pobierz

Transkrypt

pobierz

Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi w Józefowie
Journal of Modern Science
JoMS
DOI 10.13166/JoMS.issn.1734-2031
ISSN 1734-2031
Kwartalnik
Quarterly
j
o
m
s
July
September
3/26/2015
.
w
s
g
e
.
e
d
u
201 5
.
p
l
Zespół redakcyjny / Editorial team
Adres / Address
dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE
Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Wyższa Szkoła
Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University
of Euroregional Economy in Józefów, Poland
dr Małgorzata Such-Pyrgiel
Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor
im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide
De Gasperi University of Euroregional Economy
in Józefów, Poland
dr Tadeusz Graca
Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor
mgr Aurelia Łuczyńska
redaktor językowy (język angielski) / English
language editor Wyższa Szkoła Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
Polska / Alcide De Gasperi University
mgr Elżbieta Jamróz
redaktor językowy (język włoski) / Italian language
editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej
mgr Urszula Kraszewska
Sekretarz Redakcji / Assistant Editor Wyższa Szkoła
dr Paweł Chodak
redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła
dr Zygmunt Domański
redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła
Adres redakcji / Edytorial office
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4
tel/fax(+48) 22 789 19 03
[email protected]
www.joms.wsge.edu.pl
Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional
Economy, ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Poland
Urszula Kraszewska: tel.(+48) 22 789 19 03 int. 12; e-mail: [email protected]
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain
Prof. dr hab. Marek Chmaj University of Social Sciences and Humanities in Warsaw,
Poland
Prof. dr hab. Leon Tadeusz Dyczewski OFM Conv The John Paul II Catholic University
of Lublin, Poland
Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy
Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean „1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania
Prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf University of Warsaw, Poland
Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey
Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania
Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain
Prof. dr hab. Andrzej Misiuk University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland
Prof. JUDr. Stanislav Mráz, CSc. Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia
Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria, Spain
Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy
Prof. dr hab. Victoria Serzhanova University of Rzeszów, Poland
Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania
Prof. Laura Tafaro University of Bari “Aldo Moro”, Italy
Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu „1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia,
Romania
Prof. Ufuc Yolcu Hacettepe University, Turkey
Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine
Ks. prof. dr hab. Sławomir Zaręba Cardinal Stefan Wyszynski University in Warsaw,
Poland
Prof. dr hab. inż. Jerzy Zawisza Społeczna Akademia Nauk, Poland
Dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Rada Naukowa / Scientific Committee
Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of Social
Sciences and Humanities in Warsaw, Poland
Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego / Deputy Chairman] Matej Bel
University Banská Bystrica, Slovakia
Prof. Cadgas Hakan Aladag Hacettepe University, Turkey
Korekta / Proofreading: Hanna Madziar
Projekt okładki / Cover: mgr Miłosz Ukleja
Skład, łamanie / Typesetting, type-matter: Ewa Grabowska
Nakład / Circulation - 150 egzemplarzy / copies
Druk i oprawa / Printing and binding
Wydawnictwo Solaris
Wydawca / Publisher
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4
Urszula Kraszewska
Tel./fax +48 22 789 19 03
[email protected]
www.wsge.edu.pl
© Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie,
przedrukowywanie i rozpowszechnianie całoci lub fragmentów niniejszej
publikacji bez zgody wydawcy zabronione.
Journal of Modern Science jest indeksowany w nastpujcych bazach / Journal
of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar •
IndexCopernicus Journals Master List • Polish Ministry of Science and Higher Education
list of Scientific journals • Ulrich’sWeb • Arianta • Research Bible
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Spis treści / Table of contents
NAUKI HUMANISTYCZNE / HUMANITIES ...................................
9
Małgorzata SUCH-PYRGIEL ...................................................................... 11
Love, sex and marriage in opinions and life plansof single people
Miłość, seks i małżeństwo w opiniach i życiowych planach osób żyjących
w pojedynkę
Oľga BOČÁKOVÁ, Darina KUBÍČKOVÁ ................................................. 33
Family and its position in the new millennium
Rodzina i jej pozycja w nowym tysiącleciu
Aleksandra SZEJNIUK ................................................................................ 47
Human capital as a determinant of the success of organization
Kapitał ludzki jako wyznacznik sukcesu organizacji
Kateryna NOVIKOVA ................................................................................. 61
Ageism, Lifelong Learning and Self-Realization: a Critical Commentary
Ageizm, uczenie się przez całe życie a samorealizacja: krytyczny zarys
problematyki
Aleksandra SZEJNIUK ................................................................................ 73
Coaching – tool for a professional development
Coaching – narzędzie rozwoju kompetencji zawodowych
Barbara ANTCZAK ..................................................................................... 87
Education for safety – is it needed?
Edukacja dla bezpieczeństwa – czy jest potrzebna?
Piotr KRAJEWSKI ...................................................................................... 101
The dilemma of sustainable consumption and sustainable development in
the international law and the EU
Dylemat zrównoważonej konsumpcji i zrównoważonego rozwoju w prawie
międzynarodowym i UE
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Anna KRAJEWSKA ..................................................................................... 115
Consumerism as the danger for children and youth. Challenges for
education
Konsumpcjonizm zagrożeniem dzieci i młodzieży. Wyzwania dla edukacji
Małgorzata KANIEWSKA ........................................................................... 129
Ethical analysis of the documents concerning climate protection
Etyczna analiza dokumentów dotyczących ochrony klimatu
NAUKI SPOŁECZNE / SOCIAL SCIENCES ....................................... 149
Magdalena SITEK ........................................................................................ 151
Roads and roadless trackts of European integration by university education
Bronisław SITEK ......................................................................................... 165
The history of the State Treasury legal interests’ protection in Poland
Historia ochrony prawnych interesów Skarbu Państwa w Polsce
Viktoriya SERZHANOVA ........................................................................... 179
Competences of the People’s Advocate in Romania
Kompetencje Adwokata Ludu w Rumunii
Monika KRUKOWSKA ............................................................................... 193
Chinese Soft Power – Implications and Limit
Miękka władza Chin – implikacje i ograniczenia
Michał ŁĘSKI, Marta Wójcicka .................................................................. 211
Council framework decision 2004/757/JHA of 25 October 2004 laying
down minimum provisions on the constituent elements of criminal acts
and penalties in the field of illicit drug trafficking. Its impact on the Polish
Act on counteracting drug addiction
Decyzja ramowa Rady 2004/757/WSiSW z dnia 25 października 2004 r.
ustanawiająca minimalne przepisy określające znamiona przestępstw i kar
w dziedzinie nielegalnego handlu narkotykami. Wpływ na kształt polskiej
ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii
Nicolas LEVI ................................................................................................ 225
Elements of financial valuations of companies of Central Europe
Eléments d’analyse d’évaluations financières concernant les sociétés
d’Europe Central
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Sergiusz PROKURAT .................................................................................. 235
Drought and water shortages in Asia as a threat and economic problem
Barbara ANTCZAK ..................................................................................... 251
The evolution of marketing tools used in education management
Ewolucja narzędzi marketingowych stosowanych w zarządzaniu oświatą
Paweł CHODAK .......................................................................................... 271
Whistleblowing in the enterprise – whether it is needed?
Whistleblowing w przedsiębiorstwie – czy jest potrzebny?
Zygmunt DOMAŃSKI ................................................................................ 289
Innovation in the management of the knowledge-based organizations
Innowacyjność w zarządzaniu organizacjami opartymi na wiedzy
Paulina SIEJKA-WIECZERZYCKA ............................................................ 311
Unemployment as a threat to social security – the state in Poland
since 2005
Bezrobocie zagrożeniem bezpieczeństwa społecznego – stan w Polsce
od 2005 roku
Petr KOCINA, Dagmar MARKOVÁ .......................................................... 323
Ethical analysis of the right of persons with intellectual disabilities
to sexuality education
Łukasz ROMAN .......................................................................................... 335
Identification of security and defense
Identyfikacja bezpieczeństwa obronności
Tomasz WRZOSEK ..................................................................................... 349
Nationalist discourse in Poland – main ideas
Dyskurs nacjonalistyczny w Polsce – główne idee
Katarzyna FERSZT-PIŁAT ......................................................................... 363
The cultural diversity as the innovation on the example of the Polish and
German basic education. Case study
Różnorodność kulturowa jako forma innowacji w świetle polskiej
i niemieckiej edukacji elementarnej. Wielokrotne studium przypadku
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Sofiya LUKASH ........................................................................................... 383
Online market as a source of business development
Rynek internetowy jako źródło rozwoju biznesu
Peter JUSKO ................................................................................................ 397
Increasing of employment of long-term unemployed in material distress
in the context of EUROPE 2020 Strategy
Zvyšovanie zamestnanosti dlhodobo nezamestnaných v hmotnej núdzi
v kontexte Stratégie Európa 2020
SPRAWOZDANIA / CONFERENCE REPORTS ................................ 411
Dorota ŁAŻEWSKA .................................................................................... 413
4th International Religious Studies Congress
“Religion and socio-political transformations of contemporary world”;
Polish Naval Academy; Gdynia 17–20 June 2015
IV Międzynarodowy Kongres Religioznawczy
„Religia a społeczno-polityczne przemiany współczesnego świata”,
Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia 17–20.06.2015 rok
Dorota ŁAŻEWSKA .................................................................................... 421
Sprawozdanie z działalności Koła Naukowego Studentów Pedagogiki
„Pedagog” Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi w Józefowie Rok akademicki 2014/2015
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
NAUKI HUMANISTYCZNE
HUMANITIES
Journal of Modern Science tom 3/26/2015, s. 11–32
Love, sex and marriage in opinions and life plans
of single people
Miłość, seks i małżeństwo w opiniach i życiowych
planach osób żyjących w pojedynkę
Dr Małgorzata Such-Pyrgiel
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie
[email protected]
Abstracts
Almost since the beginning love is seen as wonderful, positive and
beautiful feeling, it is something that everyone wants, a lot of people long
for it. For many people it is the quintessence of happiness. Since ancient
times, philosophers emphasized that a human being has the natural need
of closeness and love is the cure that fulfills this need, it fulfills human
cravings. Why then not everyone seek for love and not everyone want
to love? Why does it happen to find among us people who do not look
for love and they prefer to stay single? Marshall Hodge stated: “we all
yearn for express love, closeness, tenderness, but very often, in a critical moment, we resign. We are afraid of love. We feel the fear to love.”
The anxiety that we feel facing the unknown situation or experiences
taken from former relationships may cause that some people choose to
stay single or they live that way because of the necessity. On the other
hand there also people who become permanent love seekers and they
try to find their perfect partner. In that situation the lack of appropriate partner is the cause of long term singlehood, but it is temporary
condition.
Love is not only associated with emotions but also with physical
aspects. Sex is the way to express the physical bodily closeness but nowadays is is also seen as temporary short term need, a way of expressing
instinct passion.
It is equated with immediate action, not engaging love or any other
upstanding emotions and feelings, in contrast love and closeness require
the time and involvement.
Finally, one of the way of expressing love is family and marriage. The
members of family are bound with each other with unique relationship
Journal of Modern Science tom 3/26/2015
12 |
Małgorzata Such-Pyrgiel Miłość, seks i małżeństwo w opiniach i życiowych…
and the feeling of community. The family is the place of expressing love
in emotional and sexual aspect, because it is not homogenous and complex term. The research held by CEBOS shows that for the major group
of Polish people love is associated with trust, loyalty and honesty towards
a partner. “And even if some people believe that love can be expressed with
words, the majority points that for them a real feeling is mostly shown
by every day situation with beloved person, in good and bad cases. But
are the family and marriage desired by all people? Is that true that every
person wants to get married? Not everyone of course, but for sure those,
whose single life is the result of necessity, not because of their choice.
This article aim is to show some chosen aspects Polish singles’ life.
The aim is to show how the singles themselves define and understand the
condition of singlehood, what are the reasons of that state. This article
also is trying to answer how singles in Poland understand love, marriage,
sex and what are their procreation and marriage plans. Is the singlehood
only a temporary condition for them and are they seeking for love and if
so, what features should their perfect partner have?
