ROZDZIAŁ 16 ZMIANY STRUKTUR WYDATKÓW GOSPODARSTW

Transkrypt

Katarzyna Włodarczyk–Śpiewak
ROZDZIAŁ 16
ZMIANY STRUKTUR WYDATKÓW
GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE
Wprowadzenie
Polska gospodarka od kilkunastu lat poddawana jest ciągłym przeobrażeniom. Ma to
ścisły związek z trzema, nakładającymi się na siebie w czasie procesami, tj. z transformacją
gospodarki, globalizacją oraz integracją Polski z Unią Europejską. Przemiany te miały znaczny wpływ na sytuację ekonomiczną wszystkich sektorów gospodarki, w tym również na sektor gospodarstw domowych.
Od początku lat dziewięćdziesiątych w okresie przemian gospodarczo-politycznych
następowały w Polsce procesy adaptacyjne zarówno w sferze ekonomicznej, jak i społecznej,
a sprzyjało to między innymi przyjmowaniu przez społeczeństwo polskie wzorców konsumpcji ukształtowanych w krajach Europy Zachodniej i USA. Do 1989 roku polski konsument
funkcjonował w gospodarce niedoboru. Obecnie stoi przed wyborem pomiędzy wieloma towarami i usługami. Różnorodność oferty podażowej niekoniecznie jednak doprowadziła do
zapewnienia lepszych doświadczeń konsumentom. Dzisiejszy konsument to konsument czynnie działający na rynku. Obserwuje rynek, eliminuje swoje ryzyko, współdziała z firmami i
instytucjami rynkowymi.
Na przestrzeni ostatnich lat konsumpcja polskich gospodarstw domowych podlegała
nieustannym przemianom i wahaniom. Konieczna jest zatem jej ciągła obserwacja i konfrontacja z determinantami warunkującymi te zmiany. Podmioty rynkowe, w tym także gospodarstwa domowe, znajdują się w otoczeniu trendów i czynników makroekonomicznych.
Obecnym zmianom gospodarczym, takim jak na przykład: procesy integracji i globalizacji,
poziom i tempo rozwoju gospodarczego, polityka finansowa, polityka inwestycyjna, postęp
ekonomiczny, poziom, tempo proporcje produktu i dochodu narodowego, poziom inflacji,
poziom bezrobocia oraz przemianom społecznym, do których można między innymi zaliczyć:
wpływ innych kultur, przyjmowanie uproszczonej konsumpcji, podnoszenie poziomu wiedzy
i kwalifikacji, upowszechnianie zdobyczy cywilizacji, przyjmowanie wzorców aktywnego
spędzania czasu wolnego, racjonalnego odżywiania, ekologii towarzyszą przemiany w demograficznej strukturze ludności, strukturze gospodarstw domowych, źródłach pozyskiwania
dochodów i stylu życia (Smyczek S., Sowa I., s. 222-230), (Słaby T., s. 14-18). Te wszystkie
czynniki rozpatrywane razem mają niewątpliwy wpływ na kształtowanie się ostatecznej
struktury wydatków w gospodarstwach domowych.
Celem przeprowadzonej w artykule analizy było wskazanie najważniejszych zmian i
tendencji w poziomie wydatków polskich gospodarstw domowych, określenie struktur wydatków i wskazanie różnic w tych strukturach w zależności od typu gospodarstwa domowego
w przyjętym okresie (1998-2007). Analiza przeprowadzona została dla ogółu polskich gospodarstw domowych oraz szczegółowo dla grup społeczno–ekonomicznych, czyli gospodarstw domowych: pracowników, rolników, pracujących na własny rachunek oraz emerytów i
rencistów1.
1
W artykule dane dotyczące gospodarstw domowych ogółem stanowią średnią statystyk, obliczaną z badań nad
wyróżnionymi czterema grupami społeczno-ekonomicznymi oraz gospodarstwami domowymi użytkującymi
159
Zmiany struktur wydatków gospodarstw domowych w Polsce
Dla celów analizy wykorzystano dane statystyczne zawarte w opracowaniach GUS w
postaci Roczników Statystycznych za poszczególne lata, a ponadto wykorzystano opracowania: „Budżety gospodarstw domowych w 2006 roku” i „Sytuacja gospodarstw domowych w
świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych - 2007”. Dane te są rezultatem
badań według metodologii przyjętej na potrzeby rachunków narodowych oraz pochodzą z
ankietowych badań budżetów domowych wybranej, reprezentatywnej liczby gospodarstw
domowych.
Dochody polskich gospodarstw domowych w latach 1998-2007
Dochody są niewątpliwie najistotniejszym czynnikiem determinującym strukturę wydatków gospodarstw domowych. Ich poziom i struktura przyczyniają się do realizacji potrzeb
w gospodarstwie domowym według ustalonej hierarchii. Wysokość dochodów odzwierciedla
sytuację materialną gospodarstwa domowego, zachowania adaptacyjne i przedsiębiorcze
członków gospodarstwa, a zarazem kształtuje poziom i jakość życia całej rodziny (Włodarczyk – Śpiewak K., s.65-66). Dochody konsumentów to suma przychodów z tytułu pracy
zarobkowej lub świadczeń społecznych, oszczędności i różne rodzaje dochodów z kapitału
oraz zasoby materialne, takie jak na przykład: nieruchomości, dzieła sztuki, artykuły trwałego
użytku, pomniejszone o obciążenia finansowe (Gospodarstwa domowe.., s. 12-13).
Tabela 1 prezentuje przeciętne miesięczne dochody polskich gospodarstw domowych
ogółem oraz w poszczególnych grupach społeczno- ekonomicznych w latach 1998-2007. W
tabeli 1 przedstawiono także relację dochodów w gospodarstwach domowych pracowników,
rolników, pracujących na własny rachunek oraz emerytów i rencistów do dochodów ogółem.
