży, marketingu i logistyki pod kątem jej zyskowności oraz
kosztochłonności. Dane te są pozyskiwane z tzw. obiektów kosztowych.
Dla efektywnego zarządzania menedżerowie powinni otrzymywać z rachunku kosztów
działań dane dotyczące:………………………………………………………………………….
- struktury poszczególnych zasobów jakimi dysponują, ……………………………………..
- działań oraz procesów biznesowych, których realizację zapewniają,…………………………
- obiektów kosztowych, na rzecz których realizowane są działania i procesy biznesowe, aby
móc ocenić rentowność sprzedaży produktów do poszczególnych klientów8.
4. Budżetowanie na podstawie działań a budżetowanie tradycyjne
Budżetowanie w przekroju działań (ABB) rozpoczyna się od analizy czynników, które
niepokoją zarząd jednostki. Może to być niska produktywność, co raz większa konkurencja
czy też niezadowolenie klientów. Budżetowanie w ramach koncepcji ABM skupia się na
pomiarze oraz zarządzaniu tymi czynnikami. Wytyczne do planowania muszą być przekazane
osobom odpowiedzialnym za stworzenie budżetów w przekroju działań.
Budżety kosztów działań są tworzone na podstawie przewidzianej wielkości procesów
oraz wielkości kosztów poniesionych w analogicznym okresie czasu.
7
8
A. Jaruga, P. Kabalski, A. Szychta, Rachunkowość zarządcza, op. cit., s. 572-575.
T.M. Zieliński, Odkrywanie prawdy o zyskach. Teoria i praktyka systemów ABC/M, op. cit., s. 62-67.
51
Tworzenie regularnych sprawozdań dotyczących faktycznie poniesionych kosztów
w porównaniu do kosztów planowanych pozwala na efektywną kontrolę kosztów działań.
Porównanie wielkości faktycznych z planowanymi daje możliwość identyfikacji różnic
i umożliwia analizę tych odchyleń.
Istotną różnicą między budżetowaniem tradycyjnym a budżetowaniem na podstawie
działań jest to, że w ABB jako przyczyny kosztów działań wykorzystuje się miary
niefinansowe, co stanowi nową możliwość wykorzystywania informacji służących do
sporządzenia budżetu.
W ABB w porównaniu do budżetowania tradycyjnego możliwa jest łatwiejsza kontrola
kosztów. Wynika to z faktu, że koszty działań charakteryzują się jednorodnością, co pozwala
na lepsze grupowanie działań, a następnie umożliwia dokładniejsze ich porównanie oraz
analizę.
Planowane czynniki kosztotwórcze w budżetowaniu w ramach działań przypisuje się nie
tylko wyrobom, ale również innym obiektom. Takie działanie daje możliwość podjęcia
decyzji na temat wielkości sprzedaży, zróżnicowania cen czy upustów9.
5. Przykłady zastosowania ABM
ABM stosuje się głównie w celu ustalenia kosztów wyrobów, poprawy efektywności
czy redukcji kosztów. Koncepcję zarządzania kosztami działań można zastosować na różnych
etapach funkcjonowania przedsiębiorstwa, natomiast funkcjonowanie ABM najlepiej
przedstawić z perspektywy 4 sytuacji10:
 rozwoju jednostki,
 braku wzrostu,
 zmniejszenia wielkości sprzedaży,
 niewystarczających mocy produkcyjnych.
W sytuacji ekspansji jednostki, korzystając z koncepcji ABM, kładzie się nacisk na
eliminację lub chociażby redukcję procesów, które nie tworzą wartości. Chodzi
o wyeliminowanie działań, które nie przynoszą wartości, na rzecz działań, które tą wartość
tworzą, na ich doskonalenie.
W sytuacji stałego poziomu działalności również kładzie się nacisk na redukcję czy
eliminację procesów nieprzysparzających wartości, a doskonalenie tych działań, które ją
tworzą. Skupienie się na działaniach tworzących wartość pozwala na wytworzenie
dodatkowych mocy przerobowych oraz zwiększenie zasobów, które można przeznaczyć na
rozwój przedsiębiorstwa.
W sytuacji spadku poziomu sprzedaży należy redukować moce przerobowe oraz koszty
działań w takim stopniu, w jakim obniża się poziom sprzedaży. Wraz ze spadkiem sprzedaży,
zmniejszania się przedsiębiorstwa, nieefektywne procesy należy konsolidować oraz
redukować.
W przypadku niewystarczających mocy produkcyjnych zastosowanie koncepcji ABM
pozwala na określenie dokładnych kosztów usług bądź wyrobów. Pomaga to sprawdzić, czy
produkty nie są sprzedawane ze stratą czy też na niskim poziomie rentowności. W sytuacji
całkowitego wykorzystania mocy produkcyjnych koszt produktu jest najważniejszym
elementem, który pomaga przy podejmowaniu decyzji o strukturze sprzedaży.
9
A. Jaruga, P. Kabalski, A. Szychta, Rachunkowość zarządcza, op. cit., s. 577-588.
J. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, Zarządzanie kosztami działań, op. cit., s. 13-17.
10
52
6. Korzyści z zastosowania koncepcji ABM
Korzyści z zastosowania koncepcji ABM zależą od udoskonaleń czy efektywności
podjętych decyzji, a więc w każdym przedsiębiorstwie korzyści są różne i zależą od
zaangażowania pracowników oraz efektywnego wykorzystania informacji, które w ramach
ABM zostają pozyskane.
Zalety wynikające z zastosowania w przedsiębiorstwie Activity Based Management
odnoszą się do trzech obszarów: procesów, podejmowania decyzji oraz mierzenia
efektywności. Razem tworzą cykl zarządzania kosztami działań, który został przedstawiony
na schemacie 3.
Schemat 3. Cykl zarządzania kosztami działań
Źródło: J. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, Zarządzanie kosztami działań, op. cit., s. 25.
Niezbędnym elementem do odniesienia korzyści wynikających z zastosowania
koncepcji ABM jest przydział odpowiedzialności za wykonanie zmian, które są niezbędne
aby odnieść oczekiwane korzyści. Podjęcie decyzji, a co za tym idzie, ich realizacji, jest
konieczne. Trzeba ustalić odpowiedzialność za obniżenie czy też eliminację czynników
stanowiących koszty.
Dzięki zastosowaniu koncepcji ABM przedsiębiorstwo posiada pełne oraz
systematyczne informacje o wszystkich procesach zachodzących w jednostce. Są to
informacje zarówno o planowanych, jak i rzeczywistych procesach zachodzących
w przedsiębiorstwie. Pełne korzystanie z zarządzania rachunkiem działań dostarcza
właściwych informacji o kosztach wyrobów11.
Zastosowanie w przedsiębiorstwie ABM pozwala na 12:
 ustalenie rentowności w przekroju produktów, klientów, dostawców,
 wyodrębnienie zasobów, które nie są w pełni wykorzystywane,
 określenie działań zachodzących w przedsiębiorstwie, a następnie ich optymalizacji,
11
12
J. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, Zarządzanie kosztami działań, op. cit., s. 25-27.
http://www.sas.com/offices/europe/poland/software/abm.html z dnia 12 kwietnia 2012.
53


wyodrębnienie działań zwiększających wartość oraz działań, które tej wartości nie
tworzą,
podjecie decyzji o outsourcingu.
7. Zalety zastosowania ABM
Badania wskazują, że koszty produktów czy usług obliczane w ramach tradycyjnych
systemów rachunku kosztów zawyżają koszty produkcji. W przypadku długich serii różnice te
wynoszą od 5 do 15 procent. Jeśli chodzi o krótkie serie to ta różnica jest znacznie większa,
gdyż różnice mogą sięgnąć nawet 50 procent. Tak duża rozbieżność wynika z przesunięć
kosztów miedzy produktami, co prowadzi do zawyżania kosztów jednych obiektów, przy
równoczesnym obniżaniu kosztów pozostałych. Korzystając z ABM można dokładnie
określić rentowność poszczególnych obiektów, zarówno produktów, dostawców czy też
kanałów dystrybucji.
Znajomość rzeczywistego kosztu wytworzenia usługi bądź wyrobu pozwala na
stworzenie lepszej struktury sprzedaży czy właściwsze podjęcie decyzji cenowych, co
przekłada się na większe zyski13.
8. Podsumowanie
Wykorzystanie w przedsiębiorstwie Activity Based Management pozwala na
identyfikację wszelkich procesów, działań jakie zachodzą w jednostce. Ustalenie listy działań
zachodzących w przedsiębiorstwie pozwala na dokładne określenie rzeczywistych kosztów
produktów bądź usług.
W przeciwieństwie do tradycyjnych rachunków kosztów ABM umożliwia określenie
rentowności nie tylko produktów, ale również kanałów dystrybucji, dostawców czy klientów.
ABM pozwala szerzej spojrzeć na działalność przedsiębiorstwa oraz umożliwia lepsze
zarządzanie procesami jakie w nim zachodzą.
Literatura
1.
2.
3.
4.
13
Jaruga A., Kabalski P., Szychta A., Rachunkowość zarządcza, Oficyna, Warszawa 2010.
Miller J., Pniewski K., Polakowski M., Zarządzanie kosztami działań, WIG-Press, Warszawa 2000.
Zieliński T.M., Odkrywanie prawdy o zyskach. Teoria i praktyka systemów ABC/M, Akademia
Menedżera Sp. z o.o., Poznań 2007.
http://www.sas.com/offices/europe/poland/software/abm.html
J. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, Zarządzanie kosztami działań, op. cit., s. 17.
54
Krzysztof Iciek
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
WYNIK BILANSOWY A WYNIK PODATKOWY
1. Wstęp
Współczesna dziedzina rachunkowości stawia sobie, jako jedno z zadań, reagowanie
i odpowiadanie na wciąż nowe problemy pojawiające się w praktyce. Jednym z nich jest
ustalanie wyniku bilansowego i podatkowego oraz przede wszystkim nie traktowanie tych
dwóch pozycji w sposób tożsamy, ponieważ ustalenie ich rządzi się innymi zasadami.
Rozbieżności między otrzymywanymi wynikami mogą wynikać przede wszystkim
z odmiennych funkcji systemu rachunkowego oraz podatkowego.
Nadrzędną funkcją rachunkowości jest true & fair view, a więc rzetelne i jasne
przestawienie obrazu majątkowego oraz wyników finansowych jednostki gospodarczej.
A zatem przekazanie odpowiednich informacji dla podmiotów zarówno wewnętrznych jak
i zewnętrznych. Dopiero po wykonaniu tej funkcji informacyjnej możemy mówić
o wypełnianiu innych - sprawozdawczej czy podatkowej. Funkcja podatkowa
w rachunkowości ma za zadanie prawidłowe ustalenie i rozliczanie zobowiązań podatkowych
według obowiązujących przepisów. Natomiast podstawowa funkcja systemu podatkowego
w zasadzie od momentu jego powstania, to funkcja fiskalna, a więc zapewnienie dochodów
w budżecie państwa. Tak pojmowane różnice w systemie rachunkowym i podatkowym,
prowadzą do powstawania istotnych rozbieżności.
Ponadto problemem różnicującym mogą okazać się zmiany w ustawodawstwie
(szczególnie w systemie podatkowym). Cele i zasady rachunkowości są bowiem raczej
„sztywne”, tzn. nie zmieniane bez wyraźnej potrzeby. W przypadku systemu podatkowego,
działalność trzeba dostosować do aktualnie obowiązujących przepisów, które mogą zmieniać
się bardzo często, w zależności od potrzeb budżetu państwa czy panującej sytuacji
gospodarczej.
Jako więc, że wynik bilansowy i podatkowy nie są tożsame, nie bierze się pod uwagę
tych samych pozycji przy ich obliczaniu. Z wyniku bilansowego, poprzez odpowiednie
korekty dochodzimy do wyniku podatkowego.
2. Wynik bilansowy
Wynik rachunkowy ustalany jest na podstawie analizy przychodów i kosztów, ujętych
w księgach rachunkowych, zgodnie z odpowiednimi zasadami rachunkowości, zawartymi
w ustawie. Na wynik brutto (przed opodatkowaniem) w jednostkach innych niż banki,
zakłady ubezpieczeń i reasekuracji, składają się trzy główne elementy1:
 Wynik działalności operacyjnej - stanowi różnicę między przychodami netto
ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów, z uwzględnieniem dotacji, opustów,
rabatów i innych zwiększeń lub zmniejszeń, bez podatku od towarów i usług, oraz
pozostałymi przychodami operacyjnymi a wartością sprzedanych produktów, towarów
i materiałów wycenionych w kosztach wytworzenia albo cenach nabycia, albo zakupu,
powiększoną o całość poniesionych od początku roku obrotowego kosztów ogólnych
1
Ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, DzU. 1994, Nr. 121, poz. 591 ze zm., art. 42.
55


zarządu, sprzedaży produktów, towarów i materiałów oraz pozostałych kosztów
operacyjnych.
Wynik operacji finansowych - stanowi różnicę między przychodami finansowymi,
w szczególności z tytułu dywidend (udziałów w zyskach), odsetek, zysków ze zbycia
oraz aktualizacji wartości inwestycji innych niż wymienione w art. 28 ust. 1 pkt 1a,
nadwyżki dodatnich różnic kursowych nad ujemnymi, a kosztami finansowymi,
w szczególności z tytułu odsetek, strat ze zbycia oraz aktualizacji wartości inwestycji
innych niż wymienione w art. 28 ust. 1 pkt 1a, nadwyżki ujemnych różnic kursowych
nad dodatnimi, z wyjątkiem odsetek, prowizji, dodatnich i ujemnych różnic kursowych,
o których mowa w art. 28 ust. 4 i ust. 8 pkt 2.
Wynik operacji nadzwyczajnych - stanowi różnicę między zyskami nadzwyczajnymi,
a stratami nadzwyczajnymi.
Dodając czwarty element jakim są obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego
z tytułu podatku dochodowego, otrzymujemy wynik netto.
3. Wynik podatkowy
Przepisy prawa podatkowego nie zawierają pojęcia „wynik finansowy”, ale posługują
się pojęciem dochodu2. Przychody i koszty ustalone według przepisów podatkowych,
stanowią podstawę do ustalenia dochodu, a więc podstawy do opodatkowania. Artykuł 7
ust. 2 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych określa dochód jako „nadwyżka
sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania, osiągnięta w roku podatkowym; jeżeli koszty
uzyskania przychodów przekraczają sumę przychodów, różnica jest stratą”3. Koszty
uzyskania przychodu to kategoria z zakresu prawa podatkowego oznaczająca wydatek
poniesiony w celu uzyskania przychodu lub utrzymania źródła przychodów. Regulują je
ustawy o podatku dochodowym4, wykazując zamkniętą listę wydatków, które uważa się
za takowe lub nie.
Dochód może być również traktowany jako pojęcie szersze od wyniku finansowego,
gdyż jego ustalanie dotyczy wszystkich przedsiębiorców, również tych, którzy nie prowadzą
pełnej rachunkowości. Podstawowe różnice w różnych obszarach przedstawia tabela 1.
Wyrzykowski przedstawia cztery główne przyczyny różnicujące dochód podatkowy
od wyniku finansowego5:
 na wynik finansowy wpływają przychody nie będące przychodami podatkowymi
i odwrotnie;
 przepisy rachunkowe definiują wszystkie poniesione koszty, jako pomniejszające
dochód. Przepisy podatkowe natomiast stosują wyłączenia (pozycje nie stanowiące
kosztów uzyskania przychodu);
 przepisy różnie określają moment osiągnięcia przychodu i poniesienia kosztu;
 przepisy podatkowe zezwalają ponadto na stosowanie odpisów niektórych pozycji
z osiąganych dochodów.
2
W. Wyrzykowski, Wynik bilansowy a dochód podatkowy w okresie transformacji systemowej, SPG, Gdańsk
2003, s. 17.
3
I. Olchowicz, Rachunkowość podatkowa, Wyd. 8, Difin, Warszawa 2009, s. 177.
4
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. 1991 nr 80 poz. 350.
5
W. Wyrzykowski, Wynik bilansowy…, op. cit., s. 22-23.
56
Tabela 1. Różnice między „wynikiem finansowym” a „dochodem podatkowym”
Obszar
Wynik finansowy
Jednostki gospodarcze, które
zgodnie z ustawą o rachunkowości
zobowiązane są do prowadzenia
pełnej rachunkowości w oparciu
o księgi handlowe
Zastosowanie
Jednostki zajmujące się
prowadzeniem działalności
gospodarczej
Podmiotowość
Konstrukcja formalna
Konstrukcja ekonomiczna
Konstrukcja bardziej złożona.
Oprócz przychodów i kosztów,
wynik jest korygowany o przychody
i koszty finansowe oraz skutki
zdarzeń nadzwyczajnych
Wynik finansowy jednostki jest
ustalany w wielkości „netto”, tj. po
pomniejszeniu o obciążenia
podatkiem dochodowym i płatności
z nim zrównanych
Wynik podatkowy
Zarówno podmioty zobowiązane
do prowadzenia pełnej
rachunkowości, jak i pozostałe
podmioty będące podatnikami
podatku dochodowego
Zakres zdecydowanie szerszy:
obejmuje wszystkie źródła,
skutkujące powstaniem dochodu
nawet
w sytuacjach, gdy działalność
gospodarcza przynosi stratę
Konstrukcja formalnie prostsza.
Stanowi on różnicę pomiędzy
przychodami, a kosztami ich
uzyskania
Dochód nie jest pomniejszany
o podatek dochodowy, gdyż sam
stanowi podstawę jego obliczania
Źródło: W. Wyrzykowski, Wynik bilansowy…, op. cit., s.19.
4. Przejście z wyniku bilansowego do podstawy opodatkowania
Wynik finansowy brutto może stanowić punkt wyjścia do obliczenia podstawy
opodatkowania, poprzez zastosowanie odpowiednich korekt. Schematycznie przedstawia to
rysunek 1. Należy podkreślić, że kwota podstawy opodatkowania kalkulowana jest faktycznie
przy uwzględnieniu zasad podatkowych, a nie bilansowych, mimo, że może zostać z nich
wyprowadzona. Generalnie pojęcia te traktuje się jako odrębne i niezależne od siebie.
Rysunek 1. Schemat ustalania podstawy opodatkowania
WYNIK FINANSOWY BRUTTO
+ koszty (straty) nieznane dla celów podatkowych
- koszty (straty) nieuwzględniane bilansowo
- Przychody (zyski) niepodlegające opodatkowaniu
+ Przychody (zyski) nieuwzględnione bilansowo
= DOCHÓD PODATKOWY
- Odliczenia od dochodu wg przepisów podatkowych
= PODSTAWA OPODATKOWANIA
Źródło: Współczesne problemy rachunkowości, praca zbiorowa pod red. H. Ronka, UMCS, Lublin 2007,
s. 50.
57
5. Problematyka różnic stałych i przejściowych
Najczęściej używanym w literaturze pojęciem różnicującym wynik bilansowy oraz
podatkowy, jest pojęcie różnic stałych oraz przejściowych6. Różnice te wynikają z braku
pokrycia wartościowego i czasowego za dane okresy rozliczeniowe między wynikiem
bilansowym i podatkowym7. Dotyczą zarówno przychodów i kosztów oraz mogą mieć
charakter zarówno dodatni jak i ujemny. Schemat przejścia z wyniku finansowego
na podatkowy poprzez korekty różnic dodatnich i ujemnych przedstawia rysunek 2.
Rysunek 2. Przejście z wyniku finansowego na podatkowy za pomocą korekt
o różnice dodatnie i ujemne
WYNIK FINANSOWY BRUTTO
- różnice dodatnie w przychodach
+ różnice ujemne w przychodach
- różnice dodatnie w kosztach
+ różnice ujemne w kosztach
= WYNIK PODATKOWY (DOCHÓD)
Źródło: I. Olchowicz, Rachunkowość podatkowa, op. cit., s. 225-226.
Różnice trwałe są wynikiem rozbieżności między regulacjami prawa bilansowego
i prawa podatkowego w stosunku do określonych zdarzeń gospodarczych. Powstają wówczas,
gdy przychody i koszty wpływające na wynik finansowy brutto nie są uznawane za przychody
lub koszty podatkowe i odwrotnie – pewne przychody i koszty podatkowe nie są przychodami
i kosztami księgowymi (co zdarza się rzadziej) 8. Różnice trwałe nie stanowią podstawy
do korekty zobowiązań podatkowych w następnych okresach, a więc nie powodują
utworzenia rezerwy z tytułu odroczonego podatku dochodowego.
Różnice przejściowe natomiast wynikają z różnego w prawie bilansowym
i podatkowym, momentu uznawania danego przychodu za osiągnięty lub kosztu
za poniesiony. Niektóre dochody lub koszty mogą być uwzględniane w wyniku finansowym
danego roku, ale staną się przychodem lub też kosztem dopiero w następnych okresach.
Różnice przejściowe ujemne mogą zatem powstawać gdy przychód podatkowy powstaje
wcześniej niż wynik rachunkowy, co może skutkować obniżeniem dochodu względem
podstawy opodatkowania. W przypadku powstawania różnic przejściowych dodatnich
sytuacja jest odwrotna tzn. wynik rachunkowy powstaje wcześniej niż dochód podatkowy,
a więc jest wyższy niż podstawa opodatkowania. Biorąc pod uwagę kategorię kosztów,
w przypadku różnic przejściowych ujemnych koszt rachunkowy występuje wcześniej niż
uznawany podatkowo, wynik bilansowy będzie zatem niższy od podatkowego.
6
W różnych pozycjach literaturowych stosuje się zamiennie pojęcia: stałe/trwałe, przejściowe/okresowe.
W. Wyrzykowski, Wynik bilansowy…, op. cit., s. 24.
8
M. Błachowska, Różnice trwałe między wynikiem rachunkowym a podatkowym, Doradca Podatnika,
nr 14/2004.
7
58
W przypadku różnic dodatnich sytuacja jest odwrotna tzn. koszt uznawany podatkowo
występuje przed kosztem rachunkowym, wynik bilansowy zatem jest wyższy
od podatkowego. Bardziej przejrzyście przedstawia tę sytuację rysunek 3.
Rysunek 3. Charakterystyka powstawania różnic przejściowych
RÓŻNICE PRZEJŚCIOWE UJEMNE
PRZYCHODY
Przychód
podatkowy
KOSZTY
Wynik
rachunkowy
<
Podstawa
opodatkowania
Przychód
rachunkowy
Koszt
rachunkowy
Koszt
podatkowy
Wynik
rachunkowy
<
Wynik
podatkowy
RÓŻNICE PRZEJŚCIOWE DODATNIE
PRZYCHODY
Przychód
rachunkowy
Przychód
podatkowy
KOSZTY
Wynik
rachunkowy
>
Podstawa
opodatkowania
Koszt
podatkowy
Koszt
rachunkowy
Wynik
rachunkowy
>
Wynik
podatkowy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie W. Wyrzykowski, Wynik bilansowy..., op. cit., s.25-27.
W celu uniknięcia zniekształcenia obrazu wyniku finansowego przy korekcie do wyniku
podatkowego, stosuje się rezerwę z tytułu odroczonego podatku dochodowego. Można ją
określić jako kwotę zobowiązania z tytułu podatku dochodowego, która według przewidywań
powstanie w przyszłości, w związku z występowaniem dodatnich różnic przejściowych9.
W tej sytuacji podatek dochodowy, ustalony od wyniku finansowego brutto (skorygowany
o różnice trwałe), jest większy niż bieżące zobowiązanie podatkowe. Należy więc stworzyć
pulę z wypracowanego zysku, wyłączoną z podziału i przeznaczoną na odroczony podatek
dochodowy. Natomiast w przypadku różnic przejściowych ujemnych – zobowiązanie
podatkowe jest większe niż wynik finansowy - powstaje nadpłata10. Naliczane zostają aktywa
z tytułu odroczonego podatku dochodowego - w wysokości kwoty przewidzianej
w przyszłości do odliczenia od podatku dochodowego, w związku z ujemnymi różnicami
przejściowymi, które spowodują w przyszłości zmniejszenie podstawy obliczenia podatku
dochodowego oraz straty podatkowej możliwej do odliczenia, ustalonej przy uwzględnieniu
zasady ostrożności11.
9
Krajowy Standard Rachunkowości nr 2 Podatek dochodowy, http://www.mf.gov.pl/_files_/bip/ksr/ksr_2_
po_poprawkach_fdo_publikacji.pdf.
10
W. Wyrzykowski, Wynik bilansowy…, op. cit., s. 27.
11
Ustawa o rachunkowości, art. 31 ust. 4.
59
Określenie „odroczony” podatek, nie oznacza odraczania płatności z tytułu podatku
dochodowego, która została zgodnie z prawem podatkowym naliczona, lecz podatek
dochodowy, który dopiero w przyszłości będzie przedmiotem rozliczeń z władzami
podatkowymi. Obowiązek ustalania rezerw z tytułu odroczonego podatku dochodowego, mają
jednostki podlegające badaniu sprawozdania finansowego.
6. Podsumowanie
Celem referatu było przestawienie istotnych różnic między istotą i sposobem ustalania
wyniku finansowego oraz podatkowego, który prowadzi do określenia podstawy
opodatkowania. Przedstawiono zasady przejścia z wyniku finansowego do ustalenia podstawy
opodatkowania. Jest to jednak jedynie uproszczony schemat działania. W praktyce wymaga
dużo głębszej analizy poszczególnych zdarzeń gospodarczych i pozycji ewidencyjnych z nimi
związanych. Należy wziąć również pod uwagę, że przepisy podatkowe mogą podlegać
częstym zmianom, jak również różnorodnym interpretacjom, co dodatkowo może
komplikować analizę.
Literatura
1. Błachowska M., Różnice trwałe między wynikiem rachunkowym a podatkowym, Doradca Podatnika
nr 14/2004.
2. Krajowy Standard Rachunkowości nr 2 Podatek dochodowy, http://www.mf.gov.pl/_files_/bip/ksr/ksr
3.
4.
5.
6.
_2_po_poprawkach_fdo_publikacji.pdf.
Olchowicz I., Rachunkowość podatkowa, Wyd. 8, Difin, Warszawa 2009.
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o Rachunkowości, DzU. 1994 Nr. 121, poz 591 ze zm.
Współczesne problemy rachunkowości, praca zbiorowa pod red. H. Ronka, UMCS, Lublin 2007.
Wyrzykowski W., Wynik bilansowy a dochód podatkowy w okresie transformacji systemowej, SPG,
Gdańsk 2003.
60
Arkadiusz Kardas
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości RACHMISTRZ
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
RACHUNKOWOŚĆ ZABEZPIECZEŃ JAKO NARZĘDZIE OGRANICZENIA
RYZYKA
1. Wstęp
Jedną z nadrzędnych zasad rachunkowości zawartej w ustawie o rachunkowości z dnia
29 września 1994 roku1 (dalej ustawa o rachunkowości) jest zasada kontynuacji działania,
która stanowi, że jednostka będzie kontynuowała w dającej się przewidzieć przyszłości
działalność w niezmniejszonym istotnie zakresie, bez postawienia jej w stan likwidacji lub
upadłości, chyba że jest to niezgodne z stanem faktycznym lub prawnym 2. Czynnikiem
rodzącym zagrożenie dla opisanej wyżej zasady mogą być instrumenty finansowe, których
wartość zależy od stóp procentowych, indeksów giełdowych lub też poziomu kursu walut.
Tego typu instrumenty obarczone są dużym ryzykiem i zdarzyło się, że nieraz były one
przyczyną nagłych bankructw dobrze prosperujących podmiotów. Warto zauważyć, iż swoją
„sławę” zawdzięczają one przede wszystkim głośnym skandalom finansowym 3. Mam tu na
myśli zarówno zamieszanie wokół spółki Enron, gdzie sposoby księgowania instrumentów
pochodnych były wykorzystywane do ukrycia zobowiązań i powstałych strat, jak i również
trwający do dnia obecnego kryzys finansowy. Kryzys, uznawany przez ekonomistów za
największy od czasów „Wielkiej depresji” z lat 1929 – 1933, który związany jest z bańką
spekulacyjną na amerykańskim rynku nieruchomości, a dokładnie kredytami hipotecznymi
typu subprime (czyli kredyty o wysokim ryzyku niespłacenia, udzielane osobom o niskich
dochodach i niskiej wiarygodności kredytowej4). Również w Polsce ostatnimi czasy
instrumenty finansowe stały się przyczyną kłopotów finansowych w wielu polskich
przedsiębiorstwach. Głównie za sprawą opcji walutowych, których posiadacze zachęcani
przez bankierów możliwością osiągnięcia dodatkowego, łatwego zysku zawierali tego typu
umowy nie zważając na towarzyszące im ryzyko. W efekcie tego wskutek globalnego krachu
finansowego oraz spadku wartości polskiej waluty, w firmach pojawiły się gigantyczne straty.
Jak widać na przykładzie powyższych przypadków ryzyko jest nierozłącznym
elementem towarzyszącym każdej ludzkiej aktywności co powoduje, że swoim zasięgiem
wpływa ono na wszelką aktywność człowieka począwszy od działalności gospodarczej,
prawnej a skończywszy na działalności naukowej. Ryzyko przyjmuje różne znaczenia
w zależności od tego jakiego obszaru ludzkiej aktywności dotyczy lub przez jaką naukę jest
opisywane. W słowniku języka polskiego ryzyko definiowane jest jako: „możliwość,
prawdopodobieństwo, że coś się nie uda, przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany,
niepewny, problematyczny” 5.
Literatura przedmiotu poza dużą liczbą prób definicji ryzyka przez różnych autorów
bogata jest również w wszelkiego rodzaju klasyfikacje ryzyk. Ryzyk, które można
pogrupować według różnych kryteriów bardziej ogólnych tj. według źródła jego powstawania
czy zakresu, czynników je kształtujących lub bardziej szczegółowych związanych z np.
1
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości. Dz. U. 2002, nr 76, poz. 694.
Ustawa o rachunkowości, art. 5 pkt. 1.
3
P. Gut, Kreatywna księgowość a fałszowanie sprawozdań finansowych, Warszawa 2006 C. H. Beck, s. 57.
4
W. Wąsowski, Fałszowanie sprawozdań finansowych, Difin Warszawa 2010, s. 230.
5
Słownik języka polskiego t.3, PWN, Warszawa 1979, s. 155.
2
61
działalnością gospodarczą człowieka. W tym przypadku ryzyko można podzielić na
wynikające z uczestnictwa przedsiębiorstwa na rynku kapitałowym albo ze względu na
kierunek oddziaływania na przedsiębiorstwo czy też na podstawie związku z decyzjami
rozwojowymi firmy. Powyższe rodzaje ryzyka prezentuje tabelka poniżej:
Tabela 1. Rodzaje ryzyka
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Żebruń, Instrumenty pochodne zabezpieczające w rachunkowości,
Difin, Warszawa 2010, s. 19.
Jednym z sposobów ograniczenia negatywnych skutków ryzyka jest odpowiednie nim
kierowanie. Zarządzanie ryzykiem to nic innego jak poszukiwanie i podejmowanie działań,
które powinny zabezpieczyć decydenta przed ponoszeniem strat większych niż te, które
dopuszcza przyjęty przez niego poziom bezpieczeństwa 6. Innymi słowy zarządzanie ryzykiem
w przedsiębiorstwie obejmuje różne działania i instrumenty ułatwiające funkcjonowanie
przedsiębiorstwa w warunkach występującego ryzyka oraz wspomagające proces
podejmowania decyzji uwzględniających ryzyko 7. Jako, że rachunkowość jest
najważniejszym elementem systemu informacyjnego jednostki, można za pomocą jej
instrumentów w znacznym stopniu zminimalizować różne niebezpieczeństwa związane
z prowadzeniem działalności gospodarczej. Do takich typowych narzędzi księgowych zalicza
się między innymi:
- stosowanie zasad rachunkowości zabezpieczeń,
- tworzenie rezerw,
- utworzenie komórki audytu wewnętrznego,
- zakup polis ubezpieczeniowych.
W dalszej części referatu szczegółowo zostanie opisana kwestia rachunkowości
zabezpieczeń, która wśród wielu praktyków stanowi jeden z najbardziej kontrowersyjnych
i skomplikowanych obszarów współczesnej rachunkowości.
6
7
Red. E. Nowak, Rachunkowość w zarządzaniu ryzykiem w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2010, s. 20.
Ibidem, s. 20.
62
2. Instrument finansowy a instrument pochodny – różnice i podobieństwa, historia,
regulacje prawne
W obecnych czasach wśród wielu ludzi zajmujących się prowadzeniem przedsiębiorstw
i nie tylko pojęcie instrumentu finansowego budzi przeważnie negatywne odczucia.
Przyczynę tego stanu rzeczy można upatrywać w tym, że na pierwszy rzut oka wydają się one
skomplikowanym urządzeniem, które służy głównie do osiągnięcia ponad przeciętnych
zysków, manipulowania wynikiem finansowym spółek giełdowych czy też stanowią jedną
z przyczyn pojawiających się kryzysów gospodarczych. Tymczasem ludzie myślący
w podobny sposób wychodzą często z błędnego założenia stawiania na równi z instrumentem
finansowym instrumentu pochodnego. Tego typu dyskurs myślowy jest nieprawidłowy, gdyż
instrument finansowy zgodnie z definicją zawartą w ustawie o rachunkowości to kontrakt,
który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania
finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron8. Natomiast pod pojęciem
instrumentu pochodnego rozumiemy umowę, której wartość zależy od wartości innych
walorów, tzw. instrumentów bazowych (podstawowych). Instrumentem bazowym może być
kurs walutowy, indeks giełdowy, indeks cen, poziom stóp procentowych, cena papierów
wartościowych lub towarów, a nawet takie zmienne jak czynniki atmosferyczne 9.
Z przytoczonych definicji jasno wynika, że instrumenty finansowe stanowią szerszą
kategorię od instrumentów pochodnych, gdyż obejmują one także kredyty, należności
i zobowiązania handlowe oraz zwykłe papiery wartościowe (akcje czy udziały).
Jako takie instrumenty pochodne nie powinny rodzić negatywnych obaw pod
warunkiem, że posiada się o nich pewną wiedzę oraz będzie się je używać właściwie, a nie do
celów osiągnięcia zysków przy jak najniższym nakładzie własnym.
Historia instrumentów finansowych jest równie długa jak dzieje ludzkości i wiąże się
głównie z rozwojem rynków towarowych, a następnie terminowych. Umowy podobne na
kształt derywatów opisywał już Arystoteles w swoim wielkim dziele pt. „Polityka”. W epoce
renesansu podobne kontrakty zawierali również Medyceusze. Początkowo tego typu umowy
były zawierane przez rolników w celu zapewnienia zbytu wyprodukowanych przez siebie
płodów rolnych. Przełom wieków XVI i XVII to czas, kiedy w Europie istniał regulowany
rynek terminowy oraz miała miejsce na terenach Holandii w latach 70’ XVII wieku tzw.
„afera tulipanowa” związana z tulipanowymi futures, czyli kontraktami opartymi na cenach
cebulek tulipanów. Dalszy rozwój derywatów wiąże się z powstaniem w 1848 roku w Stanach
Zjednoczonych Ameryki giełdy Chicago Board of Trade, gdzie zawierano transakcje na
dostawę zboża, a następnie kontrakty futures. Kolejnym historycznie ważnym wydarzeniem
z punktu widzenia rozwoju derywatów był upadek systemu z Bretton Woods oraz wzrost
międzynarodowej wymiany tudzież ryzyka walutowego.
W piśmiennictwie występuje szereg różnych klasyfikacji instrumentów pochodnych.
Jedną z najpopularniejszych jest podział derywatów ze względu na przedmiot świadczenia,
gdzie można wyróżnić transakcje rzeczywiste oraz nierzeczywiste (inaczej abstrakcyjne).
