NO 2008-3 druk.vp

Notatki Ornitologiczne 2008, 49: 153–161
Ptaki zimujące w otwartym krajobrazie rolniczym
wschodniej Polski
Artur Goławski, Zbigniew Kasprzykowski
Abstrakt: W trzech sezonach zimowych (2003/2004, 2004/2005 i 2005/2006) przeprowadzono liczenia ptaków zimujących w otwartym krajobrazie rolniczym wschodniej Polski koło Siedlec.
W okresie od listopada do końca lutego, na dwóch transektach różniących się udziałem siedlisk
wykonano 66 kontroli. Łącznie stwierdzono 34 gatunki, a między transektami nie stwierdzono różnic w liczbie gatunków oraz w liczebności wszystkich ptaków. Średnie zagęszczenie ptaków na obu
transektach było niemal identyczne i wyniosło na transekcie I – 60,5 os./100 ha, a na transekcie II –
58,1 os./100 ha. Liczba gatunków oraz liczebność ogólna ptaków nie były uzależnione od sezonu
badań, natomiast różniły się w obrębie trzech wyróżnionych okresów: 1.11–10.12, 11.12–20.01 i
21.01–28.02. U gatunków dominujących, tj. trznadla Emberiza citrinella, górniczka Eremophila alpestris, dzwońca Carduelis chloris, mazurka Passer montanus oraz makolągwy C. cannabina, stwierdzono sukcesywny spadek frekwencji w kolejnych okresach. Zagęszczenie kilku gatunków zimujących pod Siedlcami, w tym: trznadla, rzepołucha C. flavirostris, czeczotki C. flammea, śnieguły Plectrophenax nivalis i górniczka osiągały wysokie wartości w porównaniu z innymi obszarami
w krajobrazie rolniczym Polski.
Birds wintering in the open agricultural landscape of eastern Poland. Abstract: During three winter seasons (2003/2004, 2004/2005 and 2005/2006) bird censuses were carried out in the open agricultural landscape near Siedlce, eastern Poland. In the span from November till the end of February,
66 controls were performed within two transects differing in the proportions of habitat types. A total
of 34 bird species were recorded and no differences were found between the transects in the number of species or total abundance of birds. The mean bird density for the two transects was almost
identical, equalling 60.5 and 58.1 ind./100 ha in transect I and II respectively. The number of species
and total abundance of the avifauna were not found related to the study season but they differed
within three distinguished periods, i.e. 1st Nov.–10th Dec., 11th Dec.–20th Jan. and 21st Jan.–28th
Feb. For the predominating species, namely the Yellowhammer Emberiza citrinella, Shore Lark
Eremophila alpestris, Greenfinch Carduelis chloris, Tree Sparrow Passer montanus and Linnet
C. cannabina a successive decline in the frequency in consecutive periods was noted. The density of
a few species wintering near Siedlce, including the Yellowhammer, Twite C. flavirostris, Redpoll
C. flammea, Snow Bunting Plectrophenax nivalis and Shore Lark reached high values as compared
with data collected in other areas of agricultural landscape in Poland.
W Europie Zachodniej wiele gatunków ptaków zasiedlających otwarty krajobraz rolniczy
znacznie obniżyło swoją liczebność (PECMBS 2007). Jedną z ważniejszych przyczyn tego zjawiska było zubożenie bazy pokarmowej w okresie zimowym (Robinson & Sutherland 1999).
Dla wielu małych gatunków ptaków wróblowych Passeriformes dostępność pokarmu w zimie
153
wpływa na ich przeżywalność, a także na późniejszą reprodukcję (Lack 1966, Houston & McNamara 1993, Stoate et al. 2004). Zubożenie bazy pokarmowej jest następstwem intensyfikacji rolnictwa, głównie przez powiększanie areału ozimin i zaorywanie ściernisk stanowiących
ważne żerowiska ptaków w zimie oraz przez znaczne zmniejszenie różnorodności gatunkowej chwastów, których nasiona stanowią pokarm wielu gatunków (Robinson & Sutherland
1999, Wilson et al. 1999, Chamberlain et al. 2000, Donald et al. 2001, Vickery et al. 2002).