Tabela 1. Przeciętne miesięczne dochody rozporządzalne na 1 osobę w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998-2007 (w złotych)
Gospodarstwa
domowe:
Ogółem
1998 r.
1999 r.
2000 r.
2001 r.
2002 r.
2003 r.
2004 r.
2005 r.
2006r.
2007 r.
522,93
560,43
610,51
644,48
664,21
680,50
735,40
761,46
834,68
928,27
Pracowników
(relacja do
dochodów
ogółem)
546,35
(104,5%)
411,37
(73,4%)
657,27
683,07
698,09
729,87
742,45
770,00
(107,7%) (106,0%) (105,1%) (107,3%) (100,9%) (101,1%)
829,18
(99,3%)
915,17
(98,6%)
Rolników
(relacja do
dochodów
ogółem)
Pracujących
na własny
rachunek
(relacja do
dochodów
ogółem)
406,78
(77,8%)
393,61
(70,2%)
455,99
(74,7%)
497,54
(77,2%)
571,83
(86,1%)
474,31
(69,7%)
539,93
(73,4%)
606,17
(79,6%)
689,75
(82,6%)
846,76
(91,2%)
655,11
716,01
794,67
808,22
843,24
860,20
935,12
977,10
1102,63
1251,07
Emerytów i
rencistów
(relacja do
dochodów
ogółem)
(125,3%) (127,8%) (130,2%) (125,4%) (126,9%) (126,4%) (127,2%) (128,3%) (132,0%) (134,8%)
552,96
596,49
617,27
673,89
699,02
720,00
779,22
800,25
872,86
937,63
(105,7%) (106,4%) (101,1%) (104,6%) (105,2%) (105,8%) (106,0%) (105,1%) (104,6%) (101,0%)
Źródło: Rocznik Statystyczny 1998, GUS, Warszawa 1998, s. 170; Rocznik Statystyczny
1999, GUS, Warszawa 1999, s. 178; Rocznik Statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000, s.
gospodarstwo rolne (które były ujmowane odrębnie w badaniach GUS do 2005 r.) i gospodarstwami domowymi
utrzymującymi się z niezarobkowych źródeł. Jednakże szczegółowo wielkości dotyczące wydatków były konsekwentnie przedstawiane w statystykach GUS w latach 1998-2007 tylko dla wybranych czterech grup gospodarstw domowych. Wyróżnienie ich w artykule umożliwiło dokonanie porównań.
160
Katarzyna Włodarczyk -Śpiewak
177; Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 187; Rocznik Statystyczny 2002,
GUS, Warszawa 2002, s. 188; Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 201;
Rocznik Statystyczny 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 288; Rocznik Statystyczny 2005, GUS,
Warszawa 2005, s. 289; Rocznik Statystyczny 2006, GUS, Warszawa 2006, s. 291; Budżety
gospodarstw domowych w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007, s. 5; Sytuacja gospodarstw domowych w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS,
www.stat.gov.pl, stan na dzień 02.06.2007; opracowanie własne.
W ciągu dziesięciu lat w polskich gospodarstwach domowych dochody wzrosły o
77,5%. Największą dynamikę wzrostu dochodów odnotowano w gospodarstwach domowych
rolników – 208,2, a najmniejszą w gospodarstwach domowych pracowników – 167,5. Niewiele wyższą dynamiką wzrostu dochodów od najniższej cechowały się gospodarstwa emerytów i rencistów – 169,6. W gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek
dynamika wzrostu dochodów w latach 1998-2007 wyniosła – 191,0.
Pomimo wysokiej dynamiki wzrostu dochodów w ciągu dziesięciu lat gospodarstwa
domowe rolników przez cały okres analizy osiągały dochody poniżej ogólnego poziomu dochodów. Średnioroczna różnica w relacji między dochodami liczonymi dla ogółu polskich
gospodarstw domowych a gospodarstw rolników wynosiła -21,75%.
Gospodarstwa domowe pracowników, które cechowały najniższe zmiany w dochodach, w roku 1998 oraz w latach 2000-2005 miały dochody wyższe niż liczone dla ogółu polskich gospodarstw. Należy jednak zauważyć, iż w 2004 i 2005 roku były one wyższe średnio
tylko o 1 punkt procentowy. W pozostałych latach (1999, 2006, 2007) gospodarstwa domowe
pracowników odnotowały dochody niższe w porównaniu z danymi liczonymi dla ogółu polskich gospodarstw.
Podobną dynamikę wzrostu dochodów, w porównaniu z gospodarstwami pracowników, wykazywały gospodarstwa domowe emerytów i rencistów. Jednakże w całym analizowanym okresie gospodarstwa te osiągały nieznacznie wyższe dochody niż ogół polskich gospodarstw domowych. Różnica ta wynosiła średnio + 4,5% w całym okresie analizy.
W gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek oprócz wysokiej dynamiki wzrostu dochodów odnotowano także w całym okresie 1998-2007 wyższe dochody
niż w przypadku dochodów liczonych dla gospodarstw domowych ogółem. Różnica ta była
znacznie wyższa niż w przypadku gospodarstw domowych emerytów i rencistów, gdyż liczona średnia dla okresu analizy wyniosła +28,4%.
Wszystkie grupy społeczno – zawodowe gospodarstw domowych odnotowały w badanym okresie wzrost dochodów. Najlepszą sytuację materialną miały gospodarstwa domowe
pracujących na własny rachunek, najsłabszą kondycję ekonomiczną pod względem dochodów
wykazywały natomiast gospodarstwa domowe rolników.