Pierwsze z wymienionych cechują się tym, iż rozliczenie instrumentu następuje w formie
fizycznej dostawy, natomiast w przypadku tych drugich często jest to niemożliwe, dlatego też
rozliczenia dokonuje się poprzez środki pieniężne.
Najczęściej wykorzystywanymi instrumentami pochodnymi do tworzenia różnych
strategii finansowych są:
- kontrakty forward,
- kontrakty futures,
8
Ustawa o rachunkowości, art. 3 pkt. 1 ust. 23.
P. Czajor., Rachunkowość instrumentów finansowych: MSSF, polskie prawo bilansowe, regulacje podatkowe,
ODDK , Gdańsk 2010, s. 109.
9
63
- opcje,
- transakcje SWAP.
Krótką charakterystykę wyżej wymienionych instrumentów przedstawia tabela poniżej:
Tabela 2. Charakterystyka wybranych instrumentów pochodnych
Instrumenty pochodne
Kontrakt forward
Umowa nakładająca na jedną stronę obowiązek dostarczenia a na drugą - odbioru aktywów w
określonej cenie, ilości oraz terminie w przyszłości po z góry ustalonej cenie ustalonej w dniu
zawarcia kontraktu
Kontrakt futures
Umowa o określonej standardowej charakterystyce, będąca przedmiotem publicznego obrotu,
nakładająca na jedną stronę obowiązek dostarczenia, a na drugą - odbioru aktywów o określonej
ilości i cenie, w określonym terminie w przyszłości ustalonym w momencie zawarcia kontraktu
Kontrakt swap
Opcja
Umowa zamiany przyszłych płatności na warunkach z góry określonych przez strony kontraktu
Umowa w wyniku której jednostka nabywa prawo kupna lub sprzedaży aktywów podstawowych
po określonej z góry cenie i w określonym czasie
Źródło: Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad
uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych. Dz. U. 2001,
nr 149, poz. 1674.
W polskim systemie prawa kwestie instrumentów finansowych oraz ich zakres regulują
następujące akty prawne:
- ustawa o rachunkowości,
- ustawa o obrocie instrumentami finansowymi10,
- a także rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie zasad uznawania, metod
wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych 11.
Natomiast w prawie międzynarodowym pierwszeństwo mają Międzynarodowe
Standardy Rachunkowości (MSR) oraz Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości
Finansowej (MSSF) opracowywane i wydawane przez Radę Międzynarodowych Standardów
Rachunkowości (International Accounting Standard Board - IASB). Standardy dotyczące
inwestycji to m. in.:
- MSR 32 „Instrumenty finansowe: prezentacja”,
- MSR 39 „Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena”,
- MSSF 7 „Instrumenty finansowe: ujawnianie informacji”,
- MSSF 9 „Instrumenty finansowe”.
Warto dodać, że MSSF 9 „Instrumenty finansowe” to nowy standard, który został przez IASB
wydany w listopadzie 2009 roku. W zamierzeniach ma on w przyszłości ( data rozpoczęcia
obowiązywania 1 stycznia 2013, jednakże dopuszczalne jest jego wcześniejsze stosowanie)
zastąpić MSR 39 „Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena” oraz MSSF 7 „Instrumenty
finansowe: ujawnianie informacji”.
Oprócz wyżej wymienionych regulacji dodatkowe przepisy dotyczące instrumentów
finansowych znajdują się w rozporządzeniach Ministra Finansów dotyczących szczegółowych
zasad rachunkowości, które odnoszą się do poszczególnych grup podmiotów gospodarczych
takich jak np.: zakłady ubezpieczeń, domy maklerskie, fundusze inwestycyjne i emerytalne.
10
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Dz. U. 2005, nr 183, poz. 1538.
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania,
metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych. Dz. U. 2001, nr 149,
poz. 1674.
11
64
3. Rachunkowość zabezpieczeń – podstawowe informacje
Rachunkowość zabezpieczeń stanowi doskonałe narzędzie zarządzania ryzykiem
związanego z prowadzeniem przedsiębiorstwa w warunkach gospodarki rynkowej.
W obecnych czasach, każda zawierana przez jednostkę decyzja o przeprowadzeniu transakcji
gospodarczej wiąże się z ekspozycją firmy na różnorodne czynniki ryzyka kapitałowego
w postaci zmiany stóp procentowych, kursów walut czy indeksów giełdowych. Decydując się
na stosowanie zasad rachunkowości zabezpieczeń podejmujemy decyzję ochrony interesów
przedsiębiorstwa zarówno od pozytywnych jak i negatywnych skutków zawieranych
transakcji gospodarczych. Powoduje to, iż w rzeczywistości jednostka rezygnuje w ten sposób
równocześnie z możliwych pozytywnych zmian czynników rynkowych umożliwiających
osiągnięcie ponad przeciętnych zysków.
Rachunkowość zabezpieczeń oznacza użycie instrumentu zabezpieczającego (jednego
lub kilku) w ten sposób, aby zmiana jego wartości rekompensowała przynajmniej częściowo
zmianę wartości godziwej pozycji zabezpieczanej lub przepływów środków pieniężnych z tej
zmiany wynikających, co pozwala jednostce uniknąć znaczących wahań wyniku
finansowego12.
Dla lepszego zrozumienia przytoczonych wyżej definicji rachunkowości zabezpieczeń
warto wyjaśnić istotę pozycji zabezpieczanej i instrumentu zabezpieczającego. Otóż
instrument zabezpieczający to instrument pochodny, aktywa finansowe lub zobowiązania
finansowe niebędące derywatami co do których oczekuje się, że ich wartość godziwa lub
związane z nimi przepływy pieniężne skompensują zmiany wartości godziwej zabezpieczonej
pozycji lub związanych z nią przepływów pieniężnych13.
Przy wyborze poszczególnych instrumentów finansowych jako instrumenty
zabezpieczające, należy pamiętać o tym, że pozycją zabezpieczającą może być:
- wyłącznie wyznaczony instrument zawarty ze stroną zewnętrzną w stosunku do
jednostki raportującej,
- inwestycje utrzymywane do terminu wymagalności, wyceniane według
zamortyzowanego kosztu wyznaczone do zabezpieczenia ryzyka walutowego,
- pojedynczy instrument zabezpieczający wyznaczony jako zabezpieczenie przepływów
pieniężnych oraz wartości godziwej,
- wyznaczona część całego instrumentu zabezpieczającego,
- instrument pochodny, który zostanie rozliczony w kwocie brutto.
Nie może być z kolei pozycją zabezpieczającą:
- wystawiona przez jednostkę opcja ze względu na możliwą stratę, którą jednostka
może ponieść,
- własne instrumenty kapitałowe tj.: udziały własne, akcje,
- inwestycja w nienotowany instrument kapitałowy, u którego nie ma możliwości
określenia jego wartości godziwej.
Natomiast pozycja zabezpieczana to aktywa, zobowiązania w tym także
uprawdopodobnione przyszłe zobowiązania lub planowana transakcja, z którymi wiąże się
ryzyko zmiany wartości godziwej albo przepływów pieniężnych oczekiwanych przez
jednostkę14. Przykładami pozycji zabezpieczanych mogą być:
- zaciągnięte lub udzielone pożyczki, kredyty, należności i zobowiązania w walutach
obcych,
12
P. Woźniak, R. Seredyńki, Rachunkowość zabezpieczeń, ODDK, Gdańśk 2010, s. 21.
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania,
metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, § 3 pkt. 17.
14
Ibidem, § 3 pkt. 16.
13
65
wysoce prawdopodobna sprzedaż lub zakup walut obcych, wyrobów gotowych,
materiałów lub środków trwałych,
- wysoce prawdopodobne zakup lub sprzedaż towarów,
- przeznaczone na sprzedaż akcje innych jednostek,
- stałe albo zmienne odsetki od pożyczek, kredytów udzielonych albo zaciągniętych 15.
Tak samo jak w przypadku instrumentów zabezpieczających tutaj również istnieje wiele
ograniczeń powodujących, że nie wszystko może być pozycją zabezpieczaną. Dlatego też
pozycja zabezpieczana może:
- stanowić mniej niż 100% ekspozycji na ryzyko,
- w przypadku aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych może ona być
zabezpieczana przed ryzykiem związanym tylko z częścią wynikających z niej
przepływów pieniężnych lub wartości godziwej, pod warunkiem możliwości
zmierzenia efektywności zabezpieczenia,
- być wyznaczona tylko dla części okresu dla jakiego została zawarta transakcja
zabezpieczająca.
Pozycją zabezpieczaną natomiast nie może:
- być inwestycja utrzymywana do terminu wymagalności w przypadku hedgingu
przed ryzykiem stopy procentowej lub przedpłaty,
- stanowić uprawdopodobnione przyszłe zobowiązanie do nabycia jednostki
w drodze połączenia jednostek, z wyjątkiem zabezpieczenia przed ryzykiem
walutowym,
- stanowić inwestycja w konsolidowanej jednostce zależnej lub inwestycja
dokonana metodą nabycia,
- być instrument pochodny,
- być planowana transakcja na własnych instrumentach kapitałowych jednostki16.
Warto wspomnieć, że aby zastosować dany instrument jako zabezpieczający, jednostka
musi spełnić szereg rygorystycznych warunków wymienionych w polskim oraz
międzynarodowym prawie bilansowym. Wynika to po części z tego, iż zasady rachunkowości
zabezpieczeń mają charakter fakultatywny a nie obligatoryjny.
Zarówno polskie jak i międzynarodowe przepisy prawa bilansowego wymieniają trzy
podstawowe typy transakcji zabezpieczających, które polegają na:
- zabezpieczeniu wartości godziwej,
- zabezpieczeniu przepływów pieniężnych,
- zabezpieczeniu udziałów w aktywach netto w podmiocie zagranicznym.
Pierwszy typ transakcji stanowi zabezpieczenie przed zmianą wartości godziwej
składnika aktywów lub zobowiązań albo uprawdopodobnionego przyszłego zobowiązania np.
zabezpieczenie zobowiązań importowych przed zmianą kursu lub pożyczki o stałym
oprocentowaniu.
Druga grupa wymienionych zabezpieczeń służy zabezpieczeniu przed zagrożeniem
zmiennością przepływów pieniężnych związanych z ujętym składnikiem aktywów lub
zobowiązań, prawdopodobną planowaną transakcją lub przyszłym zobowiązaniem np.
zaciągnięty kredyt o zmiennej stopie procentowej poprzez nabycie kontraktu IRS
zamieniającego zmienną stopę oprocentowania na stałą.
Ostatni typ transakcji dotyczy inwestycji zagranicznych i ma chronić przed ryzykiem
z tytułu zmian kursów walutowych związanych z udziałami w aktywach netto podmiotów
zagranicznych17.
-
15
Red. E. Nowak, op. cit., s. 74.
Ibidem, s 76.
17
P. Woźniak, op. cit., s. 25.
16
66
Aby móc uznać dany instrument za instrument zabezpieczający jednostka musi zbadać
za pomocą metody regresji lub bezpośredniej kompensaty rzeczywistą efektywność danego
zabezpieczenia. W przepisach określono dopuszczalny poziom efektywności mieszczący się
w przedziale od 80% do 125%.
Podsumowując rachunkowość zabezpieczeń tworzy rozwiązania na zasadzie wyjątków
od powszechnie przyjętych zasad rachunkowości, co oznacza że może ona być stosowana
wyłącznie w sytuacjach zdefiniowanych w polskim prawie bilansowym, rozporządzeniu
Ministra Finansów lub MSR/MSSF18.
4. Wybrane strategie zarządzania ryzykiem z wykorzystaniem rachunkowości
zabezpieczeń
Aby móc sprawnie zarządzać ryzykiem za pomocą instrumentów pochodnych
wykorzystywanych w rachunkowości zabezpieczeń należy sporządzić dokumentację
opisującą cel i strategie zarządzania ryzykiem. Wspomniana dokumentacja z planem działania
i celem stanowi wymóg zawarty w regulacjach prawnych i powinna zawierać w sobie między
innymi takie informacje jak np.: system raportowania o ryzyku, osoby odpowiedzialne za
zarządzanie ryzykiem, dopuszczalny poziom narażenia przedsiębiorstwa na ryzyko oraz
identyfikację i szacowanie ryzyka, wybór właściwych instrumentów pochodnych.
Właściwy wybór odpowiednich instrumentów pochodnych sprawia najwięcej
problemów osobom odpowiedzialnym za ten element zarządzania ryzykiem. Dzieje się tak,
gdyż obecnie rynek finansowy dysponuje ogromną paletą derywatów możliwych do
zastosowania przy zawieraniu transakcji zabezpieczających. Zatem przy wyborze właściwych
instrumentów niezbędne jest poznanie specyfiki wybranego derywatu, jak również korzyści
oraz kosztów jakie może przynieść jego użycie.
Przykładowe kryteria wyboru mogą się przedstawiać następująco:
- w przypadku, gdy stopień prawdopodobieństwa jest:
 wysoki – wybieramy kontrakt forward lub transakcje swap,
 niski – opcje ewentualnie instrumenty pochodne od instrumentów pochodnych,
- w zależności od liczby przepływów:
 jeden – opcje, kontrakty terminowe, instrumenty pochodne od instrumentów
pochodnych,
 wiele – swapy lub opcje wielookresowe,
- ze względu na znajomość parametrów pozycji zabezpieczanej, gdy:
 znane są wszystkie parametry – kontrakt terminowy, transakcje swap,
 nieznane są wszystkie parametry – swapy drugiej generacji, opcje egzotyczne,
instrumenty pochodne od instrumentów pochodnych,
- z uwagi na rodzaj zabezpieczonego ryzyka:
 ryzyko cenowe – towarowy kontrakt terminowy, opcje egzotyczne lub
towarowe, swap towarowy, indeksowany kontrakt terminowy,
 ryzyko walutowe – swap walutowy albo walutowo – procentowy, opcje
walutowe, opcje na terminowe kontrakty walutowe, swaption,
 ryzyko stopy procentowej – opcje wielookresowe, opcje na stopę procentową,
swap walutowo – procentowy, swap procentowy, procentowe kontrakty
terminowe,
Ogólnie rzecz ujmując prawidłowo przeprowadzona identyfikacja źródeł szczególnego
zagrożenia oraz stworzenie własnych procedur postępowania umożliwia efektywne
18
Red. T. Kiziukiewicz, Zasoby i procesy w rachunkowości jednostek gospodarczych, , Difin, Warszawa 2009,
s. 242.
67
zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie 19. Dlatego też dobrze sporządzona dokumentacja
opisująca cele i strategie zarządzania ryzykiem, niewątpliwie powinna się przyczynić do
skuteczności zawieranych transakcji a zatem do minimalizacji występującego ryzyka
w środowisku biznesowym przedsiębiorstwa.
5. Podsumowanie
Rzeczywistość gospodarcza, w której funkcjonują jednostki ulega nieustannym
zmianom i przeobrażeniom. Postępująca globalizacja, rozwój nowych technologii,
liberalizacja przepływów pieniężnych oraz uwolnienie cen rynkowych powodują
powstawanie nowych źródeł ryzyka mających wpływ na egzystencję przedsiębiorstw
w warunkach gospodarki rynkowej. Wzrastająca zmienność i niepewność otoczenia
sprawiają, że rośnie popyt na narzędzia pozwalające ograniczyć wszechobecne ryzyko.
Zarządy spółek, właściciele firm oraz inne organy kierownicze odpowiedzialne za
prowadzenie jednostek mają coraz więcej instrumentów pomagającym im w sprawnym
i efektywnym zarządzaniu ryzykiem. Nowelizacja ustawy o rachunkowości wraz
z rozporządzeniem wykonawczym dotyczącym instrumentów finansowych wprowadziła
możliwość zastosowania przez spółki zasad rachunkowości zabezpieczeń. Jednym ze
sposobów rachunkowości zabezpieczeń pozwalających na zabezpieczenie przedsiębiorstw
przed wystąpieniem niekorzystnych tendencji na rynku są inwestycje w instrumenty
pochodne20. Zawierane za ich pomocą transakcje terminowe umożliwiają zastosowanie
różnorodnych strategii mających na celu ograniczenie ryzyka zmiany cen, kursów walut czy
też wahań stóp procentowych. Ponadto szeroka gama instrumentów pochodnych dostępnych
na rynku finansowym daje możliwość dokładnego dopasowania wybranej strategii
zarządzania ryzykiem do profilu działalności danego przedsiębiorstwa.
Niemniej warto pamiętać, że instrumenty pochodne to skomplikowane narzędzia
wymagające dużej wiedzy zarówno o finansach jak i rynkach finansowych w ogóle.
W przeciwnym razie możemy osiągnąć zupełnie odwrotny skutek, doprowadzając dobrze
prosperującą firmę do upadku.
Literatura
Czajor P.., Rachunkowość instrumentów finansowych: MSSF, polskie prawo bilansowe, regulacje
podatkowe, ODDK, Gdańsk 2010.
2. Gut P., Kreatywna księgowość a fałszowanie sprawozdań finansowych, C. H. Beck, Warszawa 2006.
3. Red. T. Kiziukiewicz, Zasoby i procesy w rachunkowości jednostek gospodarczych, Difin, Warszawa
2009.
4. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad
uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych,
Dz. U. 2001, nr 149, poz. 1674.
5. Słownik języka polskiego t.3, PWN, Warszawa 1979.
6. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. 2002, nr 76, poz. 694.
7. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Dz. U. 2005, nr 183, poz. 1538.
8. Wąsowski W., Fałszownie sprawozdań finansowych, Difin, Warszawa 2010.
9. Woźniak P., Seredyńki R. Rachunkowość zabezpieczeń, ODDK, Gdańsk 2010.
10. Żebruń A., Instrumenty pochodne zabezpieczające w rachunkowości, Difin, Warszawa 2010.
1.
19
20
A. Żebruń, Instrumenty pochodne zabezpieczające w rachunkowości, Difin, Warszawa 2010, s. 65.
Ibid. s. 9.
68
Anna Kasprzak
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
NADUŻYCIA GOSPODARCZE – CZYM ONE SĄ I KTO ZA NIMI STOI?
1. Wstęp
Nadużycia gospodarcze to temat, który zawsze wzbudzał wiele emocji. Stanowi on
również poważny problem dla większości firm na terenie całego kraju. Jest on o tyle istotny,
że wiele przedsiębiorstw może nie zdawać sobie sprawy z tego, że dotyka on właśnie ich
firmę. Czasem jest ciężko uwierzyć w to, że pracownicy, którym się ufało, potrafią okradać
własne miejsca pracy. Celem niniejszego opracowania jest określenie czym są nadużycia
gospodarcze, jakie są jego rodzaje, a także kto podejmuje się tego typu działaniom i jakie
kierują nimi motywy.
Czym są nadużycia gospodarcze? Na potrzeby niniejszego opracowania przyjmuje się
definicję opracowaną wspólnie przez: Biegłych ds. Wykrywania Nadużyć Gospodarczych
(ACFE), Audytorów Wewnętrznych (IIA) oraz Amerykańskiego Instytutu Biegłych
Rewidentów (AICPA). Nadużycie gospodarcze jest to każde celowe działanie bądź
zaniedbanie skutkujące osiągnięciem korzyści przez sprawcę lub poniesieniem straty przez
ofiarę, dokonane za pomocą wprowadzenia w błąd1. W skrócie można powiedzieć, że nie ma
nadużycia bez szkody i korzyści. Działania sprawcy mogą mieć charakter długotrwały, a sam
proces może być niezwykle skomplikowany. Po to tylko, by utwierdzić pokrzywdzonego
w przekłamanej rzeczywistości. Mogą one również polegać na jednorazowym przemilczeniu
niewygodnych dla siebie faktów, by zyskać na tym dodatkowe korzyści.
Skutki tych przestępstw związane są z wieloma obszarami działalności
przedsiębiorstwa. Wpływają głównie na ponoszenie przez firmę dodatkowych kosztów, co
jednocześnie powoduje niejednokrotnie nieodwracalne straty. Ale mogą one dotyczyć nie
tylko wartości materialnych, choć są one główną przyczyną nadużyć. Związane są one choćby
z pogorszeniem się atmosfery wśród pracowników, obniżeniem motywacji i efektywności
pracy, a także negatywnym odbiciem się na ogólnym wizerunku przedsiębiorstwa. Według
badań przeprowadzonych przez PwC (w ramach raportu "Global Economic Crime Survey
2011") w roku 2011 39% organizacji padło ofiarą przestępstw gospodarczych 2.
Aby móc skutecznie walczyć z nadużyciami, należy jak najlepiej zapoznać się z tym
problemem. Kim są osoby dopuszczające się przestępstw i jakie ich rodzaje mogą
występować w przedsiębiorstwach? O tym w dalszej części opracowania.
2. Motywy sprawców nadużyć gospodarczych
Kto może dopuścić się nadużyć gospodarczych? Pytanie to wydaje się proste, gdyż
każdy może tego dokonać. Mówiąc tutaj „każdy”, można myśleć zarówno o osobach
obejmujących najwyższe szczeble w przedsiębiorstwach, jak i o pracownikach szeregowych.
Według raportu „Report to the nation 2010” sporządzanego przez ACFE, aż 41% przestępstw
1
J. Kraszkiewicz, Sz. Wojtachnia, Charakterystyka nadużyć w firmach - poznaj mechanizmy popełniania
przestępstw,http://forsal.pl/artykuly/439774,charakterystyka_naduzyc_w_firmach_poznaj_mechanizmy_popelni
ania_przestepstw.html, 31. 07. 2010.
2
A. Baranowska-Skimina, Przestępstwa gospodarcze - raport 2011, http://www.egospodarka.pl/74162,
Przestepstwa-gospodarcze-raport-2011,3,39,1.html, 30.11.2011.
69
zostało popełnionych przez menadżerów, zaś 17%, to nadużycia których dopuścili się sami
prezesi i dyrektorzy3. Jak można zauważyć prawie połowa popełnionych przestępstw
dokonana została przez pracowników szeregowych.
Jakie są motywy popełnianych przestępstw? Mimo, iż problem jest niezwykle
interesujący, badań na ten temat jest mało, ze względu na trudność zbadania obszaru
badawczego. Większość literatury opiera się na badaniach prowadzonych przez Edwina H.
Sutherlanda (1883 – 1950), który zajmował się kryminologią na Uniwersytecie w Indianie 4.
To właśnie on stworzył i nadał znaczenie sformułowaniu „przestępczość białych
kołnierzyków”, które w jego czasach oznaczać miało działalność przestępczą podmiotów
gospodarczych, a także osób, które występowały w ich imieniu. W dzisiejszych czasach tym
mianem określa się praktycznie każde nadużycie gospodarcze lub finansowe, bez względu na
to przez kogo zostało ono popełnione. Sutherland odkrył w swoich badaniach teorię
powiązań. Chodziło w niej o to, że skłonności do popełniania przestępstw nie przenoszone są
genetycznie z pokolenia na pokolenia (w co wierzono w czasach Sutherlanda), ale tego typu
zachowań każda osoba jest w stanie się nauczyć. Teza głosi, że nie ma czegoś takiego, jak
skłonności do popełnienia przestępstw. Istnieją one jedynie wtedy, kiedy wpływ na niego
mają inne osoby, najczęściej zżyte z daną osobą.
O ile, Sutherland interesował się przestępstwami wśród klasy wyższej, o tyle jego
studenta Donalda E. Cressey’a bardziej fascynowali defraudanci klasy średniej. Dzięki jego
badaniom w środkowo-zachodnich więzieniach USA i przeprowadzeniu ponad 200 rozmów
z więźniami, powstał tzw. „Trójkąt oszustw”. Przedstawiony jest on na Schemacie 1.
Pierwszym z boków trójkąta jest „okazja”, oznacza on, że pracownik otrzymuje zbyt dużo
swobody w wykonywaniu swojej pracy. Co więcej obdarzony jest zaufaniem większym, niż
reszta pracowników. Pojawiają się wtedy niemożliwe do ujawnienia problemy finansowe
i inne negatywne czynniki, które są oznaczane przez drugi bok trójkąta, oznaczający „presję”.
A dzięki tym dwóm połączonym bokom, wcześniej czy później będą oni w stanie
wykorzystać swoje stanowisko, swoją wiedzę i wszystkie uprawnienia, po to by dopuścić się
przestępstwa. Trzeci bok trójkąta „racjonalizacja” jest symbolem tego, że osoby
dopuszczające się nadużyć usprawiedliwiają swoje zachowanie i uznają je jako
sprawiedliwe5. Dochodzą do wniosku, że to, co ukradli przedsiębiorstwu w jakiś sposób im
się przecież należy.
Schemat 1. Trójkąt oszustw
Źródło: J. T. Wells, Nadużycia w firmach…, op. cit.
3
Dung Anh Tran,
Nadużycia gospodarcze: Kto okrada korporacje? Szokujące fakty!,
http://www.blog.ey.pl/audytsledczy/kto-okrada-korporacje-szokujace-fakty.html, 20.02.2012.
4
J. T. Wells, Nadużycia w firmach. Vademecum. Zapobieganie i wykrywanie, Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis Sp. z o.o., Warszawa2006.
5
D. A. Tran, Nadużycia gospodarcze…, op. cit.
70
Warto wspomnieć o jeszcze jednej osobie zajmującej się badaniami nad oszustwami
i nadużyciami.
Schemat 2. Skala oszustw
Źródło: J. T. Wells, Nadużycia w firmach…, op. cit.
Dr W. Steve Albrecht opracował „skalę oszustw”, która przedstawiona jest na
Schemacie 2. Jeśli chodzi o „presję otoczenia”, autor miał na myśli wszelkiego rodzaju
trudności i problemy z którymi borykają się ludzie w swoim otoczeniu. „Okazję do
popełnienia”, stanowią nie tylko kontrole w firmach na niskim poziomie, ale też i nadmierny
wzrost zaufania wobec niektórych osób zatrudnionych. „Uczciwość osoby” to najprościej
mówiąc pracownicze sumienie, poczucie uczciwości, etyka, tudzież kodeks moralny. Jak
można zauważyć na Schemacie 2., jeśli presja otoczenia oraz okazje do popełnienia są na
niskim poziomie, zaś uczciwość osoby jest na wysokim poziomie, to nie należy martwić się
tym, że dana osoba dopuści się przestępstwa. Jednakże określenie profilu sprawcy jest
niezwykle trudne, ze względu na wielość zarówno okazji, jak i presji. Co więcej takie sygnały
ostrzegawcze, jak chociażby przeszłość pracowników, przegrana dużej kwoty pieniędzy, czy
prawdopodobieństwo wyrzucenia pracownika ze stanowiska mogłyby przywodzić na myśl, iż
dana osoba może dopuścić się nadużyć. Jednakże badania prowadzone przez Albrechta nie
określiły jednak ile z tych cech można było dostrzec u osób, które nie popełniły żadnego
przestępstwa. Dlatego też jeśli w przypadku wystąpienia pewnych sygnałów, nie ma innych
okoliczności zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia przestępstwa, warto nie
przywiązywać do nich większej wagi6.
3. Rodzaje popełnianych przestępstw
Jak już zostało wspomniane wcześniej, każda zatrudniona w przedsiębiorstwie osoba
potencjalnie może stać się osobą, która może dopuścić się nadużycia gospodarczego.
Jednakże skale szkodliwości popełnianych czynów silnie uzależnione są od posiadanego
przez pracownika stanowiska, jego umiejętności i predyspozycji, a także poziomu zaufania,
jakim został obdarzony przez swojego zwierzchnika. Przestępstwa popełniane przez
pracowników szeregowych mogą być następujące 7:
a) realizacja powierzonych pracownikowi obowiązków pod wpływem alkoholu lub
innych środków odurzających,
b) brak wykonania swoich zadań z należytą starannością,
6
J. T. Wells, Nadużycia w firmach…, op. cit., s. 17.
M. Kaczmarek, Oszustwa księgowe – wybrane zagadnienia z teorii i praktyki, http://uoo.univ.szczecin.pl/~
marcink/index_pliki/pliki/publikacje/RK1.pdf.
7
71
c) usprawiedliwianie swoich nieobecności w pracy poprzez przedkładanie fikcyjnych
zwolnień lekarskich,
d) nie zachowanie określonego w umowie dziennego czasu pracy (np. opuszczanie
swojego stanowiska pracy, przed zakończeniem zmiany),
e) pobieranie wynagrodzenia za nieprzepracowane (opuszczone) godziny pracy,
f) przywłaszczanie produktów, które należą do przedsiębiorstwa,
g) wykorzystywanie swoich rabatów pracowniczych by przyjaciele, tudzież dalsza
rodzina mogli zakupić taniej swoje produkty.
Jak można zauważyć są to nadużycia, które mają stosunkowo niewielki wpływ na
zwiększenie strat. Co więcej, zazwyczaj działania te nie rzucają się w oczy, a sami
pracownicy mogą nie traktować ich jako nadużyć. Czym jest jeden wyniesiony długopis
z pracy w porównaniu do comiesięcznej pensji dyrektorskiej, na którą to dyrektor na pewno
sobie nie zasłużył? Można to zauważyć chociażby na przykładzie badań przeprowadzonych
przez PwC ("Global Economic Crime Survey 2011") w roku 2011. Badania te były
przeprowadzone na grupie 3877 osób z 72 krajów na świecie, w tym również znajdowało się
79 osób z Polski8. Wyniki tych badań zostały zobrazowane na wykresie 1. Spośród
wymienionych rodzajów przestępstw, przez respondentów najbardziej popularną odpowiedzią
była kradzież aktywów (61%), jako drugą najczęściej udzielaną odpowiedzią było ex aequo
cyberprzestępczość i korupcja i przekupstwo (26%), trzecią w kolejności odpowiedzią były
manipulacje księgowe (23%).
Wykres 1. Rodzaje przestępstw gospodarczych w Polsce w 2011 r.
Źródło: A. Baranowska-Skimina, Przestępstwa gospodarcze, op. cit.
Wyniki zostały skonfrontowane z wynikami badań przeprowadzonych na terenie
Europy Środkowo-Wschodniej, a także całego świata. Jak można zauważyć na Wykresie 1.,
na wszystkich trzech wymienionych obszarach badawczych, najbardziej popularnym
rodzajem przestępstwa jest kradzież aktywów (Polska – 61%, Europa Środkowo-Wschodnia
8
A. Baranowska-Skimina, Przestępstwa gospodarcze, op. cit.
72
69%, Świat - 72%), następnymi najbardziej popularnymi odpowiedziami były cybernetyka
(Polska – 26 %, Europa Środkowo-Wschodnia – 18%, Świat - 23%) oraz korupcja
i przestępstwo (Polska – 26%, Europa Środkowo-Wschodnia- 36%, Świat - 24%), jak
w przypadku Polski.
Wymienione wyżej przestępstwa należą do tego rodzaju nadużyć, które mogą być
popełnione przez pracowników wyższego szczebla. I to one właśnie mają znaczący wpływ na
wysokość ponoszonych przez przedsiębiorstwo strat. Podobnie jak w przypadku oszustw
księgowych, o których w swoim opracowaniu wspomina Marcin Kaczmarek z Instytutu
Rachunkowości na Uniwersytecie Szczecińskim. Wymienia te które wpływają na poziom
przychodów9:
a) wykorzystanie cen transferowych,
b) przyspieszone fakturowanie i manipulowanie okresem ujęcia przychodów,
c) szacunek przychodu w kontraktach długoterminowych,
d) sprzedaże z klauzulą odkupu,
e) fikcyjną sprzedaż,
f) rozwiązywanie nieuzasadnionych rezerw.
Oraz te, które będą miały znaczący wpływ na składniki aktywów i pasywów majątku
przedsiębiorstwa:
a) nieujawnienie możliwości realnego ryzyka kontynuacji prowadzonej
działalności,
b) brak sumiennego wyodrębnienia strumieni działalności zarówno
kontynuowanej, jak i niekontynuowanej,
c) manipulowanie terminami płatności,
d) błędne klasyfikowanie rozrachunków ze względu na termin płatności,
e) niewłaściwe sklasyfikowanie aktywów finansowych, w związku z ich
faktycznym okresem użytkowania,
f) manipulowanie aktywowaniem kosztów, jeżeli wydatki lub zużycie
kosztów będzie dotyczyło okresów innych, niż okres za który je
poniesiono.
4. Podsumowanie
Przedsiębiorstwa zawsze będą zmagały się z nadużyciami gospodarczymi. Nie ma
możliwości, by je całkowicie wykluczyć. Zwłaszcza, że przestępcy będą szukali coraz to
nowych luk w systemach kontroli, by tylko móc wzbogacić się kosztem innych. Jednakże
zawsze istnieje możliwość, by jak najbardziej zminimalizować lub wręcz utrudnić zadanie
osobom, które będą chciały dopuścić się takiego działania. By jak najlepiej walczyć
z nadużyciami, należy ten problem poznać od środka. Przekonać się, kto tego dokonuje,
jakimi motywami się kieruje oraz co może osiągnąć na swoim stanowisku pracy. Działania
powinny być popierane wszelkiego rodzaju szkoleniami, które mają uczyć, na co zwracać
szczególną uwagę. Co może być sygnałem ku temu, że ktoś dopuścił się nadużycia. Nie
wszystkie działania wskazujące na podejrzenie oszustwa będą okazywały się prawdziwymi.
Kierownicy powinni stosować regułę ograniczonego zaufania, a także uczyć się, jak
utrzymywać etyczne środowisko pracy wśród swoich podopiecznych. W sytuacjach
w których przedsiębiorstwo nie może sobie już same poradzić, warto skorzystać z specjalnych
firm specjalizujących się w wykrywaniu wszelakiego rodzaju przestępstw.
9
M. Kaczmarek, Oszustwa księgowe…, op. cit.
73
Jak już zostało wspomniane, istnieje jeszcze wiele luk, dzięki którym istnieje
możliwość wystąpienia nadużyć. Jednakże istnieje wiele sposobów, jak się przed nimi
zabezpieczyć. Warto zagłębić się w tą wiedzę, aby zaoszczędzić sobie czasów, nerwów,
a przede wszystkim pieniędzy.
Literatura
1.
Wells J. T., Nadużycia w firmach. Vademecum. Zapobieganie i wykrywanie, Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis Sp. z o.o., Warszawa 2006.
Źródła internetowe:
1.
2.
3.
4.
5.
Baranowska-Skimina A., Przestępstwa gospodarcze - raport 2011, http://www.egospodarka.pl/74162,
Przestepstwa-gospodarcze-raport-2011,3,39,1.html, 30.11.2011.
Kaczmarek M., Oszustwa księgowe – wybrane zagadnienia z teorii i praktyki,http://uoo.univ.szczecin.pl
/~marcink/index_pliki/pliki/publikacje/RK1.pdf.
Kraszkiewicz J., Wojtachnia Sz., Charakterystyka nadużyć w firmach - poznaj mechanizmy popełniania
przestępstw,http://forsal.pl/artykuly/439774,charakterystyka_naduzyc_w_firmach_poznaj_
mechanizmy_popelniania_przestepstw.html, 31. 07. 2010.
Tran D. A., Nadużycia gospodarcze: Kto okrada korporacje? Szokujące fakty!,
http://www.blog.ey.pl/audytsledczy/kto-okrada-korporacje-szokujace-fakty.html, 20.02.2012.
Tran D. A., Nadużycia gospodarcze: Motywy sprawców, http://www.blog.ey.pl/audytsledczy
/naduzycia-gospodarcze-motywy-sprawcow.html, 21.02.2012.
74
Katarzyna Klepek
Marlena Krawczyk
Studenckie Koło Rachunkowości RACHMISTRZ
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
AUDYT WEWNĘTRZNY - KREACJA WARTOŚCI DODANEJ,
CZY KONIECZNY DO SPEŁNIENIA OBOWIĄZEK?
1. Wstęp
Kwestie związane z audytem wewnętrznym w Polsce są regulowane przepisami prawa 1.
Jednak regulacje te odnoszą się tylko do sektora finansów publicznych. Nie oznacza to
oczywiście, że audyt wewnętrzny może być stosowany tylko w jednostkach sektora
publicznego, bowiem w rzeczywistości gospodarczej również podmioty prywatne sięgają po
jego rozwiązania.