Krajobraz rolniczy zajmuje ponad 50% powierzchni Polski (Baranowski & Ciołkosz
1996). Jest on miejscem zimowania zarówno gatunków osiadłych, jak i migrantów krótkodystansowych z północnej i wschodniej Europy. Wiedza o występowaniu ptaków w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski w okresie zimowym jest bardzo powierzchowna
(Kasprzykowski & Goławski 2003, Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Tereny rolnicze w tej części kraju znacząco różnią się sposobem użytkowania od obszarów w zachodniej Europie, a
nawet w zachodniej Polsce (Tryjanowski 2000, Bański 2006). We wschodniej Polsce uprawy
są silnie rozdrobnione, z dużą ilością szerokich miedz i śródpolnych dróżek, które obfitują w
różnorodne chwasty (Bański 2006). Z drugiej strony surowe warunki pogodowe w okresie
zimowym, szczególnie niska temperatura powietrza i długo zalegająca pokrywa śnieżna,
kształtują inne zespoły ptaków w porównaniu z obszarami o łagodniejszym klimacie (np.
Gillings & Beaven 2004, Cunningham et al. 2005, Vogrin 2007).
Celem pracy była charakterystyka zgrupowań ptaków w okresie zimowym w otwartym
krajobrazie rolniczym wschodniej Polski. Dla niektórych gatunków osiadłych oraz migratów
krótkodystansowych krajobraz rolniczy wschodniej Polski może mieć istotne znaczenie jako
miejsce zimowania. Ponadto, w miarę ocieplania się klimatu w półroczu zimowym (Ballester et al. 2008), znaczenie tego obszaru dla ptaków będzie prawdopodobnie wzrastało.
Teren badań
Badania prowadzono w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski. Obszar ten należy do mezoregionu Wysoczyzna Siedlecka i makroregionu Nizina Południowopodlaska (Kondracki
1988). Rzeźba terenu jest mało urozmaicona. Cały obszar jest płaską równiną położoną na
wysokości około 160 m n.p.m. Na terenie objętym badaniami dominują gleby IV i V klasy
bonitacyjnej zaliczane do gleb brunatnych i płowych (Witek 1981). Charakterystyczną
cechą tego obszaru jest dominacja gruntów ornych oraz znaczne rozdrobnienie upraw (Kasprzykowski 2007). W tym typie krajobrazu wyznaczono dwa transekty pozbawione śródpolnych zadrzewień oraz zabudowań (transekt I – koordynaty środka transektu 52°01'N,
22°18'E, transekt II – 52°06'N, 22°21'E), położone w okolicy Siedlec. W obrębie transektów
występowały jedynie rozproszone, pojedyncze drzewa i krzewy, głównie grusze Pyrus communis, brzozy Betula sp. i wierzby Salix sp., a odległość granicy pasa objętego obserwacjami
od najbliższej zabudowy lub lasu wynosiła co najmniej 100 m. Każdy transekt miał długość
11 km w pierwszym sezonie badań oraz 12 km w następnych sezonach. W kolejnych sezonach badań trasy transektów były stałe (po dodaniu 1 km) i obejmowały siedliska otwarte ze
zdecydowana dominacją ozimin i zaoranych gruntów. Udział siedlisk w obrębie obu transektów różnił się istotnie (G=15,18, df=5, P=0,009; rys. 1).
Materiał i metody
Badania prowadzono w trzech sezonach: 2003/2004, 2004/2005 i 2005/2006. Metodykę
liczeń przyjęto w oparciu o podobne badania (Mason & Macdonald 1999). Ptaki liczono w
pasie o szerokości 200 m – po 100 m z obu stron od trasy przemarszu, posługując się lornetką 10×42. W pierwszym sezonie badań, na każdym transekcie liczeniami objęto obszar
wynoszący 220 ha, zaś w następnych latach po 240 ha. W niniejszej pracy uwzględniono je154
Rys. 1. Porównanie udziału siedlisk na dwóch transektach. OZ – ozimina, OR – orne, ŚC – ściernisko,
OD – odłóg, ŻW – żwirownia, IN – inne
Fig. 1. Comparison of the proportions of different habitat types in two transects. (1) – type of habitat,
(2) – % of area. OZ – winter crops, OR – ploughland, ŚC – stubble field, OD – fallow land, ŻW –
gravel-pit, IN – others
dynie ptaki przebywające na ziemi lub drzewach oraz takie, które żerowały w obrębie transektu, np. polujące w locie ptaki szponiaste.