Niemal od zawsze miłość kojarzy się z cudownym, dobrym i pięknym
uczuciem, czymś, czego pragną wszyscy i za czym wiele osób tęskni. Jest
kwintesencją szczęścia. Filozofowie podkreślali, że człowiek ma naturalną
potrzebę bliskości, a miłość jest lekarstwem na tę potrzebę, zaspokaja
ludzkie pragnienia. Dlaczego więc nie wszyscy kochają i nie wszyscy
pragną kochać? Dlaczego wśród nas są tacy, którzy nie szukają w życiu
miłości i żyją w pojedynkę, solo (Such-Pyrgiel, 2013)? Marshall Hodge
napisał: „tęsknimy za wyrażaniem miłości, bliskości i czułości, lecz często,
w krytycznym momencie, wycofujemy się. Boimy się bliskości. Czujemy
strach przed miłością”. Lęk przed nieznanym lub doświadczenia z poprzednich zwiazków mogą powodawać, że niektórzy wybieraja życie w pojedynkę lub żyją w ten sposób z konieczności. Inni zaś są permanentnymi
poszukiwaczami miłości i próbują odnaleźć idealnego partnera. W takiej
sytucji brak odpowiedniego partnera jest przyczyną długotrwałej samotności, lecz jest to stan czasowy.
Miłość jest powiązana nie tylko ze sferą emocjonalną, ale także ze
sferą fizyczną. Seks jest wyrazem fizycznej bliskości, ale współcześnie
coraz cześciej także chwilowym uniesieniem, powierzchownym, instynktownym pragnieniem, ekspresową czynnością nie wymagającą angażowania miłości i wzniosłych uczuć. Ma dość instrumentalny charakter. Natomiast miłość i bliskość wymaga czasu i zaangażowania.
| 13
W końcu jednym z wyrazów miłości jest małżeństwo i rodzina.
Członków rodziny spaja jedyna w swoim rodzaju więź rodzinna i poczucie wspólnoty. Rodzina jest miejscem wyrażania miłości emocjonalnej,
duchowej i seksualnej, gdyż miłość jest pojęciem niejednorodnym i dość
złożonym. Z badań przeprowadzonych przez CBOS wynika, że dla większości Polaków miłość utożsamiana jest z zaufaniem, lojalnością i uczciwością wobec partnera. „I choć niektórzy wierzą, że miłość można wyrazić słowami, to jednak więcej jest takich, dla których prawdziwe uczucie
sprawdza się we wspólnej codzienności i byciu z ukochaną osobą na
dobre i na złe” (CBOS 2005: 11). Ale czy małżeństwo i rodzina są pożądane przez wszystkich ludzi? Czy wszyscy chcą wyjść za mąż, ożenić się
i założyć rodzinę? Nie wszyscy, ale na pewno ci, których życie w pojedynkę wynika niejako z konieczności, a nie z wyboru.
Niniejszy artykuł ma na celu ukazanie wybranych aspektów życia polskich singli, ukazanie tego jak definiują i postrzegają oni stan samotności,
jakie są jego przyczyny, jak postrzegają miłość, małżeństwo i seks oraz
jakie są ich plany matrymonialne i prokreacyjne. Czy stan samotności jest
dla większości z nich stanem tymczasowym i czy poszukują miłości, a jeśli
tak, to jakie cechy powinien posiadać idealny partner.
Keywords:
love, marriage, single life, single man, single woman, singlehood, never
married, procreative plans, matrimonial plans
miłość, małżeństwo, życie w pojedynkę, single, singiel, styl życia, system
wartości, plany prokreacyjne, plany matrymonialne
1. Cel badań
Ideą przeprowadzenia badań była chęć poznania wybranych aspektów
tworzących jakość i specyfikę stylu życia, w tym systemu wartości, osób
żyjących w pojedynkę. Zwrócono uwagę na społeczno-demograficzne,
ekonomiczne i osobowe konsekwencje zjawiska singli w Polsce. W sferze
zainteresowań badań znalazły się między innymi: przyczyny życia w pojedynkę, jakość, styl życia oraz wzory zachowań, strategie na rynku partnerskim, a także opinie na temat miłości, małżeństwa i rodziny.
Badania miały cztery zasadnicze cele: ogólny, opisowy, eksploracyjny
oraz wyjaśniający. Cel ogólny i eksploracyjny polegał na wstępnym określeniu dostępności i skali zjawiska singli, tematów i informacji o singlach,
14 |
zbadaniu, jaka kategoria osób żyjących w pojedynkę (pod kątem zmiennych społeczno-demograficznych) korzysta z Internetu, czym te osoby się
charakteryzują. Cel opisowy dotyczył poznania nie tylko specyfiki stylu
i jakości życia osób tworzących populację singli, ich planów matrymonialnych i prokreacyjnych, lecz także ich opinii na temat samego zjawiska,
jego przyczyn, warunków występowania oraz postrzegania przez społeczeństwo. Ostatnim celem było wyjaśnienie przyczyn samego zjawiska
i zasięgu jego występowania, z uwzględnieniem podziału na miasto i wieś.
Wybrany problem badań należy do zagadnień interdyscyplinarnych,
gdyż porusza kwestie społeczne, ekonomiczne, demograficzne oraz psychologiczne.
W badaniu podjęto próbę odpowiedzi na następujące pytania i problemy badawcze, związane bezpośrednio z tematem forum psychologicznego:
1. Czy jednoosobowe gospodarstwa domowe dominują wśród osób żyjących w pojedynkę?
2. Jak osoby żyjące w pojedynkę postrzegają małżeństwo, związek,
rodzicielstwo?
3. Jak osoby żyjące w pojedynkę postrzegają i definiują sytuację życia
w pojedynkę?
4. Jakie są oczekiwania osób żyjących w pojedynkę od małżeństwa i partnera życiowego?
5. Czy i jakie strategie poszukiwania partnera życiowego stosują single
i jakie są ich preferencje względem cech potencjalnego partnera?
6. Jakie są przyczyny niezawierania małżeństw przez osoby, które przekroczyły średni wiek zawierania małżeństw w Polsce (w 2011 roku dla
kobiet wynosił on 26, a dla mężczyzn 28 lat)?
7. Jak kształtuje się hierarchia wartości singli objętych badaniem i jakie
miejsce w tej hierarchii zajmują: rodzina, miłość, praca oraz dobra
materialne?
8. Czy single, zgodnie z założeniami teorii ekonomicznej, to racjonalnie
działające jednostki, które małżeństwo i posiadanie rodziny kalkulują
w kategoriach zysków i strat – korzyści i kosztów? Jeśli tak, to dlaczego? Czy i w jakich aspektach single to współcześni przedstawiciele
człowieka typu homo-oeconomicus?
9. Jakie inne warunki zewnętrzne (makrospołeczne), zgodnie z założeniami teorii racjonalnego wyboru, wpływają na wybór życia w pojedynkę (kontekst ekonomiczny, instytucjonalny i kulturowy)? I jak
mikroracjonalność jednostki, związana z życiem w pojedynkę, kształtuje zewnętrzne makrostruktury społeczne?
| 15
2. Kim jest singiel? Definicja i charakterystyka próby
badawczej
Ponieważ przedmiotem badań były osoby żyjące w pojedynkę,
wybrano próbę spełniającą poniższe kryteria:
– płeć: badaniem objęto zarówno kobiety, jak i mężczyzn;
– single to osoby nie posiadające partnera, nie będące w związku
zarówno hetero, jak i homoseksualnym w czasie prowadzenia badania
i żyjące w pojedynkę, co najmniej kilka miesięcy;
– wiek: przyjęto, iż badanie skierowane jest do kobiet w wieku 27 lat
i więcej i do mężczyzn w wieku 29 lat i więcej. Wybór ten podyktowany był danymi statystyki publicznej. Zgodnie z danymi zawartymi w Roczniku demograficznym z 2011 roku, średni wiek zawierania małżeństw w Polsce, w roku prowadzenia badań, wynosił 26 lat
w przypadku kobiet i 28 lat w przypadku mężczyzn. Dlatego według
autorki singlem jest osoba, która przekroczyła średni wiek o największym natężeniu zawierania związków małżeńskim (a dokładniej
jest o rok starsza od średniego wieku matrymonialnego, czyli 27 lat
dla kobiet i 29 lat dla mężczyzn). Nie ustanowiono górnej granicy
wieku, gdyż z opracowań wykluczono osoby owdowiałe, rozwiedzione
i separowane;
– stan cywilny: osoby stanu cywilno-prawnego wolnego, czyli kawalerowie i panny, zaliczani do kategorii never-married (nigdy nieżonatych). Osoby owdowiałe, rozwiedzione i żyjące w separacji wykluczono, gdyż miały one szansę na realizowanie w swoim życiu modelu
życia rodzinnego, a ich pojedynczość wynika niejako z konieczności,
a raczej ze splotu nieszczęśliwych wypadków: śmierci współmałżonka/współmałżonki czy rozwodu. Życie w pojedynkę nie musi
być jednak świadomym wyborem, gdyż nie wykluczono osób, które
z konieczności są same, ale są to inne przyczyny niż rozwód, separacja
czy wdowieństwo;
– status mieszkaniowy: dostępne były trzy możliwości – zamieszkiwanie
przez respondentów we własnych, jednoosobowych gospodarstwach
domowych w rozumieniu definicji zaproponowanej przez GUS,
w mieszkaniach/lokalach wynajmowanych, bądź z rodzicami;
– autodefinicja i autoidentyfikacja z pojęciem singiel. W badaniu wzięły
udział osoby, które w swoim subiektywnym odczuciu określają siebie
mianem singla;
– miejsce zamieszkania – singiel to osoba zamieszkująca tak miasto,
jak i wieś. Mimo iż założono, że życie w pojedynkę jako singiel jest
16 |
fenomenem dużych miast, to jednak należy zweryfikować, czy faktycznie, i zbadać to zjawisko także na wsi, by móc się przekonać, czy
respondenci ze wsi identyfikują się z pojęciem singiel i jakie są pomiędzy nimi podobieństwa i różnice.
Na podstawie powyższych kryteriów z 898 kompletnych ankiet do
analizy wyłoniono 614.
3. Narzędzia badawcze
W badaniu wykorzystano następujące metody badawcze: porównawczą (komparatystyczną), opisowo-analityczną, badań teoretycznych,
historyczną-ogólnologiczną (analiza, synteza, indukcja, dedukcja) oraz
ilościową – sondaż. Zastosowano takie techniki i narzędzia badawcze,
jak: krytyczna analiza literatury przedmiotu, analiza danych zastanych
z roczników statystycznych i demograficznych GUS, opis statystyczny,
opis demograficzny oraz kwestionariusz ankiety internetowej typu on-line
(w badaniach sondażowych).
Kwestionariusz ankiety internetowej typu on-line składał się z dwudziestu pytań właściwych i szesnastu pytań metryczkowych. Zastosowano
pytania zamknięte (17 pytań), otwarte (5 pytań), półotwarte (14 pytań)
oraz filtrujące (3 pytania). W kwestionariuszu zawarta była informacja do
kogo skierowana jest ankieta (single never married), by już na początku
dokonać wstępnej selekcji respondentów pod kątem pożądanych cech
społeczno-demograficznych.
Wstępna ewaluacja kwestionariusza pozwoliła stwierdzić, że zawierał on pytania merytorycznie zgodne z założeniami badawczymi. Zaletą
zastosowanego narzędzia badawczego on-line było ujednolicenie procedury wypełniania kwestionariusza: „każdy respondent może tylko raz
odpowiedzieć na pytania z ankiety. Po zakończeniu ankiety nie będzie mógł
zmienić udzielonych przez siebie odpowiedzi. Podczas udzielania odpowiedzi nie może się cofnąć do już odwiedzonej strony. Jeżeli przerwie wykonywanie ankiety przed jej ukończeniem, przy ponownym wejściu zacznie od
pytania, w którym ostatnio przerwał udzielanie odpowiedzi”. Dodatkowo
kwestionariusz zawierał komunikaty, umożliwiające przerwanie wypełniania ankiety w dowolnym momencie oraz informacje o konieczności
udzielenia odpowiedzi na pytania obowiązkowe. Tak skonstruowana walidacja eliminowała problem braku danych, co zaowocowało uzyskaniem
898 kompletnych ankiet.
| 17
4. Wybrane wyniki badań1
W badaniach porównane zostało zjawisko singli na wsi i w mieście,
singli z konieczności i z wyboru, żyjących w jednoosobowych gospodarstw domowych i wieloosobowych (rodzinnych), młodszych i starszych,
o różnym statusie ekonomicznym i społecznym. Analiza pozwoliła na
uzyskanie sylwetki singli, biorących udział w badaniach internetowych.