Wydatki gospodarstw domowych w Polsce (1998-2007)
Zmiany w dochodach powodują konieczność dostosowania budżetów domowych do
nowych warunków społeczno – gospodarczych, co wpływa na zmiany w wydatkach gospodarstw domowych. Tabela 2 prezentuje przeciętne miesięczne wydatki polskich gospodarstw
domowych ogółem oraz w poszczególnych grupach społeczno- ekonomicznych w latach
1998-2007.
161
Tabela 2. Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w gospodarstwach domowych według
grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998- 2007 (w złotych)
Gospodarstwa
domowe:
1998 r.
1999 r.
2000 r.
2001 r.
2002 r.
2003 r.
2004 r.
2005 r.
2006 r.
2007 r.
Ogółem
503,03
549,76
599,49
609,72
624,99
643,84
694,70
690,30
744,81
809,95
517,66
573,00
657,27
628,50
641,29
673,15
717,90
(102,9%) (104,2%) (109,6%) (103,1%) (102,6%) (104,6%) (103,3%)
684,41
(99,1%)
732,02
(98,3%)
791,30
(97,7%)
369,01
(73,4%)
393,61
(71,6%)
455,99
(76,1%)
458,60
(75,2%)
487,19
(77,9%)
461,20
(71,6%)
507,33
(73,0%)
533,91
(77,3%)
573,76
(77,0%)
614,96
(75,9%)
632,98
705,12
794,67
762,15
797,57
817, 24
854,74
869,80
955,26
1093,81
Pracowników
(relacja do
wydatków
ogółem)
Rolników
(relacja do
wydatków
ogółem)
Pracujących
na własny
rachunek
(relacja do
wydatków
ogółem)
Emerytów
i rencistów
(relacja do
wydatków
ogółem)
(125,8%) (128,3%) (132,5%) (125,0%) (127,6%) (126,9%) (123,0%) (126,0%) (128,3%) (135,0%)
557,75
606,64
617,27
663,09
683,14
697,67
761,44
746,05
800,36
846,26
(110,9%) (110,3%) (103,0%) (108,8%) (109,3%) (108,4%) (109,6%) (108,1%) (107,5%) (104,5%)
Źródło: Rocznik Statystyczny 1998, GUS, Warszawa 1998, s. 170; Rocznik Statystyczny
1999, GUS, Warszawa 1999, s. 179; Rocznik Statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000, s.
178; Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 187; Rocznik Statystyczny 2002,
GUS, Warszawa 2002, s. 188; Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 201;
Rocznik Statystyczny 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 288; Rocznik Statystyczny 2005, GUS,
Warszawa 2005, s. 289; Rocznik Statystyczny 2006, GUS, Warszawa 2006, s. 291; Budżety
gospodarstw domowych w 2006 roku, GUS, Warszawa 2007, s. 60; Sytuacja gospodarstw
domowych w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS,
www.stat.gov.pl, stan na dzień 02.06.2007; opracowanie własne.
W ciągu ostatnich dziesięciu lat polskie gospodarstwa domowe powiększyły swoje
wydatki o 61%. Największą dynamikę wydatków odnotowały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek – 172,8. W przypadku pozostałych grup gospodarstw domowych
dynamika wynosiła: w gospodarstwach rolników- 166,7, w gospodarstwach pracowników –
152,9 i w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów - 151,7.
W analizowanym okresie gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek
oraz gospodarstwa emerytów i rencistów wydawały więcej w porównaniu do danych liczonych dla ogółu polskich gospodarstw domowych. W gospodarstwach pracujących na własny
rachunek wydatki były wyższe średnio o +27,8% w całym badanym okresie, a w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów o +8,0%. Gospodarstwa domowe pracowników od
1998 do 2004 roku wydawały więcej w porównaniu do ogółu polskich gospodarstw domowych – średnio o +4,3%, ale w okresie 2005-2007 wydatki były niższe średnio o -1,5%.
Najniższe przeciętne miesięczne wydatki ponosiły gospodarstwa domowe rolników.
Różnica w wydatkach na niekorzyść gospodarstw domowych rolników w porównaniu z gospodarstwami domowymi ogółem była odnotowywana w całym okresie analizy i wynosiła
średnio –25,1%.
W poszczególnych grupach gospodarstw domowych odnotowano podobną dynamikę
wzrostu przeciętnych miesięcznych wydatków, jednakże najlepszą sytuację ekonomiczną pod
tym względem wykazywały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek, a najsłabsze były się gospodarstwa domowe rolników.
162
Wysokość środków pieniężnych posiadanych przez gospodarstwo domowe kształtuje
jego strukturę wydatków. Istotne informacje o kształtowaniu struktury wydatków w zależności od wysokości dochodów przedstawia prawo Engla. Według prawa Engla wzrost dochodów powoduje wzrost spożycia dóbr żywnościowych i nieżywnościowych, jednakże procentowy udział wydatków na artykuły żywnościowe maleje w ogóle wydatków konsumpcyjnych,
gdyż tempo spożycia tych dóbr jest niższe w porównaniu ze spożyciem towarów nieżywnościowych. Malejący udział wydatków na żywność w całości wydatków konsumpcyjnych
wskazuje na prawidłowe tendencje w kształtowaniu wydatków gospodarstw domowych (Mikroekonomia, s. 107-109). W Tabeli 3 przedstawiono zmiany w strukturze wydatków polskich gospodarstw domowych w latach 1998-2007.