Audyt wewnętrzny jest działalnością niezależną, obiektywnie zapewniającą i doradczą,
której głównym celem jest usprawnienie działalności operacyjnej organizacji oraz
przysporzenie wartości. Doskonali on skuteczność procesów zarządzania ryzykiem i systemu
kontroli wewnętrznej oraz systematyczne osiąganie celów 2. Określany jest także jako usługa
intelektualna wyższego rzędu, która umożliwia wychwycenie niewidocznych z pozycji
stanowiska kierowniczego nieprawidłowości, ale także potencjalnych szans3.
Audytor powinien sumiennie wykonywać swoją pracę, przestrzegać wszystkich
standardów i jednocześnie umieć obserwować politykę oraz kulturę firmy 4. Jednocześnie nie
powinien on „badać wszystkiego”, zajmować się za każdym razem szczegółami.
Najistotniejsza jest bowiem koncentracja prac na kwestiach kluczowych dla działalności.
Równie ważna jest aktualność wystawianych przez niego opinii i wniosków, co powoduje
konieczność terminowego przekazywania rekomendacji adresatom5. Jednak dopiero
uwzględnienie potencjalnego wpływu sformułowanych przez audytora wewnętrznego
wniosków na całą instytucję oraz poszczególne jej elementy umożliwia poprawne ich
wykorzystanie przez kierownika jednostki.
Ważną rzeczą jest, aby znać cel działania przedsiębiorstwa, wtedy audytor będzie
wiedział pod jakim kątem badać dany dział. Jedynie w ten sposób będzie możliwe efektywne
osiągnięcie celów. Audytor wewnętrzny obserwuje również fakty, wyciągając z nich wnioski,
by później móc zastosować odpowiednie usprawnienia. Jakość tych wniosków
i zastosowanych usprawnień zależy od oceny faktów oraz ich udokumentowania. Dokumenty
robocze audytora muszą być przygotowane starannie, z wyeksponowanymi tytułami
1
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240 z późn. zm.),
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 1 lutego 2010 r. w sprawie przeprowadzania i dokumentowania
audytu wewnętrznego (Dz.U. 2010 nr 21 poz. 108), Komunikat Ministra Finansów nr 23 z 16 grudnia 2009 r.
w sprawie standardów kontroli zarządczej dla sektora finansów publicznych (Dz.U. Ministra Finansów nr 15
z 2009, poz. 84).
2
M. Lisiński, Audyt wewnętrzny w doskonaleniu instytucji, PWE, Warszawa 2011, s.18.
3
B. R. Kuc, Kontrola - Kontroling - Audyt. Podobieństwa i różnice, Wydawnictwo PTM, Warszawa 2008,
s. 252.
4
K. Winiarska, Audyt wewnętrzny 2008, Difin, Warszawa 2008, s. 39.
5
Audyt wewnętrzny. Spojrzenie praktyczne, pod red. J. Banaszkiewicz, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce,
Kraków 2003, s. 14-16.
75
i nagłówkami6. W przypadku ujawnienia dobrych praktyk w przedsiębiorstwie, można
zmniejszyć szczegółowość audytu.
Audyt wewnętrzny stał się narzędziem zarządzania i traktuje się go jako podmiot oraz
instrument kontroli - jest to szczególne narzędzie weryfikacji oraz oceny systemu
zarządzania. Służy on do oceny zgodności realizowanych działań z ramach systemu
zarządzania z zapisami w dokumentacji oraz badaniem ich skuteczności i do podejmowania
ewentualnych działań korygujących czy zapobiegawczych. Audyt ma na celu stwierdzenie
„co jest złe”, a nie „kto jest zły” 7.
2. Skutki funkcjonowania audytu wewnętrznego w jednostce
Audyt wewnętrzny ma przede wszystkim na celu badanie i ocenę kontroli wewnętrznej,
zarządzania ryzykiem oraz jakości realizowanych zadań. Skutkiem długofalowym tych
działań powinno być doskonalenie różnych aspektów działalności instytucji. Z założenia
audyt powinien spełniać dwie funkcje – oceniającą (badanie i ocena adekwatności systemów)
i doradczą.
W przypadkach określonych w ustawie o finansach publicznych z 2009 roku i na
podanych tam warunkach audytor wewnętrzny prowadzi obiektywną i niezależną ocenę
kontroli zarządczej8. Audyt wewnętrzny jest formą działalności, której jednym z celów jest
ocena kontroli zarządczej. Obejmuje on, oprócz wykazywania ułomności w systemie
i popełnionych błędów, również proces związany z dokumentowaniem wyników pracy
w formie protokołów pokontrolnych czy też sprawozdań z przeprowadzonych zadań
audytowych9. W tym przypadku rolą audytu wewnętrznego jest wspomaganie członków
jednostki w efektywnym wypełnianiu obowiązków i wywiązywaniu się z powierzonych
odpowiedzialności. Ponadto audytor podczas weryfikacji prawidłowości i efektywności
systemu kontroli wewnętrznej w trakcie realizacji projektów audytowych niejako
współtworzy ten system10. Znając cel, strategię przedsiębiorstwa audytor wewnętrzny może
dostarczać kierownictwu pewnych sygnałów ostrzegawczych poprzez wnioski
z realizowanych zadań audytowych, w których to może wykazywać nieprawidłowości
i niezgodności z zakładanym przez jednostkę planem.
W tym momencie warto krótko zwrócić uwagę na różnicę między audytem
wewnętrznym a kontrolą wewnętrzną, gdyż bardzo często te pojęcia są błędnie utożsamiane
ze sobą. Zestawienie różnic między tymi pojęciami znajduje się w tabeli 1.
W audycie kluczową kwestią jest określenie i analiza obszarów ryzyka, która ma
doprowadzić do wskazania fragmentów działalności jednostki, gdzie według audytora
występować może największe prawdopodobieństwo popełnienia błędów, czy też nadużyć.
Dzięki danym dostarczanym przez audyt wewnętrzny kierownikowi jednostki
umożliwiających podejmowanie decyzji skutkujących efektywnym zarządzaniem ryzykiem.
Może to wywołać wiele pozytywnych zjawisk, do których przykładowo zalicza się:
ograniczenie biurokracji, eliminacja nadmiernej kontroli i obszarów, które są nadmiernie
zarządzane lub mają nadmiernie rozbudowaną strukturę. Powoduje to ogólny wzrost
wydajności i efektywności działania jednostki i jej poszczególnych części, a więc może
przyczyniać się do kreowania wartości dodanej. Z drugiej strony należy uwzględnić ryzyko
wpisane w działalność audytu. Audytor mimo wysokich kwalifikacji może wysnuć błędne
wnioski na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań, co w konsekwencji może
6
K. Winiarska, Audyt wewnętrzny 2008, op. cit., s. 38.
S. Kałużny, Kontrola wewnętrzna teoria i praktyka, PWE, Warszawa 2008, s. 63.
8
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240 z późn. zm.)
9
M. Sola, Jak wdrożyć i realizować kontrolę zarządczą?, MUNICIPIUM SA, Warszawa 2010, s. 248.
10
B. R. Kuc, Audyt wewnętrzny. Teoria i praktyka, Wydawnictwo PTM, Warszawa 2002, s. 254.
7
76
przynieść odwrotny skutek do planowanego. Ryzyko związane bezpośrednio z audytem
dotyczy także nastawienia kierownictwa instytucji do kontroli. Skutkować to może
lekceważeniem znaczenia kontroli w funkcjonowaniu jednostki, albo sceptycznym
podejściem do ustaleń audytora. W konsekwencji audyt wewnętrzny może być traktowany
jako zbędny rodzaj kontroli w instytucji11.
Tabela 1. Audyt wewnętrzny a kontrola wewnętrzna
Audyt wewnętrzny
 Wydzielona
komórka
organizacyjna
profesjonalnie zajmująca się audytem
 Weryfikowanie i monitorowanie działania
systemu kontroli wewnętrznej oraz procesów
zarządzania
 Wspieranie zarządzania jednostką poprzez
systematyczną ocenę całego skuteczności
systemu kontroli wewnętrznej
 Poza podmiotami, które mają ustawowo
narzucony obowiązek prowadzenia audytu
wewnętrznego jednostka może istnieć bez
audytu
Kontrola wewnętrzna
 Zespół
mechanizmów
kontrolnych
funkcjonujących na wszystkich szczeblach
organizacyjnych jednostki
 Są to działania wbudowane w strukturę
jednostki
 Zbiór reguł, metod i procedur, a także
sposobów
wykonywania
określonych
czynności,
 Postawy kierownictwa
 Jednostka bez kontroli wewnętrznej nie może
istnieć
Źródło: J. Antczak, Kontrola i audyt wewnętrzny. Organizacja i metodologia. Międzynarodowe wytyczne
i standardy profesjonalnej praktyki audytu wewnętrznego.
Rolą audytu wewnętrznego nie jest weryfikacja dokładności informacji, ocena jakości
wyników czy też potwierdzenie poziomu zgodności, ale pozyskanie wystarczających
i niezawodnych dowodów, które pozwolą na sformułowanie wniosków dotyczących
adekwatności działań kierownictwa12. Ponadto jego zadaniem jest dokonywanie okresowych
przeglądów prewencyjnych, które mają wspomagać podejmowanie skutecznych działań
usprawniających zarządzanie, czy też umożliwiających rozpoznanie i uzyskanie jak
najdokładniejszej informacji o mechanizmach zabezpieczających przed prawdopodobnymi
stratami. Wszystkie powyższe rozważania wynikają z faktu, że audytor wewnętrzny bardziej
jest zainteresowany korygowaniem istniejących problemów, czy zapobieganiem
nieprawidłowościom, które mogą pojawić się w przyszłości, niż wyliczaniem popełnionych
błędów13.
Dla kierownika, audyt wewnętrzny jest jednym z ważnych źródeł informacji zarządczej.
Uzasadniona, przemyślana i wiarygodna informacja zarządcza, która na dodatek pochodzi od
osoby bezstronnej, do której ma się zaufanie, jest wartością na wagę złota. Audytor opiera się
na swoim zdaniu, np. gdy szacuje ryzyko, więc musi być bezstronny w formułowaniu
wniosków oraz zaleceń pokontrolnych14. Ponadto audyt wewnętrzny, jako wykonywany przez
jednostkę dla niej samej, umożliwia skorygowanie niezgodności czy podjęcie działań
zabezpieczających przed stratą przed wykryciem ich przez podmioty zewnętrzne należące do
otoczenia jednostki.
Podsumowując do korzyści wynikających z funkcjonowania audytu wewnętrznego
w ramach jednostki organizacyjnej można zaliczyć:
 wzrost samokontroli oraz jednostkowej odpowiedzialności pracowników,
 wyeliminowanie nieprawidłowości z procesów gospodarczych, a przede wszystkim
ze struktur organizacyjnych,
11
M. Lisiński, Audyt wewnętrzny w doskonaleniu instytucji, op. cit., s.122-126.
K. Winiarska, Audyt wewnętrzny 2008, op. cit., s. 42.
13
B. R. Kuc, Audyt wewnętrzny. Teoria i praktyka, op. cit., s. 119, 255.
14
M. Sola, Jak wdrożyć i realizować kontrolę zarządczą?, op. cit., s. 247.
12
77
minimalizacja ryzyka dotycząca działalności całej jednostki, ale także
poszczególnych jej fragmentów,
 wdrożenie najlepszych praktyk w zakresie zarządzania, rachunkowości oraz kontroli
finansowej15.
Do korzyści można także zaliczyć wpieranie kierownictwa w dziedzinach, które nie
należą do ich specjalności, dostarczanie informacji dla procesów decyzyjnych, analizowanie
przyszłości, a nie tylko przeszłości oraz wykazywanie kierownikom niższego szczebla
naruszeń reguł i procedur zarządzania 16.
Jednak obserwując pracę audytorów w praktyce można odnieść wrażenie, że udzielanie
konsultacji niejednokrotnie przysłania kontrolę. Przyczyną tej sytuacji mogą być powiązania
audytorów wewnętrznych z kierownictwem i innymi pracownikami, które to niejako
wymuszają na audytorach pomijanie spraw trudnych, by uniknąć kłopotów osobistych17.
Zjawisko to jest niewątpliwie negatywne. Utrudnia bowiem czerpanie korzyści przez
jednostkę, które mogłaby czerpać z właściwie przeprowadzanego audytu wewnętrznego.
Poza wszystkimi omówionymi wyżej kierunkami wykorzystania audytu do kreowania
wartości dodanej należy zwrócić jeszcze uwagę na wykorzystanie audytu wewnętrznego jako
pomocy przy wykrywaniu oszustw. Podstawowym celem audytora w tej kwestii jest
zrozumienie dlaczego ludzie popełniają oszustwa, a także zaznajomienie się z typowymi
sygnałami ostrzegawczymi. Wówczas prowadząc projekty audytowe, audytor wykonując inne
zadania może natknąć się na przejaw oszustwa i w porę zawiadomić odpowiednie osoby
w jednostce. Możliwość ta wynika z charakteru działań audytu wewnętrznego, który by
realizować swoje podstawowe funkcje musi być prowadzony w sposób ciągły
i systematyczny. W przypadku gdyby był prowadzony tylko w sposób doraźny, to audytor nie
byłby w stanie dostrzec wielu zależności i związków przyczynowo-skutkowych między
poszczególnymi zjawiskami występującymi w jednostce. W przypadku oszustw działalność
audytorów wewnętrznych nie kończy się tylko na ich wykrywaniu. Zdarza się bowiem, że
proponują oni odpowiednie zabezpieczenia mające na celu ochronę jednostki przed tego typu
nadużyciami18.

3. Ocena funkcjonowania audytu wewnętrznego
Audyt jest procesem, który musi być zaplanowany oraz nadzorowany, jeżeli chcemy
uzyskać rzetelne wyniki. Następnie musi być przeprowadzany systematycznie, zgodnie
z pisemną procedurą, jednoznacznie określającą przyjęte w określonej organizacji zasady
postępowania. W sumie jest pięć zasad postępowania, które zostaną przedstawione w dużym
skrócie. Zasady te łączą się z kreowaniem wartości dodanej przez audyt wewnętrzny.
Po pierwsze audytor powinien postępować etycznie, ponieważ tak jak w życiu na braku
zaufania nie można budować relacji między ludzkich, tak w czasie audytu audytor
wewnętrzny musi budzić zaufanie pracowników, iż zwróci im udostępnione materiały
i będzie przestrzegać obowiązujących go zasad19. Chodzi tutaj również o ochronę informacji
powierzonych w czasie i po zakończeniu audytu np. nazwa badanej organizacji, wyniki
audytu oraz wszelkie informacje zebrane podczas całego procesu audytu. Zachowanie
niejasne czy nieetyczne może również zdyskredytować wiarygodność całego audytu. Dobry
15
G. Gołębiowski, Rola i zadania audytora wewnętrznego, http://www.golebiowski.stansat.pl/publikacje_g
/audyt.pdf , pobrano 10.04.2012.
16
K. Winiarska, Audyt wewnętrzny 2008, op. cit., s. 114.
17
B. R. Kuc, Kontrola - Kontroling – Audyt..., op. cit., s. 305.
18
R. Moeller, Nowoczesny audyt wewnętrzny, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 686-690.
19
B. Łuczak, D. Kuklińska, Audi/yty i audi/ytowanie, WSB, Poznań 2007, s. 45.
78
audytor musi się cechować dyskrecją oraz szacunkiem dla pracowników i panujących
w przedsiębiorstwie zwyczajów.
Kolejną zasadą audytu wewnętrznego jest rzetelna prezentacja. Oznacza ona bowiem
obowiązek przedstawienia informacji w bardzo dokładny sposób, rzetelny, zgodny z prawdą,
czyli pokazujący rzeczywistość taką, jaka była w momencie badania. Wnioski z audytu muszą
być prawdziwe, odnosić się do konkretnego celu i zakresu audytu oraz by dokładnie
przedstawiały działania audytowe20. Nie może dojść do tego, że audytor widzi to co chce,
a nie to co jest zgodne z prawdą. Niedopuszczalne jest ukrywanie stwierdzonych
niezgodności, przypadków naruszenia zasad obowiązujących w danym obszarze, jeżeli
występuje dostateczna ilość dowodów na ich potwierdzenie. Takie zaniedbanie może
skutkować utraceniem przez jednostkę certyfikatów, czy skreśleniem z listy kwalifikowanych
dostawców. Rzetelna prezentacja jest nieoceniona w czasie wystąpienia rozbieżnych opinii
między zespołem audytującym a audytowanymi. Jeśli nie da się rozwiać wątpliwości lub nie
idzie dojść do konsensusu, to należy również odnotować to w raporcie.
Należyta staranność zawodowa odnosi się do zachowania ostrożności przy
dokonywaniu ocen jak i przestrzeganiu obowiązujących zasad 21. Przez to stwierdzenie ma się
rozumieć, że audytor wewnętrzny ma większą wagę przykładać do zadań o większym
znaczeniu, które niosą ze sobą większe ryzyko i odwrotnie. Zatem bardzo ważne jest, aby
audytor posiadał wymagane kompetencje, bo zwiększa to powodzenie danego
przedsięwzięcia. W przypadku przeprowadzenia audytu przez niekompetentną osobę może
nie zostać zachowana zasada należytej staranności zawodowej. Tłumaczenia typu: „nikt mi
nie powiedział”, „oni nigdy o to nie pytali”, czy „ to nie moja sprawa” są nieprofesjonalne,
a w dodatku łamią powyższą zasadę. Profesjonalista zna i przestrzega procedury, politykę czy
wewnętrzne zasady obowiązujące audytowanych oraz postępuje zgodnie z procedurą
audytowania.
Zapewnienie niezależności w audycie wewnętrznym jest zachowaniem postawy
bezstronności i obiektywności w czasie całego audytu. Kodeks Etyki IIA ( IIA Code
of Ethics) przewiduje, że audytorzy nie powinni wchodzić w relacje biznesowe lub osobiste,
które mogą ograniczyć zdolność do bezstronnej oceny22. Niezależność dotyczy relacji między
audytorem a audytowanymi i należy ją zapewnić podczas całego procesu audytu
wewnętrznego. Jeśli nie uda się zapewnić niezależności wówczas nie można mówić
o audycie. Każdy badany obszar organizacji na każdym etapie badania musi być niezależnie
zbadany przez audytora. Jeśli audytor stwierdzi, iż może dojść do konfliktu interesów
(badanie nie będzie obiektywne bądź bezstronne) powinien zrezygnować z powierzonego mu
zadania. W dużej mierze niezależność badania oraz to czy uda się uniknąć konfliktu interesów
jest uzależniona od osób decyzyjnych. Przy podejmowaniu decyzji trzeba pamiętać o tym,
jakie konsekwencje poniesie przedsiębiorstwo gdy nie będzie zapewniona niezależność
badania. W takim przypadku może się to odbić na wiarygodności oraz wynikach audytu.
Ostatnią zasadą audytu jest podejście oparte na dowodach. Charakteryzuje się
racjonalnym dochodzeniem do wiarygodnych wniosków z audytu na podstawie zebranych
w czasie badania dowodów, potwierdzonych faktami, następnie poddanych analizie. Przez
analogię do systemu prawnego audytowanie powinno być próbą dojścia do „prawdy, całej
prawdy i tylko prawdy” 23. Ze względu na ograniczone ramy czasowe audytorzy nie mogą
zbadać danego obszaru dokładnie z każdej strony dlatego muszą się skupić na poznaniu tych
faktów, które będą możliwymi do odtworzenia dowodami z audytu. Tylko w ten sposób uda
się zapewnić, że wyciągnięte na ich podstawie wnioski będą możliwe do prześledzenia.
20
B. Łuczak, D. Kuklińska, Audi/yty i audi/ytowanie, op. cit., s. 47.
Ibidem, s. 48.
22
P. Spiechowicz, Komitet audytu-pierwsze kroki, 4dot, Warszawa 2011, s. 65.
23
B. Łuczak, D. Kuklińska, Audi/yty i audi/ytowanie, op. cit., s. 53.
21
79
Oprócz tego pobrane do badania próbki musza być reprezentatywne i odnosić się do celu
i zakresu audytu. Zebrane dowody oczywiście muszą być autentyczne, a nie zmanipulowane
przez audytora lub audytowanych. Audytor powinien kierować się doświadczeniem, jednak
w czasie badania każdej kolejnej, nowej jednostki musi na nią spojrzeć „świeżym okiem” nie
porównując jej do poprzednio badanej podobnej jednostki.
Audyt wewnętrzny mimo swoich niedoskonałości ma znaczny wpływ na kreowanie
wartości dodanej w jednostce oraz jej sytuacji na rynku. Istotne jest jednak to, że swoje
funkcje, cele, zadania spełniać będzie tylko w przypadku gdy będzie się dostosowywał do
zmian zachodzących wewnątrz jednostki, a także w jej otoczeniu zewnętrznym. Można
pokusić się o stwierdzenie, że w przyszłości audyt wewnętrzny będzie musiał konfrontować
się z coraz to bardziej złożonymi procesami gospodarczymi i skomplikowaną technologią.
Zmiany, które w przyszłości będą wpływać (lub już wpływają) na działalność audytu
wewnętrznego wynikają m.in. z:
 internacjonalizacji gospodarki,
 podejmowania działań racjonalizatorskich,
 rozwoju techniki komputerowej,
24
 wzrostu ryzyka prowadzenia podmiotu .
Przy audycie wewnętrznym pojawia się jeszcze jedna kwestia – skąd kadra kierownicza
może wiedzieć czy działa on efektywnie i jak mogą to ocenić?
Z pomocą w tej kwestii idą Standardy Profesjonalnej Praktyki Audytu Wewnętrznego.
Narzucają one na audytorów wewnętrznych powinności prowadzenia procesu monitorowania
oraz oceny skuteczności programu audytu oraz jego jakości. Obejmuje on zwykle zarówno
ocenę wewnętrzną, jak i ocenę przeprowadzoną, co najmniej raz na pięć lat, przez osobę lub
zespół spoza organizacji o odpowiednich kwalifikacjach. Wyniki takiego monitoringu audytu
wewnętrznego skierowane są na odpowiedni poziom zarządzania w jednostce. Zastosowanie
tej procedury warunkuje użycie w raporcie formuły „Przeprowadzone zgodnie ze
Standardami Profesjonalnej Praktyki Audytu Wewnętrznego”25.
Jednak przegląd nie powinien być ograniczony wyłącznie do oceny pracy audytorów ze
zgodnością dosłownie odczytywanych zapisów w Standardzie. Wynik przeglądu ma
umożliwić odpowiedź na pytanie: czy audyt wewnętrzny zaspokaja potrzeby kadry zarządczej
tzn.: jak wspiera jej cele?, jakie ma ono miejsce w ładzie korporacyjnym oraz procesie
zarządzania ryzykiem?, czy jest on w odpowiedni sposób doinwestowany? W takim
przypadku pomocne może być przeprowadzenie badania porównawczego w stosunku do
rozwiązań międzynarodowych.
W przeprowadzonych wspólnie badaniach Instytutu Audytorów Wewnętrznych
w Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Deloitte wykazano, iż przepływ informacji pomiędzy kadrą
zarządzająca a jednostką audytu jest krytyczny. Wynika to z tego, że jedna ze stron oczekuje
informacji dotyczącej tego, w jaki sposób audyt wewnętrzny buduje wartość w jednostce,
z drugiej zaś strony, audytorzy chcą wiedzieć czego zarządzający i właściciele od nich
oczekują. Naprawdę dopiero, gdy zostanie ustalone, w jakim obszarze ma działać audyt
i gdzie powinien tworzyć wartość dodaną dla jednostki oraz to, które kluczowe ryzyka nie
będą efektywnie audytowane, możliwa będzie efektywna ocena audytu wewnętrznego 26.
24
K. Winiarska, Audyt wewnętrzny 2008, op. cit., s. 201-206.
Komitet audytu – pierwsze kroki. Przewodnik dla praktyków, pod red. P. Spiechowicza, Wydawnictwo 4dot,
Warszawa 2011, s. 69.
26
P. Wistel, Dlaczego audyt wewnętrzny w firmie powinien być pod kontrolą, http://biznes.gazetaprawna.pl/
artykuly/24737,dlaczego_audyt_wewnetrzny_w_firmie_powinien_tez_byc_pod_kontrola.html,
pobrano:
15.04.2012.
25
80
Przy ocenie funkcjonowania audytu pojawia się jeszcze jedno pytanie – czy
w przypadku każdego podmiotu powoływanie jednostki odpowiedzialnej za prowadzenie
audytu wewnętrznego jest konieczne?
Poza jednostkami, w których funkcjonowanie audytu narzucone jest przepisami prawa,
to właściciel podmiotu podejmuje decyzję o wprowadzeniu audytu wewnętrznego, która to
podejmowana jest na podstawie subiektywnej oceny funkcjonowania podmiotu. Pomocne
w podjęciu takiej decyzji będzie rozpatrzenie kilku kryteriów:
 wielkość
organizacji, a dokładniej skala działalności, różnorodność
przeprowadzanych operacji, czy też złożoność struktury organizacyjnej jednostki,
 kierunki rozwoju jednostki oraz zachodzące aktualnie w niej zmiany w strukturze
organizacyjnej,
 problemy z systemem kontroli wewnętrznej,
 liczba i częstotliwość występowania niespodziewanych lub niepożądanych
zdarzeń27.
Jednostki małe i/lub o prostej strukturze organizacyjnej, z racji swojej specyfiki nie
potrzebują zwykle dodatkowego mechanizmu nadzoru. Spowodowane jest to tym, że
większość pracowników w tym przypadku bezpośrednio podlega pod kierownika jednostki,
który często jest również właścicielem. Wówczas to sam właściciel, z racji tego że to właśnie
jego interesują wyniki podmiotu, niejako można by stwierdzić, że podświadomie realizuje
działania podobne do tych podejmowanych w ramach audytu. W tym przypadku można
pokusić się o stwierdzenie, że powoływanie audytora wewnętrznego, jako odrębnego
stanowiska generowałoby tylko dodatkowe koszty, niewspółmierne do efektów, które byłyby
osiągane.
Natomiast w przypadku dużych podmiotów o skomplikowanej strukturze
organizacyjnej wiele czynników przemawia za powołaniem jednostki audytu.
Audytor wewnętrzny powinien pomagać menedżerom, by efekty ich pracy były lepsze.
Jednak jeśli audytor nie ma koniecznego do działania autorytetu, poprawa działania
przedsiębiorstwa może stać się jedynie odległym marzeniem. To zarząd powinien dać
audytorowi potrzebne wsparcie by stał się osobą szanowaną przez pracowników 28. Dobra
reputacja audytora tworzy jego dobry wizerunek oraz poprawia relacje z klientem.
Zasadniczym mankamentem audytu wewnętrznego z całą pewnością jest wysoki
stopień jego sformalizowania i zestandaryzowania. Zasadniczo wszystko, co ustala audytor na
podstawie rozmaitych źródeł informacji (analiza dokumentów, rozmowy) musi opisać,
a następnie potwierdzić zgodność ze źródłem.
Istotnym problemem związanym z audytem wewnętrznym jest także zapobieganie
zmiany audytu wewnętrznego z środka do realizacji założonego celu, w cel sam dla siebie
(audyt dla audytu). Sens prowadzenia audytu zanika jeżeli jest on prowadzony tylko dlatego,
że pewne działania zostały zaplanowane i ograniczono go tylko do czynności kontrolnych.
Jednak najważniejsze jest by audyt wewnętrzny badał tylko zagadnienia naprawdę istotne.
4. Podsumowanie
Audyt wewnętrzny z założenia tworzy wartość dodaną i też takie jest jego główne
zadanie. W analizowanym przypadku wartością dodaną jest wzrost efektywności zarówno
poszczególnych elementów działalności, jak i całej jednostki, a także eliminowanie
czynników i zjawisk mogących powodować powstanie zagrożeń oraz wprowadzanie działań
usprawniających.
27
28
Komitet audytu – pierwsze kroki. Przewodnik dla praktyków, pod red. P. Spiechowicza, op. cit., s. 69.
K. Winiarska, Audyt wewnętrzny 2008, op. cit., s. 37.
81
Po skończonym zadaniu audytowym audytor wewnętrzny ma za zadanie pozostawić
jednostkę lepszą i bardziej efektywną, niż ją zastał na początku badania. To profesjonalizm
i doświadczenie audytora powinno jednostce gospodarczej poddanej audytowi wewnętrznemu
przysporzyć wartości dodanej, która w tym przypadku sprzyja rozwojowi przedsiębiorstwa
w trakcie jego dalszej działalności. Może się jednak tak zdarzyć, że osoba czy też zespół
prowadzący audyt wewnętrzny nie spełnia stawianych im wymagań odnośnie kwalifikacji,
doświadczenia oraz profesjonalizmu i wtedy cały trud jaki pochłonęła organizacja tego
zadania pójdzie na marne. Marnotrawstwo zaangażowanych zasobów w realizację zadania
audytowego może być związane ze złą oceną ryzyka czy błędnym doborem metody
badawczej, czy też obszaru, który ma być poddany audytowi wewnętrznemu. Działanie
takiego audytora nie przynosi żadnych pozytywnych wartości, tworzy jedynie dodatkowe
koszty, a kierownictwo nadal będzie musiało się borykać z nie odkrytym dotąd problemem
dławiącym powoli ich przedsiębiorstwo. Tak samo bezskuteczny będzie audyt
przeprowadzony przez oddelegowanego do tego zadania nowego pracownika jednostki, jeśli
audyt wewnętrzny ma być prowadzony przez małego przedsiębiorcę, gdyż zadania audytora
może spełniać właściciel. Przy niewielkim przedsiębiorstwie właściciel powinien dokonać
analizy możliwych korzyści i kosztów wprowadzenia audytu wewnętrznego. Przede
wszystkim powinien jednak zastanowić się czy wprowadzenie procedur audytowania nie
powodowałoby nadmiernej biurokratyzacji prowadzonej działalności oraz zbędnej kontroli.
Zatem należy zawsze dokładnie przeanalizować czy konieczne jest tworzenie komórki
audytu w przedsiębiorstwie oraz czy przyniesie ono spodziewane korzyści.
Jednak nie ma takiej dowolności w przypadku decyzji o utworzeniu komórki audytu
w przypadku jednostek samorządu publicznego. W ustawie o finansach publicznych jest
dokładnie określone, które jednostki muszą utworzyć takie komórki. W przypadku
pozostałych przedsiębiorstw decyzja należy jedynie do zarządu bądź właścicieli.
Audyt wewnętrzny jest niedoskonałym instrumentem, ale jeżeli spełnione są wszystkie
stawiane mu wymagania to może przynieść wiele korzyści przedsiębiorstwu.
Literatura
Audyt wewnętrzny. Spojrzenie praktyczne, pod red. J. Banaszkiewicz, Stowarzyszenie Księgowych
w Polsce, Kraków 2003.
2. Kałużny S., Kontrola wewnętrzna teoria i praktyka, PWE, Warszawa 2008.
3. Komitet audytu – pierwsze kroki. Przewodnik dla praktyków, pod red. P. Spiechowicza, Wydawnictwo
4dot, Warszawa 2011.
4. Kuc B. R., Audyt wewnętrzny. Teoria i praktyka, Wydawnictwo PTM, Warszawa 2002.
5. Kuc B. R., Kontrola - Kontroling - Audyt. Podobieństwa i różnice, Wydawnictwo PTM, Warszawa
2008.
6. Lisiński M., Audyt wewnętrzny w doskonaleniu instytucji, PWE, Warszawa 2011.
7. Łuczak B., D. Kuklińska, Audi/yty i audi/ytowanie, WSB, Poznań 2007.
8. Moeller R., Nowoczesny audyt wewnętrzny, Wolters Kluwer, Warszawa 2011.
9. Sola M., Jak wdrożyć i realizować kontrolę zarządczą?, MUNICIPIUM SA, Warszawa 2010.
10. Spiechowicz P., Komitet audytu-pierwsze kroki, 4dot, Warszawa 2011.
11. Winiarska K., Audyt wewnętrzny 2008, Difin, Warszawa 2008.
1.
Akty prawne:
1. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240 z późn. zm.),
2. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 1 lutego 2010 r. w sprawie przeprowadzania
i dokumentowania audytu wewnętrznego (Dz.U. 2010 nr 21 poz. 108),
3. Komunikat Ministra Finansów nr 23 z 16 grudnia 2009 r. w sprawie standardów kontroli zarządczej dla
sektora finansów publicznych (Dz.U. Ministra Finansów nr 15 z 2009, poz. 84).
82
Inne źródła:
1. Gołębiowski G., Rola i zadania audytora wewnętrznego,
http://www.golebiowski.stansat.pl/publikacje_g/audyt.pdf , pobrano 10.04.2012.
2. Wistel P., Dlaczego audyt wewnętrzny w firmie powinien być pod kontrolą,
http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/24737,dlaczego_audyt_wewnetrzny_w_firmie_powinien_tez_by
c_pod_kontrola.html, pobrano: 15.04.2012.
83
Katarzyna Kozłowska
Michał Wołyński
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
KLASYFIKACJA EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH BANKU ORAZ SPOSÓB
ODPROWADZANIA REZERWY CELOWEJ Z ICH TYTUŁU
1. Wstęp
Rozpoczynając tematykę związaną z działalnością banków należy przyjrzeć się
dokładniej postawom i zasadom prowadzenia rachunkowości bankowej. Istnieje bowiem
wiele różnic pomiędzy znaną nam rachunkowością finansową przedsiębiorstw
a rachunkowością instytucji finansowych. Większość z tych różnic jest wynikiem
specyficznego rodzaju działalności którą wykonuje bank. Należy pamiętać, że bank jest
pośrednikiem finansowym, dokonuje on transformacji kwoty, ryzyka, czasu i miejsca
pieniędzy tak, aby jak najefektywniej zarządzać powierzonym im kapitałem. Niestety
operacje te często obarczone są dużym ryzykiem co wyjaśnia fakt istnienia wielu regulacji
i wymogów do których spełnienia zobowiązane są banki. Do prowadzenia rachunkowości
w bankach mają zastosowanie głównie1:
 Ustawa o rachunkowości;
 Ustawa Prawo Bankowe;
 Krajowe i Międzynarodowe Standardy rachunkowości.
Szczegółowe zagadnienia są regulowane odrębnymi licznymi aktami prawnymi.
W rozwiązaniach stosowanych w bankach możemy znaleźć na przykład zupełnie
odmienny układ bilansu, wyodrębnienie 3 podstawowych sektorów (finansowy, niefinansowy
oraz instytucje i jednostki samorządowe i rządowe) oraz oddzielna ewidencja kontrahentów
przynależnych do każdej z nich. Dodatkowo banki są podmiotami o specyficznej strukturze
finansowania które bazuje głównie na kapitale obcym. Jest to element przysparzający
dodatkowego ryzyka i będący powodem powstania licznych wobec tych instytucji jak choćby
Nowa Umowa Kapitałowa. Zasady prowadzenia rachunkowości w Bankach są wyrazem
zadań wynikających z bezpieczeństwa funkcjonowania banku jako instytucji zaufania
publicznego oraz wymagań sprawozdawczych formułowanych przez instytucje nadzorcze.
Jakkolwiek ewidencja czynności bankowych może być odmienna od ewidencji
działalności przedsiębiorstw, tak podstawowe zasady rachunkowości są niemalże identyczne.
Rachunkowość bankowa musi być prowadzona z zachowaniem zasad 2:
- wiernego i rzetelnego obrazu;
- kontynuacji;
- podstawy memoriałowej;
- ciągłości;
- współmierności;
- ostrożnej wyceny;
- istotności.
1
Z. Miętki, Rachunkowość Bankowa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2007, s16.
A. Jarugowa, M. Marcinkowska, J. Marcinkowski, Rachunkowość finansowa banków, Fundacja Rozwoju
rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997, s. 65.