Kontrole odbywały się w odstępach około 10 dni, od początku grudnia do końca lutego
w pierwszym sezonie badań i od początku listopada do końca lutego w dwu następnych sezonach, podobnie do innych badań (Tucker 1992, Mason & Macdonald 1999, Gillings &
Baeven 2004). Łącznie na każdym transekcie wykonano 33 kontrole: 9 w pierwszym sezonie i po 12 w kolejnych dwóch sezonach. Sezon zimowania obejmujący cztery miesiące podzielono arbitralnie na trzy okresy. Początek zimowania obejmował cały listopad i pierwsze
10 dni grudnia, środek – od 11 grudnia do 20 stycznia, a trzeci okres trwał od trzeciej dekady stycznia do końca lutego. Liczenia prowadzono w godzinach 8.30–14.00, tylko przy
sprzyjającej pogodzie, tj. w dni bez opadów i silniejszego wiatru.
Do porównań liczby gatunków oraz liczebności ptaków między transektami wykorzystano test t dla par zależnych. Do określenia wpływu sezonu i okresu zimowania na liczbę gatunków oraz ogólną liczebność ptaków zastosowano dwuczynnikową analizę wariancji, po
pierwiastkowej transformacji danych. Do określenia różnic pomiędzy wyróżnionymi okresami zimowania użyto testu post-hoc Newmana-Keulsa. Do analizy wpływu sezonu zimowania na liczebność gatunków dominujących wykorzystano test Kruskala-Wallisa, natomiast
do porównania zagęszczeń liczniejszych gatunków pomiędzy transektami wykorzystano
test Wilcoxona z uwzględnieniem poprawki Bonferroniego. Test G użyto do porównań
udziału środowisk między transektami oraz frekwencji gatunków dominujących (Sokal &
Rohlf 2001). Do obliczeń wykorzystano pakiet Statistica 6.0 (StatSoft 2003).
Wyniki
Zespół ptaków zimujących
W trzech sezonach badawczych na dwóch transektach stwierdzono łącznie 34 gatunki (tab.
1). W kolejnych kontrolach liczba gatunków na tych samych transektach nie różniła się istot155
Tabela 1. Porównanie średnich zagęszczeń ptaków (±SD) zimujących na transektach w krajobrazie
rolniczym wschodniej Polski. + <0,1, P – prawdopodobieństwo istotności różnic między transektami w oparciu o test Wilcoxona, NS – różnica nieistotna statystycznie
Table 1. Comparison of mean bird densities wintering on transects in agricultural landscape in eastern Poland. + – density below 0.1 ind. per 100 ha, (1) – species, (2) – density in ind./100 ha, (3) –
statistical significance of differences between transects measured by the Wilcoxon test
Gatunek (1)
Cygnus olor
Circus cyaneus
Accipiter gentilis
Accipiter nisus
Buteo buteo
Buteo lagopus
Falco tinnunculus
Perdix perdix
Dendrocopos major
Alauda arvensis
Eremophila alpestris
Anthus pratensis
Phoenicurus ochruros
Turdus pilaris
Cyanistes caeruleus
Parus major
Lanius excubitor
Garrulus glandarius
Pica pica
Corvus monedula
Corvus frugilegus
Corvus corax
Passer montanus
Fringilla coelebs
Fringilla montifringilla
Carduelis chloris
Carduelis carduelis
Carduelis cannabina
Carduelis flavirostris
Carduelis flammea
Plectrophenax nivalis
Emberiza citrinella
Emberiza schoeniclus
Emberiza calandra
Łącznie (4)
156
Zagęszczenie [os./100 ha] (2)
Transekt 1
Transekt 2
+
+
+
0,1 ± 0,1
+
0,1 ± 0,1
+
0,3 ± 0,4
0,5 ± 0,7
0,1 ± 0,2