Dominującą kategorią są kobiety. Zdecydowana ich większość pochodzi
z dużych miast, ma wyższe wykształcenie, osiąga średnio zarobki w przedziale 2000–4000 złotych netto miesięcznie, dobrze ocenia swoją pozycję
materialną, posiada rodzeństwo, a wśród wszystkich wartości najbardziej
ceni zdrowie, miłość, przyjaciół oraz małżeństwo i rodzinę. Najczęściej
deklarują się, jako osoby wierzące i praktykujące, o liberalnych poglądach politycznych, z kilkuletnim stażem życia w pojedynkę (Such-Pyrgiel
2012). Główną przyczyną samotności jest trudność znalezienia odpowiedniego partnera, więc są singlami z konieczności. Mają pozytywne nastawienie wobec przyszłości i wierzą, że singlowanie w ich życiu jest stanem
przejściowym, a zatem, używając terminologii P. Steina i W. D. Hoorna,
większość z nich należy do kategorii mimowolnych singli tymczasowych.
Aż 86% badanych singli posiada rodzeństwo, jedynaków jest natomiast
jedynie 13%. Nie sprawdziła się zatem potoczna opinia na temat singli, że
są to zazwyczaj jedynacy.
Obecnie presja konieczności założenia rodziny jest mniejsza, więc
zarówno kobiety i mężczyźni mogą realizować się w wybranym przez siebie obszarze życia społecznego, bez poczucia, że są wykluczeni poza jego
margines. Niewątpliwie sprzyja to zjawisku życia w pojedynkę.
4.1. Przyczyny życia w pojedynkę
Aby lepiej zrozumieć zjawisko osób żyjących w pojedynkę należy
zacząć od przyczyn „pojedynczego trybu życia”. Wśród najczęstszych
przyczyn życia solo respondenci wymieniali: niemożność poznania odpowiedniego partnera – 82%, traktowanie bycia singlem jako etap przejściowy – 47,6% oraz przykre doświadczenia z poprzednich związków
i brak gotowości do zawarcia nowego – 22,5%. Zaangażowanie w pracę
i rozwój kariery zawodowej wskazywane było na czwartym miejscu przez
14% badanych (por. Ruszkiewicz 2008: 199–200; por. Żurek 2008: 389).
Za przyczynę życia w pojedynkę, zarówno kobiety, jak i mężczyźni
najczęściej podają niemożność poznania odpowiedniego partnera,
etap przejściowy oraz przykre doświadczenia z poprzednich związków.
18 |
Najrzadziej natomiast, dla obu płci, jest to świadomy wybór, wynik
obawy przed długotrwałym związkiem oraz pragnienie życia bez zobowiązań. Analiza ta pozwala stwierdzić, że kobiety i mężczyźni są singlami
z konieczności, a nie z wyboru. Życie w pojedynkę jest wynikiem tego, że
na rynku partnerskim nie poznali odpowiedniej osoby.
Badani z wykształceniem średnim częściej deklarują poświęcenie się
pracy i karierze zawodowej, z wykształceniem wyższym natomiast podkreślają obawę przed długotrwałym związkiem uczuciowym, a także
samodoskonalenie i inwestowanie w siebie oraz to, że jest to ich dobrowolny, świadomy wybór. W przypadku osób z wykształceniem wyższym
wyniki badań wykazują pewną zgodność z powszechnym ich wizerunkiem w społeczeństwie.
Z powyższych analiz wyłania się pewien obraz osób żyjących w pojedynkę. Najczęściej są to samotni z konieczności, którzy w swoim życiu nie
znaleźli odpowiedniej osoby, z którą zdecydowaliby się stworzyć rodzinę.
Według teorii ekonomicznej małżeństwa Beckera właściwy partner to
taki, który w opinii danej jednostki posiada najwięcej pożądanych cech
i z którym jednostka jest w stanie stworzyć najlepszy w jej przekonaniu
związek, przewyższający korzyści życia w pojedynkę. Wielu z nich jest
pozytywnie nastawionych do życia, gdyż często w deklaracjach podkreślają, że jest to stan przejściowy, nawet ci, których staż samotności jest bardzo długi. Sytuacja ta wielu z nich zmusiła do zaangażowania się w inne
sfery życia, na przykład edukację czy pracę zawodową. Ma to pozytywne
konsekwencje o tyle, że pozwala im na uzyskanie stabilnej pozycji ekonomiczno-finansowej, co w decyzjach związanych z potencjalnym małżeństwem ma duże znaczenie.
Choć dla większości respondentów życie w pojedynkę jest stanem
koniecznym, to jednak osoby te posiadają cechy charakterystycznych dla
jednostki typu homo oeconomicus, która dokonuje rachunku ekonomicznego w celu wybrania najlepszej możliwej opcji i uzyskania maksymalnej
korzyści. To uzasadnione, bo przecież chodzi nie o wybór koloru bluzki,
ale o coś, co może całkowicie zmienić ich dotychczasowe życie – na lepsze
lub na gorsze. Takie podejście jest widoczne przede wszystkim w strategiach poszukiwania partnera, w przypadku określania preferencji względem cech jakie powinien on posiadać i w decyzjach, związanych z zawarciem małżeństwa i posiadaniem potomstwa.
| 19
4.2. Przyczyny opóźniania decyzji matrymonialnych w opinii
singli
W badaniu zapytano singli o opinię na temat przyczyn opóźniania
decyzji matrymonialnych przez młodych ludzi. Można było podać kilka
przyczyn takiego stanu rzeczy. Główną przyczyną opóźniania decyzji
o małżeństwie i posiadaniu dzieci jest chęć „dorobienia się”, czyli uzyskania odpowiedniej sytuacji materialnej, by zapewnić przyszłej rodzinie
godziwe warunki. Odpowiedź tę wskazało 73% respondentów. Na drugim
miejscu wskazywano poszukiwanie odpowiedniego partnera życiowego,
co ma związek z podanymi przez singli własnymi przyczynami życia
w pojedynkę – 64,8%. Kolejne deklaracje padły na odrzucenie małżeństwa
na rzecz alternatywnych związków, jak kohabitacja oraz na chęć zrobienia
kariery zawodowej, które uzyskały odpowiednio 42,2% i 39,9% wskazań
badanych. Do najrzadszych przyczyn opóźniania decyzji matrymonialnych respondenci zaliczyli: wygodę mieszkania z rodzicami – 18,1% oraz
strach przed „porażką życiową” i rozwodem – 21,7%.
Kobiety zdecydowanie częściej niż mężczyźni deklarowały odrzucenie
małżeństwa na rzecz alternatywnych związków oraz poszukiwanie odpowiedniego partnera. Nieco częściej też deklarowały chęć skoncentrowania
się na sobie i rozwijanie własnych zainteresowań, wydłużony okres edukacji, chęć zrobienia kariery zawodowej i to, że mieszkanie z rodzicami
jest wygodne. Natomiast mężczyźni zdecydowanie częściej wskazywali
na trudną sytuację na rynku pracy, brak środków finansowych i nieco
częściej niż kobiety na egoizm i chęć życia bez zobowiązań, strach przed
rozwodem i pragnienie uzyskania odpowiedniej sytuacji materialne oraz
złą politykę prorodzinną państwa.
Rozkład ze względu na płeć ukazał ciekawą zależność. Mężczyźni
mają większą skłonność do szukania przyczyn w czynnikach zewnętrznych, niezależnych od jednostki – złej polityce państwa, trudnej sytuacji
na rynku pracy, natomiast kobiety częściej przyczyn uparują w samych
podejmujących decyzję jednostkach – poszukiwanie partnera, poszerzanie swoich horyzontów, wydłużona edukacja, kariera zawodowa. Według
kobiet to od nich zależy, w co się jednostka zaangażuje i jaką na tej podstawie podejmie decyzję, tymczasem mężczyźni uważają, że przyczyny są
niezależne od jednostek i nawet gdyby chcieli, to nie podejmą pozytywnej
decyzji o małżeństwie, gdyż zbyt wiele czynników im nie sprzyja.
Biorąc pod uwagę pozostałe cechy społeczno-demograficzne singli,
różnicujące przyczyny opóźniania decyzji małżeńskich, zauważono, że
osoby młodsze częściej wskazywały na chęć zgromadzenia odpowiednich
20 |
środków materialnych, strach przed rozwodem i skoncentrowanie się
na sobie poprzez inwestowane w siebie i edukację, osoby starsze zaś na
zaangażowanie w karierę zawodową i popularność alternatywnych związków wobec małżeństwa i rodziny, przy czym osoby najstarsze, powyżej
50 roku życia, na dominację postaw egoistycznych i wygodę mieszkania
z rodzicami. Single ze wsi wskazują na strach przed rozwodem i porażką
życiową oraz na wygodę mieszkania z rodzicami. Są tradycjonalistami
mocno przywiązanymi do wiary i religii. Natomiast single z miast wskazują na wydłużający się okres nauki, karierę zawodową, popularność
związków partnerskich i chęć zgromadzenia odpowiednich środków
materialnych.
Single z wykształceniem wyższym za przyczyny życia w pojedynkę
podają wydłużający się okres nauki i zaangażowanie w rozwój kariery
zawodowej, a osoby z niższym wykształceniem – na brak środków finansowych, konieczność zgromadzenia zaplecza materialnego i złą politykę
państwa. Można zatem powiedzieć, że osoby z wykształceniem wyższym
częściej wymieniają czynniki osobowe, jednostkowe, a z wykształceniem
niższym – czynniki zewnętrzne, ogólne.
Za główne przyczyny negatywnych decyzji matrymonialnych i prokreacyjnych uważa się te związane ze środkami finansowymi, a dokładniej – z chęcią ustabilizowania własnej sytuacji materialnej na tyle, by
zapewnić godny byt przyszłej rodzinie. I choć przyczyna ta w całej próbie wskazywana jest najczęściej, w znacznym stopniu zależy od cech
społeczno-demograficznych respondentów – ich wykształcenia, statusu
mieszkaniowego, dochodów, sytuacji materialnej oraz płci. Ciekawym
wnioskiem płynącym z badań jest to, że single za powód niezawierania
małżeństw przez innych singli uznali chęć uzyskania odpowiedniej pozycji materialnej, czyli względy ekonomiczne, natomiast powód ten nie
został podany ani razu w odniesieniu do ich własnej sytuacji życiowej.
4.3. System wartości polskich singli
Największe znaczenia dla osób żyjących w pojedynkę ma zdrowie
– wskazało go aż 81,8% wszystkich wskazań. Na drugim miejscu uplasowała się miłość – 77,2% wszystkich wskazań. W następnej kolejności
deklarowano posiadanie przyjaciół – 62,4% wszystkich wskazań, małżeństwo i rodzina – 59,9%, praca – 54,9%, religia – 42,5% wolność i niezależność – 37,9%, wykształcenie – 32,2%. Najmniejsze znacznie dla singli
mają pieniądze, gdyż otrzymało 24,1% wszystkich wskazań.
| 21
Porównując te wyniki z danymi z Diagnozy społecznej 2013,można
stwierdzić, że system wartości singli w pewnym stopniu różni się od ogółu
społeczeństwa. Najbardziej cenionymi wartościami dla ogółu Polaków jest
zdrowie (65,3%), następnie udane małżeństwo (50,3%), dzieci (46,1%)
oraz praca (32,1%)2. Zatem wartości tradycyjne, takie jak rodzina, małżeństwo, cenione są niemal w równym stopniu, natomiast praca i pieniądze wśród społeczeństwa mają większe znacznie niż wśród przebadanych
singli.
Biorąc pod uwagę płeć respondentów, kobiety-single częściej niż mężczyźni-sinlge wskazywały na takie wartości, jak: miłość, przyjaciele, małżeństwo i rodzina, praca, religia oraz wykształcenie i edukacja. Mężczyźni
natomiast na zdrowie, pieniądze oraz wolność i niezależność.