Tabela 3. Struktura wydatków polskich gospodarstw domowych w latach 1998-2007
ROK
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Udział wydatków w całości wydatków gospodarstwa domowego (w %)
96,1
96,4
96,4
96,1
95,9
95,7
95,8
Wydatki na towary i usługi
konsumpcyjne
33,7
29,0
28,8
28,9
27,5
25,7
26,1
Żywność
3,1
3,2
3,0
3,0
3,0
2,8
2,7
Napoje alkoholowe i wyroby
tytoniowe
6,7
6,1
5,5
5,3
5,2
5,1
4,9
Odzież i obuwie
17,6
18,4
17,9
18,8
19,9
21,0
20,3
Użytkowanie mieszkania i
nośniki energii
4,2
4,3
4,4
4,5
4,5
4,9
5,0
Zdrowie
8,3
9,3
9,9
8,8
8,5
8,6
9,1
Transport
2,2
2,8
3,5
4,3
4,5
4,7
4,7
Łączność
6,2
6,7
6,7
6,5
6,4
6,6
6,8
Rekreacja i kultura
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,5
1,5
Edukacja
1,2
1,4
1,4
1,4
1,6
1,7
1,8
Restauracje i hotele
6,0
5,0
4,9
5,1
5,0
5,0
5,0
Inne towary i usługi
2005
2006
2007
95,7
95,6
95,8
26,1
2,7
27,1
2,7
26,6
2,7
5,1
19,7
5,4
19,7
5,7
18,4
5,0
8,9
5,3
6,8
1,3
1,8
5,0
4,9
8,8
5,2
7,1
1,4
2,0
5,1
4,9
9,3
5,0
7,6
1,4
1,9
5,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS cytowanych w niniejszym artykule
W 1998 roku procentowy udział wydatków na żywność w całości przeciętnych miesięcznych wydatków gospodarstwa domowego wynosił 33,7% i w ciągu 10 lat zmalał do
26,6%. Należy dodać, iż udział wydatków na żywność malał od 1998 do 2003 roku, w okresie
2004-2006 nieznacznie wzrósł, a w 2007 roku ponownie zmalał. Można zakładać, iż wskaźnik udziału wydatków na żywności w strukturze wydatków polskich gospodarstw domowych
ma tendencje malejące, czyli zgodne z założeniami prawa Engla, a tym samym pozytywne dla
działalności gospodarstwa domowego.
Malejące tendencje w strukturze wydatków wykazują wydatki na alkohol i tytoń oraz
wydatki na odzież i obuwie. Udział wydatków na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe wykazywał w całym analizowanym okresie tendencje malejące (w 1998 roku udział tych wydatków wynosił 3,1%, a w 2007 – 2,7%). Z kolei wydatki na odzież i obuwie malały do 2004
roku, a w ostatnich trzech lata ich udział wzrósł, przy czym w porównaniu z rokiem początkowym analizy (1998) był to udział niższy.
Rosnący udział wydatków w całości wydatków konsumpcyjnych można zauważyć w
przypadku wydatków na:
• łączność – ich udział wzrósł z 2,2% w 1998 roku do 5,0% w 2007 roku i można zakładać, iż nadal będzie to tendencja rosnąca;
• rekreację i kulturę – wzrost z 6,2% w 1998 roku do 7,6% w 2007 roku ( z niewielkim
spadkiem tychże wydatków w 2001 i 2002 roku). Tutaj także można przyjąć, iż udział
będzie nieznacznie wzrastał w kolejnych latach;
• restauracje i hotele – wzrost z 1,2% w 1998 roku do 2,0% w 2006 roku, ale z niewielkim spadkiem do 1,9% w 2007 roku.
163
Względnie stałe pozostały wydatki na:
• edukację - wskaźnik wahał się w analizowanym okresie pomiędzy 1,2 a 1,6% i można
założyć, iż nadal utrzyma się na podobnym poziomie;
• zdrowie – wahania udziału tych wydatków mieszczą się w granicach 4,2-5,0%, przy
czym trudno jest w przypadku tych wydatków zauważyć stałą tendencję.
Odnosząc się do wydatków na mieszkanie oraz na transport trudno jest mówić o jednoznacznych zmianach tych wydatków. W przypadku wydatków na mieszkanie do 2003 roku
odnotowywano w gospodarstwach domowych z reguły rosnącą tendencję, zaś od 2004 roku
udział wydatków na mieszkanie maleje w całości wydatków gospodarstw domowych. Z kolei
w przypadku wydatków na transport w latach 1998-2007 wydatki stanowiły od 8,3 do 9,9%
całości wydatków gospodarstw domowych i trudno jest mówić tutaj o jednoznacznym kierunku zmian.
Struktury wydatków gospodarstw domowych w poszczególnych grupach społecznoekonomicznych
Zmiany, które zachodzą w strukturze konsumpcji na skutek zmian poziomu dochodu
nie rozkładają się jednakowo we wszystkich warstwach społeczeństwa. Rozróżnienie grup
społeczno – ekonomicznych pozwala obserwować układ nierówności w strukturze wydatków
jako efekt zmian makro- i mikroekonomicznych. W tabelach 4-7 przedstawiono struktury
wydatków gospodarstw domowych w poszczególnych grupach społeczno - ekonomiczych.
Najlepszą sytuację ekonomiczną pod względem wydatków odnotowano w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek. Gospodarstwa te posiadały wyższe dochody w stosunku do dochodów liczonych ogółem dla wszystkich gospodarstw domowych,
dlatego też wydatki przekraczały prawie o jedną trzecią poziom wydatków ogółem. Wyższe
dochody rzutowały także na strukturę wydatków tychże gospodarstw (Tabela 4).