2
84
Najważniejszą na potrzeby tego opracowania jest zasada ostrożnej wyceny, która zobowiązuje
bank do realnej wyceny majątku oraz pełnego uwzględnienia pasywów a także zakłada
uznanie przychodów wtedy, gdy jest to pewne, a kosztów z chwilą ich powstania3.
Następstwem wyżej wyróżnionej zasady jest m. in tworzenie rezerw. W banku
wyróżniamy 3 rodzaje rezerw:
- rezerwę celową;
- rezerwę na ryzyko ogólne;
- rezerwę obowiązkową.
Rezerwa obowiązkowa ma charakter kanału prowadzenie polityki pieniężnej przez BC.
Z punktu widzenia tego opracowania nie jest zasadne dalsze jej opisywanie. Ważnymi
w kwestii odpisów dokonywanych na ekspozycje kredytowe o podwyższonym ryzyku jest
rezerwa celowa i rezerwa na ryzyko ogólne. Rezerwa celowa tworzona jest w ciężar kosztów,
pomniejsza wynik finansowy banku. Rezerwy celowe tworzone są na należności zagrożone
oraz na zobowiązania pozabilansowe o charakterze finansowym i gwarancyjnym 4. Rezerwa
na ryzyko ogólne tworzona jest podobnie jak rezerwa celowa w ciężar kosztów. Służy ona
pokryciu ryzyka niezidentyfikowanego, a związanego z prowadzeniem działalności
bankowej. Wielkość rocznego odpisu wynosi co najwyżej 1,5% niespłaconej kwoty kredytów
i pożyczek pieniężnych pomniejszonej o kwotę kredytów i pożyczek pieniężnych
zaklasyfikowanych zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów w sprawie zasad
tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków z dnia 16 grudnia 2008 r. do
kategorii straconych według stanu na koniec poprzedniego roku obrotowego. Odpis ten nie
może być wyższy niż kwota odpisu na ryzyko ogólne z zysku za rok poprzedni, dokonanego
w bieżącym roku obrotowym. Odpis ten może być dokonywany nie częściej niż raz
w miesiącu w równych kwotach. Rezerwa na ryzyko ogólne może zostać rozwiązana jeśli
w ocenie banku ustaną okoliczności uzasadniające jej utrzymywanie. 5
Dokładny sposób dokonywania odpisów na rezerwę celową zostanie opisany
w późniejszych rozdziałach.
2. Zasady klasyfikacji ekspozycji kredytowych
Ekspozycją kredytową są bilansowe należności z tytułu kredytów i pożyczek,
skupionych wierzytelności, czeków i weksli, zrealizowanych gwarancji, innych
wierzytelności o podobnym charakterze oraz udzielone zobowiązania pozabilansowe
o charakterze finansowym i gwarancyjnym, z wyłączeniem odsetek i prowizji, również
skapitalizowanych oraz niektórych wierzytelności od podmiotów zależnych od banku 6.
Ekspozycje kredytowe są klasyfikowane na 5 kategorii:
 normalne;
 pod obserwacją;
 poniżej standardu;
 wątpliwe;
 stracone.
Klasyfikacji dokonuje się z uwzględnieniem dwóch niezależnych kryteriów:
 terminowości spłaty kapitału i odsetek;
 sytuacji finansowo-ekonomicznej dłużnika.
3
Z. Miętki, Rachunkowość Bankowa, op. cit., s.41.
Ibidem, s.26.
5
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, Dz.U. z 1997, nr 140, art. 130.
6
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością
banków z dnia 16 grudnia 2008 r., §1 ust.2.
4
85
Powyższa klasyfikacja obowiązuje wszystkie ekspozycje za wyjątkiem ekspozycji Skarbu
Państwa, które są klasyfikowane wyłącznie na podstawie pierwszego kryterium. Należy
również nadmienić, iż ekspozycje zabezpieczone zabezpieczeniami wymienionymi
w załączniku nr 2 do Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie zasad tworzenia rezerw
na ryzyko związane z działalnością banków z dnia 16 grudnia 2008 r. mogą być
automatycznie klasyfikowane jako normalne, bądź też ich klasyfikacja może zostać dokonana
w oparciu o analizę sytuacji ekonomiczno-finansowej wystawcy zabezpieczenia lub banku
będącego emitentem papierów wartościowych będących zabezpieczeniem 7. Szczegółowy
sposób klasyfikacji ekspozycji kredytowych banku w zależności od podmiotu prezentuje
Tabela 1.
Tabela 1. Klasyfikacja ekspozycji kredytowych według kryterium terminowości spłaty kapitału i odsetek
podmiot
Ekspozycje wobec Skarbu
Państwa
Kategoria
ekspozycji
NORMALNE
WĄTPLIWE
STRACONE
Kredyty i pożyczki
detaliczne
NORMALNE
STRACONE
Pozostałe ekspozycje
kredytowe wobec osób
fizycznych, na cele
niezwiązane z działalnością
gospodarczą lub
prowadzeniem gospodarstwa
rolnego
NORMALNE
POD
OBSERWACJĄ
PONIŻEJ
STANDARDU
WĄTPLIWE
7
Kryterium
terminowości spłaty
kapitału i odsetek
Opóźnienie w spłacie
do 1 roku
Opóźnienie w spłacie
od 1 roku do 2 lat
Opóźnienie w spłacie
powyżej 2 lat
Opóźnienie w spłacie
do 6 miesięcy
Opóźnienie w spłacie
powyżej 6 miesięcy
Dodatkowo:
-Wszelkie ekspozycje
kredytowe sporne
-Ekspozycje kredytowe wobec
dłużników, przeciwko którym
bank złożył wniosek o
wszczęcie postępowania
egzekucyjnego
-Ekspozycje kredytowe
kwestionowane przez
dłużników na drodze
postępowania sądowego
-Ekspozycje kredytowe wobec
dłużników, których miejsce
pobytu jest nieznane i których
majątek nie został ujawniony
Opóźnienie w spłacie
do 1 miesiąca
Opóźnienie w spłacie
od 1 miesiąca do 3
miesięcy
Opóźnienie w spłacie
od 3 miesięcy do 6
miesięcy
Opóźnienie w spłacie
od 6 miesięcy do 12
miesięcy
Ibidem; Zał. nr 1; cz. I; pkt 3; ust. 2,4.
86
Pozostałe ekspozycje
STRACONE
Opóźnienie w spłacie
powyżej 12 miesięcy
NORMALNE
Opóźnienie w spłacie
do 1 miesiąca
Opóźnienie w spłacie
od 1 miesiąca do 3
miesięcy
POD
OBSERWACJĄ
PONIŻEJ
STANDARDU
WĄTPLIWE
STRACONE
Opóźnienie w spłacie
od 3 miesięcy do 6
miesięcy
Opóźnienie w spłacie
od 6 miesięcy do 12
miesięcy
Opóźnienie w spłacie
powyżej 12 miesięcy
Ekspozycje kredytowe:
- wobec dłużników, przeciwko
którym bank złożył wniosek o
wszczęcie postępowania
egzekucyjnego
-kwestionowane przez
dłużników na drodze
postępowania sądowego
- wobec dłużników, których
miejsce pobytu jest nieznane i
których majątek nie został
ujawniony
-Ekspozycje kredytowe, które
ze względu na ryzyko regionu,
państwa, branży, grupy
klientów, grupy produktów
wymagają szczególnej uwagi
-Bank może dodatkowo ustalić
inne kryteria klasyfikacji do
kategorii „pod obserwacją”
Ekspozycje kredytowe:
- wobec dłużników, w stosunku
do których ogłoszono upadłość
lub w stosunku do których
nastąpiło otwarcie likwidacji, z
wyjątkiem gdy następuje ona na
podstawie przepisów o
komercjalizacji i prywatyzacji
- wobec dłużników, przeciwko
którym bank złożył wniosek o
wszczęcie postępowania
egzekucyjnego
- kwestionowane przez
dłużników na drodze
postępowania sądowego
- wobec dłużników, których
miejsce pobytu jest nieznane i
których majątek nie został
ujawniony
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie zasad tworzenia
rezerw na ryzyko związane z działalnością banków z dnia 16 grudnia 2008r.
Klasyfikacja ekspozycji kredytowych według kryterium sytuacji ekonomiczno-finansowej
dłużnika ma zastosowanie jedynie do grupy „pozostałe ekspozycje kredytowe” i jest ona
następująca:
 dla kategorii „poniżej standardu” - ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których
sytuacja ekonomiczno-finansowa może stanowić zagrożenie terminowej spłaty
ekspozycji;
87

dla kategorii „wątpliwe” - ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których sytuacja
ekonomiczno-finansowa ulega znacznemu pogorszeniu, a zwłaszcza gdy ponoszone
straty w sposób istotny naruszają ich kapitały (aktywa netto);
 dla kategorii „stracone” – ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których sytuacja
ekonomiczno-finansowa pogorszyła się w sposób nieodwracalnie uniemożliwiający
spłacenie długu.
Każdy bank zobowiązany jest dokonywać przeglądów i klasyfikować ekspozycje co
najmniej raz na koniec kwartału. Wyjątek stanowią ekspozycje spełniające następujące
warunki8:
 ekspozycja jest zaklasyfikowana do kategorii „normalne”;
 kwota ekspozycji łącznie z innymi ekspozycjami banku wobec tego podmiotu nie
przekracza równowartości w złotych kwoty 1 mln euro, obliczonej według kursu
średniego ustalonego przez Narodowy Bank Polski obowiązującego na dzień
dokonywania klasyfikacji;
 kwota ekspozycji łącznie z innymi ekspozycjami banku wobec tego podmiotu nie
przekracza 10 % funduszy własnych banku.
Przeglądu takich ekspozycji bank dokonuje raz na rok – na koniec wybranego kwartału –
zgodnie z kryterium sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika.
Schemat 1. Ewidencja przeniesienia kredytu z kategorii „normalnej” do kategorii „poniżej standardu”
Należności normalne
Należności poniżej standardu
KOSZTY
PRZYCHODY
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. Gierusz, Rachunkowość Bankowa, Ośrodek Doradztwa
i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 1999, s. 87.
8
Ibidem; Zał. nr 1; cz. IV; pkt 2.
88
Zmianę klasyfikacji ekspozycji na kategorię charakteryzującą się niższym ryzykiem
stosuje się dla należności banku do których podpisano nowe umowy w wyniku których
zmieniły się warunki spłaty ekspozycji. Istnieją jednak pewne ograniczenia co do momentu
w którym można dokonać takiej zmiany w odniesieniu do niektórych kategorii podmiotów:
 ekspozycje Skarbu Państwa mogą być przeniesione do kategorii „normalne”
w momencie kiedy zostaną spłacone wszystkie zaległe raty kapitałowe wraz
z odsetkami;
 ekspozycje kredytowe wobec osób fizycznych trafiają do lepszej jakościowo kategorii
należności po upływie 3 miesięcy terminowej obsługi zadłużenia (spłat rat
kapitałowych i odsetek);
 pozostałe ekspozycje kredytowe mogą zostać przesunięte do kategorii o mniejszym
ryzyku po odzyskaniu przez kredytobiorcę pełnej zdolności kredytowej, lecz podobnie
jak w przypadku ekspozycji wobec osób fizycznych nie może to nastąpić przed
upływem 3 miesięcznej terminowej obsługi zadłużenia.
Zmiana klasyfikacji ekspozycji wymaga szeregu czynności ewidencyjnych do których
należą9:
 przeksięgowanie należności;
 przeksięgowanie odsetek naliczonych a nie otrzymanych;
 przeksięgowaniu rezerwy celowej i dostosowanie jej wysokości do wymaganej
w danej kategorii ryzyka.
Przeniesienie ekspozycji z kategorii „normalnej” do kategorii o wyższym ryzyku
niespłacenia lub odwrotnie – zaliczenie ekspozycji do kategorii „normalnej” podczas gdy
wcześniej ujmowana była w jednej z niższych kategorii wymaga dodatkowo:
 przeksięgowania przychodów odsetkowych z konta wynikowego na konto
przychodów zastrzeżonych gdy obniżamy kategorię ekspozycji lub
 przeksięgowania przychodów zastrzeżonych na przychody wynikowe w sytuacji
zmiany kategorii ekspozycji na „normalna”.
Przykład ewidencji zmiany kategorii ekspozycji prezentuje Schemat 1.
3. Obliczanie wysokości rezerw celowych
Podstawą tworzenia rezerw celowych jest „wartość bilansowa ekspozycji kredytowej
bez uwzględnienia utworzonych rezerw celowych, ale z uwzględnieniem przewidywanej
w związku z restrukturyzacją zadłużenia kwoty umorzenia części ekspozycji kredytowej” 10.
Należy zaznaczyć, iż istnieje możliwość pomniejszenia podstawy tworzenia rezerw celowych
związanych z ekspozycjami kredytowymi, zaklasyfikowanymi do kategorii „pod obserwacją”
i „zagrożone”. Pomniejszenia można dokonać jednak tylko w przypadku, gdy spełnione są
warunki określone w Rozporządzeniu Ministra Finansów w sprawie zasad tworzenia rezerw
na ryzyko związane z działalnością banków z dnia 16 grudnia 2008 r.
Wartość tworzonych przez bank rezerw celowych na ryzyko zależy od kategorii, do
której zaklasyfikowano poszczególne ekspozycje kredytowe. Zakładane rezerwy tworzy się
w wysokości nie mniejszej, niż nakazuje Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie zasad
tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków z dnia 16 grudnia 2008 r.
Wartość rezerw celowych tworzonych w związku z ekspozycją kredytową, wynikającą
z pożyczek i kredytów detalicznych, zaklasyfikowanych do kategorii „normalne”, wynosi co
9
B. Gierusz, Rachunkowość Bankowa, op. cit., s. 86.
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością
banków z dnia 16 grudnia 2008r., §4 ust.1.
10
89
najmniej 1,5% podstawy tworzenia rezerw celowych 11. Natomiast rezerwy celowe na ryzyko
związane z pozostałymi ekspozycjami kredytowymi tworzy się w wysokości co najmniej:
 0% - w przypadku kategorii „normalne”;
 1,5% - w przypadku kategorii „pod obserwacją”;
 20% - w przypadku kategorii „poniżej standardu”;
 50% - w przypadku kategorii „wątpliwe”;
 100% - w przypadku kategorii „stracone”12.
Należy jednak nadmienić, iż wartości te nie są bezwzględnie obowiązujące, gdyż na
wniosek banku Komisja Nadzoru Finansowego może zezwolić na założenie rezerw celowych
w wysokościach innych niż wyżej wymienione, w szczególności uwzględniając modele
ryzyka kredytowego13.
Wymaganą wartość rezerw celowych na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi
banku pomniejsza się o kwotę stanowiącą 25% wartości rezerwy na ryzyko ogólne –
w przypadku ekspozycji kredytowych zaklasyfikowanych do kategorii „pod obserwacją” oraz
wynikających z kredytów i pożyczek detalicznych, należących do kategorii „normalne” 14.
Rezerwy celowe tworzy się, aktualizuje się ich wartość oraz rozwiązuje najpóźniej
w ostatnim dniu miesiąca, który kończy kwartał, w ciągu którego dokonano przeglądu
i klasyfikacji ekspozycji kredytowych15.
4. Wpływ rezerw celowych na elementy sprawozdania finansowego
Schemat 2. prezentuje przykładowe operacje związane z rezerwami celowymi, które
znajdują bezpośrednie odzwierciedlenie w składnikach Sprawozdania Finansowego banku.
Rezerwy celowe wpływają na takie elementy Sprawozdania Finansowego banku jak
Rachunek Zysków i Strat oraz Bilans. Rezerwy te tworzone są w ciężar kosztów16 (patrz
operacja 1.), co oznacza, iż obniżają podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym od
osób prawnych. Mają one także bezpośredni wpływ na Bilans, gdyż ukazuje się należności
w kwotach netto, czyli po pomniejszeniu ich wartości brutto o wartość utworzonych rezerw
celowych (patrz operacja 2.). Ponadto wartość rozwiązanej rezerwy może stanowić przychód
zwiększając podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych (patrz
operacja 3.). Rezerwy celowe wpływają zatem na Bilans również w sposób pośredni –
stanowiąc koszty mogą obniżać wartość pozycji „Zysk Netto”, znajdującej się w pasywach
Bilansu; natomiast rezerwy rozwiązane, stanowiące przychód, mogą zwiększać wartość tejże
pozycji.
11
Ibidem §3 ust.1.
Ibidem §3 ust.2.
13
Ibidem §3 ust.3.
14
Ibidem §7.
15
Ibidem §3 ust. 4.
16
Ibidem §7.
12
90
Schemat 2. Ujęcie ewidencyjne rezerw celowych na należności wątpliwe
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. Gierusz, Rachunkowość Bankowa, op. cit., s. 86.
Literatura
1.
2.
3.
4.
Gierusz B., Rachunkowość Bankowa, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o.; Gdańsk
1999.
Miętki Z., Rachunkowość Bankowa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2007.
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane
z działalnością banków z dnia 16 grudnia 2008r.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, Dz.U. z 1997, nr 140.
91
Mateusz Krzemiński
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
PROPOZYCJE ZMIAN W REGULACJACH CEN TRANSFEROWYCH
W KONTEKŚCIE ROLI FUKNCJI INFORMACYJNEJ RACHUNKOWOŚCI
1. Wstęp
Związki cen transferowych z rachunkowością, rozumianą jako wyrażaną liczbowo
miarę sytuacji finansowej i działalności gospodarczej przedsiębiorstwa 1, są częstym obszarem
badań i prac naukowych prowadzonych przez ludzi interesujących się zarówno podatkami jak
i rachunkowością. Kształtowana przez międzynarodowe oraz krajowe przedsiębiorstwa
powiązane polityką cen transferowych ma znaczący wpływ na prezentowane za pomocą zasad
rachunkowości, dane finansowe przedsiębiorstwa.
Informacyjna funkcja rachunkowości opiera się na wiarygodności zamieszczonych
w sprawozdaniach finansowych oraz innych dokumentach, danych. W przedsiębiorstwach
powiązanych, od rzetelności stosowania zasady arm’s lenght zależy jakość prezentowanych
danych finansowych, niejednokrotnie będących podstawą podejmowania decyzji
biznesowych przez odpowiednie struktury spółek. Najważniejsze efekty stosowania
nierynkowych cen dotyczą zafałszowania dochodów przedsiębiorstwa przez nierynkowe
oszacowanie kosztów, bądź uzyskanie nierynkowych przychodów. Oprócz konsekwencji
karno-skarbowych, nie sposób umniejszać następstwa takiego działania w rachunku kosztów,
w rachunku przepływów pieniężnych, bilansie oraz innych elementach rachunkowości.
Warto przypomnieć, że w miarę rozwoju gospodarczego i kształtowania się gospodarki
rynkowej rachunkowość stała się niezawodnym narzędziem wykorzystywanym
w zarządzaniu każdym przedsiębiorstwem. Wspierając podejmowanie decyzji biznesowych
oraz usprawniając proces komunikacji zarówno pomiędzy przedsiębiorstwami krajowymi jak
i międzynarodowymi, rachunkowość uznawana jest za międzynarodowy język biznesu
i finansów. Znaczenie i zadania współczesnej rachunkowości są obecnie większe niż
kiedykolwiek, stąd tak duża rola wiarygodności, systematyczności i ciągłości działań
dotyczących szeroko rozumianej rachunkowości. 2
Jednym z czynników determinujących rozwój rachunkowości są ceny transferowe.
W poniższym artykule pragnę przedstawić istotę ich prowadzenia oraz obecne regulacje
prawne dotyczące cen transferowych. Przedmiotem artykułu będą również kierunki zmian
w regulacjach cen transferowych wynikające z faktu, że wraz z rozwojem międzynarodowych
przedsiębiorstw odgrywają one coraz bardziej znaczącą rolę w kształtowaniu języka biznesu.
2. Istota prowadzenia polityki cen transferowych i regulacje prawne
Ceny transferowe definiuje się jako ceny dóbr, usług lub wartości niematerialnych
transferowanych pomiędzy jednostkami tego samego przedsiębiorstwa. Stronami transakcji
mogą być filie, oddziały, zakłady bądź inne przedsiębiorstwa powiązane wchodzące w skład
1
R. Patterson, Kompedium terminów z zakresu rachunkowości, WSiP, Warszawa 2008, s. 167.
Tekst własny na podstawie: C. Paczuła, Rachunkowość, finanse i bilanse w praktyce przedsiębiorstw,
LexisNexis, Warszawa 2005, s. 15-17.
2
92
jednego przedsiębiorstwa3. Coraz większą rolę przypisuje się cenom transferowym również
w badaniach dotyczących rachunkowości, gdyż nierynkowe ustalenia cen prowadzą do coraz
częstszych zafałszowań funkcji informacyjnej różnych elementów sprawozdania
finansowego. W obecnej sytuacji gospodarczej, w której informacja jest przez wielu
uznawana za najbardziej wartościowe dobro, szczególnie istotne jest prawidłowe
prezentowanie dochodów oraz innych elementów wchodzących w skład szeroko rozumianej
rachunkowości. Z punktu widzenia przedsiębiorcy, odpowiednie regulacje i dokumentacje
również są niezwykle istotne, do głównych funkcji prawidłowo skonstruowanej polityki cen
transferowych można zaliczyć :
 ochronę przed ewentualnym doszacowaniem dochodu i zastosowaniem w stosunku
do doszacowanej kwoty 50% stawki sanacyjnej,
 stworzenie możliwości zaprezentowania wszelkich okoliczności mających wpływ
co do zasady na zawarcie oraz na wysokość wynagrodzenia określonego w tego typu
transakcjach4,
 ułatwienie organom podatkowym oraz organom kontroli skarbowej zbadania poziomu
rynkowego cen ustalonych w ramach tego typy transakcji 5,
 dokumentacja stanowi dowód w postępowaniu podatkowym.
Warto podkreślić, że ustawa jasno precyzuje także obowiązek przedstawienia
dokumentacji: na żądanie organów podatkowych lub organów kontroli skarbowej podatnicy
są obowiązani do przedłożenia dokumentacji, o której mowa w ust. 1-3, w terminie 7 dni od
dnia doręczenia żądania tej dokumentacji przez te organy6. Art. 9a ust. 2 i 3 UPDOP określają
limity kwotowe wartości transakcji, powyżej jakich występuje obowiązek sporządzenia
dokumentacji opisanej powyżej. Limity te wynoszą:
 100 000 euro, jeżeli wartość transakcji nie przekracza 20% kapitału zakładowego, albo
 30 000 euro, w przypadku świadczenia usług, sprzedaży lub udostępniania wartości
niematerialnych i prawnych, albo
 20 000 euro, dla transakcji dokonywanych bezpośrednio lub pośrednio na rzecz
podmiotu mającego miejsce zamieszkania lub siedzibę lub zarząd na terytorium lub
w kraju stosującym szkodliwą konkurencję podatkową, albo
 50 000 euro, w pozostałych przypadkach.
Tworzenie dokumentacji związanej z prowadzeniem transakcji między powiązanymi
podmiotami wymaga opisania jasnych i uzasadnionych ekonomicznie metod szacowania cen
transferowych. Ponieważ transakcje między podmiotami powiązanymi wymagają należytej
kontroli i szczególnej przejrzystości, w momencie gdy istnieje podejrzenie narzucenia
warunków prowadzenia transakcji, które są odmienne w stosunku do tych przeprowadzanych
przez niezależnych kontrahentów należy wykazać, że dochód w wyniku przeprowadzonej
transakcji nie jest zdeterminowany przez powiązania pomiędzy kontrahentami. Ustawodawca
dość precyzyjnie określił metody jakimi można się posługiwać przy szacowaniu dochodu, są
to następujące metody:

porównywalnej ceny niekontrolowanej,

ceny odprzedaży,

rozsądnej marży ( „koszt plus”).
3
S. Sojak, D. Baćkowski, Ceny transferowe. Aspekt podatkowy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003,
s. 39.
4
R. Pęk, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz 2003, Unimex, Wrocław 2003, s. 131.
5
J. Marciniuk, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz 2003, Warszawa 2003, s. 134.
6
Art. 9a ust. 4 UPDOP.
93
Jeżeli nie jest możliwe zastosowanie wymienionych powyżej metod, dochód szacuje się
metodami zysku transakcyjnego tzn. metodą podziału zysków oraz metodą marży
transakcyjnej netto. Metody zawarte w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych
i fizycznych pochodzą z Wytycznych w Sprawie Cen Transferowych dla Przedsiębiorstw
Wielonarodowych oraz Administracji Podatkowych i są one obowiązujące dla władz
skarbowych. Podatnik może używać każdej metody która wykaże rynkowość transakcji
między powiązanymi kontrahentami, nie ma jednak gwarancji, że w przypadku ewentualnej
kontroli, organ przeprowadzający kontrolę nie zakwestionuje jej. Mimo, że wymienione
w ustawie metody szacowania dochodu nie obowiązują podatnika to są dla niego dobrą
wskazówką, gdyż o ile użyte będą przy zachowaniu należytej staranności, rzetelności oraz
obiektywności przedstawionych danych, to organ przeprowadzający kontrolę zaakceptuje tę
metodę, chyba że inna metoda jest rażąco bardziej odpowiednia ze względu na posiadane
dane oraz specyfikę prowadzonych transakcji. Jest to uzasadnione różnorodnością rynku
i przeprowadzanych na nim transakcji, optymalnie gdy podatnik modyfikuje zaproponowane
metody lub tworzy swoje algorytmy które w sposób najrzetelniejszy oddadzą sytuację
rynkową transakcji powiązanych. Niejednokrotnie biorąc pod uwagę wszystkie czynniki
wpływające na wartość transakcji okazuje się, że należy zastosować więcej niż jedną metodę
szacowania wartości rynkowej, ważne by dokumentacja przeprowadzona była w sposób nie
pozostawiający organowi kontrolującemu wątpliwości co do zastosowania w konkretnych
przypadkach odpowiedniej metody.
3. Kierunek zmian w regulacjach cen transferowych
Przedstawione przeze mnie regulacje dotyczące cen transferowych dotyczą obecnego
stanu prawnego. Aby wykazać wpływ rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych
na kształtowanie języka biznesu, warto przyjrzeć się zmianom, które są planowane, lub które
można by wprowadzić w celu ujednolicania polityki cen transferowych na świecie. Kierunek
zmian, który w kontekście międzynarodowych kontroli badających rynkowość zawieranych
transakcji można uznać za podstawowy, dotyczy przede wszystkim stworzenia obowiązku
dokumentacyjnego wraz z odpowiednimi udogodnieniami na relatywnie zbliżonym poziomie
w różnych krajach. Nie są to proste działania ale warto się nad nimi chwilę zastanowić, gdyż
rozwój międzynarodowych przedsiębiorstw oraz powstawanie nowych powiązań zarówno
kapitałowych jak i osobowych nie są problemem przyszłości, ale faktem, który da się
zaobserwować w otaczającym nas świecie gospodarczym.
Od 9 marca 2011 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju prowadziła
analizy przepisów dotyczących cen transferowych w 33 krajach. Celem prowadzonych badań
było określenie różnic w przepisach i przeprowadzenie potencjalnych zmian w Wytycznych
OECD w sprawie cen transferowych. Z opublikowanego 10 czerwca 2011 roku raportu
wynika kilka ciekawych wniosków dotyczących wprowadzania w różnych krajach zasad,
dokumentacji i kontroli mających na celu usprawnienie regulacji, zwiększenie efektywności
prawa podatkowego oraz ujednolicenia przepisów na świecie. Do najciekawszych rozwiązań
można zaliczyć określanie stałych przedziałów rynkowych marż dla określonych rodzajów
transakcji (w tym pożyczek) oraz zwolnienia wynikające z niskiej wartości transakcji lub
wielkości podmiotu. Te rozwiązania pozwalają określić kierunek zmian jako ograniczający
formalne obowiązki związane z dokumentacjami cen transferowych. Biorąc pod uwagę coraz
większą ilość transakcji między podmiotami powiązanymi oraz coraz większą ilość powiązań
między spółkami, naturalnym wydaje się być problem ustalenia odpowiednich limitów
wartości, od których należy sporządzać zgodną z przepisami dokumentację.
Powyższy kierunek zmian pozwala na zastanowienie się, jakie konkretnie zwolnienia
i limity mogą powodować ograniczenie nadmiernej biurokracji, przy jednocześnie niewielkim
94
wpływie na jakość merytoryczną danych prezentowanych w rachunkowości. O ile w Polsce
zwolnienia dotyczą wartości transakcji, które przedstawiłem w rozdziale 2 niniejszego
artykułu, to np. na Węgrzech zwolnieniom z obowiązku dokumentacyjnego podlegają
również małe spółki, zatrudniające mniej niż 50 osób oraz osiągające roczne przychody
poniżej 10 mln HUF lub posiadające aktywa o łącznej wartości poniżej 10 mln HUF.
Dodatkowo dokumentacja nie jest obowiązkowa dla transakcji zawieranych z osobami
fizycznymi nieprowadzącymi działalności gospodarczej, a także transakcje zawierane
na giełdzie. Na Słowenii, krajowe transakcje pomiędzy podmiotami powiązanymi podlegają
kontroli tylko wówczas, gdy jeden z tych podmiotów:


wykazuje nierozliczoną stratę podatkową z poprzednich lat,
korzysta ze zwolnienia lub preferencyjnej stawki podatku dochodowego.
Dodatkowo w niektórych krajach istnieje możliwość tworzenia dokumentacji w języku
angielskim (np. w sytuacji gdy spółka jest częścią struktury międzynarodowego
przedsiębiorstwa). Te oraz inne przykłady pokazują, że w różnych krajach organy
ustawodawcze starają się dążyć do ujednolicenia przepisów na gruncie prawa podatkowego.
Być może zmiany w IV rozdziale Wytycznych OECD w sprawie cen transferowych pozwolą
na szybsze uznanie tych zmian za konieczne i wprowadzenie ich do krajowego prawa
podatkowego. Nie ulega wątpliwości, że nie wszystkie przytoczone przeze mnie zwolnienia
i ułatwienia w sporządzaniu dokumentacji sprawdzą się w rzeczywistości gospodarczej
na całym świecie, warto jednak czerpać z ciekawych rozwiązań innych krajów, zarówno
przeze mnie wymienionych jak i innych, znajdujących się w raporcie OECD.
4. Podsumowanie
Powyższe rozważania miały na celu przedstawienie istoty dokumentowania cen
transferowych, regulacje prawne oraz możliwe kierunki zmian. Analizowane informacje
utwierdziły mnie w przekonaniu o coraz większym znaczeniu cen transferowych w obecnej
rzeczywistości gospodarczej. Proponowane przez OECD oraz inne podmioty kierunki zmian
w regulacjach, mają podkreślić wartość informacyjną jaką oddają solidnie udokumentowane
transakcje przy jednoczesnym ujednolicaniu języka biznesu jakim jest rachunkowość. Wpływ
cen transferowych na dane prezentowane w rachunkowości jest znaczący i niezwykle ważne
jest aby poprzez odpowiednie regulacje osiągnąć zamierzone przez ustawodawców cele,
do których należy przede wszystkim rzeczywista prezentacja zachodzących w gospodarce
transferów pieniężnych, a w konsekwencji dbałość o merytoryczną zawartość sprawozdań
finansowych.
Warto również uświadomić sobie, że ujednolicanie przepisów podatkowych na świecie
jest kwestią, z którą współcześni ustawodawcy muszą się zmierzyć. Aby cały świat mówił
jednym językiem w kwestii rachunkowości i podatków, niezbędnym jest już teraz
zajmowanie się konsekwencjami stanowionego prawa. Warto przy tym pamiętać
o podstawowych funkcjach rachunkowości, szczególnie o funkcji informacyjnej, i to właśnie
jej jakość ustanowić jako priorytet dla planowanych kierunków zmian w regulacjach
dotyczących cen transferowych.
95
Literatura
Pozycje zwarte
1.
2.
3.
4.
5.
S. Sojak, D. Baćkowski Ceny transferowe. Aspekt podatkowy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa
2003.
R.Pęk, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz 2003, Unimex, Wrocław 2003.
J.Marciniuk, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz 2003, Warszawa 2003.
Robert Patterson, Kompedium terminów z zakresu rachunkowości, WSiP, Warszawa 2008.
C. Paczuła, Rachunkowość, finanse i bilanse w praktyce przedsiębiorstw, LexisNexis, Warszawa 2005.
Akty prawne
1.
2.
3.
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, Dz. U. nr 21, poz. 86.
Rozporządzenia MinFin z 10.09.2009 r. w sprawie sposobu i trybu określania dochodów osób
prawnych w drodze oszacowania oraz sposobu i trybu eliminowania podwójnego opodatkowania osób
prawnych w przypadku korekty zysków podmiotów powiązanych, Dz.U. nr 160, poz. 1267.
OECD Transfer Pricing Guidelines for Multinational Enterprises and Tax Administrations, July 2010.
96
Marta Pszczółkowska
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
WPŁYW OBLIGACJI ZAMIENNYCH NA SYTUACJĘ FINANSOWĄ
PRZEDSIĘBIORTSWA
1. Wstęp
W okresie niepewności na rynku finansowym wybór najbardziej optymalnej formy
finansowania działalności gospodarczej staje się szczególnie ważny dla każdej jednostki
gospodarczej. Kredyty bankowe są drogie, a ponadto nie pokrywają bardzo dużych potrzeb
kapitałowych rozwijających się podmiotów. Spółki akcyjne mogą dokonać emisji akcji,
jednak w obliczu bessy środki pozyskane z tego rozwiązania nie będą tak satysfakcjonujące
jak podczas hossy na rynku akcji. Następnie istnieje możliwość wykorzystania instrumentów
dłużnych takich jak obligacje, papiery komercyjne. Po dokonaniu wyboru przez Zarząd, jego
implikacja oraz bieżące monitorowanie w księgach rachunkowych staje się zadaniem
pracowników działu księgowego.
Wraz z rozwojem całego systemu finansowego wspomniane wyżej tradycyjne
możliwości finansowania przedsiębiorstw ewoluowały. Jedną z interesujących propozycji
rynku są zaprezentowane w niniejszym artykule obligacje zamienne. Dane opracowanie
w zwięzły sposób przedstawia istotę, budowę, cechy tego instrumentu jak również
rachunkowe aspekty z nim związane. Przeprowadzona została również krótka analiza spółek,
które wyemitowały obligacje zamienne w Polsce w ciągu ostatnich czterech lat.
Podsumowaniem rozważań jest próba oceny wpływu obligacji zamiennych na sytuację
finansową jednostki przez wskazanie korzyści oraz zagrożeń, jakie wynikają z ich
wprowadzenia.
2. Obligacje zamienne
Sięgając do etymologicznego wyjaśnienia słowa obligacja w prosty i trafny sposób
możliwe jest zidentyfikowanie jej charakteru w otoczeniu gospodarczym. Źródło tego pojęcia
upatrywane jest w łacińskim obligatio tłumaczonym jako zobowiązanie1. Ustawa z dnia 29
czerwca 1995 roku o obligacjach, jako źródło prawa regulujące ich istnienie w Polsce,
rozszerza ich ogólne znaczenie, podając, iż obligacje są papierami wartościowymi
potwierdzającymi zobowiązanie emitenta wobec ich posiadaczy do spełnienia określonego
świadczenia (pieniężnego bądź niepieniężnego). Określa stosunek dłużny emitenta wobec
obligatariusza, czyli właściciela danej obligacji. Ze względu na emisję obligacji w serii kwota
udzielonej pożyczki jest podzielona na określoną liczbę równych jednostek 2, co daje
możliwość pozyskania łącznie większego kapitału od wielu podmiotów.