0,1 ± 0,4
+
2,6 ± 3,2
2,3 ± 2,3
+
0,1 ± 0,3
0,1 ± 0,3
2,3 ± 5,7
6,3 ± 12,5
+
+
+
+
0,2 ± 0,6
0,1 ± 0,2
0,1 ± 0,1
0,2 ± 0,3
0,2 ± 0,2
+
0,3 ± 0,6
0,5 ± 0,6
1,1 ± 9,5
2,1 ± 20,2
2,1 ± 2,5
2,3 ± 3,2
3,1 ± 8,9
4,3 ± 10,8
+
+
+
9,5 ± 17,4
5,4 ± 2,5
0,4 ± 1,2
0,3 ± 0,3
5,7 ± 11,3
3,3 ± 2,5
1,7 ± 5,0
0,9 ± 0,4
1,6 ± 3,5
1,7 ± 9,2
0,7 ± 2,6
1,4 ± 11,9
P (3)
NS
NS
NS
NS
P<0,001
NS
NS
NS
NS
NS
P<0,01
NS
P<0,05
NS
NS
NS
26,4 ± 30,1
NS
0,1 ± 0,2
0,4 ± 1,3
P<0,05
60,5± 62,1
58,1± 57,9
NS
29,1 ± 37,7
+
Rys. 2. Porównanie średniej liczby gatunków
stwierdzonych w trzech wyróżnionych okresach
zimowania. Strzałkami zaznaczono różnice
istotne statystycznie (p<0,01). Linia pozioma –
średnia, ramka – odchylanie standardowe, wąsy
– zakres
Fig. 2. Comparison of the mean number of species recorded in three distinguished wintering
periods. The arrows indicate statistically significant differences (p<0.01). Horizontal line –
mean, frame – standard deviation, whiskers –
range
Rys. 3. Porównanie średniej liczebności ptaków
(osobników/kontrolę) w wyróżnionych okresach
zimowania. Strzałkami zaznaczono różnice
istotne statystycznie (p<0,001). Linia pozioma –
średnia, ramka – odchylanie standardowe, wąsy
– zakres
Fig. 3. Comparison of the mean number of birds
(individuals per control) in the wintering periods
distinguished. The arrows indicate statistically
significant differences (p<0.001). Horizontal line
– mean, frame – standard deviation, whiskers –
range
nie (t32=0,98, P=0,377). Nie stwierdzono również istotnych różnic w łącznej liczebności
wszystkich ptaków (t32=0,14, P=0,889). Dla obu transektów łącznie nie odnotowano
wpływu sezonu badań zarówno na liczbę gatunków (ANOVA; F2,61=0,29, P=0,746), jak i
łączną liczebność zimujących ptaków (F2,57=2,59, P=0,083). Natomiast okres zimowania
wpływał istotnie na liczbę gatunków (F2,61=12,19, P<0,001) oraz na łączną liczebność zimujących ptaków (F2,57=21,84, P<0,001). W miarę upływu zimy zmniejszała się zarówno
liczba gatunków, jak i liczebność ptaków, przy czym trzeci z wyróżnionych okresów zimowania istotnie różnił się od dwu pozostałych okresów (test post-hoc Newmana-Keulsa, rys. 2
i 3). Zagęszczenie wszystkich gatunków ptaków na obu transektach było niemal identyczne,
a jedynie w przypadku 4 spośród 18 gatunków częściej występujących, stwierdzono różnice
w zagęszczeniach między transektami (tab. 1).
Gatunki dominujące
Do gatunków dominujących, osiągających ponad 5% liczebności wszystkich stwierdzonych
osobników, należały: trznadel Emberiza citrinella (44,0%), górniczek Eremophila alpestris
(10,8%), dzwoniec Carduelis chloris (8,7%), mazurek Passer montanus (7,2%) oraz makolągwa C. cannabina (5,2%). Gatunki te stanowiły łącznie 75% liczebności całego zgrupowania. Wśród tych gatunków trznadel i mazurek odznaczały się zbliżonymi zagęszczeniami
na obu transektach, zaś dla trzech pozostałych gatunków wykazano różnice istotne statystycznie pomiędzy transektami (tab. 1). Liczebności pięciu gatunków dominujących nie różniły się pomiędzy sezonami (test Kruskala-Wallisa, P>0.05 we wszystkich przypadkach).