Wiek jest czynnikiem różnicującym system wartości osób żyjących
w pojedynkę, ale nie w bardzo znaczący sposób. Dla singli do 50. roku
życia najważniejszymi wartościami są zdrowie i miłość, natomiast dla
sześćdziesięciolatków – zdrowie, praca, wykształcenie i edukacja. Osoby
starsze, bardziej niż młodsze doceniają potrzebę edukacji i kształcenia
się, co z kolei determinuje również wykonywaną później pracę. Najmniej
cenione zarówno przez dwudziesto-, trzydziesto- i pięćdziesięciolatków są
pieniądze, wykształcenie i edukacja, dla czterdziestolatków i sześćdziesięciolatków z kolei pieniądze, religia oraz wolność i niezależność. Powyższe dane pozwalają sformułować wniosek, że osoby żyjące w pojedynkę,
niezależnie od wieku, nie wykazują materialnego nastawienia do życia
– pieniądze mają marginalne znaczenie. Natomiast zwracają się ku wartościom duchowym, jak miłość, której im brak, oraz ku zdrowiu, które, jako
zostało już wspomniane, cenione jest w największym stopniu również
przez ogół społeczeństwa.
Badania wykazały ciekawą tendencję w przypadku wartości małżeństwa i rodziny. Otóż wartość ta jest najbardziej ceniona przez osoby
młode, a najmniej przez starsze powyżej 60. roku życia, co więcej, wraz
z wiekiem spada znaczenie małżeństwa i rodziny wśród singli. Zatem
wartość ta jest ujemnie skorelowana z wiekiem respondentów. Przyczyną
takiej tendencji może być fakt, że młodzi single mają nadzieję na stworzenie związku w przyszłości i założenia rodziny, wraz z wiekiem nadzieja ta
maleje. W przypadku osób najstarszych zawarcea małżeństwa i założenie
rodziny są niemal niemożliwe.
Odkładanie decyzji o małżeństwie i macierzyństwie oraz ograniczony
czas na poszukiwanie odpowiedniego partnera, powoduje wzrost relatywnej ceny dobra, jakim jest małżeństwo i rodzina. Jednocześnie konieczność
22 |
włożenia zwiększonego wysiłku w jej założenie powoduje redukcję konsumpcji, czyli rezygnację z planów matrymonialnych i macierzyńskich.
Wyniki badań pokazały, że wraz z wiekiem na znaczeniu traci małżeństwo
i rodzina o tyle, że osoby starsze pragną małżeństwa bardzo mocno, ale
straciły nadzieje na zrealizowanie tego pragnienia z różnych względów.
Zapewne osoby te dużo gorzej niż kiedyś oceniają swoje szanse na rynku
partnerskim. Mówiąc językiem G.S. Beckera, single chcą dobra, jakim
jest małżeństwo i rodzina, jest to ich cel, ale brak im środków do jego
realizacji. Nie tracą jednak nadziei, gdyż w większości uważają, że stan,
w którym się znajdują, jest przejściowy.
Małżeństwo i rodzina rozpatrywane są w kategorii zysków i strat. Najlepiej zobrazowały to wyniki badań, dotyczące planów matrymonialnych
i małżeńskich, skorelowane ze statusem mieszkaniowym oraz zarobkami.
Osoby o większym stanie posiadania nie tak chętnie podejmują dodatnie
decyzje matrymonialne – bo małżeństwo ma wysoką cenę, i odwrotnie
– osoby o mniejszych zasobach chętniej, bo więcej mogą zyskać.
System wyznawanych wartości jest skorelowany również z typem
singla. Osoby identyfikujące się jako single z wyboru, najbardziej cenią
zdrowie, wolność i niezależność oraz przyjaciół, najrzadziej natomiast
religię i miłość. Znacznie częściej wskazują też na wolność i niezależność
oraz pieniądze i pracę. Dla singli z konieczności najważniejsze są zdrowie, miłość oraz małżeństwo i rodzina, a najmniej ważne – pieniądze oraz
wolność i niezależność. Osoby uważające się za starych kawalerów i stare
panny są tradycjonalistami, gdyż cenią miłość, zdrowie oraz małżeństwo
i rodzinę, natomiast nie mają dla nich znaczenia pieniądze oraz wykształcenie i edukacja.
W przypadku poglądów politycznych liberałowie zdecydowanie częściej niż pozostali wskazują na wolność i niezależność, lewicowcy na
pracę, a prawicowo zorientowani single na religię.
Powyższe dane pozwalają stwierdzić, iż dla osób żyjących w pojedynkę
nie mają znaczenia wartości materialne czy te związane z pracą zawodową. Dla wszystkich niemal singli, niezależnie od wieku, wykształcenia
czy miejsca zamieszkania, najbardziej cenione jest zdrowie, podobnie
jak wśród ogółu populacji Polaków. Zmienną, najbardziej różnicującą
cenione wartości, są poglądy polityczne, przy czym w przypadku singli
trend ten jest zgodny z tym obserwowanym w społeczeństwie polskim,
oraz rodzaj samotności – z wyboru lub z konieczności. Analiza systemu
wartości osób żyjących w pojedynkę powala stwierdzić, że single to osoby
romantyczne, gdyż ważnym aspektem ich życia jest miłość, której im
| 23
brakuje – cenią najbardziej deficytową dla nich wartość. Ceniąc wysoko
również małżeństwo i rodzinę, pokazują, że są tradycjonalistami, którzy
wiedzą, że życie we dwoje jest stanem naturalnym, a może nawet i bardziej opłacalnym. Wysoki koszt małżeństwa musi zostać zredukowany
przez korzyści, jakie może nam ono przynieść. Dla osób podejmujących
taką decyzję po raz pierwszy, korzyści są zapewne o wiele trudniejsze do
oszacowania niż koszty – na przykład konieczność poświęcenia kariery
na rzecz zaangażowania się w dom i wychowanie potomstwa. Dlatego
też pozornie może się wydawać, że single, jako egoiści i indywidualiści,
muszą w pierwszej kolejności zaspokoić swoje potrzeby materialne i te
związane z inwestowaniem w siebie. I choć wartości te są dla nich ważne,
to jednak, jak pokazały badania. nie najważniejsze.
4.4. Styl życia i sposoby spędzania wolnego czasu
Ważnym aspektem, określającym styl życia singli, są sposoby spędzania wolnego czasu, plany urlopowe oraz kontakty towarzyskie. Osoby
żyjące w pojedynkę najczęściej zostają w domu i korzystają z Internetu
bądź czytają książki i oglądają filmy – 78,7%. W drugiej kolejności najchętniej spędzają wolny czas z przyjaciółmi – 75,9% badanych. Na trzecim
miejscu, z takim samym procentem wskazań, wymieniane były: spotkania
z rodziną oraz podejmowanie aktywności związanej ze sportem – 47,3%.
Najrzadziej natomiast chodzą na różnego rodzaju kursy i spotkania związane z hobby, nauką oraz wiarą i religią (Por. Żurek 2008a: 183). Kobiety
częściej niż mężczyźni w czasie wolnym spotykają się z rodziną – 52,6%
do 27,7%, z przyjaciółmi – 79% do 64,6% oraz uczęszczają na dodatkowe
kursy – 41% do 25,4%. Niemal w równym stopniu single i singielki aktywnie uprawiają sport – 79,4% 76,2%. Spotkania z przyjaciółmi i aktywność
fizyczną najczęściej wybierają osoby młode, do 40. roku życia, a także
mieszkające w miastach – zwłaszcza w dużych oraz osoby z wykształceniem wyższym. Zatem single to domatorzy, ale również osoby aktywne
fizycznie i towarzyskie.
Dla współczesnych ludzi żyjących w pojedynkę, mających dobrą
pozycję społeczno-ekonomiczną i prestiż, koszt małżeństwa wynika najczęściej z konieczności rezygnacji z inwestowania w siebie i przeniesienia
uwagi na osoby inne – najpierw partnera, potem ewentualnie na dzieci.
Wiąże się to także z tym, że osoby takie mają świadomość kosztów założenia rodziny i starają się opóźnić ten proces (o ile w ogóle zdecydują
się na zawarcie związku), najdłużej jak się da. Zapominają jednak często,
24 |
że może to oznaczać możliwość utracenia szansy na założenie podstawowej komórki społecznej, zwłaszcza gdy okaże się, że jest już za późno.
W większym stopniu dotyczy to kobiet niż mężczyzn. Decyzje te mają
konsekwencje nie tylko jednostkowe – psychologiczne czy osobowościowe, ale przede wszystkim demograficzno-społeczne, wyrażające się we
wskaźnikach ukazujących spadek urodzeń, spadek stopy zawierania małżeństw, wzrost ludzi żyjących w pojedynkę, a w konsekwencji – starzenie
się społeczeństwa.
4.5. Miłość i seks
W badanej populacji singli miłość jest wartością o wiele bardziej
cenioną niż wśród ogółu społeczeństwa. W ogólnym zestawieniu jest na
drugim miejscu, tuż po zdrowiu, ale przed przyjaciółmi, małżeństwem
i rodziną oraz pracą. Co ciekawe, miłość wskazywana była w tej kolejności zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn oraz przez osoby młodsze
– 20- i 30-latków, częściej przez mieszkańców miast liczących 100–500
tysięcy mieszkańców, singli wierzących oraz o prawicowych i liberalnych
poglądach oraz singli z konieczności.
W podjętych badaniach, miłość była rozpatrywana zgodnie z złożeniami ekonomicznej teorii zachowań ludzkich B. S. Beckera, jako nierynkowy produkt gospodarstwa domowego. Dzięki miłości obniżają się
koszty pewnych działań transakcyjnych. Wiele obowiązków wykonywanych jest przez jednostki z powodu chęci zrobienia tego dla wspólnego
dobra, z powodu troskliwości czy chęci sprawienia przyjemności drugiej
osobie. Poczucie wewnętrznej powinności do działań na rzecz wspólnego
dobra lub drugiej, bliskiej nam osoby, obniża koszty, bo nie trzeba inwestować swojej energii i czasu na proszenie partnera o ich wykonanie. Tym
samym zwiększają się nasze korzyści. Miłość powoduje, że sprawianie
komuś przyjemności sprawia również przyjemność nam samym. Następuje zatem zmaksymalizowanie użyteczności każdego działania w ramach
gospodarstwa domowego. Ponadto częstość interakcji między domownikami zakłada lepsze zgranie we wspólnych działaniach, maksymalizujących działania na rzecz wspólnego domostwa, co polepsza też komunikację i implikuje więź w rodzinie. Miłość spaja i integruje małżonków. Daje
poczucie bezpieczeństwa w sytuacjach trudnych, w sprawach domowych
i życiowych można liczyć na drugą osobę.
Seks to kolejny ważny temat w przypadku osób żyjących w pojedynkę.
Z deklaracji badanych wynika, że w zdecydowanej większości osoby te
| 25
nie utrzymują regularnych relacji intymnych z innymi osobami. Jeśli jednak takie występują, to zazwyczaj ze znaną im osobą – takie deklaracje
częściej padły od osób starszych, lepiej wykształconych i mieszkających
w małych miastach. Znikoma liczba badanych wskazywała na okazjonalne, przelotne znajomości oparte na relacji intymnej – tu dominowały nieznacznie dwie skrajności, a mianowicie – osoby z dużych miast
i ze wsi.
4.6. Rynek partnerski i strategie poszukiwania partnera
Rynek partnerski to miejsce, na którym dokonywane są transakcje
matrymonialne. Pojęcie rynku jest tu użyte celowo, by ukazać, iż stanowi go pewna przestrzeń społeczna, w której osoby żyjące w pojedynkę
mogą poznać potencjalnego partnera i zadecydować, czy stworzyć z nim
trwały związek, czy też nie, a także, jaki to będzie typ związku – formalny bądź nieformalny. A więc podobnie jak z dokonywaniem zakupów
– gdy idziemy na targ, wybieramy to, co nam odpowiada i decydujemy
się na zakup tych rzeczy po najlepszej cenie. Z doborem partnerskim jest
tak samo, ponieważ każdy ma sprecyzowaną listę cech, jakie powinien
posiadać partner, dokładnie wie, czego szuka, a raczej kogo szuka. Istnieją oczywiście pewne ogólne cechy, które klasyfikują kandydatów już
na samym wstępie, bez konieczności dogłębnego poznania się, takie jak:
wiek czy płeć.
Aż 70% badanych poszukuje partnera przez Internet. Na drugim miejscu uplasowała się odpowiedź, że znajomi i członkowie rodziny aranżują
spotkania zapoznawcze – 30,9%. Aż ¼ badanych (25,5%) zdeklarowała,
że nie robi nic, by poznać przyszłego partnera. Kolejne miejsca, choć już
ze znacznie mniejszą częstością wskazań, zajmowały: chodzenie do klubów i na dyskoteki – 21,3%, uczestniczenie w spotkaniach organizowanych dla singli – 6,8%. Z usług biura matrymonialnego korzysta niespełna
4% badanych. Może to mieć związek z tym, że badanie realizowane było
drogą internetową, a więc sama próba zawierała tylko te osoby, które
z Internetu korzystają.