Na podstawie powyżej wspomnianej ustawy do wykorzystania obligacji jako sposobu
finansowania upoważnione są podmioty prowadzące działalność gospodarczą
oraz posiadające osobowość prawną, jak również spółki komandytowo-akcyjne (obligacje
korporacyjne), gminy, powiaty, województwa, a także związki tych jednostek oraz miasto
stołeczne Warszawa (obligacje municypalne), inne podmioty posiadające osobowość prawną,
1
2
Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, PWN, Warszawa 2000, s. 343.
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, tekst jedn., Dz.U. 1995 Nr 83 poz. 420, art. 4.
97
upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych ustaw (np. obligacje NBP – ustawa
z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim 3), spółdzielcze kasy
oszczędnościowo-kredytowe oraz Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa
oraz „instytucje finansowe, których członkiem jest Rzeczpospolita Polska lub Narodowy
Bank Polski, lub przynajmniej jedno z państw należących do Organizacji Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju (OECD) lub bank centralny takiego państwa, lub instytucje,
z którymi Rzeczpospolita Polska zawarła umowy regulujące działalność takich instytucji na
terenie Rzeczypospolitej Polskiej i zawierające stosowne postanowienia dotyczące emisji
obligacji”4. Ze względu na emitenta wyróżniane są również obligacje skarbowe, których
emisja unormowana jest w Ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych.
W niniejszym artykule analizie zostanie poddana pierwsza wymieniona grupa
podmiotów z uwagi na możliwość emitowania przez nie zarówno obligacji jak i akcji,
co stanowi istotę podjętych w temacie obligacji zamiennych. Obligacja zamienna
(ang. convertible bonds) posiada cechy i funkcje tradycyjnej obligacji, a ponadto daje prawo
do zamiany obligacji na akcje danej spółki po określonej cenie i w określonym czasie.
W przypadku rezygnacji z realizacji tego prawa obligatariuszowi zwracany jest
zainwestowany kapitał5. Obrazując, można wyróżnić dwa jej składniki: obligację zwykłą oraz
opcję kupna akcji6. Na schemacie 1 została zobrazowana struktura obligacji zamiennej.
Schemat 1. Struktura obligacji zamiennej
obligacja
zwykła
opcja
kupna
akcji
obligacja
zamienna
Źródło: Opracowanie własne na podstawie F. J. Fabozzi, Rynki obligacji. Analiza i strategie, WIG-PRESS,
Warszawa 2000, s. 449.
Na rynku pojawiły się modyfikacje obligacji zamiennych. Częstym rozwiązaniem jest
dołączenie zapisu nadającego inwestorowi i/lub emitentowi prawo do wykupu jej przed
terminem zapadalności, które pozwala na reakcję na zmieniające się ceny akcji danej spółki
i osiągnięcie większych korzyści. Kolejną ich odmianą są obligacje mandatowe, w których
wyeliminowano możliwość wyboru między dokonaniem zamiany obligacji na akcje
a utrzymywaniem obligacji. Zobowiązują one inwestora do przekształcenia swojej
wierzytelności na akcje w dniu zapadalności. Dzięki temu emitent z góry wie, kiedy oraz o ile
zostanie podniesiony kapitał zakładowy. Odwrotne obligacje zamienne przekazują
wspomniane wcześniej prawo wyboru na rzecz emitenta7.
W Polsce pionierem emisji obligacji zamiennych była firma Optimus z Nowego Sącza,
która w czerwcu 1996 r. wyemitowała pięcioletnie obligacje zamienne o łącznej wartości
30 mln USD. Oferta skierowana była przede wszystkim do zachodnich inwestorów
instytucjonalnych. Instrumenty posiadały wbudowane prawo do wcześniejszego wykupu
zarówno po stronie emitenta jak i inwestora. Organizatorem emisji był Merrill Lynch
3
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, tekst jedn., Dz.U. 1997 Nr 140 poz. 938,
art. 48.
4
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, op. cit., art. 2.
5
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki, wyd. IV, PWN, Warszawa 2007,
s. 242.
6
F. J. Fabozzi, Rynki obligacji. Analiza i strategie, WIG-PRESS, Warszawa 2000, s. 449.
7
W. Dębski, Rynek finansowy i jego…, op. cit., s. 244.
98
i Pekao S.A. W kilka miesięcy po emisji obligacji ceny akcji wzrosły prawie 2,5 krotnie
w stosunku do wyznaczonej ceny konwersji, co wywołało masową zamianę obligacji
na akcje, a w konsekwencji spadek ich cen do poziomu nieco powyżej ceny konwersji 8.
Elementy charakteryzujące obligacje zamienne
Charakterystykę obligacji zamiennych warto zacząć od współczynnika konwersji, który
określa liczbę akcji zwykłych, jakie zostaną przekazane obligatariuszowi w momencie
realizacji opcji. Poniższy wzór prezentuje sposób jego wyliczenia.
ół
ść
W czasie trwania obligacji współczynnik konwersji może ulegać zmianie. Ponadto,
w przypadku splitu akcji, czy też wypłaty dywidendy, jest on odpowiednio korygowany.
Zależnie od ustaleń spółki możliwość konwersji występuje w konkretnych dniach, w danym
przedziale czasowym lub nieograniczenie w całym okresie do wykupu 9.
Kolejną cechą obligacji zamiennej jest jej minimalna wartość, którą można wyznaczyć
poprzez wybór wyższej z dwóch wielkości: wartości konwersji lub wartości obligacji
zwykłej. Pierwszą z nich można oszacować podstawiając dane do następującego wzoru:
ść
ł
ół
.
Natomiast cenę obligacji zwykłej (jej wartość inwestycyjną) stanowią przyszłe przepływy
pieniężne zdyskontowane o wymaganą stopę zwrotu z obligacji o porównywalnych
parametrach oraz ryzyku (najlepiej obligacji danego emitenta)10.
Różnica między wartością rynkową obligacji a wartością konwersji nazywana jest
premią konwersji. Za przyczynę istnienia tej premii podaje się większe bezpieczeństwo tego
instrumentu w porównaniu do akcji zwykłych oraz wyższe odsetki niż w przypadku
potencjalnej dywidendy. Gdy cena akcji danej spółki rośnie, omawiana premia maleje 11.
ść
Na podstawie wyliczenia okresu zwrotu premii12 możliwe jest wskazanie momentu zrównania
przepływów finansowych związanych z obligacją zamienną z premią konwersji.
Wskazane w powyższym wzorze dywidendy stanowią sumę wypłat z zysku przypadających
na wszystkie akcje uzyskane z zamiany 1 obligacji podzielone przez współczynnik
konwersji13.
Do oceny wartości opcji zamiany obligacji obliczana jest premia ponad wartość
inwestycyjną, którą jest różnica między ceną rynkową obligacji zamiennej a jej wartością
8
S. Buczek, Geneza powstania rynku obligacji zamiennych w Polsce, Nasz Rynek Kapitałowy 1999 nr 12, s. 31.
F. J. Fabozzi, Rynki obligacji. Analiza i strategie, op. cit., s. 450.
10
Ibidem, s. 451.
11
S. Antkiewicz, Rynek dłużnych papierów wartościowych w Polsce. Instrumenty. Innowacje. Perspektywy,
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006, s. 46.
12
F. J. Fabozzi, Rynki obligacji. Analiza i strategie, op. cit., s. 454.
13
S. Antkiewicz, Rynek dłużnych papierów wartościowych…, op. cit., s. 46-47.
9
99
inwestycyjną (czyli wyceną zakładającą, że dana obligacja nie posiada dodatkowych
uprawnień). Na jej podstawia wyznaczana jest tendencja do spadku ceny obligacji na rynku
wtórnym14.
ść
ą
ść
W ogólnym przypadku do wyceny obligacji zamiennej można wykorzystać model
dwumianowy, oparty na analizie przyszłych zachowań cen akcji. Jednak często jej
teoretyczną wartość traktuje się jako sumę wartości inwestycyjnej obligacji oraz opcji kupna.
Do wyceny opcji stosuje się model Blacka-Scholesa, za cenę rozliczenia przyjmując cenę
konwersji15.
Obligacja zamienna nie może być emitowana poniżej jej wartości nominalnej ani
wydawana przed całkowitym opłaceniem waloru. W prospekcie emisyjnym określany jest
między innymi termin bądź terminy, w jakich inwestorzy będą mogli dokonać zamiany,
sposób wyliczania ilości przyznanych akcji za obligację, czy też obowiązujący proces
postępowania odnośnie likwidacji spółki16. Zamiana następuję na pisemny wniosek
obligatariusza.
3. Ewidencja obligacji zamiennych
Emisja instrumentów finansowych jest operacją gospodarczą powodującą zmiany
w księgach rachunkowych przedsiębiorstwa. Regulacje dotyczące ich ewidencji, ujawniania
oraz prezentacji zawarte są w ustawie o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r. (UoR),
rozporządzeniu Ministra Finansów, Międzynarodowych Standardach Rachunkowości nr 32
„Instrumenty finansowe: prezentacja” (MSR 32) i 39 „Instrumenty finansowe: ujmowanie
i wycena” (MSR 39) oraz w Międzynarodowym Standardzie Sprawozdawczości Finansowej
nr 7 „Instrumenty finansowe: ujawnianie informacji” (MSSF 7). Dla emitenta instrumenty
finansowe stanowią zobowiązania finansowe lub instrumenty kapitałowe, natomiast dla
inwestora – aktywa finansowe17. W niniejszym artykule zostały przeanalizowane zasady ich
ewidencji tylko po stronie emitenta. Ze względu na hybrydowy charakter obligacji
zamiennych generują one obydwa wymienione „elementy”.
Według art. 35a u. 1 UoR oraz MSR 32 w początkowym ujęciu instrumentu w księgach
rachunkowych należy odrębnie ujmować część kapitałową oraz część zobowiązaniową 18.
Zobowiązania finansowe są wyceniane w wartości godziwej uzyskanej kwoty lub wartości
innych otrzymanych składników majątkowych wraz z poniesionymi kosztami
transakcyjnymi19. Element kapitałowy przedstawiany jest jako różnica między wartością
godziwą całego instrumentu złożonego, często równą kwocie uzyskanej z emisji, a wartością
godziwą zobowiązania, czyli ceną obligacji o zbliżonych cechach, jednak bez wbudowanej
opcji zamiany20.
14
S. Antkiewicz, Rynek dłużnych papierów wartościowych…, op. cit., s. 42, 46.
S. Buczek, Wycena obligacji zamiennych – cz. II, Nasz Rynek Kapitałowy 1999 nr 8, s. 36-38.
16
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, op. cit., art. 20.
17
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, tekst jedn., Dz.U. z 2009 nr 152 poz. 1223
art. 3 u. 1 p. 23.
18
M. Frendzel, Rachunkowość instrumentów finansowych w świetle regulacji krajowych i międzynarodowych,
Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2010, s. 19-20.
19
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania,
metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dz. U. nr 149 poz. 1674,
par. 13 u. 1.
20
M. Frendzel, Rachunkowość instrumentów finansowych…, op. cit., s. 20.
15
100
Ujęcie początkowe sprzedanych obligacji zamiennych
Środki pieniężne uzyskane z emisji wpływają na rachunek bankowy emitenta, a później
są wydatkowane zgodnie z celem emisji. Zobowiązanie finansowe wynikające z obligacji
w wartości jej zdyskontowanych przepływów pieniężnych zwiększa zobowiązania z tytułu
emisji dłużnych papierów wartościowych. Według MSR 32 różnicę między wartością emisji
a wartością bieżącą zobowiązania jednostka wykazuje jako kapitał przejściowy. W regulacji
nie zostało wskazane konkretne określenie dla tej pozycji, dlatego w przykładzie została
przyjęta nazwa proponowana przez M. Frendzla.
Tabela 1. Ujęcie początkowe obligacji zamiennej
Wn
Środki pieniężne (wpływy z
emisji)
Ma
Kapitał z tyt. elementów kapitałowych
instrumentów złożonych
Zobowiązania finansowe (wartość
bieżąca wyemitowanych obligacji)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Frendzel, Rachunkowość instrumentów finansowych w świetle
regulacji krajowych i międzynarodowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2010, s. 20.
Płatność odsetek
Po upływie roku inwestorzy otrzymają odsetki za udzieloną pożyczkę, które zwiększają
koszty finansowe jednostki.
Tabela 2. Ewidencja płatności odsetkowych
Wn
Koszty finansowe
Ma
Środki pieniężne
Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Frendzel, Rachunkowość instrumentów finansowych w świetle
regulacji krajowych i międzynarodowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2010, s. 21.
Opcja kupna nie zostaje zrealizowana
Zobowiązanie finansowe corocznie jest aktualizowane o różnicę między odsetkami
naliczonymi według efektywnej stopy procentowej a przepływami pieniężnymi, stąd pierwszy
zapis w poniższej tabeli. Jeśli inwestor zrezygnuje z realizacji opcji w dniu jej zapadalności
wypłacany jest w całości pożyczony kapitał oraz należne za dany okres odsetki (2). Wartość
kapitału przejściowego przeksięgowywana jest na kapitał zapasowy (3).
Tabela 3. Ewidencja w przypadku nieskorzystania z konwersji
Wn
Koszty finansowe (1)
Ma
Zobowiązania finansowe (1)
Zobowiązania finansowe (2)
Kapitał z tyt. elementów kapitałowych
instrumentów złożonych (3)
Środki pieniężne (2)
Kapitał zapasowy (3)
101
Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Frendzel, Rachunkowość instrumentów finansowych w świetle
regulacji krajowych i międzynarodowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2010, s. 22.
Realizacja opcji
Najważniejszą zmianą w ewidencji w dniu zapadalności w stosunku do punktu
opisanego powyżej jest przeksięgowanie wartości zobowiązania finansowego częściowo
na kapitał podstawowy jednostki (w wartości nominalnej wszystkich akcji, jakie otrzymali
inwestorzy w wyniku konwersji) a częściowo na kapitał zapasowy (w wysokości różnicy
między wartością konwersji a wartością nominalną akcji)
Tabela 4. Ewidencja zamiany obligacji na akcje
Wn
Koszty finansowe
Zobowiązania finansowe
Zobowiązania finansowe (4)
Kapitał z tyt. elementów kapitałowych
instrumentów złożonych
Ma
Zobowiązania finansowe
Środki pieniężne
Kapitał podstawowy (4)
Kapitał zapasowy (4)
Kapitał zapasowy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Frendzel, Rachunkowość instrumentów finansowych w świetle
regulacji krajowych i międzynarodowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2010, s. 22.
W sprawozdaniu finansowym sporządzonym zgodnie z MSSF 7 powinny znaleźć się
informacje dotyczące przyjętej polityki rachunkowości w zakresie instrumentów
finansowych, ich wpływie na bilans, prezentowane wyniki, całkowity dochód, a także
zasadach ustalania wartości godziwej, w jakiej zostały one wycenione i rachunkowości
zabezpieczeń21.
4. Obligacje zamienne na rynku Catalyst
Na podstawie art. 32 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami
finansowymi obligacje zamienne są dopuszczone do obrotu na rynku oficjalnych notowań,
przy założeniu, że akcje danej spółki są jednocześnie objęte wnioskiem o dopuszczenie
do obrotu na tym rynku albo notowane na takim rynku lub na rynku regulowanym w innym
państwie należącym do Unii Europejskiej22. W tabeli 5 przedstawiono najważniejsze
informacje dotyczące emisji obligacji zamiennych czterech przykładowych spółek.
Parametry emisji są dostosowywane do potrzeb emitenta oraz jego sytuacji finansowej.
Z powyższego przykładu wynika, że na rynku istnieje duża rozpiętość w zakresie wielkości
emisji, wartości nominalnej obligacji, oprocentowania, terminów konwersji. Spółka może
zastrzec dodatkowe warunki emisji jak np. minimalną liczbę sprzedanych instrumentów
powodujących realizację emisji, formę zabezpieczenia, dodatkową premię dla inwestorów,
którzy nie dokonali konwersji i inne.
21
M. Frendzel, R. Ignatowski, P.Kabalski, Ujawnienia informacji w sprawozdaniach finansowych. MSR 1,
MSSF 7, MSSF 8, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2011, s. 67.
22
Dz.U. 2005 Nr 183 poz. 1538
102
Tabela 5. Parametry emisji obligacji zamiennych spółki Gant Development S.A., Marvipol S.A.,
MCI S.A. oraz MERA S.A.
Gant
Development23
nazwa obligacji
seria
data wykupu
okres trwania
wartość nominalna
wartość emisyjna
rodzaj oprocentowania
stopa oprocentowania
(nominalna)
premia braku konwersji
prawo do wcześniejszego
wykupu przez emitenta
(call)
prawo do wcześniejszego
wykupu przez inwestora
(put)
terminy konwersji
kurs akcji*
(z 20.04.2012 r.)
współczynnik konwersji
cena konwersji
kurs obligacji zamiennej*
(z 20.04.2012 r.)
Marvipol24
MCI25
Mera26
GNT0313
ZA
29.03.2013 r.
30 miesięcy
1 000 zł
26 mln zł
zmienne
WIBOR 6M +
4,00%
6,25%
MVP0613
B
29.06.2013 r.
3 lata
1 000 zł
39,4 mln zł
zmienne
WIBOR 3M +
3,00%
6,00%
MCI0912
B
10.09.2012 r.
3 lata
10 000 zł
50 mln zł
zmienne
WIBOR 6M +
4,00%
0,00%
MER0412
D
23.04.2012 r.
2 lata
100 zł
3 mln
zmienne
WIBOR 3M
+8,00%
0,00%
nie
nie
nie
nie
tak
tak
tak
tak
co pół roku od
29.09.2011 r.
co pół roku od
29.12.2011 r.
co dwa miesiące
od 20.10.2011 r.
23.04.2012 r.
(w dniu
zapadalności)
7,40 zł
7,39 zł
4,41 zł
2,05 zł
40
25 zł
78
12,80 zł
20
5 zł
100,50
100,18
1600
6,25 zł
brak wyceny na
ten dzień;
kurs odniesienia
100,00
100,00**
* kursy zamknięcia zostały zaczerpnięte z www.giełda.wp.pl
** kurs zamknięcia z 11.04.2012 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Not informacyjnych spółek: Gant Development
http://gpwcatalyst.pl/pub/files/dokumentyinf/nota_informacyjna_Gant_Development_Seria_ZA.pdf; Marvipol
http://gpwcatalyst.pl/pub/files/dokumentyinf/OST%20Nota%20informacyjna%20Marvipol%20S.A..pdf; MCI
http://gpwcatalyst.pl/pub/files/dokumentyinf/Dokument_Informacyjny_obligacje_MCI.pdf;
MERA
http://gpwcatalyst.pl/pub/files/dokumentyinf/OST%20Nota%20Informacyjna%20MERA1.pdf;
[dostęp 22.04.2012 r.] oraz M. Osiecki, Catalyst w pigułce cz. 4 – obligacje zamienne,
23
Gant Development S.A. - holding kilkudziesięciu spółek celowych zajmujących się działalnością finansową
(skup/sprzedaż walut) oraz deweloperską, skupiając się na budowie lokali mieszkalnych oraz usługowych w celu
sprzedaży. Akcje tej spółki są notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych (GPW) od 1998 r. Spółka
wyemitowała już kilkanaście serii obligacji.
http://gielda.wp.pl/isin,PLGANT000014,wizytowka.html
[dostęp z 22.04.2012 r.]
24
Marvipol S.A. - jej działalność obejmuje kilka branż, w tym: usługi deweloperskie, motoryzację – (generalny
importer Jaguara, Land Rovera, Range Rovera, Aston Martina, Caterham oraz Lotus, a także usługi myjni
samochodowych
ROBO
WASH.
http://www.bankier.pl/inwestowanie/spolki/MARVIPOL/
[dostęp z 22.04.2012 r.]
25
MCI S.A. - jedna z wiodących grup private equity w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, zarządzająca
zdywersyfikowanym portfelem inwestycji. MCI Management SA jest notowany na GPW od lutego 2001 r.
http://www.bankier.pl/inwestowanie/spolki/MCI/ [dostęp z 22.04.2012 r.]
26
MERA S.A. – producent schodów, którego akcje notowane są na New Connect od 20.09.2007.
http://www.bankier.pl/inwestowanie/spolki/MERA/ [dostęp z 22.04.2012 r.]
103
http://www.stockwatch.pl/artykuly/post/2011/08/25/Catalyst-w-pigulce-Obligacje-zamienne.aspx
[dostęp 20.04.2012 r.]
Obligacje zamienne mogą być dobrym rozwiązaniem dla szybko rozwijających się
spółek, o nieustabilizowanej pozycji, dla których korzystanie z innych form finansowania
byłoby droższe. Ze względu na większe ryzyko działalności banki nie są chętne do udzielania
kredytów takim podmiotom lub żądają wysokich prowizji, opłat, natomiast akcjonariusze
oczekują wyższych zysków. Ponadto jeśli ceny akcji danej spółki w danym okresie kształtują
się na niskim poziomie emisja obligacji zamiennych pozwoli uzyskać większe korzyści
finansowe niż emisja akcji27.
Badając zachowanie rynkowych cen obligacji zamiennych zauważono, iż wraz
ze wzrostem rynkowej ceny akcji danej spółki, będzie rosła również rynkowa cena jej
obligacji. Kiedy kurs akcji jest coraz bliższy zrównaniu się z ceną konwersji, wzrost kursu
obligacji zamiennej jest coraz szybszy. Im pozostaje krótszy okres terminu do wykupu tym
rynkowa cena obligacji jest bliższa jej wartości inwestycyjnej. Obligacje zamienne notowane
na rynku można opisać wieloma parametrami, podobnie jak inne instrumenty finansowe. Ich
ocena może przebiegać w sposób zbliżony do oceny opcji28.
5. Ocena wpływu obligacji zamiennych na przedsiębiorstwo
F. Modigliani i M. Miller już w 1963 r. oszacowali, że finansowanie obce jest
rozwiązaniem tańszym dla przedsiębiorstwa niż finansowanie kapitałem własnym. Wynika to
z możliwości zaliczenia kosztów obsługi długu takich jak odsetki do kosztów uzyskania
przychodu, a co za tym idzie zmniejszenia podstawy opodatkowania. Natomiast wypłacana
akcjonariuszom dywidenda nie stanowi kosztu podatkowego przedsiębiorstwa29. W taki
sposób tworzona jest tarcza podatkowa30. Schemat 2 obrazuje podstawową różnicę między
ujęciem finansowania z wykorzystaniem akcji oraz obligacji
Schemat 2. Rodzaje uzyskanego kapitału z emisji obligacji i akcji
obligacja
akcja
kapitał obcy
zobowiązanie (finansowe)
z tytułu emisji dłużnych
papierów wartościowych;
odsetki - koszty finansowe
kapitał własny
wartość nominalna kapitał zakładowy
nadwyżka wartości
emisyjnej nad wartością
nominalną - kapiał
zapasowy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie S. Buczek, Teoria struktury kapitału a obligacje zamienne, Nasz
Rynek Kapitałowy 1999, nr 5, s. 41.
Zaletą emisji obligacji zamiennych jest ich niższe oprocentowanie w porównaniu
do zwykłych obligacji, a w rezultacie niższy koszt związany z obsługą długu. Inwestorzy
zgadzają się na otrzymywanie niższych odsetek ze względu na dodatkowe uprawnienia, jakie
27
W. Dębski, Rynek finansowy i jego…, op. cit. s. 243.
S. Buczek, Wpływ rynkowej ceny akcji na kurs obligacji zamiennej, Nasz Rynek Kapitałowy 1999 nr 10,
s. 41.
29
S. Buczek, Teoria struktury kapitału a obligacje zamienne, Nasz Rynek Kapitałowy 1999, nr 5, s. 41.
30
S. Buczek, Zalety i wady obligacji zamiennych, Nasz Rynek Kapitałowy 1999, nr 6, s. 30.
28
104
daje im ten instrument. Perspektywa wzrostu cen akcji danej spółki i przyszłych korzyści
(wynikających z nadwyżki rynkowej ceny akcji nad „zapłaconą” cenę podczas konwersji)
zachęca do dokonania inwestycji31.
Ponadto aż do chwili konwersji nie następuje rozwodnienie kapitału emitenta,
opóźnieniu podlega efekt zmniejszenia zysku na 1 akcję. Dopływ akcji na rynek, wynikający
z zamiany obligacji jest rozłożony w czasie, dzięki czemu przedsiębiorstwo unika
gwałtownego spadku rynkowej ceny akcji32. Tym samym osiąga lepsze wskaźniki finansowe,
które pozytywnie wpływają na jego wizerunek.
Obligacje zamienne pozwalają na odłożenie w czasie wprowadzenia akcji do obrotu,
co staje się ważką zaletą podczas bessy. Niska wartość cen akcji emitenta, niekorzystna
sytuacja rynkowa mogłyby spowodować problemy z uplasowaniem nowej emisji akcji,
a z pewnością niższe wpływy. Obserwacja popytu i podaży, zachowań inwestorów
oraz możliwość dowolnego sterowania warunkami emisji (decyzja o terminie konwersji,
premii konwersji i inne) ma doprowadzić do implikacji optymalnego rozwiązanie dla spółki 33.
Należy dodać, że spółka, która wprowadza swoje instrumenty finansowe
do publicznego obrotu staje się bardziej wiarygodna, co wiąże się przede wszystkim
z wymogiem ujawniania wielu informacji. Nierzadko po dokonaniu emisji wzrasta
zainteresowanie mediów daną spółką. Pozytywny rozgłos może zwiększyć popyt na jej
produkty/usługi i zachęcić do inwestycji. Dobrze przeprowadzona pierwsza emisja tworzy
podwaliny pozyskania kapitału z kolejnych emisji 34.
Z uwagi na fakt, iż obligacje zamienne zawierają prawo, a nie obowiązek zamiany ich
na akcje, emitent nie ma pewności o ile zwiększy się jego kapitał podstawowy w dniu
konwersji ani ewentualnie jak dużo środków będzie musiał zwrócić, jeśli inwestorzy nie
skorzystają ze swojego prawa. Niepewność może być znaczącym utrudnieniem
w prowadzeniu i planowaniu dalszych działań gospodarczych. Przewiduje się, że
obligatariusze zwrócą się po wypłatę części kapitałowej, jeśli cena rynkowa akcji nie
wzrośnie35.
Obligacje zamienne są uznawane za instrumenty skomplikowane, co może zniechęcić
do ich zastosowania36. W porównaniu do akcji, docelowy efekt emisji może być taki sam,
czyli rozwodnienie kapitału. Jednak wymaga więcej działań po stronie emitenta. Procedury
związane z zamianą należy przeprowadzić kilka razy w ciągu trwania instrumentu ze względu
na różne terminy konwersji37.
Odnosząc się do przykładu przedstawionej na początku artykułu firmy Optimus wadą
dla emitenta są możliwe wahania rynkowej wartości spółki wynikające z wyprzedaży akcji
przez ich nowych posiadaczy chcących spieniężyć osiągniętą z konwersji nadwyżkę.
6. Podsumowanie
Ciągły rozwój gospodarki rynkowej oraz systemu finansowego w Polsce sprawia, iż
istnieje przestrzeń dla nowych instrumentów, które niwelują wady tradycyjnych narzędzi
pozyskiwania kapitału. Uważam, że w kontekście obecnej sytuacji rynkowej godnym
zainteresowania rozwiązaniem dla wielu spółek akcyjnych jest emisja obligacji zamiennych.
Określane są one mianem instrumentów wierzycielsko-własnościowych, co wyraża ich
31
L. Sobolewski, Obligacje i inne instrumenty dłużne, C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 91.
S. Buczek, Zalety i wady…, op. cit., s. 30.
33
Ibidem.
34
S. Antkiewicz, Rynek dłużnych papierów wartościowych…, op. cit., s. 50.
35
S. Buczek, Zalety i wady…, op. cit., s. 31.
36
Ibidem.
37
L. Sobolewski, Obligacje i inne…, op. cit., s. 91.
32
105
hybrydowy charakter. Dzięki elastyczności, jaka je charakteryzuje, emitent może dopasować
się do sytuacji rynkowej i lepiej zarządzać strukturą kapitału. Inwestor otrzymuje pewny zysk
w postaci kuponów odsetkowych a przy korzystnej dla niego sytuacji, poprzez realizację opcji
kupna rezygnuje z praw i obowiązków obligatariusza na rzecz praw i obowiązków
udziałowca danej spółki. Wprowadzenie obligacji zamiennych do publicznego obrotu
(w Polsce na rynku Catalyst) daje możliwość wejścia oraz wyjścia z inwestycji w każdym
momencie. Niniejsze opracowanie nie wyczerpuje tematu obligacji zamiennych, a jedynie
sygnalizuje możliwość ich zastosowania przez przedsiębiorstwa.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Antkiewicz S., Rynek dłużnych papierów wartościowych w Polsce. Instrumenty. Innowacje.
Perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006.
Buczek S., Teoria struktury kapitału a obligacje zamienne, Nasz Rynek Kapitałowy 1999 nr 5.
Buczek S., Zalety i wady obligacji zamiennych, Nasz Rynek Kapitałowy 1999 nr 6.
Buczek S., Wpływ rynkowej ceny akcji na kurs obligacji zamiennej, Nasz Rynek Kapitałowy 1999
nr 10.
Buczek S., Geneza powstania rynku obligacji zamiennych w Polsce, Nasz Rynek Kapitałowy 1999
nr 12.
Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki, wyd. IV, PWN, Warszawa
2007.
Etymologizny słownik języka polskiego, t. 2, PWN, Warszawa 2000.
Fabozzi F. J., Rynki obligacji. Analiza i strategie, WIG-PRESS, Warszawa 2000.
Frendzel M., Rachunkowość instrumentów finansowych w świetle regulacji krajowych
i międzynarodowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2010.
Frendzel M., Ignatowski R., Kabalski P., Ujawnienia informacji w sprawozdaniach finansowych. MSR
1, MSSF 7, MSSF 8, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2011.
Osiecki
M.,
Catalyst
w
pigułce
cz.
4
–
obligacje
zamienne,
http://www.stockwatch.pl/artykuly/post/2011/08/25/Catalyst-w-pigulce-Obligacje-zamienne.aspx.
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad
uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dz.
U. Nr 149 poz. 1674.
Sobolewski L., Obligacje i inne instrumenty dłużne, C.H. Beck, Warszawa 1999.
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, tekst jedn., Dz.U. z 2009 Nr 152 poz. 1223.
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, tekst jedn., Dz.U. 1995 Nr 83 poz. 420.
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi Dz.U. 2005 Nr 183 poz. 1538.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1997 Nr 140 poz. 938.
www.bankier.pl
www.gielda.wp.pl
www.gpwcatalyst.pl
106
Joanna Sikora
Urszula Wolszon
Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku
GWARANCJA WIARYGODNEJ INFORMACJI
O PRZEDSIĘBIORSTWIE – METODY STATYSTYCZNE W BADANIU
SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH
1. Wstęp
Sprawozdanie finansowe jest źródłem informacji zarówno dla osób zarządzających
przedsiębiorstwem, jego właścicieli i pracowników, jak i dla szeroko rozumianego otoczenia
przedsiębiorstwa – dostawców, kredytodawców, urzędów państwowych. Stąd bierze się waga
wiarygodności sprawozdań i dążenie do jej zapewnienia; oprócz metod stosowanych przez
samo przedsiębiorstwo (107p. kontrola wewnętrzna) swego rodzaju gwarantem jakości
sprawozdania jest instytucja biegłego rewidenta, który wykorzystując swoją wiedzę,
doświadczenie i niezależność od badanej jednostki ma zapewnić, że prezentowane przez nią
w sprawozdaniu finansowym informacje są wiarygodne. Aby jednak biegły mógł zapewnić
odpowiedni poziom świadczonej usługi, zagwarantować jej właściwe wykonanie, musi
właściwie wykorzystać w trakcie badania metody statystyczne. Dlatego właśnie celem
referatu jest przedstawienie metod statystycznych wykorzystywanych przez biegłego
rewidenta, a zwłaszcza próbkowania 1.
2. Biegły rewident jako zawód zaufania publicznego
Do badania sprawozdań finansowych w Polsce upoważniony jest wyłącznie biegły
rewident, a zasady wykonywania tego zawodu określa Ustawa z dnia 7.05.2009 r. o biegłych
rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań
finansowych oraz o nadzorze publicznym2. Tytuł zawodowy „biegły rewident” podlega
ochronie prawnej3. Może posługiwać się nim tylko osoba, która m.in. ma nieposzlakowaną
opinię i swoim dotychczasowym postępowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania
zawodu biegłego rewidenta, ukończyła studia wyższe, odbyła roczną praktykę i minimum
dwuletnią aplikację, złożyła ślubowanie i uzyskała wpis do rejestru biegłych rewidentów4.
Zawód biegłego rewidenta jest zawodem zaufania publicznego, gdyż wiąże się
z wykonaniem specjalistycznej pracy, której jakości odbiorca wyników tej pracy nie jest
zwykle w stanie zweryfikować. Zaufanie to nakłada na biegłego rewidenta odpowiedzialność
za interes publiczny, czyli zbiorowe dobro społeczności i instytucji, którym służy biegły.
Zatem oprócz wiedzy i umiejętności, biegły powinien spełniać również pewne normy etyczne,
przy wykonywaniu swoich czynności zawodowych. Zostały one określone
w Kodeksie etyki zawodowej Uchwałą Krajowej Izby Biegłych Rewidentów5
nr 4249/60/2011 z dnia 13 czerwca 2011r. w sprawie etyki zawodowej biegłych rewidentów;
w §2 przyjęto: „Wprowadza się Kodeks etyki zawodowych księgowych Międzynarodowej
1
Z. Fedak Metody i technika rewizji sprawozdań finansowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa
1998, s. 209 – 287.
2
Dz. U. z 2009 r. nr 77, poz. 649.
3
Ustawa o biegłych rewidentach…, op. cit., art. 5 ust. 5.
4
Por. ustawa o biegłych rewidentach, op. cit., art. 5.
5
Uchwała KIBR nr 4249/60/2011, www.kibr.org, data odczytu: 25.03.2012.
107
Federacji Księgowych (IFAC), jako zasady etyki zawodowej biegłych rewidentów, zwane
dalej „Zasadami etyki” (…)6”. Kodeks IFAC7 reguluje postępowanie „zawodowych
księgowych”, a więc osób, będących członkami organizacji członkowskiej IFAC, w tym
biegłych rewidentów.
Tabela 1. Wybrane zasady etyki zawodowej w Kodeksie IFAC
Zasada
Uczciwość
Obiektywizm
Zawodowe
kompetencje
i należyta
staranność
Zachowanie
tajemnicy
informacji
Profesjonalne
postępowanie
Charakterystyka osoby lub zasady etycznej
Zawodowy księgowy nie powinien być powiązany ze sprawozdaniami, zestawieniami,
oświadczeniami i innymi informacjami, jeżeli uważa, że informacje te zawierają:
- nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd stwierdzenia,
- stwierdzenia lub informacje przedstawione nierozważnie, lub
- pomijają lub zaciemniają treść informacji, które wymagają uwzględnienia
w przypadku, gdy takie pominięcie lub zaciemnienie może wprowadzać w błąd.
Należy unikać powiązań, które powodują uprzedzenia lub w niewłaściwy sposób
wpływają na zawodowy osąd zawodowego księgowego.
- obowiązek utrzymywania fachowej wiedzy oraz umiejętności zawodowych na
poziomie wymaganym dla zapewnienia, że klient lub pracodawca uzyskuje
kompetentne, profesjonalne usługi, oparte na najnowszych rozwiązaniach dotyczących
wykonywania zawodu, regulacji prawnych i metodologii;
- świadcząc usługi zawodowy księgowy powinien zachowywać staranność oraz
przestrzegać stosownych standardów technicznych i zawodowych.
- zachowanie tajemnicy informacji uzyskanych w wyniku powiązań zawodowych
i gospodarczych; zawodowy księgowy nie powinien ujawniać takich informacji
stronom trzecim bez odpowiedniego i wyraźnego upoważnienia, chyba że ich
ujawnienie wynika z prawnych lub zawodowych uprawnień lub obowiązków.