Odnotowano natomiast różnice w ich frekwencji (2003/2004-2004/2005: G=12,80,
P=0,012, df=4; 2004/2005-2005/2006: G=11,14, P=0,025, df=4; 2003/2004–2005/
2006: G=31,74, P<0,001, df=4; rys. 4). U wszystkich pięciu gatunków stwierdzono także
spadek częstości występowania w kolejnych okresach zimowania, a trzeci okres zimowania
157
Rys. 4. Frekwencja gatunków dominujących w trzech sezonach zimowania
Fig. 4. Frequency of the predominating species in three wintering seasons
Rys. 5. Frekwencja gatunków dominujących w wyróżnionych okresach zimowania
Fig. 5. Frequency of the predominating species in the wintering periods distinguished
różnił się istotnie od okresu pierwszego i drugiego (okres 1/okres 3: G=19,29, P<0,001,
df=4 oraz okres 2/okres 3: G=15,18, P=0,004, df=4; brak różnic w przypadku jednego
porównania – okres 1/okres 2: G=4,13, P=0,389, df=4; rys. 5).
Dyskusja
Zróżnicowanie gatunkowe ptaków stwierdzone w krajobrazie rolniczym we wschodniej
Polsce było znaczne. Porównania z innymi badaniami okazują się jednak trudne, gdyż zazwyczaj obejmowały one, w odróżnieniu od badanych transektów, także niewielkie zadrze158
wienia lub pojedyncze zabudowania, a metody liczeń ptaków były odmienne (Tryjanowski
1995, Stoate et al. 2003, Atkinson et al. 2006, Vogrin 2007). Zadrzewienia skupiają większą
liczbę gatunków, które nie są notowane na otaczających je polach (Lack 1992). W Wielkopolsce podczas sześciu sezonów badań w otwartym krajobrazie rolniczym stwierdzono tylko 19 gatunków, ale uwzględniając zadrzewienia liczba ta wzrastała do 39 gatunków
(Tryjanowski 1995). Liczba gatunków odnotowana w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski była porównywalna z wynikami badań prowadzonymi w innych krajach (głównie w Danii i Niemczech, patrz zestawienie w: Tryjanowski 1995). Natomiast ogólne zagęszczenie
ptaków zimujących we wschodniej Polsce było jedną z najniższych wartości odnotowanych
dotychczas w Europie (Tryjanowski 1995, Mason & Macdonald 1999, Kujawa 2000, Stoate
et al. 2003). W innych krajach zagęszczenia przekraczały z reguły 100 os./100 ha. Na ten
wynik mógł wpłynąć fakt, że inne badania obejmowały także zadrzewienia, co przekładało
się na zwiększenie liczby gatunków i zarazem liczebności.
Skład gatunkowy zespołu ptaków zimujących w agrocenozach Europy jest zależny od
położenia badanego terenu (np. Gillings & Beaven 2004). Najbliżej zlokalizowane powierzchnie badawcze, na których prowadzono podobne badania znajdowały się w zachodniej Polsce (ok. 450 km na zachód). Stwierdzono tam te same gatunki dominujące –
trznadla, mazurka i makolągwę (Tryjanowski 1995, Kujawa 2000). Różnice dotyczyły powszechniejszego zimowania skowronka Alauda arvensis i potrzeszcza E. calandra na zachodzie Polski oraz dzwońca i górniczka na wschodzie Polski. Dzwoniec, górniczek i trznadel
osiągały we wschodniej Polsce wyższe zagęszczenia w porównaniu z zachodnią Polską (Tryjanowski 1995, Kujawa 2000). Ponadto krajobraz rolniczy wschodniej Polski wyróżniał się
liczniejszym występowaniem gatunków migrujących, gniazdujących na północy Europy i
Azji, takich jak: rzepołuch C. flavirostris, czeczotka C. flammea i śnieguła Plectrophenax
nivalis. Wymienione gatunki występowały stosunkowo rzadko w badanych metodycznie
agrocenozach zachodniej Polski (Tryjanowski 1995, Kujawa 2000, Orłowski 2006), jak również w krajobrazie rolniczym Europy Zachodniej (Mason & Macdonald 1999, Atkinson et al.
2002, Stoate at al. 2003, Gillings & Beaven 2004, Atkinson et al. 2006).
Pomiędzy badanymi transektami, a także trzema sezonami badań nie odnotowano różnic w liczebności większości gatunków. W bardzo zbliżonych zagęszczeniach zimowały
przede wszystkim trznadel i mazurek, stanowiące trzon zespołu zimujących ptaków. Te dwa
gatunki należy uznać za charakterystyczne dla Polski wschodniej w okresie zimowania. Natomiast różnice w liczebności odnotowano w przypadku pozostałych trzech gatunków dominujących – górniczka, dzwońca i makolągwy. Dzwoniec oraz makolągwa występowały
liczniej na transekcie I, prawdopodobnie ze względu na większy udział ściernisk i odłogów.