Tabela 4. Struktura wydatków gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek w
latach 1998-2007
ROK
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
96,1
96,4
96,5
95,5
96,0
96,0
96,2
konsumpcyjne
27,2
25,4
25,4
25,9
24,5
23,1
23,4
Żywność
2,7
2,8
2,8
2,7
2,8
2,8
2,6
tytoniowe
7,9
7,5
6,9
6,4
6,5
6,4
6,0
Odzież i obuwie
15,7
15,4
15,0
15,8
17,5
17,8
17,3
nośniki energii
3,2
3,3
3,2
3,1
3,2
3,2
3,4
Zdrowie
11,1
13,5
14,2
12,2
11,4
12,2
13,5
Transport
3,3
3,8
4,6
5,2
5,5
5,5
5,2
Łączność
8,7
8,6
8,3
8,1
7,9
8,3
8,9
Rekreacja i kultura
1,9
2,2
2,2
2,2
2,2
2,2
2,1
Edukacja
2,0
1,9
2,1
2,2
2,5
2,4
2,6
6,3
5,6
5,3
5,5
5,6
5,4
5,2
2005
2006
2007
96,0
95,4
96,1
23,6
2,7
22,6
2,4
21,0
2,4
6,7
16,6
7,1
16,9
7,4
15,2
3,4
11,3
6,5
9,5
1,8
2,7
5,2
3,5
10,8
5,9
9,7
1,8
2,7
5,5
3,5
13,5
5,5
10,3
1,7
2,8
5,6
W badanym okresie w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek
odnotowano niski udział wydatków na żywność i jednocześnie ich malejący udział w strukturze konsumpcji. Tendencje malejące odnotowano także w przypadku następujących wydatków:
• alkohol i wyroby tytoniowe (mimo niewielkich różnic w udziale tych wydatków w
164
strukturze konsumpcji – od 2,4 do 2,7%);
• edukacja – wskaźnik udziału tych wydatków utrzymywał się w gospodarstwach pracujących na własny rachunek do 2003 roku na niezmienionym poziomie (2,2%), jednak od 2004 roku wykazuje tendencje malejące.
Względnie stałe pozostają wydatki na zdrowie – wahania ich udziału w strukturze wydatków wynoszą 3,1-3,5% i trudno zauważyć tutaj jednoznaczny kierunek zmian. Podobnie
trudno mówić o kierunku zmian w przypadku wydatków na transport oraz wydatków związanych z mieszkaniem (mimo większych różnic w wahaniach, w porównaniu do wydatków na
zdrowie).
Tendencję rosnącą wykazują natomiast wydatki na łączność w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek. Od 1998 roku do 2007 ich udział w strukturze wydatków wzrósł z 3,3% do 5,5%. Ponadto mimo, iż w latach 1998-2002 malały wydatki na
rekreację i kulturę, to od 2003 roku wykazują one tendencję rosnącą. Podobnie dzieje się w
przypadku wydatków na odzież i obuwie – do 2004 ich udział maleje, a od 2005 rośnie.
Drugą grupą gospodarstw domowych wyróżnioną w analizie są gospodarstwa domowe rolników, które cechuje najwyższa dynamika wzrostu dochodów, wysoka dynamika wzrostu wydatków, a jednocześnie najsłabsza pozycja pod względem relacji wydatków tych gospodarstw do wydatków liczonych dla gospodarstw domowych ogółem. Tabela 5 przedstawia
strukturę wydatków gospodarstw domowych rolników w poszczególnych latach.
Tabela 5. Struktura wydatków gospodarstw domowych rolników w latach 1998-2007
ROK
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
96,0
96,5
96,5
96,5
96,1
96,1
95,2
konsumpcyjne
45,5
42,9
41,7
39,4
37,1
40,3
37,9
Żywność
3,4
3,4
3,2
3,2
3,1
3,2
2,9
tytoniowe
6,9
6,5
5,5
5,5
5,6
5,2
5,3
Odzież i obuwie
11,9
13,0
12,3
13,0
14,4
14,7
14,0
nośniki energii
3,7
3,7
3,6
3,6
3,5
4,0
4,1
Zdrowie
8,3
10,1
10,6
11,4
10,9
8,6
10,8
Transport
1,4
2,1
2,8
3,6
3,7
4,1
4,1
Łączność
4,0
4,1
4,5
4,3
4,1
4,4
4,5
Rekreacja i kultura
0,8
1,0
1,1
1,1
1,1
1,1
1,0
Edukacja
0,2
0,4
0,4
0,3
0,7
0,5
0,6
4,5
3,8
4,5
4,1
4,2
4,4
4,6
2005
2006
2007
95,2
96,5
95,8
36,1
2,6
35,2
2,7
34,8
2,8
5,3
16,6
5,7
16,3
6,0
14,9
3,7
10,0
4,6
4,3
0,9
0,7
4,1
3,6
11,3
4,6
4,5
1,1
0,6
4,2
3,5
10,5
4,8
4,7
1,2
0,8
4,5
Gospodarstwa domowe rolników charakteryzuje przede wszystkim wysoki, w porównaniu do innych grup społeczno - ekonomicznych, udział wydatków na żywność w całości
wydatków konsumpcyjnych, jednakże z tendencją malejącą (podobnie jak w pozostałych grupach). Drugą cechą charakterystyczną jest stosunkowo niski udział wydatków związanych z
utrzymaniem mieszkania, przy których trudno mówić o tendencji dalszych zmian.
Tendencje rosnące wykazują wydatki na łączność. W analizowanym okresie wzrosły
one z 1,4% w 1998 roku do 4,8% w 2007 roku. Podobnie jest w przypadku wydatków na restauracje i hotele. Mimo ich niewielkiego udziału w całości wydatków konsumpcyjnych (poniżej 1%) ich udział wzrósł z 0,2% w pierwszym roku analizy do 0,8% w ostatnim roku.