- postępowanie zgodne z odpowiednimi przepisami prawa i regulacjami,
- unikanie wszelkich działań dyskredytujących zawód.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Uziębło, Etyka zawodowa w rachunkowości gwarancją
wiarygodności sprawozdań finansowych? Ocena pracowników księgowości, w: Decyzje finansowe
i inwestycyjne w gospodarce rynkowej. Nowe wyzwania i możliwości, red. A. Uziębło, CeDeWu, Warszawa
2011, s. 198, patrz szerzej Kodeks etyki dla zawodowych księgowych, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów,
Warszawa, 2010, s. 6-7 oraz s. 14-21.
Oprócz kompetencji zawodowych i profesjonalizmu Kodeks podkreśla konieczność
odpowiedniego postępowania, odpowiedzialności, uczciwości, niezależności. Cechy te mają
gwarantować właściwe wykonanie zawodu i być rękojmią dla osób opierających swoje
decyzje na sprawozdaniach finansowych zweryfikowanych przez biegłych rewidentów, na ich
opinii oraz raporcie.
3. Cel badania sprawozdań oraz wynik badania: opinia biegłego rewidenta
Cel badania sprawozdań finansowych jest określony przepisami prawa (tabela 2).
Natomiast elementem badania jest określenie istotności, ryzyka, metod badawczych; na
podstawie informacji o kondycji jednostki i jej wstępnej oceny, biegły rewident wyznacza
ryzyko badania, które wynika ze specyfiki badania 8.
6
Ibidem.
International Federation of Accountants, IFAC; Międzynarodowa Federacja Księgowych,
http://www.ifac.org/.
8
K. Świetla, E. Grabowska – Kaczmarczyk, Wpływ standaryzacji i harmonizacji rachunkowości na regulacje
polskie w zakresie badania sprawozdań finansowych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 21 (77),
Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2004, s. 227-228.
7
108
Tabela 2. Cel badania sprawozdań
Regulacja prawna
Ustawa o rachunkowości
Krajowy Standard Rewizji
Finansowej nr 1
Międzynarodowe Standardy
Rewizji Finansowej
Cel badania sprawozdania finansowego
- wyrażenie przez biegłego rewidenta pisemnej opinii wraz z raportem
o tym, czy sprawozdanie finansowe jest zgodne z zastosowanymi
zasadami (polityką) rachunkowości oraz czy rzetelnie i jasno
przedstawia sytuację majątkową i finansową, jak też wynik finansowy
badanej jednostki;
– wyrażenie przez biegłego rewidenta, czy sprawozdanie (jako całość)
oraz księgi rachunkowe (stanowiące podstawę jego sporządzenia) są
wolne od uchybień, polegających na zniekształceniu lub pominięciu
istotnych informacji dla czytelnika, a także czy informacje zawarte
w tym sprawozdaniu można uznać za wiarygodne (rzetelne, zgodne
z zasadami/polityką rachunkowości) i jasne;
- wyrażenie opinii przez biegłego rewidenta o tym, czy sprawozdanie
finansowe zostało sporządzone zgodnie z wymagającymi zastosowania
założeniami koncepcyjnymi sprawozdawczości finansowej (we
wszystkich istotnych aspektach).
Źródło: Ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości (Dz. U. z 2009 r. nr 152, poz. 1223), art. 65; Załączniki do
uchwały Nr 1608/38/2010 Krajowej Rady Biegłych Rewidentów z dnia 16 lutego 2010 r., Krajowy standard
rewizji finansowej nr 1, pkt. 10; Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej, MSRF 200 Cele i ogólne
zasady badania sprawozdań finansowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce – Zarząd Główny, Centralny
Ośrodek Doskonalenia Zawodowego oraz Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Poznań 2005, s. 208.
Jak wynika z tabeli podstawowym celem badania sprawozdania finansowego jest wyrażenie
opinii na temat sprawozdania finansowego.
Opinia natomiast jest najważniejszym produktem badania i według KSRF nr 1 9 „wyraża
ogólną ocenę biegłego rewidenta na temat informacji zawartych w sprawozdaniu finansowym
i wynika z dowodów badania zebranych w toku przeprowadzonego badania”.
Ten szczególny rodzaj atestu posiada ściśle określone elementy10:
a) tytuł („Opinia niezależnego biegłego rewidenta”, a w razie odmowy wyrażenia opinii
– „Stanowisko niezależnego biegłego rewidenta”) i określenie adresata opinii lub
stanowiska,
b) nazwę, określenie formy prawnej oraz siedziby jednostki, której sprawozdanie
finansowe było badane,
c) wstęp, (informacja o elementach sprawozdania, określenie daty, na którą sporządzono
bilans oraz okresu trwania roku obrotowego,
d) stwierdzenie, kto jest odpowiedzialny za sporządzenie sprawozdania finansowego oraz
za co odpowiedzialny jest biegły rewident,
e) uwaga, że kierownik jednostki oraz członkowie rady nadzorczej/innego organu
nadzorującego jednostki są zobowiązani do zapewnienia, aby sprawozdanie finansowe
oraz sprawozdanie z działalności spełniały wymagania przewidziane w ustawie
o rachunkowości,
f) określenie, zasad, według których przeprowadzono badanie,
g) opinię właściwą, precyzującą przyjęte do oceny kryteria (np. ustawa o rachunkowości
i wydane na jej podstawie przepisy wykonawcze lub MSR) i jednoznacznie
stwierdzającą, czy zbadane sprawozdanie finansowe, we wszystkich istotnych
aspektach:
9
Załącznik do uchwały Nr 1608/38/2010 Krajowej Rady Biegłych Rewidentów z dnia 16 lutego 2010 r.,
Krajowy standard rewizji finansowej nr 1, pkt. 65.
10
Załącznik do uchwały Nr 1608/38/2010…, op. cit., pkt. 72.
109
–
przedstawia rzetelnie i jasno informacje istotne dla oceny sytuacji majątkowej,
finansowej oraz wyniku finansowego jednostki, w tym także wskazujące
na poważne zagrożenia dla kontynuowania przez nią działalności,
– zostało sporządzone zgodnie z wymagającymi zastosowania zasadami (polityką)
rachunkowości, wynikającymi z:
– ustawy o rachunkowości i wydanych na jej podstawie przepisów
wykonawczych
lub
– MSR, a w zakresie nieuregulowanym przez MSR – z wymogami ustawy
o rachunkowości i wydanymi na jej podstawie przepisami wykonawczymi,
– zostało sporządzone na podstawie prawidłowo prowadzonych ksiąg
rachunkowych,
– jest zgodne z wpływającymi na treść sprawozdania finansowego przepisami
prawa, postanowieniami statutu lub umowy jednostki (pkt IV załączników do
standardu),
g) imię, nazwisko, numer w rejestrze i własnoręczny podpis kluczowego biegłego
rewidenta. Nie wyklucza to złożenia podpisu również przez inną osobę reprezentującą
podmiot uprawniony. W takim przypadku wymagane jest niebudzące wątpliwości
wskazanie kluczowego biegłego rewidenta,
h) nazwę i numer podmiotu uprawnionego,
i) siedzibę podmiotu uprawnionego i datę opinii.
W zależności od ujawnionych naruszeń przepisów, występujących ograniczeń badania oraz
ewentualnych zastrzeżeń, co do możliwości kontynuacji działalności przed jednostkę
wyróżnia się kilka rodzajów opinii11:
1. opinia bez zastrzeżeń,
2. opinia bez zastrzeżeń z dodatkowymi objaśnieniami,
3. opinia z zastrzeżeniami,
4. opinia z zastrzeżeniami z dodatkowymi objaśnieniami,
5. opinia negatywna,
6. odmowa wyrażenia opinii.
4. Ryzyko, niepewność, istotność badania
Termin „ryzyko” wielokrotnie utożsamiany jest z takimi określeniami, jak: możliwość
odniesienia obrażeń, narażanie się na stratę, ale i liczenie na szczęście. Słownikowe definicje
podają, że ryzyko to „przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, zależny od przypadku”12.
W dążeniu do konceptualizacji definicji ryzyka akcentuje się znaczenie takich jego
komponentów, jak:
- ewentualność poniesienia strat,
- wymiar i istotność możliwych strat,
- niepewność związaną z możliwością straty/zysku 13.
Ryzyko to także antycypowany skutek zagrożenia, ewentualność poniesienia strat
w związku z niepewnością, dotyczącą perspektywy jej uniknięcia lub prawdopodobieństwo
11
Patrz szerzej: Załącznik do uchwały Nr 1608/38/2010…, op. cit., pkt. 65-71.
S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Mały słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1969, s. 127.
13
J. B. Yates, E. R. Stone, The risk construct. [w:] Risk taking behavior, J.B. Yates (red.), Chichester: Wiley
1992, s. 3-25
12
110
niepożądanego następstwa o dającej się oszacować wielkości 14. Dążenie do zdefiniowania
ryzyka wiąże się z koniecznością rozważenia szeregu pojęć z nim związanych, takich jak:
niebezpieczeństwo – rozumiane jako zagrożenie o charakterze ogólnym,
obszar niepewności - nierozerwalnie związany z danym wydarzeniem,
prawdopodobieństwo – jako możliwość wystąpienia zdarzenia,
skutek – istotność efektów danego zdarzenia 15.
W powszechnym stosowaniu utożsamiane i stosowane zamiennie są pojęcia
niepewności i ryzyka. Jest to istotna nieprawidłowość. Wyjątkowo ważnym krokiem
w parcelacji ryzyka i niepewności była praca A.H. Willeta16 oraz późniejsze rozdzielenie
przez F. H. Knighta17 ryzyka jako dającej się wyrazić liczbowo niepewności oraz
niemierzalnej niepewności jako niepewności sensu stricte18. Niemniej nadal powszechna jest
praktyka definiowania ryzyka poprzez niepewność 19.
Samo słowo niepewność tłumaczyć można od angielskiego uncertainty, czyli brak
zdecydowanego przekonania o tym że tak było, jest lub będzie, co w odniesieniu do działania
oznacza – brak wiary (poglądu), iż wyznaczony sposób postępowania doprowadzi do celu 20.
Niepewność częstokroć definiowana jest poprzez niewiedzę 21.
Podsumowując można zatem stwierdzić, że ryzyko jest rezultatem podejmowania decyzji
dotyczących przyszłości, tymczasem niepewność wynika z dywergencji między informacją
niezbędną, a posiadaną22.
-
Odnosząc pojęcie ryzyka do badania sprawozdań finansowych można stwierdzić, że jest to
możliwość wyrażenia w wyniku badania przez biegłego rewidenta niewłaściwej opinii
w przypadku, gdy sprawozdanie finansowe zawiera istotne nieprawidłowości 23.
„Praktycznie nie jest możliwe ani potrzebne zbadanie wszystkich elementów składających się
na pozycje wykazane w sprawozdaniu finansowym. Pozwala to ograniczyć zakres badania,
zwiększa jednak ryzyko (tzw. ryzyko badania), że zbadane przez biegłego rewidenta
sprawozdanie finansowe będzie zawierać nie wykryte przez niego uchybienia (pominięte lub
14
N. Crockford, Risk management, Witherby & Co. Ltd., London 1991.
Y.Y. Chong, E. M. Brown, Zarządzanie ryzykiem projektu, Dom Wydawniczy ABC, Oficyna Ekonomiczna,
Kraków 2001, s. 57.
16
A. Willett, The Economic Theory of Risk Insurance, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1951,
s. 6. Tłumaczenie [za:] W. Janasz, K. Janasz, M. Prozorowicz (i in.), Determinanty innowacyjności
przedsiębiorstw, Wydawn. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2002. s. 92: „Ryzyko jest
zobiektywizowaną niepewnością wystąpienia niepożądanego zdarzenia. Ryzyko zmienia się wraz
z niepewnością, nie zaś ze stopniem prawdopodobieństwa”
17
F. H. Knight, Risk, Uncertainty, and Profit, MA: Hart, Schaffner & Marx; Houghton Mifflin Co. Boston,
1921, http://www.econlib.org/library/Knight/knRUP.html, Odczyt: 01.12.2011. Tłumaczenie własne: Istotnym
faktem jest, że ryzyko oznacza też ilość nadającą się do pomiaru (..). Będziemy zatem ograniczać termin
niepewność do przypadków typu niemierzalnego
18
M. Krupa. Ryzyko i niepewność w zarządzaniu firmą, Antykwa, Kraków 2002, s. 15.
19
„Niepewność (lub inaczej ryzyko) występuje wówczas, gdy istnieje więcej niż jeden możliwy wynik naszej
decyzji. W pewnym uproszczeniu można stwierdzić, ze im większe rozproszenie wyników tym większy stopień
niepewności.” Źródło: W. Samuelson, Ekonomia menedżerska , Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2009, s. 325.
20
S. Nahotko, Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, OPO, Bydgoszcz 1999, s. 79.
21
Hedging i nowoczesne usługi finansowe, M. Biegańska, A. Janc (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2001, s. 9.
22
S. Nahotko, Ryzyko ekonomiczne..., op. cit., s. 45.
23
Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej i Międzynarodowe Wskazówki dotyczące Praktyki Rewizji
Finansowej 2001, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2002, s. 712-713.
15
111
zniekształcone informacje),
sprawozdania”24.
powodujące
wprowadzenie
w
błąd
czytelnika
tego
Ryzyko badania jest iloczynem trzech części składowych: ryzyka nieodłącznego, ryzyka
kontroli oraz ryzyka przeoczenia.
Ryzyko nieodłączne (RN) to podatność salda lub grupy transakcji danego rodzaju na
nieprawidłowości, przy założeniu, że nie zastosowano odpowiedniej kontroli wewnętrznej; jest
ono skutkiem działania czynników związanych przede wszystkim z działalnością danej
jednostki (czynniki wewnętrzne) i z jej otoczeniem (czynniki zewnętrzne) 25. Z kolei ryzyko
kontroli (RK) jest związane ze skutecznością kontroli wewnętrznej. Obejmuje ono ryzyko, że
systemy księgowości i kontroli wewnętrznej nie zapobiegną powstawaniu nieprawidłowości
lub nie doprowadzą do wykrycia i poprawienia w odpowiednim czasie nieprawidłowości
dotyczących sald kont lub grup transakcji, które mogą być istotne osobno lub łącznie
z nieprawidłowościami innych sald lub grup transakcji 26. Bada się tu więc funkcjonowanie
kontroli, jej kompletność, dokładność. Ostatnie wymienione ryzyko, ryzyko przeoczenia
(RP) dotyczy bezpośrednio procedur stosowanych przez biegłego rewidenta. Jest to
najważniejsze ryzyko związane z tematem referatu, ryzyko, że zastosowane przez biegłego
rewidenta procedury badania wiarygodności nie doprowadzą do wykrycia
nieprawidłowości sald kont lub grup transakcji, które mogą być istotne osobno lub łącznie
z nieprawidłowościami innych sald lub grup transakcji 27. Wynika ono głównie
z zastosowania badań wyrywkowych (główna przyczyna to trudności z odpowiednim
określeniem wielkości próbki i wyborem elementów do tej próbki). Inne przyczyny to
możliwość wyboru przez biegłego rewidenta nieodpowiedniej procedury, niewłaściwe
przeprowadzenie badania czy błędna interpretacja wyników28.
Ryzyko nieodłączne i ryzyko kontroli różnią się od ryzyka przeoczenia faktem, że nie
istnieją niezależnie od badania sprawozdania finansowego. Mimo, że audytor nie ma
wpływu na ryzyko nieodłączne i ryzyko kontroli, może on dokonywać ich oszacowania
i zaplanować procedury badania wiarygodności. Wykorzystywane są w tym celu metody
statystyczne (próbkowanie) 29. Związki zachodzące między składnikami ryzyka badania
przedstawia Załącznik nr 1 do krajowego standardu rewizji finansowej nr 1, wskazuje on
m.in., że „ryzyko przeoczenia jest odwrotnie proporcjonalne do wypadkowej ryzyka
nieodłącznego i ryzyka kontroli”30.
W praktyce całkowita eliminacja ryzyka badania jest niemożliwa - nie jest możliwe
wykrycie wszystkich nieprawidłowości. W przypadku gdy nie są one istotne, ich ustalenie
byłoby nieracjonalne chociażby ze względu na koszty badania niewspółmierne do
stwierdzonych uchybień31. W tym miejscu pojawia się problem istotności oraz ustalenie, jakie
nieprawidłowości sprawozdania finansowego mogą pozostać nieskorygowane.
Zgodnie ze standardami rewizji finansowej, istotność określa granice, do których
stwierdzone uchybienia mogą bez szkody dla jakości sprawozdania finansowego
i prawidłowości stanowiących podstawę jego sporządzenia ksiąg rachunkowych nie być
korygowane, gdyż zaniechanie takich korekt nie spowoduje wprowadzenia w błąd czytelnika
24
Uchwała nr 1608/38/2010 Krajowej Izby Biegłych Rewidentów, op. cit., załącznik 1 – Krajowy standard
rewizji finansowej nr 1 „Ogólne zasady badania sprawozdań finansowych”, punkt 16, s. 8.
25
Patrz szerzej Krajowy standard rewizji finansowej nr 1, op. cit.
26
Ibidem.
27
Ibidem.
28
Ibidem.
29
Z. Fedak: Metody i technika rewizji sprawozdań finansowych, op. cit., s. 209 – 287.
30
Załącznik nr 1 do krajowego standardu rewizji finansowej nr 1, op. cit.
31
J. Pfaff, Wpływ rewizji finansowej na wiarygodność sprawozdania finansowego, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2007, s. 137.
112
sprawozdania finansowego32. Istotność może być mierzona np. relacją do sumy bilansowej,
sumy przychodów, kapitału własnego i odnosić się do sprawozdania finansowego jako całości
bądź jego poszczególnych pozycji lub ich grup33.
Tabela 3. Rodzaje istotności – charakterystyka
Istotność
Ogólna
Cząstkowa
Charakterystyka
graniczna wielkość błędów przyjęta przez biegłego rewidenta dla uznania sprawozdania
finansowego za prawidłowe, bez domagania się jego zmiany i poprawek
dopuszczalny błąd dla salda, konta lub grupy jednorodnych operacji, które biegły rewident
może akceptować, uznając – mimo błędu – że uzyskany wynik badania pozwoli na
osiągnięcie celu badania, a wiarygodność pozycji nie została podważona
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Dudek: Badanie ksiąg rachunkowych, „Rachunkowość” nr 3/1998.
Dokonując podziału istotności ogólnej na istotności cząstkowe, można zastosować dwie
metody34.
Po zdefiniowaniu pojęć ryzyka, niepewności i istotności można określić zasady badań
statystycznych stosowanych przez biegłego rewidenta, na przykładzie badania pełnego
i wyrywkowego.
5. Badanie pełne i badanie wyrywkowe
Celem badania statystycznego jest na ogół poznanie rozkładu interesującej cechy w populacji
generalnej oraz uzyskanie informacji o wartości parametrów tego rozkładu. To właśnie cel
i zakres badania warunkuje zastosowanie określonej metody badawczej35.
W praktyce wyróżnia się dwa fundamentalne rodzaje badań statystycznych: badanie pełne
(całkowite, wyczerpujące) oraz badanie niepełne (częściowe, wyrywkowe)36. Jak podkreśla
E. Nowak zarówno badanie wstępne, jak i niepełne składa się z czterech etapów:
programowanie badania, obserwacji statystycznej, opracowania i prezentacji wyników
badania oraz analizy statystycznej (wnioskowania statystycznego)37.
Programowanie badania to wszystkie procedury mające na celu skonstruowanie planu
badania. Wyróżnić można kolejno następujące po sobie elementy:
- wyszczególnienie celu badania – jako etap pozwalający na zebranie koniecznych do
osiągnięcia zamierzonego celu informacji, równolegle przeciwdziałający nadmiarowi danych;
- zdefiniowanie przedmiotu badania statystycznego - czyli określenie zbiorowości
statystycznej pod względem rzeczowym, przestrzennym i czasowym;
- charakterystykę zakresu badania – element wskazujący, który zbiór jednostek znajdzie
się w zbiorowości oraz istotne cechy statystyczne, za pomocą których jednostki będą one
opisywane;
- dobór metody badania – pełne czy częściowe.
32
Krajowy standard rewizji finansowej nr 1, op. cit. s. 19 i nast.
Ibidem.
34
Te ważne zagadnienia opisuje szczegółowo m.in. Pfaff J., Wpływ rewizji finansowej na wiarygodność
sprawozdania finansowego, op. cit., s. 140 i nast.
35
Chodzi tu nie tylko o możliwości finansowe, lecz także techniczne.
36
Zob. M. Sobczyk Statystyka, PWN, Warszawa 1996, s. 10-11.
37
Zob. E. Nowak Metodyka wyrywkowego badania statystycznego dokumentacji księgowej w rewizji finansowej,
Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej nr 29, Warszawa 1994.
33
113
Finalną fazą jest analiza statystyczna. Jej fundamentem jest opis badanej zbiorowości.
Jeżeli jednak istotą podlegającą badaniu jest próbka, wtedy rezultaty jej badania mogą być
uogólniane na całą zbiorowość, przy zachowaniu zasad wymienionych poniżej.
5.1. Badanie pełne
Badanie pełne i wyrywkowe to fundamentalne rodzaje badań statystycznych (schemat 1).
Schemat 1. Rodzaje badania sprawozdań finansowych
a
Wszystkie elementy wchodzące w skład zbiorowości mają równą szansę na wybór do próby (badanie
reprezentatywne).
b
Dobór na podstawie doświadczenia biegłego rewidenta, wyniki badania dotyczą tylko pozycji zbadanych
(np. w ten sposób badane są pozycje nietypowe).
Źródło: A. Uziębło, Rynek usług audytorskich w procesie kształtowania zachowań podmiotów gospodarczych
w skali mikro- i mezoekonomicznej”; praca doktorska, Uniwersytet Gdański, Sopot, 2005, s. 81, na podstawie:
Z. Fedak Metody i technika rewizji..., op. cit., s. 209-211; Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej…,
op. cit., s. 703.
Badanie pełne ma charakter całkowitej kontroli ogółu pozycji, dokumentów lub zapisów.
Badanie tą metodą jest rzadko stosowane do badań zgodności. Daje najdokładniejsze
rezultaty, jednakże znacznie podnosi koszty i wydłuża czas przeprowadzanego badania. Jego
stosowanie jest najkorzystniejsze, gdy badany zbiór obejmuje małą ilość pozycji o wysokiej
wartości38.
5.2. Badanie wyrywkowe
Podczas wykonywania zadań audytowych biegły rewident niejednokrotnie musi badać
bardzo duże zbiory danych. Jednak ze względu na ograniczony czas badania, pracochłonność,
liczbę osób zaangażowanych do poszczególnych czynności staje się to niemożliwe. Dlatego
też ogromne znaczenie w takim przypadku odgrywają badania wyrywkowe, które „pozwalają
na ograniczenie czasu audytu i na podjęcie z wystarczającą pewnością decyzji co do
poprawności badanego obszaru”39.
Podczas badań wyrywkowych wykorzystuje się zarówno wybór celowy 40, jak
i losowy próby (tzw. próbkowanie audytowe).
38
Z. Fedak, Metody i techniki rewizji sprawozdań finansowych, op. cit., s. 212.
Zob. System rachunkowości wspomaganej komputerem, pr. zbior. pod red. I. Dziedziczaka,
J. Stępniewskiego, SKwP, Warszawa 1999, s.171.
40
W nomenklaturze NIK wybór celowy określa się także mianem tendencyjnego doboru próby.
39
114
Niestety badania pełne i częściowe mogą być obciążone różnego rodzaju błędami. Jak
podkreśla R. Zasępa, wynikają one najczęściej z niedostatecznego przygotowania badania lub
pojawiają się podczas zbierania czy opracowywania danych. Jednak, jak wskazuje ten autor,
„wymienione przyczyny są źródłami błędów nielosowych i mogą być w mniejszym lub
większym stopniu wyeliminowane”41. Według Z. Hellwiga „z badaniami częściowymi wiąże
się jeszcze jeden rodzaj błędów: błędy losowe”, polegające na tym, iż na podstawie próbki
wyciąga się wnioski dotyczące całej populacji. Jednak pomimo błędów w praktyce
najczęściej wykorzystywane są właśnie badania wyrywkowe42.
W badaniu wyrywkowym procedury badania wiarygodności lub kontroli stosuje się do
zbiorowości mniejszej niż 100%; ten sposób badania w audycie jest stosowany, gdy
zbiorowość obejmuje dużą liczbę danych, głównie pozycje typowe lub gdy inne metody
i procedury nie dostarczają właściwych dowodów badania. Wyniki procedur zastosowanych
w ramach badania wyrywkowego są często ekstrapolowane na cały badany zbiór. W ramach
badań wyrywkowych, ze względu na sposób wyboru próbki można wyróżnić43:
a. wybór próbki metodami statystycznymi44,
b. wybór próbki metodami z pogranicza statystyki, tzw. formalny wybór próbki45,
c. nieformalny wybór próbki46.
Badania wyrywkowe nie dotyczą wszystkich etapów pracy biegłego rewidenta (np.
badanie analityczne). Są jednak wręcz niezbędne przy ocenie kontroli wewnętrznej, przy
sprawdzeniu, czy działa określona procedura kontroli. Każdy błąd jest tutaj równoważny,
wskazuje bowiem na niedociągnięcia tej kontroli. Badania wyrywkowe są także niezastąpione
przy rewizji dokumentacji finansowej, pozwalając na zebranie wiarygodnych dowodów,
umożliwiających wydanie opinii (zwłaszcza w zakresie kontroli inwentaryzacji, zgodności
arytmetycznej dokumentów). Schemat 2 przedstawia rodzaje badań wyrywkowych
w procedurze rewizyjnej.
Badania wyrywkowe dzielą się na dokonywane na podstawie celowego wyboru próbki oraz
metody statystyczne (z pogranicza statystyki) 47.
6. Dobór celowy i losowy próbki
6.1. Dobór celowy próbki
Wybór celowy próbki polega na określeniu przez audytora na podstawie zawodowego
doświadczenia i dotychczasowych wyników audytu kryteriów wyboru jednostek do badania.
Dobór celowy polega na wyborze do próbki elementów według z góry ustalonych
kryteriów. Badanie wyłącznie metodą wyboru celowego jest wskazane, gdy zbiorowość
obejmuje:
- operacje nietypowe lub wielkości szacunkowe (mało jednorodne),
41
Zob. R. Zasępa Metoda reprezentacyjna, PWE, Warszawa 1976, s. 271.
Zob. Z. Hellwig Elementy rachunku prawdopodobieństwa i statystyki matematycznej, Warszawa 1975, s. 188.
43
Rewizja sprawozdań finansowych, red. D. Krzywda, SKwP, Warszawa 2005, s. 101-102.
44
Patrz dobór losowy próbki; cecha charakterystyczna: wybór przez losowanie oraz możliwość ekstrapolacji
wyników na cały poddawany badaniu zbiór.
45
Stosowany, gdy próbkowanie odbywa się w sposób sformalizowany, ale mniej rygorystyczny niż wynikający
z zasad statystyki. Uzyskane wyniki badania są najczęściej oceniane w sposób oparty na intuicji i doświadczeniu
biegłego rewidenta.
46
Patrz dobór celowy próbki.
42
47
Z. Fedak Metody i technika…, op .cit. s. 210.
115
- ilościowo niewielką liczbę danych, kwotowo znaczących, a dodatkowo
można zaufać systemowi kontroli wewnętrznej, a przegląd analityczny dostarcza dowody
badania dotyczące poważnego odsetka zbiorowości48.
Schemat 2. Rodzaje badań wyrywkowych w procedurze rewizyjnej
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Z. Fedak Metody i technika..., op. cit., s. 104.
Oparcie się na poglądach i osądzie biegłego rewidenta z jednej strony budzi wątpliwości (brak
precyzji w doborze, możliwość przeoczenia istotnych pozycji czy wybrania do próby
wielkości nieistotnych), z drugiej - pozwala na przeprowadzenie badania w sytuacjach
nietypowych, niestandardowych, budzących wątpliwości co do ich prawidłowości.
Przeciwieństwem doboru celowego jest dobór losowy próbki.
6.2. Dobór losowy próbki
Dobór losowy próby opiera się na przypadku losowym, decydującym, która jednostka
zostanie wybrana z listy badanej populacji, gdzie wszystkie jednostki danej populacji mogą
się znaleźć w próbie z tym samym, znanym prawdopodobieństwem49. Wyboru próby
dokonuje się więc w sposób probabilistyczny, czyli tak, że dla każdej jednostki populacji
generalnej można obliczyć dodatnie prawdopodobieństwo dostania się do próby oraz dla
każdego zespołu jednostek populacji generalnej można ustalić prawdopodobieństwo, że
48
49
Z. Fedak Metody i technika…, op .cit. s. 213.
Z. Kędzior, Badania marketingowe w praktyce, PWE, Warszawa 2007, s. 102.
116
w całości znajdzie się on w próbie 50. Uwzględniając, czy jednostka po losowaniu do próby
może brać udział w dalszym losowaniu, wyróżnia się losowanie zależne (brak udziału)
i niezależne (udział).
Badanie metodami statystycznymi (z pogranicza statystyki) jest uzasadnione w przypadku,
gdy zbiorowość obejmuje51:
- ilościowo dużą liczbę danych nieznaczących kwotowo,
- głównie operacje typowe, oraz
gdy przegląd analityczny nie dostarcza wystarczających dowodów badania.
Wykorzystanie metod statystycznych w trakcie badania sprawozdań finansowych, choć
niezbędne, nie pozwala jednak zrealizować wszystkich celów badania sprawozdania
finansowego. Za ich pomocą nie można np. zweryfikować kompletności zapisów księgowych
czy kompletności dokumentów. W związku z tym biegły rewident (a także inne osoby
zajmujące się szeroko rozumianą kontrolą) nie mogą dać gwarancji, że zostały wykryte
wszystkie błędy czy oszustwa; nie zostały bowiem sprawdzone wszystkie pozycje, w których
takie zjawiska mogłyby wystąpić. Nawet jednak, gdyby audytor zbadał całą zbiorowość, nie
można mieć całkowitej pewności o prawidłowości ksiąg rachunkowych i sporządzonych na
ich podstawie sprawozdań finansowych – nadal istnieje ryzyko, że błąd nie zostanie
zauważony (ryzyko przeoczenia). Biegły rewident powinien zatem dokładnie ustalić zakres
i wielkość próbki.
7. Podsumowanie
Zastosowanie metod statystycznych w trakcie badania sprawozdania finansowego
pozwala zminimalizować ryzyko wydania błędnej opinii o przedsiębiorstwie, czyli daje
użytkownikom tego sprawozdania gwarancję wiarygodnej informacji. Należy jednak
pamiętać, ze całkowita eliminacja ryzyka jest niemożliwa, w związku z czym zawsze istnieje
ryzyko podjęcia błędnej decyzji na podstawie zbadanego sprawozdania finansowego.
Związane jest to z przyjętą przez rewidenta istotnością badania, ale także z jego znajomością
metod wyboru i badania próbki.
Literatura
Chong Y.Y., Brown E. M., Zarządzanie ryzykiem projektu, Dom Wydawniczy ABC, Oficyna
Ekonomiczna, Kraków 2001.
2. Crockford N., Risk management, Witherby & Co. Ltd., London 1991.
3. Dudek J.: Badanie ksiąg rachunkowych, „Rachunkowość” nr 3/1998.
4. Fedak Z., Metody i technika rewizji sprawozdań finansowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce,
Warszawa 1998.
5. Hedging i nowoczesne usługi finansowe, Biegańska M., Janc A. (red.), Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001.
6. Hellwig Z. Elementy rachunku prawdopodobieństwa i statystyki matematycznej, Warszawa 1975.
7. Kędzior Z., Badania marketingowe w praktyce, PWE, Warszawa 2007.
8. Knight F. H., Risk, Uncertainty, and Profit, MA: Hart, Schaffner & Marx; Houghton Mifflin Co.
Boston, 1921, http://www.econlib.org/library/Knight/knRUP.html, Odczyt: 01.12.2011.
9. Krajowy standard rewizji finansowej nr 1, załącznik do uchwały Nr 1608/38/2010 Krajowej Rady
Biegłych Rewidentów z dnia 16 lutego 2010 r.
10. Kodeks etyki dla zawodowych księgowych (2010), Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa.
11. Krupa M., Ryzyko i niepewność w zarządzaniu firmą, Antykwa, Kraków 2002.
12. Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce – Zarząd
Główny Centralny Ośrodek Doskonalenia Zawodowego oraz Krajowa Izba Biegłych Rewidentów,
Poznań 2005.
1.
50
51
R. Zasępa Metoda reprezentacyjna, op. cit., s. 17.
Z. Fedak Metody i technika..., op. cit. s.. 213.
117
13. Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej i Międzynarodowe Wskazówki dotyczące Praktyki
Rewizji Finansowej 2001, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2002.
14. Nahotko S., Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, OPO, Bydgoszcz 1999.
15. Nowak E. Metodyka wyrywkowego badania statystycznego dokumentacji księgowej w rewizji
finansowej, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej nr 29, Warszawa 1994.
16. Pfaff J., Wpływ rewizji finansowej na wiarygodność sprawozdania finansowego, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2007.
17. Rewizja sprawozdań finansowych, red. D. Krzywda, SKwP, Warszawa 2005.
18. Samuelson W., Ekonomia menedżerska, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
19. Skorupka S., Auderska H., Łempicka Z., Mały słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1969.
20. Sobczyk M. Statystyka, PWN, Warszawa 1996.
21. System rachunkowości wspomaganej komputerem, pr. zbior. pod red. Dziedziczaka I.,
Stępniewskiego J., SKwP, Warszawa 1999.
22. Świetla K., Grabowska – Kaczmarczyk E., Wpływ standaryzacji i harmonizacji rachunkowości na
regulacje polskie w zakresie badania sprawozdań finansowych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości,
tom 21 (77), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2004.
23. Uchwała Krajowej Izby Biegłych Rewidentów nr 4249/60/2011 z dnia 13 czerwca 2011r. w sprawie
etyki zawodowej biegłych rewidentów.
24. Ustawa z dnia 7.05.2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do
badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym, Dz. U. z 2009 r. nr 77, poz. 649.
25. Ustawa z dnia 29.09.1994 o rachunkowości, Dz. U. z 2009r., nr 152, poz. 1223.
26. Uziębło A., Etyka zawodowa w rachunkowości gwarancją wiarygodności sprawozdań finansowych? ocena pracowników księgowości, w: Decyzje finansowe i inwestycyjne w gospodarce rynkowej. Nowe
wyzwania i możliwości, red. Uziębło A., CeDeWu, Warszawa 2011.
27. Uziębło A., Rynek usług audytorskich w procesie kształtowania zachowań podmiotów gospodarczych
w skali mikro- i mezoekonomicznej”; praca doktorska, Uniwersytet Gdański, Sopot, 2005.
28. Willett, The Economic Theory of Risk Insurance, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1951.
29. Yates J. B., Stone E. R., The risk construct. [w:] Risk taking behavior, Yates J.B. (red.), Chichester:
Wiley 1992.
30. Zasępa R., Metoda reprezentacyjna, PWE, Warszawa 1976.
www.kibr.org
http://www.ifac.org/
http://www.econlib.org/library/Knight/knRUP.html
118
Agata Ucka
Joanna Woźniak
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości „Rachmistrz”
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
„BYĆ, CZY MIEĆ” – PYTANIE O ETYKĘ W RACHUNKOWOŚCI
1. Wstęp
Wartości etyczne budują podstawę funkcjonowania cywilizowanych społeczeństw bez
której nie mogłyby one istnieć. Każdy księgowy na pewno nie raz stawiał sobie pytania:
„Co jest głównym celem mojej pracy – „Być”, czy może „mieć”, do czego tak naprawdę
dążę”?