Badanych zapytano także o to, czy przez Internet można poznać kogoś,
z kim można zbudować trwały związek w rzeczywistości. Ponad 70%
z nich uznało, że Internet daje szansę na poznanie bliskiej osoby, z którą
można zbudować trwały związek, przeciwnicy tej opinii stanowili jedynie
9,1%. Natomiast 20,4% wyraziło opinię, że przez Internet można poznać
kogoś, z kim możliwe jest nawiązanie jedynie przelotnej znajomości.
26 |
Strategie poszukiwania partnera skorelowano z płcią. Z Internetu,
w celu poznania bliskiej osoby, niewiele częściej korzystają mężczyźni,
również oni nieco częściej odwiedzają biura matrymonialne. Kobiety
natomiast wybierają aktywniejsze formy poznawania ludzi i stawiają na
bezpośredni kontakt – chodzą do klubów, na imprezy i dyskoteki. Częściej też są zapoznawane przez swoich znajomych lub członków rodziny.
W kategoriach wiekowych strategie poszukiwania partnera przedstawiają się następująco: wszyscy respondenci, niezależnie od wieku,
najczęściej korzystają z Internetu, natomiast dwudziestolatkowie i trzydziestolatkowie również chodzą do klubów i na dyskoteki oraz zapoznają
potencjalnych partnerów przez znajomych lub rodzinę. Osoby w wieku
40+ korzystają z biur matrymonialnych, a pięćdziesięciolatkowie nieco
częściej niż inni nie robią nic, by kogoś poznać.
W przypadku miejsca zamieszkania – single z miast korzystają ze
wszystkich możliwych opcji poszukiwania partnera. W mieście bowiem
istnieje bogate życie kulturalno-rozrywkowe. Single z małych miast i wsi
najczęściej wybieraj jednak Internet, gdyż wydaje się on być jedyną łatwo
dostępną dla nich opcją.
Badania potwierdzały, że Internet jest swoistym rynkiem partnerskim, który determinuje działania osób żyjących w pojedynkę w sferze
strategii poszukiwania partnera. Każdy singiel maksymalizuje działania
w tym względzie, by ich rezultat był najefektywniejszy, z wyjątkiem singli
deklarujących permanentną chęć życia w pojedynkę. Dlatego użytecznym
narzędziem w przypadku poszukiwania partnera jest Internet, który daje
szeroki zakres możliwości przy zminimalizowanych nakładach czasowych.
4.7. Preferencje względem cech potencjalnego partnera
Kobiety i mężczyźni różnią się pod względem preferowanych cech
potencjalnego partnera. Otóż kobiety znacznie częściej wskazują na uczuciowość, troskliwość, odpowiedzialność, opiekuńczość, poczucie bezpieczeństwa, a także na zaradność życiową, zarobki i wykształcenie, przywiązanie do tradycji i rodziny. Częściej też zwracały uwagę na religijność oraz
wiek. Panowie od swoich idealnych partnerek oczekują wyrozumiałości
i tolerancji, poczucia humoru, szczerości, wierności i lojalności, inteligencji oraz atrakcyjności fizycznej. Można zatem powiedzieć, że kobiety
jednocześnie cenią sobie cechy dotyczące charakteru, ale i stanu posiadania – czyli ich oczekiwania są bardziej pragmatycznie i wieloaspektowe. W większym stopniu pragną poczucia stabilizacji życiowej, która
| 27
wyraża się także w zarobkach i bogactwie. Mężczyźni natomiast bardziej
zorientowani są na osobowościowe cechy kobiet oraz wygląd zewnętrzny.
Rzadko padały opinie dotyczące sytuacji finansowo-ekonomicznej. Chcą,
by ich partnerka była miła, wyrozumiała i kochająca.
Analiza danych pozwoliła stwierdzić, że respondenci częściej szukają
partnera podobnego do siebie (dobór oparty na podobieństwie). Dotyczy
to podobnego wieku, zainteresowań, poczucia humoru i religijności. Single szukają pokrewnych sobie dusz, z tym, że częściej deklarują go kobiety
niż mężczyźni. Dobór na zasadzie różnic dotyczy jedynie kilku wybranych cech. Singielki od partnerów oczekują większych zarobków i stanu
posiadania. Preferencje mężczyzn dotyczą wieku wybranek, chcą, by były
nieco od nich młodsze.
Badanie dostarczyło jeszcze jeden ciekawy wniosek, otóż wydaje się,
że cechy, jakie deklarowali respondenci, są bardzo wartościowe i ważne,
ale przy okazji również i bardzo wygórowane. Wymieniane cechy dotyczyły typu idealnego partnera, którego w rzeczywistości zapewne trudno
jest spotkać, skoro najczęściej deklarowaną przez nich przyczyną samotności była trudność w znalezieniu odpowiedniego partnera. Teoria ekonomiczna Beckera doboru małżeńskiego mówi o tym, iż istnieje większe
prawdopodobieństwo, że jednostki poszukujące na rynku partnerskim
swojego ideału, w dłuższej perspektywie czasu prędzej zrezygnują z poszukiwań, niż zmienią swoje preferencje. Gdy czas poszukiwań się wydłuża,
wzrasta też cena małżeństwa, a i w poszukiwanie trzeba włożyć więcej
wysiłku, czyli rosną też koszty. Dlatego single na jakiś czas mogą zrezygnować z poszukiwań, ale jednocześnie małżeństwo staje się dla nich
dobrem bardziej cenionym. Interesuje ich związek małżeński wysokiej
jakości.
4.8. Plany małżeńskie i prokreacyjne singli
W badaniu zapytano singli nie tylko o to, jaki typ związku planują,
ale także o to, jakie są ich plany prokreacyjne, gdyż teoria ekonomiczna
Beckera zakłada, że potomstwo, podobnie jak małżeństwo, ujmowanie są
w świetle rachunku ekonomicznego – koszów i korzyści. Według teorii,
małżeństwo zawierane jest między innymi dlatego, że daje największą
szansę na posiadanie potomstwa (doświadczenie macierzyństwa i ojcostwa) i że choćby z tego właśnie względu małżeństwo daje więcej korzyści
niż życie w pojedynkę, zwłaszcza gdy o statusie ekonomicznym jednostek i rodzin decyduje posiadanie dzieci i ich jakość. Pytanie dotyczyło
28 |
planów prokreacyjnych oraz tego, w jakich warunkach plany te mogą być
zrealizowane.
60,7% singli chce mieć w przyszłości potomstwo, ale tylko w małżeństwie. Chęć posiadania dzieci, niezależnie od typu związku czy nawet
jego braku, zadeklarowało ponad ¼ badanych (26,1%). Nieco ponad co
dziesiąty singiel (11,1%) uznał, że nie chce mieć potomstwa, ale chce
żyć w związku formalnym lub nieformalnym, a jedynie 2,1% (trzynaście
osób z 614) zadeklarowało, że nie chce posiadać dzieci i planuje życie
w pojedynkę.
Płeć respondentów w nieznacznym stopniu wpływa na chęć posiadania potomstwa. Posiadanie dzieci w małżeństwie deklarują częściej
mężczyźni niż kobiety i częściej też planują dalsze życie w pojedynkę bez
potomstwa.
Istnieje teoria, według której w krajach liberalnych, wyzwolone i świadome swojej wartości kobiety, z powodu kariery zawodowej częściej rezygnują z macierzyństwa. Badania wykazały, że osoby o orientacji liberalnej
rzadziej planują małżeństwo i potomstwo niż osoby o poglądach bardziej
tradycyjnych, prawicowych, jednak robią to znacznie częściej niż osoby
o poglądach lewicowych. Tych ostatnich w badanej populacji jest znikoma
liczba. Ma to również związek z założeniem teorii równości płci – coraz
więcej kobiet podejmuje pracę zarobkową, by poprawić swoją sytuację
ekonomiczną oraz by spełniać swoje ambicje, marzenia i by się rozwijać,
dlatego odkładają w czasie decyzję o ślubie i dzieciach.
4.9. Wady i zalety życia w pojedynkę
Największymi zaletami życia w pojedynkę są te związane z poczuciem swobody i wolności – niezależność i swoboda decydowania o sobie
– 75,2% wskazań, możliwość organizacji przestrzeni życiowej według
własnego pomysłu – 63,3%, poświęcenie czasu na rozwijanie swoich pasji
i hobby – 54,8% oraz inwestowanie w siebie, samorozwój – 40,9%. Najrzadziej badani wymieniali: możliwość uczestniczenia w kulturze wyższej
– 6,5% oraz nieograniczoną możliwość umawiania się na randki – 11,7%.
W próbie aż 20,7% badanych singli nie dostrzega żadnych zalet życia
w pojedynkę.
Do największych wad samotności single zaliczają: brak wsparcia bliskiej osoby – 84,2%, poczucie samotności – 82,1%, konieczność samodzielnego radzenia sobie z problemami – 64,8% i samotne spędzanie czasu
wolnego – 55%. Najrzadziej natomiast zaliczają: niedostrzeganie żadnych
| 29
wad – 3,4%, zbytnie poświęcenie się pracy zawodowej – 18,7% i presję
ze strony otoczenia na konieczność zawarcia związku małżeńskiego. Co
ciekawe, więcej osób nie dostrzega zalet życia solo niż wad, zatem poglądy
pesymistyczne o takim życiu dominują nad optymistycznymi.
Kobiety znacznie częściej niż mężczyźni uważają, że czas wolny, wynikający z singlowania, można przeznaczyć na doskonalenie osobiste i rozwój, poświęcenie się karierze zawodowej oraz na przebywanie w gronie
przyjaciół. Natomiast mężczyźni uważają, że singlowanie daje niezależność finansową, dużo wolnego Czasu. Częściej też nie dostrzegają zalet
życia solo.
W przypadku wad kobiety częściej widzą problem w konieczności
samodzielnego radzenia sobie z trudnościami, odczuwają presję ze strony
otoczenia, by wyjść za mąż i założyć rodzinę, częściej też odczuwają brak
stabilności życiowej. Dla mężczyzn problemem natomiast jest brak planów na przyszłość, brak stałego partnera seksualnego oraz samotne spędzanie wolnego czasu.
Wiek ma znaczenie przy postrzeganiu zalet i wad samotnego życia.
Osoby starsze częściej doceniają poczucie swobody, niezależności, możliwość decydowania o sobie, a także niezależność finansową, dwudziesto-,
trzydziesto- i czterdziestolatkowie – możliwość organizacji własnej przestrzeni życiowej, natomiast osoby młodsze cenią możliwość spędzania
wolnego czasu z paczką przyjaciół, możliwość nieograniczonego umawiania się na randki oraz możliwość zaangażowania się w swoje pasje i hobby.
Wraz z wiekiem wzrasta poczucie, że życie w pojedynkę nie ma żadnych
zalet. Osobom starszym częściej doskwiera samotność, brak bliskiej osoby
i tym samym konieczność samodzielnego radzenia sobie z problemami,
a także samotne spędzanie wolnego czasu. Osoby młode częściej odczuwają presję ze strony bliskich i otoczenia do zamążpójścia bądź ożenku
i założenia rodziny, nie mają planów na przyszłość i poczucia stabilności życiowej. Często też narzekają na zbytnie poświęcenie się karierze
zawodowej.
Miejsce zamieszkania determinuje postrzeganie zalet i wad wśród
badanych singli. Na wsiach i w małych miejscowościach częściej docenia się niezależność finansową, częściej też nie dostrzega się żadnych
zalet. W dużych miastach single cieszą się z wolności i niezależności oraz
swobody decydowania o sobie i możliwości swobodnej aranżacji własnej
przestrzeni życiowej. Częściej też uważają, że życie w pojedynkę pozwala
na zaangażowanie się w karierę zawodową i spędzanie wolnego czasu
z przyjaciółmi, znajomymi i na randkowaniu.
30 |
Single ze wsi i małych miejscowości – z przewagą wsi – częściej narzekają na konieczność samodzielnego radzenia sobie z problemami,, a także
na poczucie presji ze strony otoczenia, związane z niewstąpieniem w związek małżeński i niezałożeniem rodziny oraz samotne spędzanie wolnego
czasu. Single wielkomiejscy nieco częściej problem upatrują w braku stałego partnera seksualnego. Częściej też nie dostrzegają żadnych wad życia
samemu.