Tendencje malejące, mimo niewielkich różnić w wahaniach, wykazują wydatki na alkohol i wyroby tytoniowe. Względnie stałe i niewiele zmieniające się co roku pozostają wydatki na edukację, rekreację i kulturę oraz zdrowie. Trudno jest mówić natomiast o jednoznacznych kierunkach zmian w przypadku wydatków na transport oraz odzież i obuwie.
165
Dwie kolejne grupy gospodarstw domowych poddanych analizie to gospodarstwa domowe pracowników oraz gospodarstwa domowe emerytów i rencistów. Obie grupy charakteryzuje podobna dynamika wzrostu dochodów oraz wydatków. Pod względem relacji wydatków do wydatków ogółem lepszą kondycję wykazują gospodarstwa domowe emerytów i rencistów. Strukturę wydatków tej grupy społeczno – ekonomicznej przedstawia Tabela 6.
Tabela 6. Struktura wydatków gospodarstw domowych emerytów i rencistów w latach 19982007
ROK
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
95,1
95,2
95,2
94,8
94,3
94,3
94,4
konsumpcyjne
35,8
33,2
33,3
32,7
31,0
29,3
29,9
Żywność
2,8
2,9
2,7
2,7
2,7
2,5
2,4
tytoniowe
5,0
4,5
3,9
3,9
3,8
3,6
3,4
Odzież i obuwie
21,9
22,3
21,6
22,5
23,4
24,6
23,9
Użytkowanie mieszkania i nośniki energii
6,5
6,8
7,5
7,3
7,4
7,9
8,2
Zdrowie
5,1
5,5
6,2
5,5
5,3
5,2
5,6
Transport
2,1
2,6
3,3
4,0
4,1
4,5
4,5
Łączność
4,4
5,0
4,8
5,0
5,1
5,2
5,2
Rekreacja i kultura
0,3
0,5
0,4
0,5
0,6
0,5
0,5
Edukacja
0,7
0,9
0,8
0,8
0,9
1,0
1,0
5,2
4,6
4,4
4,5
4,5
4,5
4,5
2005
2006
2007
94,2
94,1
94,1
30,4
2,5
29,6
2,4
29,5
2,4
3,3
22,8
3,5
23,3
3,6
22,1
8,4
5,4
4,9
5,4
0,4
1,0
4,6
8,1
5,2
4,8
5,6
0,4
1,1
4,7
8,3
5,2
4,8
5,8
0,4
1,1
4,9
Gospodarstwa domowe emerytów i rencistów charakteryzuje wysoki udział wydatków
na żywność (średnio wynosi on w badanym okresie 31,5%) oraz wysoki udział wydatków
związanych z mieszkaniem (średnio 22,8%). Wydatki na żywność cechuje tendencja malejąca, zaś tendencję zmian udziału wydatków na mieszkanie trudno określić.
Rosnący udział można odnotować w przypadku wydatków na łączność oraz w przypadku wydatków związanych z ochroną zdrowia. Ponadto w gospodarstwach domowych
emerytów i rencistów maleją wydatki na alkohol i tytoń oraz wydatki na odzież i obuwie.
Względnie stałe, bo nie ulegające znacznym wahaniom, pozostają wydatki na transport, rekreację i kulturę, edukację oraz restauracje i hotele.
Tabela 7 przedstawia strukturę wydatków ostatniej z grup społeczno – ekonomicznych
gospodarstw domowych – pracowników.
Tabela 7. Struktura wydatków gospodarstw domowych pracowników w latach 1998-2007
ROK
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
96,7
97,0
96,8
96,7
96,7
96,6
96,5
konsumpcyjne
30,7
28,1
27,8
28,4
27,1
25,1
25,4
Żywność
3,3
3,3
3,2
3,3
3,1
3,0
2,9
tytoniowe
7,2
6,6
6,1
5,9
5,8
5,9
5,7
Odzież i obuwie
17,2
18,0
17,5
18,6
19,4
20,1
19,3
nośniki energii
3,3
3,3
3,3
3,4
3,2
3,4
3,6
Zdrowie
9,6
10,7
11,2
9,4
9,7
10,1
10,4
Transport
2,3
2,9
3,6
4,5
4,8
4,9
4,9
Łączność
7,4
8,0
8,0
7,7
7,6
7,7
8,0
Rekreacja i kultura
1,6
1,7
1,9
2,0
2,2
2,2
2,2
Edukacja
1,5
1,7
1,8
1,7
2,1
2,2
2,2
6,7
5,3
5,3
5,6
5,3
5,5
5,5
2005
2006
2007
96,4
96,3
96,4
26,3
2,8
25,5
2,8
25,4
2,8
5,8
18,4
6,1
18,4
6,4
17,3
3,6
10,6
5,5
7,6
1,8
2,1
5,3
3,6
10,3
5,3
7,8
1,9
2,3
5,3
3,8
10,5
5,1
8,2
1,8
2,1
5,5
166
Gospodarstwa domowe pracowników wykazują malejący udział wydatków na żywność w całości wydatków konsumpcyjnych. Maleje także udział wydatków na wyroby alkoholowe i tytoniowe. Do 2004 roku malały wydatki na odzież i obuwie, ale od 2005 udział
tych wydatków powoli rośnie. W przypadku wydatków związanych z utrzymaniem mieszkania trudno jest mówić o jednoznacznych zmianach, a średni udział tych wydatków w całości
wydatków gospodarstw domowych pracowników wynosił 18,4% w analizowanym okresie.