Po stronie „mieć” znajdują się korzyści majątkowe, bogactwo, sukces zawodowy,
uznanie szefa, czy też awans uzyskany za wszelką cenę, nawet poprzez oszustwo. Po stronie
„być” umieszczone zostały wartości takie jak: uczciwość, etyczność oraz życie w zgodzie
z przepisami prawa. Celem niniejszego artykułu jest pokazanie, że wartości te również mogą
być składową sukcesu. Przeanalizowane zostały motywy postępowania księgowych
opowiadających się za stanowiskiem „mieć” oraz przedstawione zostały korzyści wynikające
ze stawania po stronie „być”, a także sposoby propagowania etycznego zachowania.
Chociaż etyka w rachunkowości buduje społeczne zaufanie do zawodu księgowego
i biegłego rewidenta to zdaje się być dzisiaj niedoceniana. Zatem pytanie o rolę etyki
w rachunkowości i sprawozdawczości finansowej jest konieczne w budowaniu uczciwego
świata biznesu.
2. Stanowisko pierwsze - „Chcę MIEĆ, nie ważne jakie będą tego konsekwencje”
Dążenie do posiadania w pewnym sensie jest jednym z naturalnych ludzkich zachowań,
które nadają sens naszemu życiu. To oczywiste, że chcemy coś osiągnąć, znaleźć jak
najlepszą pracę z zadowalającymi nas zarobkami, mieć środki finansowe na zbudowanie
domu, zakup wymarzonego samochodu, czy też coroczny wyjazd z rodziną na zagraniczne
wakacje.
Ogólna konsumpcja w krajach europejskich w znacznym stopniu przekracza
zapotrzebowanie ludności tych krajów. To za jej przyczyną powstaje problem nieetycznego
zachowania, który przejawia się zagubieniem wartości oraz „kultem przedmiotu pieniądza”.
Człowiek współczesny przyjmuje postawę hedonistyczną, nastawiając się na konsumpcyjny
model życia w przyjemności1. Zaspokojenie chęci posiadania wymaga niemałych pieniędzy.
W tym miejscu pojawia się dylemat księgowych. Osoby wykonujące ten zawód każdego dnia
są poddawane „próbom charakteru” stojąc przed wyborem jak postąpić. Przecież mają one
możliwości „manipulowania” sprawozdaniami finansowymi przedsiębiorstwa w którym
pracują, lub dokonania innego ”drobnego wykroczenia”. Uważają, że jeżeli zrobią coś, co nie
do końca jest zgodne ze sztuką księgowych to przecież nic złego się nie stanie 2, nikt na tym
nie ucierpi, a oni mogą na tym zyskać. Istnieją nawet ogólnie przyjęte zwroty, które
potwierdzają fakt, że przy prowadzeniu biznesu nie ma miejsca na etyczne zachowania.
1
M. Białka, Rozważania na temat człowieka XXI wieku, http://www.brzesko.ws/_brzesko/
documents/mb_byc_czy_miec.asp, 7 kwietnia 2012.
2
R. Wawrowski, Czy etyka się opłaca, http://www.skwp.poznan.pl/stowarzyszenie/czy-etyka-sie-oplaca,
7 kwietnia 2012.
119
Niektóre z nich to: „pierwszy milion trzeba ukraść”, czy „zysk jest najważniejszy”. Myślenie
w taki sposób jest bardzo niebezpieczne, daje bowiem przyzwolenie na nieetyczne
postępowanie, które odbiega od ogólnie przyjętych norm i wartości. Jeżeli prowadzenie
biznesu nie ma punktów wspólnych z etycznym zachowaniem, dochodzi do różnego rodzaju
nadużyć i wykroczeń. Powszechniejsze staje się lekceważenie przepisów i łamanie prawa.
Mówiąc krótko - w nieodpowiedni sposób rozwiązuje się dylematy moralno-etyczne, którymi
wypełniony jest współczesny świat 3.
W celu przeanalizowania motywów nieetycznych działań, przyjrzyjmy się bliżej pracy
osób zawodowo zajmujących się rachunkowością. Księgowi codziennie otrzymują faktury
dokumentujące różnorakie operacje gospodarcze. Zdarzenia te powinny zostać prawidłowo
ujęte w księgach rachunkowych. Każdy z wpisów księgowych w pewnym stopniu wpływa na
kształt sprawozdania finansowego. Sprawozdanie to bardzo ważny dokument przedstawiający
kondycję finansową przedsiębiorstwa, jego analiza ma służyć celom informacyjnym,
podatkowym, czy też statystycznym4.
Księgowi, których kusi nieetyczne zachowanie myślą „krótkodystansowo”, ulegają
pozorom, że coś zyskują i nie zważają na możliwość powstania późniejszych, przykrych
konsekwencji. Faktycznie, jest tak, że w wyniku „przekłamanych księgowań” można uzyskać
bardzo dobry wynik finansowy firmy, dzięki któremu na przykład pracownicy i zarząd
otrzymują wysokie premie, a akcjonariusze dywidendy. Kolejną „korzyścią” z nieetycznego
księgowania jest oszczędność na podatkach. Jeżeli księgowi „w odpowiedni sposób będą
zarządzać podatkami” to przedsiębiorstwo nie będzie musiało ponosić wysokich kosztów
związanych z regulowaniem zobowiązań wobec Urzędu Skarbowego, a środki pieniężne
„zaoszczędzone w ten sposób” mogą oni wykorzystać w innym celu. Dzięki takim działaniom
zarząd oraz wszyscy pracownicy firmy są zadowoleni i szczęśliwi. Szczęście to jest jednak
pozorne i krótkotrwałe. Wystarczy popatrzeć z zewnątrz na sytuację kraju, w którym
mieszkamy, na wadliwe działanie systemu służby zdrowia, na dziurawe drogi, czy też brak
środków pieniężnych na sfinansowanie edukacji. Co, jako pierwsze przychodzi nam wtedy na
myśl? Oczywiście żal do polityków, przecież to ich wina, że w kraju na nic nie ma pieniędzy.
Uważamy ich za oszustów, którzy nic tylko zdzierają z nas podatki, a nie chcą dać nic
w zamian, przez co żyjemy w tak trudnych warunkach. Zastanówmy się jednak, czy aby na
pewno poprzez opowiadanie się za stanowiskiem „mieć” nie przyczyniliśmy się do takiego
stanu rzeczy. To prawda, że system polityczny w naszym kraju nie jest idealny, a sposób
zarządzania pieniędzmi publicznymi pozostawia wiele do życzenia. Zauważmy jednak, że
poprzez wykazywanie w dokumentacji błędnych księgowań, manipulowanie wynikiem
przedsiębiorstwa, czy też ukrywanie przychodów w celu zapłaty niższych podatków
przyczyniamy się do złej sytuacji finansowej państwa. Pojedynczy księgowi poprzez swoje
„przekręty” uszczuplają publiczny budżet jedynie na kilkaset złotych, nie powodują oni
zapaści kondycji finansowej państwa, lecz jeżeli osób postępujących w taki sposób jest
o wiele więcej to w budżecie państwowym zaczyna brakować wystarczającej ilości
funduszy5.
Aby zobrazować poważne konsekwencje nawet drobnych oszustw księgowych,
pragniemy przytoczyć pewien przykład. Proszę sobie wyobrazić, że posiadają państwo
elegancką, kosztowną sukienkę. Kiedy w materiale pojawi się drobna dziurka jest nam bardzo
przykro, lecz ubieramy taką sukienkę z nadzieja, że defekt zostanie niezauważony. Jednakże
kiedy w materiale jest więcej takich drobnych dziurek, kreacja nie nadaje się do dalszego
użytku. Często małe uszkodzenie przeradza się w większe, bardziej istotne, co oznacza, że
3
T. Piecuch, Poglądy przedsiębiorców na wybrane etyczne problemy ich działalności– raport z badań, Problemy
zarządzania 2008, nr 2, s.115
4
R. Wawrowski, Czy etyka…, op. cit., 7 kwietnia 2012.
5
Ibidem, 7 kwietnia 2012.
120
jeżeli chcemy uratować naszą kreację to musimy ponieść dodatkowe koszty na jej naprawę.
Teraz proszę wyobrazić sobie, że ta elegancka sukienka to budżet państwa, a drobne dziurki
to skutki nieetycznego działania księgowych. Jak wspomniano w powyższym przykładzie
z pojedynczych defektów tworzy się ogromna dziura budżetowa i wtedy trzeba wydawać
dodatkowe pieniądze na walkę z nieuczciwością.
Należy więc pamiętać, że przesadne traktowanie pieniędzy jako głównego celu na
szeroką skalę być może przynosi krótkotrwałe korzyści majątkowe, które okupione są
jednakże poważnymi konsekwencjami prowadzącymi nawet do zapaści finansowej kraju.
3. Przyczyny nieetycznego zachowania
Fałszowanie sprawozdań finansowych to zjawisko globalne. Globalizacja
zdeterminowała wszystkie dziedziny życia. Znacząco wpłynęła na zmiany w funkcjonowaniu
przedsiębiorstw na całym świecie. Ostatni wiek przyniósł ze sobą ujawnienie wielu
spektakularnych oszustw finansowych bazujących na tzw. kreatywnej rachunkowości, która
więcej wspólnego miała z zakłamaniem niż z kreatywnością. Oszustwa amerykańskiej spółki
WorldCom, niemieckiego Comorad’u czy portugalskiego rządu zaniżającego poziom deficytu
budżetowego wskazują na problem o wymiarze światowym6.
Co jest tak kuszące w stosowaniu nieetycznych praktyk księgowych? Proces
zajmowania się rachunkowością w każdym przedsiębiorstwie kończy się sporządzeniem
sprawozdania finansowego. Zarządowi zależy na tym, aby prezentowało ono firmę w jak
najlepszym świetle, gdyż z niego właśnie korzystają zazwyczaj inwestorzy podczas
dokonywania decyzji inwestycyjnych.
Wśród głównych przyczyn stosowania negatywnych praktyk znajdują się m. in.:
 chęć zwiększenia zysku i ukrycia strat,
 wykorzystywanie zniekształconych wskaźników analizy finansowej w celu bardziej
korzystnej interpretacji wyników firmy,
 ukrywanie ryzyka finansowego,
 przekonywanie banków i innych pożyczkodawców, a także kontrahentów
i akcjonariuszy o własnej wypłacalności i wiarygodności7.
Innymi przyczynami mogą być:
 pokusa zdobycia szybkiego i łatwego pieniądza, bez myślenia o konsekwencjach,
 nadzieja, że wszelkie wykroczenia i oszustwa pozostaną niezauważone,
 brak odwagi, aby przeciwstawić się wyższemu kierownictwu, które oczekuje
nieetycznego zachowania
 strach w przypadku, gdy pracownicy sprzeciwiając się szefowi mogą stracić pracę,
a wraz z nią jedyne źródło utrzymania.
Manipulowanie danymi prezentowanymi w sprawozdaniu finansowym może wydawać
się korzystne, również dla akcjonariuszy, gdyż lepsze wyniki firmy gwarantują bardziej
ugruntowaną pozycję na rynku, czyli większe i pewniejsze zyski. Korzyści te są jednak
krótkoterminowe, a konsekwencje ich praktykowania mogą doprowadzić firmę nawet do
bankructwa.
Etyczne postępowanie w pracy księgowych wiąże się z posiadaniem odpowiedniej
wiedzy. Jednakże czasem pomimo posiadania odpowiednich kwalifikacji mogą występować
trudności natury etycznej. Może mieć to miejsce w międzynarodowych przedsiębiorstwach,
które skupiają w sobie różne narodowości, a co za tym idzie różne sposoby interpretowania
6
7
M. Kutera, A. Hołda, S. T. Surdykowska, Oszustwa księgowe : teoria i praktyka, Difin, Warszawa 2006, s. 20.
H.M. Shilit, Financial Shenanigans, McGraw Hill, New York 1993, s.8
121
zasad etyki. Globalizacja w prowadzeniu biznesu niesie ze sobą nie tylko problemy
o charakterze technicznym, ale również etycznym.
Trudno nazwać rachunkowość dyscypliną wyłącznie techniczną. Obejmuje ona również
proces decyzyjny, który budzi spory dotyczące tego, co ewidencjonować i w jaki sposób
wyceniać ujęte operacje. Trudności te i różnice pojawiają się w wymiarze krajowych
i międzynarodowych standardów dotyczących rachunkowości, a także w kontekście
odrębnych narodowości, które mogą wyznawać różne zasady. Trudno bowiem stworzyć
uniwersalny system uznawania i wyceny aktywów oraz pasywów w oderwaniu od gospodarki
danego kraju, jego kultury, środowiska politycznego i specyfiki prowadzenia biznesu8.
Ze względu na prowadzenie biznesu w wielokulturowym środowisku może pojawić się
pytanie o uniwersalność zasad etycznych na tle całego świata. Poddanie w wątpliwość
globalności podstawowych reguł etyki sprawia, że nie poświęca się wystarczającej uwagi tej
kwestii. Trudno oceniać pod względem etycznym zasady wyceny aktywów i pasywów. Każda
z nich może być akceptowana pod względem moralnym, o ile doprowadza do przedstawienia
stanu faktycznego majątku i finansów jednostki. Jednak w każdej kulturze kradzież
i kłamstwo, a zatem pośrednio i oszustwo finansowe jest zjawiskiem negatywnym
i niemoralnym. Zatem śmiało można powiedzieć, że zachowanie etyczne wynikające po
pierwsze z powszechnych zasad moralnych, a po drugie z przestrzegania krajowych norm
społecznych oraz stanowionego prawa jest uniwersalne.
O ile z etycznego punktu widzenia łatwo o krytykę oszustw, o tyle pytanie o ich
opłacalność nie jest już tak oczywiste. Silny aparat nadzoru czy kary nakładane na firmy
wydają się być skutecznym sposobem zwalczania złych manier w prowadzeniu
rachunkowości. Nasuwa się jednak pytanie o ich zasadność, w przypadku, kiedy pomimo
świadomości grożącej księgowemu kary, decyduje się on złamać prawo, gdyż korzyści jakie
z tego płyną wykraczają poza wymiar tej kary.
Oprócz oczywistych kar w wymiarze pieniężnym i pozbawienia wolności określonych
przez polskie prawodawstwo pojawiają się trudne w wycenie skutki pośrednie. Ewentualna
opłacalność oszustw księgowych może być niemożliwa do oszacowania, zwłaszcza
w przypadku ujawnienia nadużyć i przestępstw. Straty związane z utratą zaufania klientów do
marki firmy mogą okazać się dalece przewyższające „podretuszowane” wyniki finansowe.
4. Stanowisko drugie – „Warto BYĆ etycznym – to wszystkim się opłaca”
„Niekontrolowana chęć posiadania” łączy się z drastycznymi konsekwencjami,
o których wspomniano wcześniej. Księgowy który chce coś w życiu osiągnąć nie może
pozwolić sobie na zachowania, których konsekwencją mogłaby być utrata zaufania klientów.
By móc posiadać, nie można kierować się ślepą chęcią zdobycia majątku, lecz trzeba umieć
mądrze wybierać oraz brać pełną odpowiedzialność za swoje czyny. Maksymą filozoficzną
Kartezjusza było hasło: „Cogito ergo sum" - myślę, więc jestem. Osoby zajmujące się
rachunkowością w życiu zawodowym powinny kierować się tymi słowami. Mądry księgowy
to ten, który ocenia dostępne rozwiązania, następnie po ich przeanalizowaniu podejmuje
słuszną decyzję. Czasem wymaga to od niego silnego charakteru, lecz dla dobrej idei warto
przeciwstawić się złemu wpływowi otoczenia.
Jeszcze kilka lat temu za najważniejszy cel działania przedsiębiorstw uważało się
osiągnięcie jak największego zysku, lecz w ostatnich latach poglądy te uległy zmianom.
Jana Paweł II – człowiek, który stał się autorytetem dla wielu osób powiedział: „Zysk nie jest
jedynym regulatorem życia przedsiębiorstwa; obok niego należy brać pod uwagę czynniki
ludzkie i moralne, które z perspektywy dłuższego czasu okazują się przynajmniej równie
8
M. Kutera, A. Hołda, S. T. Surdykowska, Oszustwa …, op. cit., s. 24.
122
istotne dla życia przedsiębiorstwa”9. Zgodnie z tymi słowami, dziś to nie zysk jest
najważniejszy. Wprowadza się nowe priorytety, takie jak usatysfakcjonowanie klientów,
zadowolenie pracowników, osiągnięcie zrównoważonego rozwoju, czy tez działanie na rzecz
lokalnych społeczności10.
Niestety w oczach opinii publicznej wizerunek polskiego przedsiębiorcy nie jest
korzystny. Prawie 93% spośród ankietowanych, którym zadano pytanie: „Czy zgadza się
Pan(i) z opinią, że w sytuacji pomiędzy postępowaniem etycznym i zyskiem, polscy
przedsiębiorcy wybierają zysk?” udzieliło odpowiedzi: „zdecydowanie tak”, lub „tak”11.
Osoby „stojące po stronie mieć” – ci którzy postępują nieetycznie, dokonują
nieprawidłowych księgowań, fałszują dokumenty, manipulują sprawozdaniami finansowymi
i dopuszczają się wykroczeń finansowych - liczą na korzyści majątkowe i chcą je mieć
natychmiast. Chcą wzbogacać się na oszustwach, lecz nie zdają sobie sprawy, że
w rzeczywistości postępowanie takie nie jest opłacalne. Księgowi muszą uświadomić sobie,
że takie postępowanie nie prowadzi do dostatniego życia, i wcześniej czy później nadejdzie
taki moment, kiedy będą musieli ponieść konsekwencje swoich czynów 12.
Wielu osobom wydaje się, że w dzisiejszych realiach biznesu nie ma miejsca na etykę,
lecz to nie prawda. Celem wdrożenia etycznego postępowania do firmy nie jest obniżenie
opłacalności jej działań, lecz wręcz przeciwnie – ma to działać na jej korzyść. Wielokrotnie
udowodniono, że przedsiębiorstwa, które działają etycznie osiągają znacznie lepsze wyniki
i są korzystniej postrzegani przez otoczenie rynku 13.
Wiele przedsiębiorców zrozumiało, że aby zdobyć dobrą pozycję na rynku należy
kierować się „realizacją trzech E” – efektywności, ekonomiczności i etyczności.
Efektywności - ponieważ dobra firma powinna działać skutecznie, ekonomiczności – aby
mądrze korzystać z wszelkich zasobów, które posiadają, oraz co dla nas najważniejsze,
etyczności – bowiem opłaca się opierać się złym wpływom innych, postępować
odpowiedzialnie, uczciwie i rzetelnie. Dzięki takiemu zachowaniu przedsiębiorcy umacniają
swą dobrą reputację, osiągają zrównoważony rozwój i długoterminową stabilność14. Takie
postępowanie naprawdę się opłaca – daje księgowym poczucie bezpieczeństwa i spokoju,
a w długim okresie czasu staje się aktywem firmy, zwiększa jej konkurencyjność oraz
wzmacnia zadowolenie i zaufanie klientów.
Aby mieć czyste sumienie i spać spokojnie, księgowi muszą wyzbyć się chęci
zarobienia szybkich i łatwych pieniędzy w zamian za działanie przeciw zasadom etycznym.
Muszą zdać sobie sprawę z tego, że jest to bardziej opłacalne niż niemoralne postępowanie,
że rzetelne dane i sprawozdania finansowe przynoszą im i przedsiębiorstwu duże korzyści.
Kiedy otoczenie zewnętrzne ma do przedsiębiorstwa zaufanie, a pracownicy utrzymują
stabilną posadę to w oczach kontrahentów panuje przekonanie o rzetelności firmy i liczą oni
na korzystne warunki umów - profity i upusty. Inwestorzy dostrzegają w firmie potencjał,
w który chętnie lokują swoje finanse, a w razie potrzeby zaciągnięcia pożyczki, banki
z chęcią przychodzą takim firmom z pomocą15.
9
Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus, 1991.
S. Lachowski, DROGA ważniejsza niż cel. Wartości w życiu i biznesie, http://mygoodwill.pl/wyklad_1.pdf,
7 kwietnia 2012.
11
A. Lewicka-Strzałecka: Między typem idealnego biznesu, a realnym człowiekiem gospodarującym,
w: A. Węgrzecki (red.), Wizerunek współczesnego człowieka gospodarującego, Akademia Ekonomiczna
w Krakowie, Kraków 2000, s.77-78.
12
R. Wawrowski, Czy etyka…, op. cit., 7 kwietnia 2012.
13
P. Szymborska-Karcz, Etyka w biznesie, http://www.netakademia.pl/artyk-etyka-w-biznesie.php, 7 kwietnia
2012.
14
R. Kaczyńska-Maciejowska, Kodeks etyczny-efektywność i prawość, http://www.portal.prospera.pl/
index.php?Itemid=8&id=13&option=com_content&task=view, 7 kwietnia 2012.
15
R. Wawrowski, Czy etyka…, op. cit., 7 kwietnia 2012.
10
123
Prawidłowo sporządzone sprawozdanie finansowe przedstawia rzeczywisty obraz
kondycji przedsiębiorstwa, dostarcza informacje służące ocenie dokonanych przez jednostkę
działań
oraz podejmowaniu przyszłych decyzji. Dlatego rzetelne przedstawienie
sprawozdania finansowego opłaca się wszystkim: zarządowi firmy, jej pracownikom, radzie
nadzorczej, kontrahentom, jak i całemu społeczeństwu. Osoby, które zawodowo zajmują się
rachunkowością muszą zdawać sobie sprawę z tego, iż właściwe przedstawienie kondycji
finansowej firmy procentuje i daje wymierne, długoletnie korzyści16.
Księgowi w swojej pracy powinni kierować się uczciwością, bo jak głosił Beniamin
Franklin, współautor konstytucji amerykańskiej: „honesty is the best policy” – uczciwość, jest
najlepszym sposobem postępowania 17! Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że w przypadku
gdy będziemy postępować nieuczciwie możemy przyczynić się do upadku firmy, w wyniku
czego pracownicy zostaną zwolnieni, a my sami możemy wpaść w kłopoty18. Długie procesy
i późniejszy wyrok sądowy wykazujący naszą winę może pochłonąć całe korzyści majątkowe,
które uzyskaliśmy z dokonanych wykroczeń, albo nawet może doprowadzić nas do celi
więziennej.
Nieetyczne postępowanie nawet jeżeli przynosi jakieś korzyści, to szkody jakie ono
powoduje są na tyle ogromne, że nie warto postępować w ten sposób
i ryzykować utraty swojej dobrej renomy oraz zaufania banków, akcjonariuszy kontrahentów
i społeczeństwa.
Dlaczego etyka jest tak ważna? Zawód księgowego, czy biegłego rewidenta wymaga
posiadania zaufania społecznego. Nie wszyscy dziś zdają sobie sprawę z ogromnej
odpowiedzialności za swoją pracę względem interesu społecznego. Rzetelne prowadzenie
rachunkowości, oraz jej kontrola warunkuje otrzymanie prawdziwego obrazu majątkowofinansowego jednostki, co pozwala zarządzającym i inwestorom na racjonalne decyzje
ekonomiczne. Są one istotne dla społeczeństwa, któremu zależy na długoterminowej
stabilności ekonomicznej państwa. W obrębie jednego państwa dużo łatwiej jest przestrzegać
kodeksów etycznych niż w wielonarodowej organizacji, gdyż pracowników łączy ta sama
kultura, zwyczaje i tradycja 19.
Nieetyczne postępowanie nie może być tłumaczone nawet uzasadnionymi przykładami.
Jeżeli ktoś uważa, że zarabia mniej w porównaniu do swoich kolegów na podobnym
stanowisku będzie starał się zrekompensować sobie to poprzez zawyżanie własnych kosztów
pracy, lub drobną kradzieżą majątku firmy. Znikający w nadmiarze papier, czy
wykorzystywanie samochodu służbowego do celów prywatnych, które staje się nagminnym
odwetem za niesprawiedliwie niskie wynagrodzenie nie może zostać usprawiedliwione.
Światowy kryzys moralny utożsamia etykę z pewnymi kłopotliwymi ograniczeniami,
a naginanie zasad etycznych tłumaczy się wyższością interesów komercyjnych 20.
Coraz bardziej popularne staje się tworzenie pracowniczych programów etycznych,
które kumulują w sobie normy dobrego zachowania. Wierność takim programom pozwala na
budowanie poczucia lojalności, sprawiedliwości i szacunku nie tylko wobec pozostałych
współpracowników, ale również dla konkurencyjnych firm. Stawianie takich wartości ponad
bezwzględne dążenie do dobrobytu materialnego definiuje postawę etyczną 21.
16
Ibidem, 7 kwietnia 2012
R. Kaczyńska-Maciejowska, Kodeks..., op. cit., 7 kwietnia 2012.
18
R. Wawrowski, Czy etyka…, op. cit., 7 kwietnia 2012.
19
M. Cieślak, Problemy edukacji etycznej w rachunkowości, w: W. Gabrusewicz, J. Samelak (red.), Dylematy
współczesnej rachunkowości, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Poznań 2011, s. 22.
20
A. Karmańska, Etyka w dydaktyce rachunkowości, Zeszyty Teologiczne Rachunkowości nr 26(82), SKwP,
Warszawa 2005, s.139.
21
A. Karmańska, Bezpieczeństwo biznesu, dylematy etyczne i profesjonalizm zawodu księgowego,
w: T.Cebrowska (red.), Rachunkowość wczoraj, dziś, jutro, SKwP, Warszawa 2007, s. 400.
17
124
Oszustwa, korupcja, przestępstwa w świecie biznesu wykrzywiają prawidłowe
postrzeganie uczciwego zachowania i osłabiają motywację pracowników w dążeniu do
etycznego postępowania. Moment, z którym na jaw wychodzi zakłamanie sprawozdania
finansowego osłabia markę firmy, jej publiczne zaufanie, a w konsekwencji również
konkurencyjność i efektywność.
5. Etyka w praktyce – przykłady odważnych zwycięzców
W celu rozwiania wątpliwości dotyczących opłacalności etycznego postępowania
przedstawione zostaną przykłady firm, które dzięki etycznemu zachowaniu osiągnęły
zawodowy sukces oraz uznanie klientów. Będą to różne firmy, nie tylko te, które zajmują się
rachunkowością.
W wielu podręcznikach poruszających tematykę etyki w biznesie można znaleźć
odwołanie „Naszego Credo” firmy Johnson & Johnson, które zostało sformułowane w 1943
roku i od tamtej pory jest prezentowane jako manifest podstawowych wartości tej firmy 22.
Na stronie internetowej tej marki znajdujemy bliższe informacje na ten temat: „Credo po
łacinie oznacza wierzę. W Johnson & Johnson wierzymy w wartości zawarte w słowach
naszego Credo, wierzymy, że stanowi ono podstawę filozofii naszej firmy i jest bazą, na
której opieramy nasze działania”. Zarząd tej firmy w swoich postępowaniach kieruje się
zasadami etyki. Wszyscy pracownicy są traktowani indywidualnie, zapewnia się im poczcie
bezpieczeństwa, uczciwe wynagrodzenie oraz godne warunki pracy. Firma ta dba o swoich
klientów, stara się, aby usługi przez nią świadczone były zawsze jak najlepszej jakości,
a ceny były rozsądne. Popiera również akcje dobroczynne i chroni środowisko 23.
Na świecie co roku są tworzone rankingi najbardziej etycznych firm. Jednym z nich
jest: World's Most Ethical Companies Rankings tworzony od sześciu lat przez Ethisphere
Institute. W rankingu znajduje się 110 najbardziej etycznych firm świata. Firmy, które
widnieją na liście, muszą spełniać szereg czynników. Ich działanie jest badane pod względem
reputacji, nastawienia na innowację, działań propagujących ochronę środowiska, stosowanie
się do nakazów etycznych oraz wdrażania dobrych praktyk w zakresie prowadzenia biznesu.
Według wyników rankingu, najbardziej etyczne firmy to między innymi: Adobe, American
Express, General Electric, Marriott International, Microsoft oraz Statoil. Kilka z nich działa
również na terenie Polski. Znalezienie się na tego typu liście to ogromny zaszczyt dla
wyróżnionych firm24.
6. Ratunek – czyli jak propaguje się etyczne zachowania wśród księgowych
Reputacja i prestiż to jedne z najcenniejszych walorów dobrze prosperujących
przedsiębiorstw. Dlatego też zdobycie i utrzymanie nieposzlakowanej opinii jest jednym
z najważniejszych zadań, które stawiają sobie właściciele firm. Stowarzyszenie Księgowych
w Polsce także stawia sobie taki cel, w związku z tym priorytetami jego działalności są troska
o utrzymanie nienagannego poziomu etycznego osób zawodowo zajmujących się
rachunkowością oraz tworzenie odpowiednich warunków do jego stałego podnoszenia 25.
Marek Aureliusz powiedział: „Człowiek jest tyle wart, ile warte są sprawy, którymi się
zajmuje”. Profesor. SGH dr hab. Anna Karmańska, Przewodnicząca Komisji Profesjonalizmu
22
R. Kaczyńska-Maciejowska, Kodeks..., op. cit., 7 kwietnia 2012.
Nasze Credo, http://www.jnjpoland.pl/company,nasze_credo.xml, 7 kwietnia 2012.
24
Worlds Most Ethical Companies Rankings, http://ethisphere.com/worlds-most-ethical-companies-rankings,
7 kwietnia 2012.
25
Z. Messner, Kodeks Zawodowej Etyki w Rachunkowości, http://www.skwp.pl/Kodeks,etyki,7360.html,
14 kwietnia 2012.
23
125
Zawodu Księgowego Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce rozbudowała
tą maksymę, mówiąc: „Człowiek jest tyle wart, ile warte są: sprawy, którymi się zajmuje oraz
sposób, w jaki je prowadzi.” Mając na uwadze konieczność zadbania o właściwe prowadzenie
„spraw" przez osoby zajmujące się rachunkowością, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce
postanowiło walczyć z rozpowszechniającym się zjawiskiem nieetycznego zachowywania się
osób pracujących w dziedzinie rachunkowości26. Stowarzyszeniu zależny na tym, aby Polacy,
którzy zawodowo zajmują się rachunkowością oraz osoby, które przygotowują się do
podjęcia takiej pracy, miały świadomość przynależności do profesjonalnej społeczności
zawodowej, dla której zasady etyki stoją na bardzo ważnym miejscu 27.
Podstawowe kroki podjęte przez Stowarzyszenie, mające na celu propagowanie
etycznego postępowania księgowych to:
 stworzenie Kodeksu Zawodowej Etyki w Rachunkowości;
 wprowadzenie do programu nauczania uczelni wyższych przedmiotu związanego
z etyką w rachunkowości;
 ogłoszenie konkursu na opracowanie dylematów etycznych z dziedziny
rachunkowości;
 stworzenie Banku Dylematów Etycznych.
7. Kodeks Zawodowej Etyki w Rachunkowości
Kodeks Zawodowej Etyki w Rachunkowości to dokument, który został uchwalony
przez XIX Krajowy Zjazd Delegatów Stowarzyszenia Księgowych w Polsce w 2007 roku28.
Jego treść jest skierowana nie tylko do członków stowarzyszenia Księgowych w Polsce, lecz
do wszystkich osób zajmujących się rachunkowością oraz tych, którzy w przyszłości mają
zamiar pracować w tej branży. Styczność z ważnymi danymi księgowymi wywołuje pokusę
nieetycznego zachowania, a siła tej pokusy może być tak samo duża w obszarze
rachunkowości finansowej, zarządczej jak i podatkowej29.
Kodeks Zawodowej Etyki w Rachunkowości zawiera informacje dotyczące społecznego
statusu osób zajmujących się rachunkowością oraz zasad etyki w rachunkowości.
Szczegółowo prezentuje 8 zasad etycznego wykonywania zawodu przez osoby zajmujące się
rachunkowością. Normy te dotyczą 30:
1. kompetencji zawodowych i wysokiej jakości pracy,
2. niezależności zawodowej,
3. odpowiedzialności za przygotowywane i prezentowane informacje z zakresu
rachunkowości,
4. postępowania osoby zajmującej się rachunkowością w relacjach z osobami
i instytucjami powiązanymi z nią zawodowo,
5. postępowania osoby zajmującej się rachunkowością w przypadkach sporu
i sprzeczności interesów,
26
A. Karmańska, Kodeks Zawodowej Etyki w Rachunkowości, http://www.skwp.pl/Kodeks,etyki,7360.html,
14 kwietnia 2012.
27
A. Karmańska, Bank Dylematów Etycznych, http://www.skwp.pl/Bank,Dylematow,Etycznych,2455.html,
14 kwietnia 2012.
28
M. Cieślak, Podejście etyczne w rachunkowości, a jakość sprawozdań finansowych, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011, s. 232
29
A. Karmańska, Bezpieczeństwo biznesu…, op. cit., s.409.
30
Kodeks Etyki
Zawodowej
w Rachunkowości,
http://www.skwp.pl/files/zg/kodeks_etyki/kodeks_
zawodowej.pdf, 14.04.2012.
126
6. postępowania osoby zajmującej się rachunkowością w sytuacjach szczególnych
jednostki prowadzącej rachunkowość lub jednostki usługowo prowadzącej
rachunkowość,
7. zachowania tajemnicy zawodowej,
8. właściwego oferowania usług z dziedziny rachunkowości.
W kolejnych częściach można znaleźć informacje dotyczące ograniczeń w wykonywaniu
zawodu w dziedzinie rachunkowości, przestrzegania zasad etyki w rachunkowości, ich
naruszenia oraz celu powołania i działalności Komisji Etyki.
Kodeks to coś więcej niż zbiór zasad. Jak mówi Prezes Zarządu Głównego
Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Prof. zw. dr hab. Zbigniew Messner: „Kodeks
Zawodowej Etyki w Rachunkowości jest nie tylko zestawieniem zasad i wartości etycznomoralnych oraz profesjonalnych, jakie powinny cechować osoby zawodowo zajmujące się
rachunkowością i dziedzinami pokrewnymi, ale także postaw i zachowań oczekiwanych od
osób wykonujących zawody zaufania publicznego, do których z całą pewnością powinny
należeć profesje księgowego i finansisty oraz pokrewne” 31.
Każdy zawód powiązany z finansami powinien kojarzyć się z najwyższą jakością
świadczonych usług, uczciwymi, profesjonalnymi pracownikami oraz gwarancją
odpowiedzialności i wysokich walorów moralnych. Dlatego też stworzono ten Kodeks, który
jest wyrazem troski o zapewnienie i utrzymanie godnego wizerunku profesji księgowego.
Poniżej przedstawiamy tabelę zawierającą zestawienie ilości sygnatariuszy Kodeksu
Zawodowej Etyki w Rachunkowości w poszczególnych Oddziałach Okręgowych SKwP.
Sygnatariuszem może zostać każda osoba lub jednostka zajmująca się rachunkowością.
Wyraźnie niska ilość osób popierających ten kodeks, prezentowana w poniższej tabeli może
być efektem niewystarczającej wiedzy o jego istnieniu.
Tabela 1. Zestawienie sygnatariuszy Kodeksu Zawodowej Etyki w Rachunkowości
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
31
Miasto
Białystok
Bielsko Biała
Bydgoszcz
Częstochowa
Elbląg
Gdańsk
Gorzów Wielkopolski
Katowice
Kielce
Koszalin
Kraków
Legnica
Lublin
Łódź
Olsztyn
Opole
Poznań
Radom
Rzeszów
Indywidualni
0
5
3
0
0
1
3
6
15
0
11
1
1
39
11
3
0
13
7
Zbiorowi
73
30
64
14
26
3
7
14
24
6
63
40
77
32
43
18
15
15
1
Z. Messner, Kodeks Zawodowej…, op. cit., 14 kwietnia 2012.
127
20
21
22
23
24
25
26
Suwałki
Szczecin
Toruń
Warszawa
Włocławek
Wrocław
Zielona Góra
SUMA
5
2
6
8
0
6
8
154
44
12
21
83
33
83
28
869
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://www.skwp.pl/Lista,sygnatariuszy,3504.html, 4 kwietnia 2012.