Natomiast na transekcie II zdecydowanie liczniej odnotowano górniczka. Wynikało to z
większej powierzchni zaoranych gruntów, które były najchętniej wykorzystywane przez ten
gatunek.
Wraz z upływem zimy zmniejszała się liczba gatunków i liczebność ptaków. Było to
prawdopodobnie spowodowane wyeksploatowaniem nasion chwastów i przemieszczeniem się ptaków w inne rejony lub siedliska (Górski 1976). Po drugie, przedłużanie się czasu
zalegania pokrywy śnieżnej mogło ograniczać dostępność pokarmu. W konsekwencji niektóre gatunki (np. trznadel, mazurek) mogły przenosić się na pobliskie obszary zabudowane
(Siriwardena & Stevens 2004, Goławski & Dombrowski – mat. niepubl.). Natomiast inne,
np. górniczek, makolągwa i rzepołuch mogły przemieszczać się w kierunku zachodnim,
gdzie warunki pogodowe są łagodniejsze (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Ponowny wzrost
liczebności gatunków wędrownych we wschodniej Polsce, np. górniczka, następuje w marcu, już w czasie wiosennej migracji na lęgowiska (Lewartowski & Pugacewicz 1983).
159
Podsumowując należy stwierdzić, że agrocenozy wschodniej Polski są ważnym miejscem zimowania, zarówno gniazdujących w różnych siedliskach gatunków osiadłych, jak i
migrantów krótkodystansowych z północnej i wschodniej Europy. Określenie fenologii występowania oraz składu gatunkowego zespołu ptaków zimujących w krajobrazie rolniczym
może przyczynić się w przyszłości do odpowiedniego gospodarowania gruntami, tak aby
możliwe było pogodzenie potrzeb zimujących ptaków z rozwijającą się gospodarką rolną.
Podobny mechanizm jest przecież proponowany przy programach rolno-środowiskowych
dotyczących awifauny lęgowej.
Dziękujemy Cezaremu Mitrusowi i Tomaszowi Mazgajskiemu za cenne uwagi do pierwszej
wersji pracy.
Literatura
Atkinson P.W., Fuller R.J., Gillings S., Vickery J.A. 2006. Counting birds on farmland habitats in winter.
Bird Sudy 53: 303–309.
Atkinson P.W., Fuller R.J., Vickery J.A. 2002. Large-scale patterns of summer and winter bird distribution in relation to farmland type in England and Wales. Ecography 25: 466–480.
Ballester J., Douville H., Chauvin F. 2008. Present-day climatology and projected changes of warm
and cold days in the CNRM-CM3 global climate model. (DOI: 10.1007/s00382-008-0371-0).
Bański J. 2006. Geografia polskiej wsi. PWE, Warszawa.
Baranowski M., Ciołkosz A. 1996. Użytkowanie ziemi 1: 1 500 000. Arkusz 81.1. W: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
Chamberlain D.E., Fuller R.J., Bunce R.G.H., Duckworth J.C., Shrubb M. 2000. Changes in abundance of farmland birds in relation to the timing of agricultural intensification in England and Wales. J. Appl. Ecol. 37: 771–788.
Cunningham H.M., Bradbury R.B., Chaney K., Wilcox A. 2005. Effect of non-inversion tillage on
field usage by UK farmland birds in winter. Bird Study 52: 173–179.
Donald P.F., Green R.E., Heath M.F. 2001. Agricultural intensification and the collapse of Europe’s
farmland bird population. Proc. R. Soc. Lond. B 268: 25–29.
Gillings S., Beaven P. 2004. Wintering farmland birds: results for mass-participation surveys. Brit.
Birds 97: 118–129.
Górski W. 1976. Badania nad ptakami zimującymi na polach pod Poznaniem. Acta Ornithol. 16:
79–116.
Houston A.I., McNamara J.M. 1993. A theoretical investigation of the fat reserves and mortality levels
of small birds in winter. Ornis Scand. 24: 205–219.