Po wydatkach na żywność oraz na mieszkanie trzecią pozycję pod względem udziałów zajmują wydatki na transport – średnio 10,3% w badanym okresie. Nie można tutaj jednak mówić o jednoznacznej tendencji zmian. Kolejną pozycję pod względem udziału wydatków zajmują wydatki na rekreację i kulturę, które nieznacznie rosły od 2005 roku, a ich średni udział
w całym analizowanym okresie wynosił 7,8% całości wydatków gospodarstw domowych
pracowników. Tendencje rosnące wykazują wydatki na łączność. Podobnie jak w pozostałych
grupach gospodarstw domowych znacznie wzrosły - z 2,3% w 1998 roku do 5,1% w 2007
roku. W przypadku ostatnich dwóch grup wydatków – na edukacje oraz restaurację i hotele –
zauważalne są niewielkie wahania, jednakże bez jednoznacznych tendencji w zmianach.
Wydatki na wybrane grupy dóbr i usług w polskich gospodarstwach domowych
Analizując struktury wydatków polskich gospodarstw domowych ogółem oraz w poszczególnych grupach społeczno – ekonomicznych zauważalne tendencje to:
• najwyższy, ale malejący co roku udział wydatków na żywność;
• wysoki udział wydatków związanych z utrzymaniem mieszkania – druga pozycja pod
względem udziału w strukturach wydatków;
• z reguły trzecia pozycja wydatków na transport pod względem wysokości udziału w
całości wydatków gospodarstw domowych;
• znaczny wzrost udziału wydatków na łączność we wszystkich grupach gospodarstw
domowych w analizowanym okresie;
• rosnące znaczenie wydatków na zdrowie w gospodarstwach domowych emerytów i
rencistów i zdecydowanie wyższy udział wydatków na zdrowie w tych gospodarstwach w porównaniu z pozostałymi grupami gospodarstw domowych;
• rosnący udział wydatków na rekreację i kulturę i czwarta pozycja pod względem wysokości udziału tych wydatków w całości wydatków polskich gospodarstw domowych.
Na rysunku 1 przedstawione zostały tendencje w kształtowaniu się udziału wydatków
na żywność w poszczególnych grupach gospodarstw domowych na tle udziału wydatków na
żywność w gospodarstwach domowych ogółem.
167
Rysunek 1. Udział wydatków na żywność w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998- 2007
We wszystkich grupach społeczno - ekonomicznych gospodarstw domowych zauważalna jest malejąca tendencja udziału wydatków na żywność w strukturze wydatków. Najwyższy udział wydatków na żywność odnotowują gospodarstwa domowe rolników w porównaniu do danych liczonych dla ogółu polskich gospodarstw domowych. Wyższy udział wydatków na żywność niż liczony ogółem odnotowały także gospodarstwa domowe emerytów i
rencistów. Zdecydowanie niższym udziałem wydatków na żywność w porównaniu do danych
ogólnopolskich charakteryzują się gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek.
Na Rysunku 2 przedstawiono kształtowanie się drugich, co do wysokości udziałów
wydatków – wydatków na mieszkanie.
Rysunek 2. Udział wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 19982007
W analizowanym okresie 1998-2007 trudno jest mówić o jednoznacznej tendencji
168
zmian w udziale wydatków na mieszkanie w całości wydatków gospodarstw domowych. W
roku 2003 można zauważyć nieznaczny wzrost tych wydatków we wszystkich gospodarstwach domowych. W grupach społeczno – ekonomicznych najwyższy udział wydatków na
mieszkanie odnotowywały gospodarstwa domowe emerytów i rencistów, zaś najniższy gospodarstwa domowe rolników (chociaż w ostatnich trzech latach analizy udział wydatków w
gospodarstwach domowych rolników zbliżył się do udziałów wydatków na mieszkanie w
gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek). Najbardziej zbliżony udział
wydatków na mieszkanie do danych liczonych ogółem dla polskich gospodarstw domowych
wykazywały gospodarstwa domowe pracowników.
Kolejny rysunek (Rysunek 3) przedstawia kształtowanie się udziału wydatków na
transport.
Rysunek 3. Udział wydatków na transport w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998- 2007
Udział wydatków na transport nie ulegał istotnym zmianom w ciągu badanego okresu,
jak również nie wykazywał jednoznacznych tendencji w zmianach, zarówno w odniesieniu do
ogółu polskich gospodarstw domowych, jak i poszczególnych grup społeczno – ekonomicznych. W porównaniu do udziału wydatków na transport liczonych ogółem dla gospodarstw
domowych znacznie wyższy udział charakteryzował gospodarstwa domowe pracujących na
własny rachunek. Wyższy udział wydatków na transport odnotowywały także gospodarstwa
domowe pracowników oraz rolników, natomiast zdecydowanie niższy udział wydatków na
transport w całym analizowanym okresie występował w gospodarstwach emerytów i rencistów.
Czwarte pod względem wysokości udziałów w całości wydatków gospodartw
domowych były wydatki na rekreację i kulturę (Rysunek 4)
169
Rysunek 4. Udział wydatków na rekreację i kulturę w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998- 2007
We wszystskich grupach społeczno – ekonomicznych gospodarstw domowych, jak
również według danych ogólnopolskich udział wydatków na rekreację i kulturę wykazywał
tendencję rosnącą. Największy udział wydatków na rekreację i kulturę w całym badanym
okresie wykazywały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek. Wskaźniki
wyższe od danych liczonych dla ogółu gospodarstw domowych osiągały także gospodarstwa
pracowników. Mniejszy udział wydatków na rekreację i kulturę, niż dane ogólnopolskie,
wykazywały gospodartwa domowe emerytów i rencistów, zaś najniższe wskaźniki
odnotowywały gospodarstwa domowe rolników.
Kolejną cechą charakterystyczną w strukturze wydatków polskich gospodarstw
domowych w latach 1998-2007 był, jak już wspomniano, rosnacy udział wydatków na
łącznośc w strukturze wydatków gospodarstwa domowego. Na Rysunku 5 przedstawiono
udział wydatków na łączność.