8. Nauka o etyce rachunkowości w programie nauczania
Edukacja w zakresie rachunkowości powinna obejmować naukę o etyce. Wielu
dydaktyków zadaje sobie dziś pytanie, w jaki sposób nauczać o etyce? Z przedmiotem tym
łączy się wiele obaw. Zarówno studenci, jak i wykładowcy są nastawieni dość sceptycznie,
gdyż uważają, że moralność i etyka to rzeczy, których człowiek uczy się przez całe życie,
wynosi wraz z wychowaniem z domu lub środowiska, w którym funkcjonuje. Jak zatem
można nauczyć się uczciwości w jeden akademicki semestr32?
Międzynarodowe Standardy Edukacyjne dla zawodowych księgowych sugerują
podejście do wykładania etyki dwutorowo. Z jednej strony powinno się dostarczać pewnych
założeń i koncepcji, a z drugiej warto pokazać studentom pewne sytuacje, które nadają się do
dalszych przemyśleń i analizy, nie dostarczając wprost odpowiedzi na dany problem33.
Przyswajanie wiedzy etycznej pozwoliłoby na oswojenie się z dylematami powstałymi
na jej tle, a także zapoznanie się z pewnymi rozwiązaniami. Nauka o etyce w rachunkowości
i sprawozdawczości niejako przygotowuje nas i uświadamia istnienie problemów, które
z pewnością czekają jej praktyków na drogach zawodowych.
Ewentualne pomijanie etyki w nauczaniu jest ucieczką od nudnego i pozbawionego
użytkowego wydźwięku przedmiotu. Etyka nie jest niepotrzebna. Pozwala nam lepiej
pracować, czerpać z pracy satysfakcję, uzmysłowić sobie, że dobrze wykonane zadanie,
zgodnie z regułami prawnymi i moralnymi daje korzyści społeczeństwu. Kiedy zauważymy,
że etyczne postępowanie przynosi pozytywne efekty, chętniej będziemy posłuszni jej
prawom34.
Edukacja w dziedzinie rachunkowości i sprawozdawczości powinna na stałe
powiększyć swój program o obowiązkowy przedmiot, jakim jest etyka. Osoby studiujące to
zagadnienie, już na etapie swojej nauki, a jeszcze przed rozpoczęciem życia zawodowego
przygotowałyby się na dylematy zawodowe, które ich czekają w przyszłości.
9. Konkurs na opracowanie dylematów etycznych z dziedziny rachunkowości
Inicjatorami konkursu na opracowanie dylematów etycznych z dziedziny
rachunkowości są Komisja Profesjonalizmu Zawodu Księgowego RN SKwP i Komisja Etyki
działająca przy Zarządzie Głównym SKwP. Jest to konkurs skierowany do wszystkich
zainteresowanych kwestią etyki w rachunkowości. Mogą brać w nim udział zarówno
pojedyncze osoby, jak i kilkuosobowe grupy. Jego celem jest upowszechnianie zasad
32
M. Cieślak, Problemy…, op. cit., s.24.
Międzynarodowe Standardy Edukacyjne dla zawodowych księgowych, Biuletyn Krajowej Rady Firm
Audytorskich nr 12, SKwP, Warszawa 2004.
34
M. Cieślak, Problemy…, op. cit., s.24.
33
128
Kodeksu Zawodowej Etyki w Rachunkowości, popularyzacja dylematów etycznych z zakresu
rachunkowości oraz poszerzenie Banku Dylematów Etycznych 35.
Opisane dylematy mogą odnosić się do sytuacji rzeczywistych, lub wymyślonych, lecz
potencjalnie możliwych do zaistnienia w rzeczywistości. Wymagane jest, aby tekst był tak
przedstawiony, aby wskazywał na niejednoznaczność omawianego problemu i na jego różne
aspekty, które powodują, że osoba zawodowo zajmująca się rachunkowością może znaleźć się
w trudnej sytuacji, która będzie wymagać odwołania się do Kodeksu Zawodowej Etyki
w Rachunkowości. Opracowanie dylematów może mieć dowolną postać: narracji, dialogów,
scenki rodzajowej, czy też opisu. Mogą być one przygotowane w formie opisowej,
dźwiękowej, lub filmowej36.
Udział w konkursie daje nie tylko szansę na zdobycie nagrody, ale również na osobiste
włączenie się w formowanie zasad i postaw etycznych w polskiej rachunkowości37.
10. Bank Dylematów Etycznych
Stworzenie Banku Dylematów Etycznych to kolejna inicjatywa mająca na celu
popularyzację etyki w zawodzie księgowego. Została ona podjęta przez Komisję Zasad Etyki
Profesjonalizmu Zawodu Księgowego. Jej celem jest zgromadzenie tekstów, zawierających
opisy autentycznych lub wymyślonych sytuacji konkretyzujących zalecenia zawarte
w Kodeksie Zawodowej Etyki w Rachunkowości38. Pierwsze działania mające na celu
stworzenie takiego Banku zostały podjęte już w roku 2006. Komisja zamierza je w dalszym
ciągu kontynuować mając nadzieję, że z czasem uda się jej stworzyć pokaźną bazę tekstów,
o ogromnej wartości. W Banku Dylematów Etycznych będą znajdować się między innymi
teksty autorstwa osób biorących udział w konkursie na opracowanie dylematów etycznych
z dziedziny rachunkowości39. Pod każdym tekstem dodatkowo znajdują się pytania
pomocnicze przydatne przy omówieniu opisanych problemów, np.:
 Jak w tej sytuacji powinien postąpić księgowy?
 Jakich argumentów powinien on używać, poszukując optymalnego rozwiązania w tej
sytuacji, aby rozwiązać ten problem w sposób profesjonalny i zgodny z zasadami
etyki?
 Jakimi zasadami powinien kierować się księgowy?
 Wskaż zasady Kodeksu Zawodowej Etyki w Rachunkowości, które odnoszą się do
opisanej sytuacji w sposób bezpośredni.
Opisane w Banku Dylematów Etycznych opowiadania, obrazują sytuacje, które mogą spotkać
księgowych w codziennej pracy.
Komisja jest przekonana, że przykłady zawarte w Banku znajdą szerokie
zainteresowanie zarówno wśród studentów rachunkowości, jak i osób które już zawodowo
zajmują się księgowością 40.
35
A. Karmańska, Konkurs na opracowania dylematów etycznych z dziedziny rachunkowości,
http://www.skwp.pl/Konkurs,na,opracowania,dylematow,etycznych,z,dziedziny,rachunkowosci,3571.html,
14.04.2012
36
A. Karmańska, Bank..., op. cit. 14 kwietnia 2012.
37
A. Karmańska, Konkurs…, op. cit., 14 kwietnia 2012.
38
A. Karmańska, Kodeks…, op. cit., 14 kwietnia 2012.
39
A. Karmańska, Bank..., op. cit. 14 kwietnia 2012.
40
A. Karmańska, Kodeks…, op. cit., 14 kwietnia 2012.
129
11. Podsumowanie
Pytanie o etykę w rachunkowości jest aktualne i potrzebne. Ważne jest aby szerzyć
świadomość wśród osób zajmujących się księgowością. Nawet najmniejsze nieprawidłowości
są groźne, chociażby ze względu na fakt, że mogą prowadzić do dalej posuniętych i coraz
śmielszych fałszerstw. Małe „błędy” nagromadzone w znacznej ilości podobnie do dużego,
pojedynczego przekrętu mogą wypaczać obraz sytuacji ekonomicznej jednostki. Ludzie
kreujący świat biznesu powinni zrozumieć, że manipulowanie elementami sprawozdań
finansowych, czy fałszowanie dokumentów księgowych jest przestępstwem jak każde inne.
Ich skutkiem nie jest poprawa wyników finansowych firmy i jej efektywności, lecz
oszukiwanie społeczności, przed którą księgowi są odpowiedzialni.
Postawione pytanie kontrastujące wartości związane z postawami „być” oraz „mieć” nie
pozostawia żadnych wątpliwości, dla osób które cenią sobie zasady etyki. Rozumieją one, że
etyczne postępowanie to fundament, na którym można trwale budować i rozwijać dane
przedsiębiorstwo. Jednakże pozostawienie kwestii etyki samemu sumieniu nie jest
wystarczające. Nieocenione są kodeksy etyczne oraz inne programy wewnętrznie
opracowywane w firmach dbające o przestrzeganie zasad etycznych. Pomocna jest również
dydaktyka w rachunkowości, która pozwala zapoznać się z problemami etycznymi oraz
sposobami radzenia sobie z nimi.
Częste ironiczne wyrażanie się o etyce w rachunkowości i sprawozdawczości
finansowej jest przejawem ignorancji i niewiedzy. Dlatego szerzenie i propagowanie zasad
etycznych ważne jest nie tylko wśród studentów, ale również praktyków, którzy nie
doskonalą swojej wiedzy.
Przykład etycznego zachowania powinien przede wszystkim wypływać od
kierownictwa danej jednostki. To na nim spoczywa największa odpowiedzialność za kierunek
działań podejmowanych w przedsiębiorstwie. Pracownicy chcąc rozwijać swoją karierę
zawodową i awansować powinni uczyć się właściwego zachowania od swoich przełożonych.
Bycie etycznym księgowym być może jest ścieżką trudniejszą i dłuższą w pięciu się po
szczeblach kariery zawodowej, ale daje prawdziwą satysfakcję, poczucie bezpieczeństwa
i słuszności wykonywanej pracy.
Literatura
Białka M., Rozważania na temat człowieka XXI wieku, http://www.brzesko.ws/_brzesko/
documents/mb_byc_czy_miec.asp.
2. Cieślak M., Podejście etyczne w rachunkowości, a jakość sprawozdań finansowych, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011.
3. Cieślak M., Problemy edukacji etycznej w rachunkowości, w: W. Gabrusewicz, J. Samelak (red.),
Dylematy współczesnej rachunkowości, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Poznań 2011
4. Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus, 1991.
5. Kaczyńska-Maciejowska R., Kodeks etyczny-efektywność i prawość, http://www.portal.prospera.pl
/index.php?Itemid=8&id=13&option=com_content&task=view.
6. Karmańska
A.,
Bank
Dylematów
Etycznych,
http://www.skwp.pl/Bank,Dylematow,
Etycznych,2455.html.
7. Karmańska A., Bezpieczeństwo biznesu, dylematy etyczne i profesjonalizm zawodu księgowego,
w: T.Cebrowska (red.), Rachunkowość wczoraj, dziś, jutro, SKwP, Warszawa 2007.
8. Karmańska A., Etyka w dydaktyce rachunkowości, Zeszyty Teologiczne Rachunkowości nr 26(82),
SKwP, Warszawa 2005.
9. Karmańska
A.,
Kodeks
Zawodowej
Etyki
w
Rachunkowości,
http://www.skwp.pl/
Kodeks,etyki,7360.html.
10. Karmańska A., Konkurs na opracowania dylematów etycznych z dziedziny rachunkowości,
http://www.skwp.pl/Konkurs,na,opracowania,dylematow,etycznych,z,dziedziny,rachunkowosci,3571.ht
ml.
1.
130
11. Kodeks
Etyki
Zawodowej
w
Rachunkowości,
http://www.skwp.pl/files/zg/kodeks_etyki/
kodeks_zawodowej.pdf.
12. Kutera M., Hołda A., Surdykowska S. T., Oszustwa księgowe : teoria i praktyka, Difin, Warszawa
2006.
13. Lachowski S., DROGA ważniejsza niż cel. Wartości w życiu i biznesie, http://mygoodwill.pl/
wyklad_1.pdf.
14. Lewicka-Strzałecka A.: Między typem idealnego biznesu , a realnym człowiekiem gospodarującym,
w: Węgrzecki A. (red.), Wizerunek współczesnego człowieka gospodarującego, Akademia
Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2000.
15. Messner Z., Kodeks Zawodowej Etyki w Rachunkowości, http://www.skwp.pl/Kodeks,etyki,7360.html.
16. Międzynarodowe Standardy Edukacyjne dla zawodowych księgowych, Biuletyn Krajowej Rady Firm
Audytorskich nr 12, SKwP, Warszawa 2004.
17. Nasze Credo, http://www.jnjpoland.pl/company,nasze_credo.xml.
18. Piecuch T., Poglądy przedsiębiorców na wybrane etyczne problemy ich działalności– raport z badań,
„Problemy zarządzania” 2008, nr 2.
19. Shilit H.M., Financial Shenanigans, McGraw Hill, New York 1993.
20. Szymborska-KarczP., Etyka w biznesie,
http://www.netakademia.pl/artyk-etyka-w-biznesie.php.
21. Wawrowski R., Czy etyka się opłaca, http://www.skwp.poznan.pl/stowarzyszenie/czy-etyka-sie-oplaca.
22. Worlds Most Ethical Companies Rankings, http://ethisphere.com/worlds-most-ethical-companiesrankings.
131
Monika Zamarlicka
Studenckie Koło Naukowe Rachunkowości KONTO
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
SKONSOLIDOWANE SPRAWOZDANIE FINANSOWE GRUPY
KAPITAŁOWEJ
1. Wstęp
W rzeczywistości gospodarczej spotykamy się z pojęciem grupy kapitałowej. UoR
definiuje ją jako jednostkę dominującą wraz z jednostkami zależnymi1. W przypadku każdej
grupy kapitałowej możemy wyróżnić pewne stałe, powtarzające się cechy. Zaliczamy do nich
zgodność decyzyjną w ramach całej grupy kapitałowej oraz podporządkowanie jednolitej
kontroli, co ogranicza swobodę działania jednostek wchodzących w jej skład. Grupa
kapitałowa osiąga zysk wyłącznie w sytuacji, gdy przeprowadza transakcje z podmiotami
spoza niej2.
2. Członkowie grupy kapitałowej
Nie każdy podmiot posiadający pakiet większościowy w innej jednostce może zostać
uznany za jednostkę dominującą. Istnieją pewne obostrzenia, których spełnienie jest
warunkiem koniecznym, by uznać przedsiębiorstwo za podmiot dominujący. Jeden
z wymogów dotyczy formy prawnej, a kolejny możliwości sprawowania kontroli nad innym
podmiotem. Konkretyzując, jednostką dominującą może być tylko spółka handlowa lub
przedsiębiorstwo państwowe, które posiada zdolność do kierowania polityką finansową
i operacyjną innego podmiotu w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych. Także
w przypadku uznania za podmiot zależny konieczne jest spełnienie pewnych warunków,
a mianowicie podmiot zależny musi posiadać status spółki handlowej lub podmiotu
tworzonego i działającego na podstawie przepisów obcego prawa handlowego oraz podlegać
kontroli jednostki dominującej3.
2. Sprawozdanie finansowe – jednostkowe i skonsolidowane
Aby przedstawić sytuację finansową poszczególnych podmiotów wchodzących w skład
grupy kapitałowej wystarczy sporządzić ich sprawozdania finansowe, stanowiące zestaw
informacji czerpanych z ksiąg rachunkowych oraz rachunku kosztów. Ze względu na rozległą
zawartość informacyjną dla wielu podmiotów stanowią one podstawę podejmowania decyzji
ekonomicznych4. UoR wskazuje elementy, z jakich powinno składać się sprawozdanie
finansowe. Jego minimalny zakres obejmuje bilans, rachunek zysków i strat oraz informację
dodatkową składającą się ze wprowadzenia do sprawozdania finansowego oraz dodatkowych
informacji i objaśnień. Jednakże podmioty zobligowane do poddania się badaniu przez
biegłego rewidenta muszą powiększyć swoje sprawozdanie finansowe o rachunek
1
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. 1994, Nr 121 poz.591, z późn.zm., art.3&1.
Zob. J. Rak, J. Turyna, Rachunkowość i finanse grupy kapitałowej, Difin, Warszawa 2004, s.40.
3
Zob. Konsolidacja sprawozdań finansowych, red. H. Buk, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Katowicach, Katowice 2010, s. 16.
4
Zob. J. Stankiewicz, J. Damięcka, Podstawy konsolidacji sprawozdań finansowych, DOM ORGANIZATORA,
Toruń 2009, s.35.
2
132
przepływów pieniężnych oraz zestawienie zmian w kapitale własnym. Poniżej przedstawiono
listę podmiotów zobowiązanych do sporządzania sprawozdania finansowego w wersji pełnej:
 banki i zakłady ubezpieczeń,
 jednostki prowadzące działalność na podstawie przepisów o funduszach
powierniczych, inwestycyjnych oraz o publicznym obrocie papierami wartościowymi,
 podmioty działające na podstawie regulacji związanych z organizacją i prowadzeniem
funduszy emerytalnych,
 spółki akcyjne5,
 jednostki spełniające minimum dwa z trzech warunków:
o suma bilansowa na zakończenie roku obrotowego przekroczyła równowartość
w walucie polskiej 2 000 000 euro,
o przychody netto ze sprzedaży produktów, towarów oraz operacji finansowych
przekroczyły równowartość w walucie polskiej 4 000 000 euro,
o średnia liczba zatrudnionych w roku obrotowym w przeliczeniu na pełne etaty
przekroczyła pięćdziesiąt osób6.
W przypadku grupy kapitałowej do przedstawienia jej kondycji finansowej, majątkowej
i kapitałowej zgodnie z zasadą true and fair view nie wystarczy sporządzenie jednostkowych
sprawozdań finansowych jednostek ją tworzących. Konieczne jest sporządzenie
skonsolidowanego sprawozdania finansowego grupy kapitałowej tak, jakby stanowiła ona
jeden podmiot. Sprawozdanie takie przygotowuje jednostka dominująca jako efekt
konsolidacji jednostkowych sprawozdań finansowych7. Prawidłowo przeprowadzony proces
konsolidacyjny wymaga właściwego zidentyfikowania kręgu konsolidacyjnego
i zastosowania odpowiedniej metody konsolidacji8.
Inaczej niż przy jednostkowych sprawozdaniach finansowych, zakres informacji
zawartych w sprawozdaniu skonsolidowanym nie zależy ani od wielkości obrotu czy rodzaju
prowadzonej działalności. Niezależnie od powyższych czynników skonsolidowane
sprawozdanie finansowe grupy kapitałowej zawiera bilans, rachunek zysków i strat,
informację dodatkową, rachunek przepływów pieniężnych, zestawienie zmian w kapitale
własnym, a także sprawozdanie z działalności grupy kapitałowej.
Harmonogram sporządzania i postępowania ze skonsolidowanym sprawozdaniem
finansowym jest ściśle określony. Otóż należy je sporządzić w terminie przewidzianym dla
sprawozdania jednostkowego, a mianowicie do końca marca roku następującego po roku
obrotowym. Następnie podlega ono badaniu przez biegłego rewidenta pod kątem zgodności
z polityką i zasadami rachunkowości. Do 30 czerwca sprawozdanie musi zostać zatwierdzone
przez organ zatwierdzający jednostki dominującej. W terminie 15 dni od zatwierdzenia
skonsolidowane sprawozdanie finansowe grupy kapitałowej podlega zgłoszeniu do publikacji
w rejestrze sądowym oraz Monitorze Polskim B 9.
Bazą dla tworzenia skonsolidowanego sprawozdania finansowego grupy kapitałowej są
sprawozdania finansowe jednostek ją tworzących. Oczywiście nie ma tu mowy o zwykłym
sumowaniu odpowiednich pozycji poszczególnych sprawozdań finansowych, gdyż pojawiłby
się problem dublowania pewnych wartości, jak chociażby kapitału własnego jednostki
5
Zob. W. Gabrusewicz, M. Remlein, Sprawozdanie finansowe przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 26.
6
Art. 64 &1. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. 1994 Nr 121 poz.591, z późn.zm.
7
Zob. J. Bosek, Konsolidacja z jednostką zagraniczną, Monitor Rachunkowości i Finansów Nr 10/2008, s.17.
8
H. Buk, Konsolidacja sprawozdań finansowych, op.cit.,s.14.
9
Zob. W. Więcław, Konsolidacja sprawozdań finansowych i rozliczanie połączeń w świetle MSSF/MSR,
Wydawnictwo JAK, Kraków 2009, s.67.
133
zależnej. Konieczne jest przeprowadzenie szeregu korekt i wyłączeń. Jednakże ważne jest, by
pamiętać, iż wspomnianych wyżej korekt konsolidacyjnych nie dokonuje się w księgach
rachunkowych, ale w specjalnie w tym celu przygotowanej dokumentacji konsolidacyjnej 10.
3. Podmioty obowiązane sporządzać skonsolidowane sprawozdanie finansowe
Skonsolidowane sprawozdanie finansowe obejmuje dane nie tylko podmiotów
tworzących grupę kapitałową, lecz przede wszystkim jednostek powiązanych. Tak więc
w skonsolidowanym sprawozdaniu znajdują się informacje nie tylko o jednostce dominującej,
zależnej i współzależnej. Zostaną tam ujęte także dane jednostki stowarzyszonej i znaczącego
inwestora. Nie wszystkie jednostki powiązane muszą uczestniczyć w konsolidacji sprawozdań
finansowych. UoR przewiduje możliwość zwolnienia lub wyłączenia pewnych jednostek
z procesu konsolidacyjnego. W poniższej tabeli zaprezentowano różne sposoby zwolnień,
z których można skorzystać.
Tabela 1. Zwolnienia i wyłączenia z konsolidacji
Zwolnienie całej grupy
kapitałowej z obowiązku
sporządzania
skonsolidowanego
sprawozdania finansowego
Wyłączenie
występującej
kapitałowej
w
jednostki
grupie
Istnieje
możliwość
wyłączenia
jednostki
zależnej lub współzależnej
w konsolidacji sprawozdań
finansowych - decyzja
należy do kierownika
jednostki
Grupa kapitałowa na koniec roku obrotowego i roku poprzedzającego spełniała
co najmniej dwa z trzech warunków:

Średnioroczne zatrudnienie nie przekroczyło 250 osób

Suma bilansowa nie wyższa niż 7 500 000 euro

Przychody są niższe niż 15 000 000 euro
Wszystkie jednostki zależne są wyłączone z obowiązku konsolidacji
Jednostka dominująca jest również jednostką zależną, w której podmiot
dominujący wyższego szczebla posiada nie mniej niż 90% udziałów oraz
obejmie konsolidacją podmioty zależne od jednostki dominującej zwolnionej
z konsolidacji sprawozdań finansowych. Konieczne jest także wyrażenie zgody
przez pozostałych udziałowców.
Sytuacja taka może wystąpić, gdy występują poważne ograniczenia
w sprawowaniu kontroli lub współkontroli nad jednostką zależną, jak również
gdy udziały w jednostce zostały pozyskane z zamiarem ich odsprzedaży
w przeciągu 12 miesięcy od dnia nabycia.
Dane finansowe podmiotu są nieistotne.
Niewspółmiernie wysokie koszty pozyskania informacji
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: W. Gabrusewicz, M. Remlein, Sprawozdanie finansowe
przedsiębiorstwa : jednostkowe i skonsolidowane, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s.212.
4. Metody konsolidacji sprawozdań finansowych
Aby sporządzić skonsolidowane sprawozdanie finansowe w sposób prawidłowy,
zgodnie z literą prawa, nie wystarczy właściwe zidentyfikowanie kręgu konsolidacyjnego.
Konieczne jest dobranie odpowiedniej metody konsolidacji. Ustawa o rachunkowości
przewiduje dokonanie konsolidacji przy wykorzystaniu jednej z trzech metod: metody
konsolidacji pełnej, proporcjonalnej i metody praw własności. Wybór metody determinuje
134
przede wszystkim rodzaj zależności między jednostkami powiązanymi oraz forma
organizacyjno - prawna konsolidowanych podmiotów.
Schemat 1. Determinanty wyboru metody konsolidacji
Współkontrola
Charakter wpływu
jednostki
dominującej na
jednostkę
podporządkowaną
Jednostka
współzależna
funkcjonuje jako
spółka handlowa
Udziały
wyceniane
metodą praw
własności
Jednostka
współzależna nie
występuje w
formie spółki
handlowej
Konsolidacja
metodą
proporcjonalną
Kontrola
Konsolidacja
metodą pełną
Znaczący
wpływ
Wycena udziałów
przy
wykorzystaniu
metody praw
własności
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Gierusz, M. Gierusz, Konsolidacja sprawozdań finansowych
według MSSF : metody i korekty konsolidacyjne, zbycia i nabycia, sytuacje szczególne, porównanie z ustawą
o rachunkowości, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2010, s. 23.
Powyższy schemat pokazuje, iż w przypadku wywierania znaczącego wpływu na
jednostkę stowarzyszoną, udziały w tej jednostce należy wykazać stosując metodę praw
własności. Jeżeli jednostka dominująca posiada kontrolę nad jednostką zależną, to
konsolidacji dokonuje się metodą pełną. Z kolei w przypadku sprawowania współkontroli,
rodzaj zastosowanej metody zależy od bytu prawnego jednostki współzależnej. I tak,
w sytuacji, gdy jest ona spółką handlową należy zastosować metodę praw własności.
W przeciwnym wypadku wykorzystuje się metodę konsolidacji proporcjonalnej.
Metoda konsolidacji pełnej jest najczęściej stosowaną metodą konsolidacji sprawozdań
finansowych. Jej istota polega na tym, iż w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym
należy wykazać pełną wartość aktywów i pasywów jednostki zależnej, niezależnie od
wielkości posiadanego w niej udziału. Przeprowadzenie konsolidacji metodą pełną polega na
łączeniu sprawozdań finansowych jednostek tworzących grupę kapitałową w formie
sumowania odpowiednich pozycji w sprawozdaniu finansowym jednostki dominującej
i jednostek zależnych a następnie dokonaniu stosownych korekt i wyłączeń. Sumowaniu
podlegają poszczególne pozycje bilansów, rachunków zysków i strat, rachunków przepływów
pieniężnych, zestawień zmian w kapitale własnym, not objaśniających do informacji
dodatkowej. Skonsolidowany rachunek przepływów pieniężnych i skonsolidowane
zestawienie zmian w kapitale własnym mogą być sporządzone na bazie skonsolidowanego
bilansu, rachunku zysków i strat oraz dodatkowych informacji i objaśnień 11.
Efektem przeprowadzonej konsolidacji jest skonsolidowane sprawozdanie finansowe
składające się ze skonsolidowanego bilansu, skonsolidowanego rachunku zysków i strat,
11
A. Raciński, Sprawozdania finansowe jednostek powiązanych : przykłady i komentarze, Polska Akademia
Rachunkowości, Warszawa 2004, s. 27.
135
skonsolidowanego
rachunku
przepływów
pieniężnych,
zestawienia
zmian
w skonsolidowanym kapitale własnym, informacji dodatkowej. Nie można zapomnieć
o przygotowaniu za dany rok obrotowy sprawozdania z działalności grupy12.
Procedury konsolidacyjne przygotowywania skonsolidowanego sprawozdania
finansowego metodą pełną złożone są z szeregu czynności. Kolejne kroki podejmowane
podczas konsolidacji metodą pełną obrazuje poniższy schemat.
Schemat 2. Metoda konsolidacji pełnej krok po kroku
Upewnić się, że wybrana metoda konsolidacji jest odpowiednia dla
danej jednostki, po czym ustalić procentowy udział jednostki
dominującej w udziałach jednostki zależnej
Zorientować się, czy wartość firmy oraz udziały niedające kontroli
wykazać w wartości pełnej czy proporcjonalnej w stosunku do
posiadanych udziałów
Ustalić wartość na dzień przejęcia aktywów netto jednostki zależnej
Wyznaczyć na dzień przejęcia wartość udziałów niedających kontroli
Ustalić na moment przejęcia kontroli wartość firmy, a następnie
- dodatnią wartość firmy wykazać w skonsolidowanych aktywach
-ujemna wartość firmy wpływa na skonsolidowany zysk jako przychód
na poziomie konsolidacji
Wyliczyć wartość udziałów niedających kontroli na dzień bilansowy
Obliczyć wielkość skonsolidowanego zysku netto za rok obrotowy:
Dodać do siebie wszystkie składniki aktywów i pasywów jednostki
dominującej i jednostek zależnych, za wyjątkiem udziałów w jednostce
zależnej wykazanych w jednostkowym sprawozdaniu finansowym
spółki matki
Uwzględnić w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym
uwzględnić pełną wartość kapitałów własnych spółki matki i tę część
kapitałów własnych jednostek zależnych, które powstały po jej
przejęciu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Gierusz, M. Gierusz, Konsolidacja sprawozdań finansowych
według MSSF…, op. cit., s. 55-56.
Konsolidację metodą proporcjonalną przeprowadzamy tylko w sytuacji, gdy mamy do
czynienia z jednostką współzależną, niebędącą spółką handlową 13. Polega ona na sumowaniu
pełnych wartości odpowiednich pozycji sprawozdań finansowych wspólnika jednostki
współzależnej i proporcjonalnej (w relacji do posiadanych udziałów) części wartości
12
M. Remlein, Skonsolidowane sprawozdania finansowe grup kapitałowych, Akademia Ekonomiczna
w Poznaniu, Poznań 2004, s.56.
13
J. Stankiewicz, J. Damięcka, Podstawy konsolidacji., op. cit., s.55.
136
poszczególnych pozycji sprawozdań finansowych jednostek współzależnych, oraz wykonaniu
odpowiednich wyłączeń14.
Metodę proporcjonalną możemy zastosować w przypadku dwóch momentów: na dzień
rozpoczynający sprawowanie współkontroli, na zakończenie okresu sprawozdawczego. Istotę
tej metody wyjaśnia poniższy schemat.
Schemat 3. Istota metody konsolidacji proporcjonalnej
Dokonanie wyceny aktywów netto jednostki współzależnej w wartości godziwej
Dodanie do siebie 100% wartości jednostki dominującej i określonego procentu
wartości jednostki współzależnej
Wyeliminowanie kapitału własnego jednostki współzależnej, a także udziałów
posiadanych w tej jednostce przez wspólnika
Wykazanie wartości firmy bądź ujemnej wartości firmy
Wyłączenie transakcji powstałych wkonsekwencji przeprowadzania transakcji
między podmiotami tworzącymi grupę kapitałową
Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Gabrusewicz, M. Remlein, Sprawozdanie finansowe
przedsiębiorstwa : jednostkowe i skonsolidowane, op. cit., s. 285-286.
Podsumowując dotychczasowe rozważania można dostrzec, iż korekty konsolidacyjne
dokonywane podczas wykorzystywania metody proporcjonalnej są bliskie korektom
realizowanym w metodzie pełnej15. Obydwie metody łączy sposób konsolidowania danych „wiersz po wierszu”, z tą różnicą, że w przypadku metody proporcjonalnej składniki bilansu
przedstawiamy nie w pełnej wysokości, lecz w odpowiedniej proporcji do udziału w zyskach
i stratach podmiotu16. W obu metodach występują pozycje charakterystyczne dla
skonsolidowanego
sprawozdania
finansowego
tj.
wartość
firmy
jednostek
podporządkowanych, ujemna wartość firmy jednostek podporządkowanych, odpis wartości
firmy jednostek podporządkowanych, odpis ujemnej wartości firmy jednostek
podporządkowanych czy różnice kursowe wynikające z przeliczenia 17. Kluczowa różnica
między zaprezentowanymi wyżej metodami jest taka, że w skonsolidowanym sprawozdaniu
finansowym tworzonym przy wykorzystaniu metody proporcjonalnej wartości aktywów
i pasywów sumujemy nie w pełnej wartości, tylko ich części, proporcjonalnie do udziału
14
R. Ignatowski, Przewodnik po konsolidacji sprawozdań finansowych : suplement, Ośrodek Doradztwa
i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2005, s.121.
15
H. Buk, Konsolidacja sprawozdań…, op. cit., s. 114.
16
A. Gierusz, M. Gierusz, Konsolidacja sprawozdań…, op. cit.,s. 159.
17
H. Buk, Konsolidacja sprawozdań…, op. cit., s. 114.
137
jednostki dominującej. W konsekwencji w metodzie proporcjonalnej nie występuje kapitał
udziałowców mniejszościowych18.
Ustawa o rachunkowości zezwala na wycenę akcji i udziałów konsolidowanych
jednostek przy użyciu metody praw własności19. Na poziomie sprawozdania jednostkowego
metodą praw własności można wyceniać udziały w jednostkowym sprawozdaniu
finansowym. Z kolei w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym metodę praw własności
można użyć do wycenienia udziałów w podmiotach współzależnych działających jako spółka
handlowa, zależnych i współzależnych działających w formie innej niż spółka handlowa
w przypadku, gdy w poprzednich latach objęto je procedurą konsolidacji sprawozdań
finansowych a teraz wystąpiły ograniczenia w sprawowaniu kontroli lub współkontroli.
Metodę tę można także wykorzystać w przypadku jednostek stowarzyszonych w przypadku
skonsolidowanego sprawozdania finansowego20.
Istota metody praw własności polega na corocznej aktualizacji wartości posiadanych
udziałów, stosownie do zmiany aktywów netto podmiotu, którego udziały podlegają
wycenie 21. Zmiany te mogą zaistnieć w skutek wygenerowanego wyniku finansowego czy
rozliczeń z jednostką dominującą, znaczącym inwestorem lub wspólnikiem jednostki
współzależnej22.
5. Podsumowanie
Podsumowując, konsolidacja sprawozdań finansowych jest procesem niezwykle
trudnym i skomplikowanym. Jej właściwe przeprowadzenie wymaga posiadania
specjalistycznej wiedzy i umiejętności. Pomimo, iż procedura sporządzania
skonsolidowanego sprawozdania finansowego jest bardzo czasochłonna, to jej przestrzeganie
jest konieczne, by zapewnić przedstawienie sytuacji finansowej, majątkowej i wyniku
finansowego grupy kapitałowej zgodnie z zasadą rzetelnego i wiernego obrazu.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Bosek J., Konsolidacja z jednostką zagraniczną, Monitor Rachunkowości i Finansów Nr 10/2008.
Gabrusewicz W., Remlein M., Sprawozdanie finansowe przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2007.
Ignatowski R., Przewodnik po konsolidacji sprawozdań finansowych : suplement, Ośrodek Doradztwa
i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2005.
Konsolidacja sprawozdań finansowych, red. H. Buk, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Katowicach, Katowice 2010.
Raciński A., Konsolidacja sprawozdań finansowych w teorii i praktyce rachunkowości, Fundacja
Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1995.
Raciński A., Sprawozdania finansowe jednostek powiązanych : przykłady i komentarze, Polska
Akademia Rachunkowości, Warszawa 2004.
Rak J., Turyna J., Rachunkowość i finanse grupy kapitałowej, Difin, Warszawa 2004.
Remlein M., Skonsolidowane sprawozdania finansowe grup kapitałowych, Akademia Ekonomiczna
w Poznaniu, Poznań 2004.
Remlein M., Skonsolidowane sprawozdania finansowe według polskich i międzynarodowych
standardów rachunkowości, SKwP, Warszawa 2010.
18
W. Gabrusewicz, M. Remlein, Skonsolidowane sprawozdanie…, op. cit., s. 140.
A. Raciński, Sprawozdania finansowe…, op. cit., s.58.
20
Zob. A. Raciński, Konsolidacja sprawozdań finansowych w teorii i praktyce rachunkowości, Fundacja
Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1995, s. 363.
21
W. Gabrusewicz, M. Remlein, Skonsolidowane sprawozdanie…, op. cit., s. 151.
22
W. Gabrusewicz, M. Remlein, Sprawozdanie finansowe…, op. cit., 316.
19
138
10. Stankiewicz J., Damięcka J., Podstawy konsolidacji sprawozdań finansowych, DOM
ORGANIZATORA, Toruń 2009.
11. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. 1994 Nr 121 poz.591, z późn.zm.
12. Więcław W., Konsolidacja sprawozdań finansowych i rozliczanie połączeń w świetle MSSF/MSR,
Wydawnictwo JAK, Kraków 2009.
139
140