Staż życia w pojedynkę różnicuje populację osób względem klasyfikowania wad i zalet życia solo, jednak z analiz tych wynika także dość spójny
obraz pojedynczych – singli. Single cierpią na samotność, doskwiera im
brak bliskiej osoby i konieczność „dźwigania wszystkiego na swoich barkach”, jednak z drugiej strony wolny czas starają się jak najlepiej wykorzystać na rozwój osobisty, na naukę, hobby i pasje. Postrzeganie wad i zalet
zależy od czasu pozostawania samemu. Mimo to single starają się wypracować pewne strategie radzenia sobie z tym problemem, choćby przez
posiadanie licznej „paczki” przyjaciół, spędzanie z nimi czasu, jak i przez
inwestowanie w swój rozwój.
Zakończenie
Treści zaprezentowane w niniejszym artykule dowodzą, że życie
w pojedynkę jest dla większości badanych stanem koniecznym i tymczasowym, nie jest zaś celem samym w sobie. Dodatkowo osoby te bardzo
mocno cenią małżeństwo i rodzinę, maja dość sprecyzowane plany matrymonialne i prokreacyjne. Ważną wartością jest miłość, która postrzegana
jest jako spełnienie potrzeb emocjonalnych i fizycznych. Z jej braku ich
życie seksualne nie jest bogate. Potrzeby bliskości i zrozumienia udzielają
przyjaciele i członkowie rodziny.
Nie ulega żadnej wątpliwości, że życie w pojedynkę, widoczne miedzy innymi poprzez wzrost jednoosobowych gospodarstwach domowych,
jest wyrazem nowoczesnego stylu życia polskiego społeczeństwa. Samo
zjawisko doczekało się nie tylko nazwy „single life”, ale towarzyszy mu
cała otoczka komercyjna wspierająca singli i promująca takie życie jako
wartościowe, na równi z życiem w małżeństwie. Sprzyjająca singlowaniu
kulturowo-obyczajowa rzeczywistość w Polsce pozwala pojedynczym żyć
wygodniej i zgodnie z własnymi przekonaniami. Młodzi ludzie, odkładając na później decyzje małżeństwie i rodzicielskie, skupiają się na edukacji,
karierze zawodowej, a także uważniej i precyzyjniej poszukają idealnego
partnera. Pozostaje jedynie zadać pytanie: czy jakość życia małżeńskiego
| 31
i rodzinnego jest lepsza w sytuacji, w której młodzi ludzie dają sobie czas
na znalezienie odpowiedniego partnera życiowego, z którym stworzą
trwałą i silną relację, opartą na własnych preferencjach, nie zaś na ogólnym społecznym oczekiwaniu, by łączyli się w pary i, legalizując swoje
związki, zakładali rodziny?
Nie da się jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie, a sam fenomen
nie jest jeszcze dość dobrze zbadany, co uzasadnia potrzebę kontynuowania badań nad tym zjawiskiem.
References
Becker, G. S. (1973), A theory of Marriage: Part 1. Journal of Political
Economy, 81(4), Chicago. 813-846. (https://www.amherst.edu/system/
files/media/1808/becker%2520marriage.pdf).
Becker, G. S. (1990). Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich. Warszawa: Wydawnictwo PWN. Translated by H. & K. Hegemejer, ISBN
83-01-08520-7.
Becker, G. S. (1991). A treatise on the family. Cambridge: Harvard University Press,
Bulatao, R. A. (1981). Values and Disvalues of Children in Successive
Childbearing Decisions. Demography, 18 (1), 1-25, ISSN: 0070-3370
(Print), ISSN 1533-7790 (Online).
Giza-Poleszczuk, A. (1993). Rodzina i system społeczny, Studia socjologiczne, 2. Warszawa, ISSN 0039-3371.
Giza-Poleszczuk. A. (2005). Rodzina a system społeczny. Reprodukcja
i kooperacja w perspektywie interdyscyplinarnej. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, ISBN 8323502242.
Grzeszczyk, E. (2005). Pojedyncze profesjonalistki, ”Single Proffesional
Women” w Polsce i na świecie, Kultura i społeczeństwo, 2, 199–226,
ISSN 0023-5172.
ISBN 0-674-90698-5 (acid-free paper) (cloth), ISBN 0-674-90699-3
(paper).
Kwak, A. (2005). Rodzina w dobie przemian: małżeństwo i kohabitacja.
Warszawa: Wydawnictwo Żak, ISBN 83-89501-25-2.
Lewandowska, J. (2005), Pytanie o prawdziwą miłość, Komunikat z badań
CBOS. Warszawa, nr. BS/62/2005 (http://www.cbos.pl/SPISKOM.
POL/2005/K_062_05.PDF ).
Slany, K. (2002). Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie. Kraków: Wydawnictwo Nomos, ISBN 83-88508-31-8.
32 |
Such-Pyrgiel, M. (2012). System wartości osób żyjących w pojedynkę
w świetle wyników badań własnych. Academic Journal of Sociology,
7/2012, Warszawa: Wydawnictwo UKSW, pp. 77–91, ISSN 2299-2367.
Such-Pyrgiel, M. (2013). Sylwetka społeczno-demograficzna osób
żyjących w pojedynkę – raport z badań na fenomenem singli. Journal of Modern Science, 2/17/2013, Józefów: Wydawnictwo WSGE,
pp. 513–533, ISSN 1734-2031.
Such-Pyrgiel, M. (2014). The lifestyles of single people in Poland. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 109, 198–204, DOI: 10.1016/j.
sbspro.2013.12.444. Elsevier 2nd World Conference on Business,
Economics and Management. (http://www.sciencedirect.com/science/
article/pii/S1877042813050763)
Żurek, A. (2008). Single. Żyjąc w pojedynkę, Poznań: Wydawnictwo UAM,
ISSN 0554-8225, ISBN 978-83-232188-9-0.
Endnotes
1. Punktem odniesienia podjętych rozważań i analiz jest teoria ekonomiczna małżeństwa,
rodziny i rozrodczości G. S. Beckera. W świetle tej teorii rozpatrywano strategie poszukiwania partnera, plany matrymonialne i prokreacyjne singli oraz te, czy i kiedy małżeństwo jest opłacalne i jakie warunki o tym decydują, a więc jak powstaje rachunek
ekonomiczny zysków i strat w odniesieniu do wymienionych zagadnień.
2. http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2011.pdf (29.04.2012).
Family and its position in the new millennium
Rodzina i jej pozycja w nowym tysiącleciu
Doc. PhDr. Oľga Bočáková, PhD.
PhDr. Darina Kubíčková, PhD.
The University of Ss. Cyril and Methodius in Trnava (Slovak Republic)
[email protected]
[email protected]
Abstracts
The genesis of the development of family and its members in built
on family life. In Slovakia the emphasis was laid on the phenomenon of
sociability, having common family events and on collective work. The
data have confirmed that in spite of accelerated tempo and work load, in
spite of the assaults of modern day alienation, the common life has not
completely disappeared from our families. Common moments are still
one part of our family life.
Geneza rozwoju rodziny i jej członków w oparciu o życie rodzinne.
Na Słowacji nacisk położony został na zjawisko wspólnoty towarzyskiej,
wspólnie obchodzonych imprez rodzinnych i na pracy zbiorowej. Dane
potwierdzają, że mimo wzrostu tempa życia i większego obciążenia pracą,
mimo ataków współczesnej alienacji, wspólne życie nie zniknęło całkowicie z naszych rodzin. Wspólne chwile są nadal jedną z części naszego
życia rodzinnego.
Keywords:
family, society, coexistence, blood relationship, children, marriage
rodzina, społeczeństwo, współistnienie, związek krwi, dzieci, małżeństwo
Family is a primary group characterised by maximum intimacy, high
cohesiveness, which is above average, emotionality and authenticity,
which depends on the strong emotional bonds inside the family.
The basic function is biological-reproductive function of the family,
which is understood to be reproduction of the mankind and regulation
34 |
Oľga Bočáková, Darina Kubíčková Family and its position in the new millennium
and guidance of sex life. In the civilised world the emphasis is laid on the
area of conscious, planned parenthood, based on knowledge of science, such
as: genetics, biology, psychology, ethics, hygienics and last also economics.
The family is perceived by us, as a place, where we create our first
social bonds, we look for the first examples, acquire the first experiences
and unrepeatable sensations and good and maybe also bad habits. The
family protects us and prepares us for confrontation with the surrounding
world already since our birth.
Among the principle and inherent functions of the family can be
included the following (Levická, 2004):
– biological-reproduction,
– economic,
– educational and socializing,
– emotional and psycho-hygienic,
– protective
– socializing.
The healthy family as irreplaceable institution hands its basic positions
and moral values over to the new generations. In optimum case its basis
is a stable marriage based on the equality of husband and wife, not on the
predominance of one of them. (Langmeier, Krejčířová, 2006). The family
is currently experiencing a lot of stress, fear of the future. It is mainly in
families that have a lack of funding or to solve a variety of negative phenomena family members (Slovák, 2014).
In the family environment all members mutually influence each other
and inspire and help each other. If a child grows up in the creative environment, it acquires interesting incentives, which will have impact upon
him in the course of his whole life.
“If we spoke by human tongues, even if they were like an angel and
if we did not have any love, then we would be only jingling medal and
ringing bell” (Bočáková, 2010).
Nowadays the traditional family is often considered to be a relic. The
present time brings new trends with itself and according to them the traditional marriage is considered to be something, which is not necessary
to conclude with the vision of accepting a firm obligation. However it is
required that the values inherent to our culture are preserved, although
the conditions for their preservation get changed in the context of everyday development of the society.
According to Sobotková (2001) the indisputable fact is true that at the
present time there are many more divorced and re-concluded marriages
| 35
than they were a short time ago and their number is still increasing. There
appear even more and more repeated marriages, at least of one of the
partners. There appears also a noteworthy phenomenon that many older
mothers have younger partners. The mothers who give birth after the age
of forty usually have the partners who are two to three years younger. In
the population it is quite common that the husbands are older by half
a year on average than their wives.
According to Rozinajová (1988) family is a natural environment. In
the given period the child needs much love to be able to develop appropriately. It is important, if the parent is aware of the fact that it is necessary to provide also enough incentives for to the child for its intellectual
and emotional development. In every family it is in particular fulfilling
of all needs of the child, which the parent is capable to fulfil. However he
must know about them and must be aware of the fact that they exist. The
specialists of the training program PRIDE have defined five main areas of
the development of a human being (http://www.nahradnarodina.sk):
• physical needs – accommodation, food, clothes, warmth, embraces,
touches, kisses, security
• emotional and mental needs – love, care, the feeling of belonging, certainty, safety
• social needs – capability to build relations, communicate, solve problems
• learning needs – arranging the values and morality, learning the skills,
support in learning
• moral needs – distinguishing between good and evil
By Vojtech and Vrbinčík (2015), each state has its own rules on social
security. This also applies to families, each state separately in its legislation
determines the category of persons covered by social security covered.
If the family is supposed to fulfil its position in the society, it has to
function properly and fulfil the tasks, resulting from its essence. According to John Paul II. “family is a sincere community of life and love” for
a family to be a community of trust, space for love, formation and development of human life, the Pope is talking about tasks that the family must
necessarily fulfil.
In his encyclical Familiarisconsortio the Pope has expressed a requirement to stress the unique and special mission of family in the life of
each individual person and of the society. “Family contributes to building of the world in an effective manner by making it possible to live
really a human life, in particularly by the fact that it guards and mediates the virtues and significant values. Different generations meet in the
36 |
family and they mutually help each other to acquire the fuller wisdom,
as well as to harmonise the personal rights with other requirements
of social life”
The first task is creating personal community. It is the community of
a husband and wife, parents, children and relatives. The community of
truth is in particular emphasised here, which these persons are supposed
to try to achieve. The persons form a family and a family participates in
creation and formation of a person into a personality. Family members
should remember this target and lead a family life towards this target.
Each human being has an immense value and cannot be replaced by anything else.
“It is its inter-generation nature and permanent relations, role of an
individual person in a family accepted by a culture, simultaneous procedural orientation, emotional intensity, high quality targets, altruistic
values and educational leadership that the family is delimited from other
areas of human experience and perception of relations” (Koteková, et al.,
1998).