Rysunek 5. Udział wydatków na łączność w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998- 2007
170
We wszystkich gospodarstwach domowych odnotowano znaczący wzrost udziału
wydatków na łaczność w całości wydatków konsumpcyjnych. W porównaniu do danych
liczonych dla ogółu gospodarstw domowych najwyższy udział wydatków na łączność
odnotowywały przez cały okres analizy gospodartswa domowe pracujących na własny
rachunek, a najniższy gospodarstwa domowe rolników. Nieznacznie wyższy poziom od
wskaźników dla ogółu gospodarstw domowych odnotowywały gospodarstwa domowe
pracowników, a nieznacznie niższy – emerytów i rencistów.
Analizując tendencje w wydatkach polskich gospodarstw domowych w latach 1998 –
2007 pomimo tego, iż udział wydatków na zdrowie nie wykazywał szczególnych zmian,
zauważalny jest znaczący udział tych wydatków w całości wydatków konsumpcyjnych w
gospodarstwach domowych emerytów i rencistów. Dlatego też uwzględnione zostały zmiany
w tych wydatkach jako cecha charakterystyczna badanego okresu. Rysunek 6 przedstawia
kształtowanie się udziałów wydatków na ochronę zdrowia w polskich gospodarstwach
domowych.
Rysunek 6. Udział wydatków na zdrowie w strukturze wydatków w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998- 2007
Wydatki na zdrowie liczone dla ogółu polskich gospodarstw domowych utrzymywały
się na względnie stałym poziomie. Wyraźnie natomiast daje się zauważyć zdecydowanie
wyższy udział tych wydatków w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów. Pozostałe
grupy gospodarstw domowych odnotowywały niższe udziały wydatków związanych z ochroną zdrowia w całym badanym okresie w porównaniu do danych liczonych ogółem dla polskich gospodarstw domowych.
Podsumowanie
Członkowie gospodarstw zmieniają swoje przyzwyczajenia i nawyki zakupowe, a
konsekwencją tych zmian są przeobrażenia struktur wydatków, które odzwierciedlają nie tylko procesy zakupów, ale także działania adaptacyjne gospodarstw domowych do warunków
otoczenia. Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, iż w latach 1998-2007 wysokiej dynamice przeciętnych miesięcznych rozporządzalnych dochodów w polskich gospodarstwach domowych towarzyszył niższy poziom dynamiki przeciętnych miesięcznych wydatków (zarówno w odniesieniu do ogółu gospodarstw domowych, jak i do poszczególnych grup
171
społeczno – ekonomicznych).
Na podstawie przeprowadzonej analizy można zauważyć, iż wydatki gospodarstw
domowych co roku ulegały wzrostowi. We wszystkich typach gospodarstw domowych łatwo
zauważyć największy udział wydatków na żywność w strukturze wydatków, a także malejący
ich procentowy udział. Na drugim miejscu pod względem poziomu udziałów plasowały się
wydatki na mieszkanie, a na trzecim - wydatki na transport. Inne cechy charakterystyczne
struktury wydatków polskich gospodarstw domowych to rosnące wydatki na rekreację i kulturę. Malały zaś udziały wydatków na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe. Względnie na
stałym poziomie pozostawały wydatki na edukację oraz restauracje i hotele.
Najlepszą kondycję pod względem struktury wydatków wykazywały w całym okresie
analizy gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek. Miały one wyższe zarówno
wydatki, jak i dochody w porównaniu do innych grup społeczno – ekonomicznych. Względnie dobrą sytuację pod względem wydatków odnotowywano także w gospodarstwach emerytów i rencistów oraz gospodarstwach pracowników. Najniższe wydatki, jak również dochody,
zauważalne były w gospodarstwach domowych rolników.
Przedstawione przemiany struktury wydatków w polskich gospodarstwach domowych
w latach 1998-2007 to jeden z wielu czynników, który może mieć pośredni wpływ na kształtowanie kondycji gospodarstw, a który to jednocześnie wraz z innymi determinantami wpływa na upowszechnianie się wzorów konsumpcji w społeczeństwie.
BIBLIOGRAFIA:
1. Budżety gospodarstw domowych w 2006 roku, (2007), GUS, Warszawa.
2. Gospodarstwa domowe – wybrane elementy warunków życia ludności w I półroczu 1999
roku,(1999), GUS, Warszawa.
3. Mikroekonomia (2005), red. D. Kopycińska, Szczecin.
4. Rocznik Statystyczny 1998, (1998), GUS, Warszawa.
13. Słaby T. (2006), Konsumpcja. Eseje statystyczne, Difin, Warszawa.
14. Smyczek S., Sowa I. (2005), Konsument na rynku. Zachowania, modele, aplikacje, Difin,
Warszawa.
15. Sytuacja gospodarstw domowych w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, (2007), GUS, www.stat.gov.pl, stan na dzień 02.06.2007.
16. Włodarczyk – Śpiewak K. (2003), Czynniki determinujące strukturę konsumpcji młodych
gospodarstw domowych, US, Szczecin.

ROZDZIAŁ 16 ZMIANY STRUKTUR WYDATKÓW GOSPODARSTW

Transkrypt

Podobne dokumenty

liczba gospodarstw domowych nie uczestniczących w wakacjach

M-HOUSE – WYKORZYSTYWANIE POTENCJAŁU BIZNESOWEGO

technologie informacyjne

polityka 3 rewizja.indd

Budżety gospodarstw domowych w województwie pomorskim w

6. Wybrane wskaźniki nierówności społecznych

INTELIGENC

Badanie budżetów gospodarstw domowych