Kasprzykowski Z. 2007. Reproduction of the rook Corvus frugilegus in relation to the colony size and
foraging habitats. Folia Zool. 56: 186–193.
Kasprzykowski Z., Goławski A. 2003. Zimowanie ptaków w otwartym krajobrazie rolniczym Wysoczyzny Siedleckiej w sezonie 2002/2003. Kulon 8: 21–25.
Kondracki J. 1988. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.
Kujawa K. 2000. Awifauna zimowa krajobrazu rolniczego Parku Krajobrazowego im. Gen. D.
Chłapowskiego. Biul. Park. Krajobraz. Wielkopolski 6: 123–130.
Lack D. 1966. Population studies of birds. Clarendon Press, Oxford.
Lack P. 1992. Birds on lowland farms. London, H.M.S.O.
Lewartowski Z., Pugacewicz E. 1983. Występowanie górniczka (Eremophila alpestris), rzepołucha
(Acanthis flavirostris) i śnieguły (Plectrophenax nivalis) w rejonie Puszczy Białowieskiej. Not. Orn.
24: 152–157.
Mason C.F., Macdonald S.M. 1999. Winter bird numbers and land-use preferences in an arable
landscape in eastern England. Bird Conserv. Int. 9: 119–127.
Orłowski G. 2006. Cropland use by birds wintering in arable landscape in south-western Poland.
Agric. Ecosys. Environ. 116: 273–279.
PECMBS. 2007. State of Europe’s Common Birds, 2007. CSO/RSPB, Prague, Czech Republic.
Robinson R.A., Sutherland W.J. 1999. The winter distribution of seed-eating birds: habitat structure,
seed density and seasonal depletion. Ecography 2: 447–454.
160
Siriwardena G.M., Baillie S.R., Buckland S.T., Fewster R.M., Marchant J.H., Wilson J.D. 1998. Trends
in the abundance of farmland birds: a quantitative comparison of smoothed Common Birds Census indices. J. App. Ecol. 35: 24–43.
Siriwardena G.M., Stevens D.E. 2004. Effects of habitat on the use of supplementary food by
farmland birds in winter. Ibis 146 (Suppl. 2): 144–154.
StatSoft, Inc. 2003. STATISTICA (data analysis software system), version 6. www.statsoft.com.
Sokal R.R., Rohlf F.J. 2001. Biometry. 3rd ed. New York.
Stoate C., Henderson I.G., Parish D.M.B. 2004. Development of an ari-environment scheme option:
seed-bearing crops for farmland birds. Ibis 146 (Suppl. 2): 203–209.
Stoate C., Szczur J., Aebischer N.J. 2003. Winter use of wild bird cover crops by passerines on
farmland in northeast England. Bird Study 50: 15–21.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro
Natura”, Wrocław.
Tryjanowski P. 1995. The composition and dynamics of a wintering bird community in an agricultural
area of western Poland. Acta Ornithol. 30: 153–160.
Tryjanowski P. 2000. Changes in breeding populations of some farmland birds in W Poland in relations to changes in crop structure, weather conditions and number of predators. Folia Zool. 49:
305–315.
Tucker G.M. 1992. Effects of agricultural practices on field use by invertebrate-feeding birds in winter. J. Appl. Ecol. 29: 779–790.
Vickery J., Carter N., Fuller R.J. 2002. The potential value of managed cereal field margins as foraging
habitats for farmland birds in the UK. Agric. Ecosys. Environ. 89: 41–52.
Vogrin M. 2007. The bird assemblage in an extensive agricultural area during the non-breeding season in central Slovenia. Ornis Svecica 17: 101–105.
Wilson J.D., Morris A.J., Arroyo B.E., Clark S.C., Bradbury R.B. 1999. A review of the abundance and
diversity of invertebrate and plant foods of granivorous birds in northern Europe in relation to
agricultural change. Agric. Ecosys. Environ. 75: 13–30.
Witek T. (red.). 1981. Waloryzacja Rolniczej Przestrzeni Produkcyjnej Polski według gmin. Inst.
Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, Puławy.
Artur Goławski
Katedra Zoologii, Akademia Podlaska
Prusa 12, 08-110 Siedlce
[email protected]
Zbigniew Kasprzykowski
Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Akademia Podlaska
Prusa 12, 08-110 Siedlce
161