There exists many views on the family and its significance for a society.
Let us mention several levels:
1. Functionalistic view – marriage and the family life are social institutions, which secure fulfilling of the main functions of the family.
2. Conflict-oriented view – stresses the fact that families and institution
of marriage provide disadvantageous positions to some family members against other family members.
3. Biological view – family above all as a natural reproduction unit.
4. Theological view – considers the family to be a continuation of the
work of Creator and accepts spiritual – mystic essence of a family,
designating it as a Church on a small scale.(Koteková, et al., 1998).
There exists a traditional idea that our society consists of families. As
it had been recorded by Chevalier de Jacourt in his book Large French
Encyclopaedia: “Family is a society, which creates basic outfit and natural
condition of a human being. Family is indeed a civil society created by
nature, which is the most natural society and the oldest of all societies:
it creates basis for a national society, because the people or the nation
is nothing else only a unit consisting of many families. Family is based
by a marriage and it is a nature itself, which relates a human being into
this bond; then the children will be born from it, prolonging the life of
the family, maintaining the human society at life and replacing the losses,
which the death causes in it every day.”
| 37
Family is the most important link of natural system of human relations. On the basis of the vast studies on family six main features are
attributed to it, which means that it is: historical, systematic, informational, internally similar, internally classified and is also marked by the
processes of family transfer.(Pávková, 2002, p. 134).
It is usually delimited from the point of view of social character such
as a group, social unit, cell of the company etc. As a rule in the present day
literature the following conceptual meanings of a family are distinguished:
1. Orientation family – a family into which a certain individual person in
born.
2. Reproductive family – family, which is based by a couple upon a new
marriage.
3. Nuclear family – i.e. immediate group consisting of a father, mother
and children, all of them living together.
4. Extended family – includes also other relatives, such as grand parents,
uncles, aunts (Máchová, 1970).
From the point of view of family functioning it has been characterized by Plaňava (2000) as a structured whole (system), the sense, purpose and content of which is creating a relatively safe, stable space and
environment for sharing, reproduction and production of life of people.
The family and marriage can be characterised by four basic components
(Plaňava, 2000):
Family structure – Here belongs arrangement of the members of
the family, their characteristics, mutual bonds and positions, as well as
organisation of a family, alliances, hierarchy, distribution of competencies, borders between the systems and subsystems, it means generation
and personality borders within the family as well as degree and quality of
connection with the broader family and with the society.
Intimacy – is understood to be emotional qualities, feelings and awareness of mutual closeness, manifestations of interest, warmth of feelings,
cohesion, support and mutual dependence.
Personal autonomy – it is the quality and quantity of differentiation
between the members of the family, it means, to what degree each member of the family is respected as a unique human being, to what extent
it has space for the development of its personality, identity, interests and
capabilities.
Values and positions – Here belongs the life value orientation of
a family, which is connected to a concrete phase, in which the family is
situated.
38 |
Pláňava (2000) considers dynamics and communication to be the two
most important processes.
According to O. Matoušek (2003) family is an environment, where
their members must necessarily create relations as well as necessarily
communicate with each other. Family relations (family interactions) are
system based, dynamic manners of communication of family members
and also the fact how the family members individually relate to each other.
Interactions between the members of the family are the most important
factor influencing the well-being1 in the family. They are just interaction
patterns that create the overall unique atmosphere of the family (Sobotková, 2007). It is possible to define the relations in the family by the rules.
The rules determine in what manner one has to behave to the other. In
everyday situations these rules manifest themselves by communication
stereotypes of the family, by certain established sequences of behavior
(Matoušek, 2003).
“Family functioning is a way, how family fulfils its functions. These
are considered to be inclusion of an individual into family structure (it
provides the feeling of unity, it influences the personal identity, sense and
focus of life); economic support (securing of basic and development needs
of the family members); care, education, socialization (enables physical,
mental, social and spiritual development of the children as well as the
adults, mediates social values and norms); protection of vulnerable members (young, ill, handicapped, old or dependent on others in some way,
etc.”) (Sobotková, 2007).
J. Levická (2004) mentions time stress, health and financial problems
as the most common forms of load, which can become starters of crises
in the Slovak families. If the family system is supposed to be functional,
it has to react permanently to the changing exterior and interior
conditions. This requires the mobility of forces in the family, solving of
arising load situations and the subsequent adaptation to them. Otherwise
imbalance appears, conflicts and crises arise and the final consequence
is the disintegration of the family. Dudžáková (2014) has stated the
caring accompanies us all our life. But we do not even realize it. In
our childhood they are our parents that look after us. As adults on the
other hand we look after our children and we also have the obligation
to look after our parents, either we are able to do it by ourselves or we
secure the care by means of service. Within preservation of dignity and
maintaining the basic self-service of a person, it is very good, if the person
| 39
dependent on the help has the possibility to remain in their domestic
environment.
After 1989 the apartment market starts to be governed by the laws
of offer and supply and as a consequence of this the market price of
real estate properties has increased. At the same time the loans for just
married couples discontinue to be provided. An assumption for starting
up a family is a certain material foundation, i.e. the housing. Complications with acquisition of housing caused that the marriages are postponed until the higher age. This is connected with the shifts in birth
rates, also the parenthood is postponed up to the higher age.” (Bočáková,
2013).
“With the development of industry and technologizes also the working conditions and the character of work change and on the basis of this
also the living conditions of a human being. This development brings with
itself also the increase of social risks”. (Vatehová, 2015).
It is important to realise the fact the families fail in fulfilling the
functions and tasks and the consequence of this is dysfunctionality of
a family or as the case may be disorders of family environment (Hroncová,
2000).
“Our most basic instinct is not for survival but for family. Most of
us would give our own life for the survival of a family member, yet we
lead our daily life too often as if we take our family for granted.”(Paul
Pearshall)
The family has been and will also in the future be a stabilising component of the society. At present the family is going through many changes
and transformations. The dominant position of the father is retreating to
the background, also mothers devote their life to their career and the families are smaller, there are fewer children and multigenerational households disappear. Slovák (2014) has written that the family experiences
stress and is going through various conflicts. Regarding the structure of
population according to the family status, the point is the social and legal
character. The basic groups of population according to family status in the
Slovak Republic are:
• single
• married
• divorced
• widowed
40 |
Table 1. Population of the Slovak Republic according to sex
and family status 2009–2013
Year
Family status
2009
2010
men
2011
2012
2013
number of persons (in thous.)
single
1,260.5
1,266.5
1,255.9
1,260.0
1,271.2
married
1,191.0
1,186.6
1,126.4
1,123.4
1,107.6
divorced
147.7
154.0
188.7
193.7
200.7
widowed
37.8
35.2
60.7
58.9
59.6
2,636.9
2,642.2
2,631.8
2,636.0
2,639.1
total
Source: Statistical Office
It is clear from the table that the number of single men is on the rise,
the number of married men is decreasing. Also the number of divorced
men is increasing.
and family status 2009–2013 in %
Family status
Year
2009
2010
men
2011
2012
2013
structure (in %)
single
47.8
47.9
47.7
47.8
48.2
married
45.2
44.9
42.8
42.6
42.0
divorced
5.6
5.8
7.2
7.3
7.6
widowed
1.4
1.3
2.3
2.2
2.3
| 41
and family status 2009–2013
Family status
Year
2009
women
2010
2011
2012
2013
number of persons (in thous.)
single
1,078.4
1,084.7
1,070.8
1,074.0
1,081.2
married
1,195.9
1,190.7
1,137.8
1,134.2
1,124.5
divorced
201.5
209.2
236.2
242.3
250.1
widowed
312.3
308.5
327.7
324.3
321.0
2,788.0
2,793.0
2,772.6
2,774.9
2,776.9
total
The table indicates that the number of single women is on the rise, the
number of married women is decreasing. The number of divorced women
is also on the rise.
and family status 2009–2013 in %
Family status
Year
2009
2010
women
2011
2012
2013
structure (in %)
single
38.7
38.8
38.6
38.7
38.9
married
42.9
42.6
41.0
40.9
40.5
divorced
7,
7.5
8.5
8.7
9.0
widowed
11.2
11.0
11.8
11.7
11.6
42 |
At the present time a characteristic feature of the demographic development is population aging. It means that the proportion of older persons is increasing and the proportion of the persons in productive age is
decreasing. The proportion of older persons in the overall population will
be increased in the coming dozens of years, when the major part of after
war generation has reached the retirement age. Social security of aging
population will be reflected in the increased load on the people in the
productive age. What are the main trends in EU 28?
• The growth of number of inhabitants on the basis of migration continues
to be on the rise.
• The average age at birth increases
• The number of births outside the marriage is on the rise
• The average life expectation of men is lower than in case of women
• Fertility rate is decreasing
• Number of marriages is decreasing and number of divorces is on the
rise
• The increment of population is slowly on the rise
• The demographic aging is evident (Statistical Office, 2014)
Alianciazarodinu (Alliance for the Family) decided to make the Referendum for the protection of family. According to its declarations its aim
was to protect the children and their rights and to achieve that the family
remains the most important value of the society. The referendum contained 3 questions:
1. Do you agree that no other cohabitation but the union between one
man and one woman should be called marriage?
2. Do you agree that neither same sex couples nor groups shall be allowed to adopt children and subsequently raise them?
3. Do you agree that schools cannot require the participation of children in classes dedicated to sexual behaviour or euthanasia if their
parents or the children themselves do not agree with the content of
the lessons?
We have provided a graph representing the participation in the referendum according to the regions of the Slovak Republic.
| 43
Graph 1. Participation in referendum according to regions in %
Source: https://dennikn.sk/43529/vysledky-referenda-o-rodine-2015/
From the graph it is clear that most inhabitants that participated in
this referendum were from the self-governing region of Prešov, then follows the self-governing region of Žilina. The lowest representation was in
the self-governing region of Banská Bystrica.
We have also provided the results of referendum according to individual questions.
Table 5. The results of referendum according to individual questions
Question
number
Wording of the question
Answers
yes
1.
Do you agree that no other cohabitation but the union
between one man and one woman should be called
marriage?
94.5 %
2.
Do you agree that neither same sex couples nor groups
shall be allowed to adopt children and subsequently raise
them?
92.43 %
3.
Do you agree that schools cannot require the participation of children in classes dedicated to sexual behaviour
or euthanasia if their parents or the children themselves
do not agree with the content of the lessons?
90.32 %
Source: Statistical Office of the Slovak Republic
44 |
From the table we can see that we have recorded the answers “yes” for
all three questions. From the number of the present persons in referendum these replies reached more than 90%.
This table indicates the overall replies according to individual questions. The highest percentage i.e. 94.5% was received by the first question
– yes, then followed the second question – yes 92.43% and then the third
question 90.32% – yes. As far as the answer “no” is concerned, so 7.34%
citizens expressed themselves on the question three, then on the question
two it was 5.54% and on the question one 4.13%.
Graph 2. Participation in the referendum (attended – did not attend)
Source: Statistical Office of the Slovak Republic
The graph indicates clearly that 21.41% citizens participated in
the Referendum for the protection of family. 78.59% citizens did not
participate. On the basis of this we can state that for the results of the
referendum to be binding more than half of all voters would have to vote. It
is approximately 2.2 million people, on the whole more than 944 thousand
people voted. The referendum on family is not valid, the attendance at it
was low. After adding up 100 of constituencies it represented 21.41%. The
regional differences were in particular between the south and the north:
in principle it held true that the further north, the higher the attendance,
the highest attendance was in the regions of Prešov and Žilina.
At the present time the family is perceived as a connecting link between
the child and the society. Within the family we teach each other the mutual
trust, we are open to other people and we learn the mutual tolerance.
| 45
A family has to overcome many problems. Sometimes the family can help
itself at other times it needs help. Social work and also social services are
important for the family. The issues of harmonisation of work and family
represent quite a frequented topic for debates at the present time. Not only
within individual families, but also on the political scene or on the level of
employing entities. It turns out that at the present time the economic value
of the family is one of the main political issues within the European Union.
However we can state that the present families face big problems and in
particular that they miss funds and that many of them do not have work.
Other problems are developing from it. On the part of the government
institutions it is necessary to pay more and more attention to the families,
because the family has been and will be the foundation of the society.
The present family is on the halfway between a traditional and a modern family. It has found itself in the transient phase between the society
that recognised one generally valid norm of family life and a plurality
model, in which the diversity of norms is legitimate, even required. It
also reflects the present social and economic situation and passes to the
new model of reproduction behaviour of the population (Such, 2008)
(Such-Pyrgiel, 2014).
References
Bočáková, O. 2010. Problémy starnúcej populácie. TnUAD: Trenčín. 2010.
p. 3–4.ISBN 978-80-8075-460-0.
Bočáková, O. 2013. Demografické východiská sociálnej politiky v Slovenskej
republike. In: Bočáková, O. (ed.) Sociálnapolitikaseniori. (Social policy
seniors). Trenčín: TnUAD, 2013. ISBN 978-80-8075-612-3.
Dudžáková, A. 2014. Opatroveľská služba ako jedna z foriem sociálnej
pomoci. In Ekonomika a řízení ve zdravotních a sociálních službách,
Sborník 3. ročníku medzinárodní vědecké konference. Praha: International ART CAMPUS Prague, s.r.o., 2014. ISBN 978-80-86877-70-9,
p. 123–128.
Hroncová, J., a kol. 2000. Sociálna pedagogika a sociálna práca. Banská
Bystrica: Univerzita Mateja Bela, 2000. p. 293. ISBN 978-80-224-1074-8.
John Paul II. Familiarisconsortio, Trnava: SSV, 1993. p. 83. ISBN
80-88933-75-7.
Koteková, R. et al. 1998. Psychológia rodiny. Košice: PeGaS, 1998. p. 16.
ISBN 80-967901-0-2.
Langmeier, J.,Krejčírová, D. 2006. Vývojová psychologie. 2nd updated edition. Praha: Grada Publishing, 2006. p. 368. ISBN 80-247-1284-9.
46 |
Levická, J., a kol. 2004. Sociálna práca s rodinou. Trnava: FzaSP TU, 2004.
p. 177. ISBN 80-89074-93-6.
Máchová, J. 1970. Spor o rodinu. Praha: Mír, 1970. p. 16. ISBN
80-7184-497-7.
Matoušek, O. 2003. Rodina jako instituce a vztahovásíť (Family as institution and network of relations). Praha: Sociologické nakladatelství.
p. 114. ISBN 978-80-7419-176-3.
Možný, I. 1990. Moderní rodina (mýty a skutečnosti). Brno: Blok, 1990.
p. 17. ISBN 80-7029-018-8.
Náhradná rodina. Dostupné (9.3.2015) na http://www.nahradnarodina.sk
Pávková, J. a kol. 2002. Pedagogika voľného času. Praha: Portal, 2002.
p. 134. ISBN 80-7178-711-6.
Plaňava, I. 2000. Manželství a rodiny. Struktura, dynamika, komunikace.
Brno: Addition p. 86. ISBN 8072390392.
Rozinajová, H.. 1988. Pedagogika pre rodičov. Martin: Osveta, 1988. p. 13.
ISBN 80-901726-5-2. Slovák, P. 2014. Stres a konflitkty v živote senior. In Mikuš, T. – Levická,
J. Dobrá prax – naša inšpirácia. Trnava : ÚTSK, s. 83-96. ISBN
978-80-971439-5-4.
Sobotková, I. 2001. Psychológia rodiny. Praha: Portál, 2001, ISBN
80-7178-559-8.
Statistical Office of the Slovak Republic
Such-Pyrgiel, M. (2014). Legal changes against the family and single
people in Twenty-first century in Poland: socio-demographic issue,
Annales Universitatis Apulensis, Series Jurisprudentia 17/2014, Alba
Iulia, Romania 2014, str. 144–152, ISSN 1454-4075, see also http://
journals.uab.ro/index.php/auaj/article/view/42
Such M., (2008) Zjawisko singli w nowoczesnym społeczeństwie (w:) Społeczeństwo Polskie w procesie zmian, Urszula Bejma red., wyd. UKSW,
Warszawa, ISBN 978-83-7072-477-1, s. 294–315.
Vatehová, D. 2015. Sociálne zabezpečenie v Slovenskej republike. In:
Bočáková,O., Rehuš, A.(ed.) Sociálne zabezpečenie ako súčasť sociálnej
politiky. Brno: Tribun EU, s.r.o. (knihovnicka.cz). Brno 2015, p. 154.
ISBN 978-80-263-O886-7.
Vojtech, F. – Vrbinčík, M. 2015. Systémy sociálneho zabezpečenia v EÚ
a ich koordinácia. In Sociálne zabezpečenie ako súčasť sociálnej politiky. Brno : Tribun, 2015. ISBN 978-80-263-0886-7.
Výsledky referenda. Dostupné (7.3.2015) na https://dennikn.sk/43529/
vysledky-referenda-o-rodine-2015/.
Human capital as a determinant
of the organizational safety
Kapitał ludzki
jako wyznacznik sukcesu organizacji
Aleksandra Szejniuk
Abstracts
In the 21st century the most important need for both, the state and
the organizations, is to ensure the security – providing conditions for
the constant development of the organization and its proper operation.
Knowledge, related to security issues, is necessary during the process of
globalization and ever changing environment, resulting in an increase of
the risk level in all areas of action, both at the micro and macro levels.
The issue of safety management in organizations is particularly important because of the human resources strategy. Human resources are vital
to the organization. Effort of the employees creates opportunities for the
development of the company. Their effectiveness depends on a strategy
and adaptation to the existing conditions. The importance of proper
design and use of human resources, and above all their intellectual potential, is conducive to the effective operation of the company in a competitive market.
Development of the organization is closely linked to the development
of employees. One of the elements, having positive impact on effective
implementation of the organizational plans, is to satisfy employees needs
and expectations also in terms of security. It seems reasonable to respect
the needs of staff, reflected in the goals of the organization. This is the
effect of Polish accession to the EU, which involves the need to respect the
principles of the Community law.
Zapewnienie bezpieczeństwa w XXI wieku jest najważniejszą potrzebą
zarówno dla państwa, jak i organizacji. Polega ono na zapewnieniu funkcjonowania organizacji oraz warunków do jej ciągłego rozwoju. Wiedza
związana z problematyką bezpieczeństwa jest niezbędna w okresie procesu globalizacji i nieustannie zmieniającego się otoczenia. Efektem tych
48 |
Aleksandra Szejniuk Kapitał ludzki determinantem bezpieczeństwa organizacji
działań jest wzrost poziomu ryzyka we wszystkich obszarach działania,
zarówno w skali mikro jak i makro.
Problematyka zarządzania bezpieczeństwem w organizacjach jest
szczególnie istotna ze względu na strategię personalną. Zasoby ludzkie
mają istotne znaczenie dla organizacji. Wysiłek pracowników stwarza
szanse rozwoju firmy. Ich efektywność zależy od strategii i dostosowania do istniejących warunków. Znaczenie odpowiedniego kształtowania
i wykorzystywania zasobów ludzkich, a przede wszystkich ich potencjału
intelektualnego sprzyja skuteczności funkcjonowania przedsiębiorstwa na
konkurencyjnym rynku.
Rozwój organizacji jest ściśle związany z rozwojem pracowników.
Elementem sprzyjającym realizacji zamierzeń firmy jest zaspokajanie ich
potrzeb i oczekiwań także w zakresie bezpieczeństwa. Zasadne wydaje
się respektowanie potrzeb personelu, które znajdują odzwierciedlenie
w celach organizacji. Jest to efekt przystąpienia Polski do UE, co wiąże się
z koniecznością respektowania założeń prawa wspólnotowego.
Keywords:
security, risk of getting stressed at work, psychosocial factor, stress audit,
personal strategy, personal function
bezpieczeństwo, ryzyko stres zawodowego, czynnik psychospołeczny, audyt
stresu, strategia personalna, funkcja personalna
Wprowadzenie
Bezpieczeństwo stanowi podstawę funkcjonowania podmiotów gospodarczych na rynku. Polega ono przede wszystkim na budowaniu działalności edukacyjnej w zakresie wzbogacania i rozszerzania wiedzy w tej
dziedzinie. Określa zagadnienia w zakresie kształtowania umiejętności
związanych z działaniem w ważnych obszarach życia ludzkiego. Buduje
zdolności organizacyjne oraz postawy prospołeczne. Stwarza materialne
warunki sprzyjające ciągłemu doskonaleniu się.
Doświadczenie bezpieczeństwa w wymiarze lokalnym to uczestniczenie w życiu prywatnym, zawodowym i społecznym z wiarą, że nie
stanie się nic, czemu nie będzie można zaradzić. To wytworzenie przekonania, że to, co dzieje się z nami i wokół nas zależy od nas samych,
że to co dzieje się w naszym otoczeniu jest efektem naszej pracy (Fehler,
2009, s. 11).
| 49
Bezpieczeństwo jest potrzebą nie tylko jednostki, ale całego społeczeństwa. Respektowanie celów społecznych odnosi się również do przedsiębiorstwa z jego celami ekonomicznymi (Lichterski, 2005, s. 66–71). Jest
to kwestia aktywnego poznawania realiów gospodarowania potencjałem
ludzkim, identyfikowania istotnych w tym obszarze problemów oraz
poszukiwania możliwe najlepszych – w danych okolicznościach – sposobów ich rozwiązywania. Współczesne organizacje oparte są na wiedzy
– informacja stała się w nich podstawowym towarem i dobrem konsumpcyjnym. Zapewnienie informacji jest warunkiem utrzymania odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa opartego na ramach prawnych.
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na różnorodność aspektów
kształtujących bezpieczeństwo pracowników w organizacjach, jakimi są interesy pracobiorców chronione prawem, strategia personalna
oraz rola i przygotowanie specjalistów w zakresie zarządzania zasobami
ludzkimi.
Ochrona interesów pracowników
Wytyczne dotyczące praw człowieka i jego pracy podkreślają rangę
realizacji interesów pracowników w organizacji. Dotyczy to przede
wszystkim reguł postępowania i warunków porozumienia w układzie
pracodawca–pracownik.
Unia Europejska formułuje zapisy ustawodawstwa państw w kształtowaniu standardów dla obszaru europejskiego w zakresie ochrony interesów pracowników.
Wytyczne Unii Europejskiej związane z prawami człowieka i jego
pracy określa polityka zatrudnienia, będąca integralną częścią planowania i zarządzania zasobami ludzkimi. Jest procesem stałym, który określa
potrzeby personalne. Analizuje stan i strukturę oraz monitoruje wdrażanie planów zatrudnienia w organizacji. Wzrastające znaczenie czynnika
ludzkiego wymaga przewidywania w następujących kwestiach (Armstrong, 2002, s. 278):
• ilu i jakich pracowników będziemy potrzebowali w przyszłości,
• jakie formy zatrudnienia będą najbardziej adekwatne do potrzeb
firmy,
• w jaki sposób można zwiększyć lub zmniejszyć stan zatrudnienia,
• jak najlepiej inwestować w rozwój kapitału ludzkiego,
• jak można minimalizować koszty i maksymalizować produktywność
pracy.
50 |
Rysunek 1. Ochrona interesów pracowników w kontekście
ustawodawstwa wspólnotowego oraz polskiego
:\W\F]QH8(GRW\F]ąFHF]áRZLHNDLMHJRSUDF\
SROLW\ND]DWUXGQLHQLDZ8(
SROLW\NDVSRáHF]QD
1DURGRZDSROLW\ND]DWUXGQLHQLD
LSROLW\NDVSRáHF]QD
3U]HSLV\SUDZDSROVNLHJR
3RZV]HFKQLHRERZLą]XMąFH
XVWDZ\ZW\PNRGHNV
SUDF\
DNW\Z\NRQDZF]H
LQQHSU]HSLV\
8NáDGRZH
XNáDG]ELRURZ\
UHJXODPLQSUDF\
3RGVWDZ\RFKURQ\LQWHUHVyZ
SUDFRZQLNyZZSU]HGVLĊELRUVWZLH
Źródło: Gableta, 2012, s. 34.
Podkreślenia wymaga fakt, że planowane zatrudnienie jest integralną
częścią funkcji personalnej. Jest niezbędne w działaniach podejmowanych
w ramach procesu zatrudnienia. Swoim zakresem obejmuje (Pocztowski,
2008, s. 103):
• planowanie potrzeb personalnych,
• planowanie wyposażenia personalnego,
• planowanie obsad personalnych.
W procesie planowania zatrudnienia niezbędne jest określenie
potrzeb personalnych dla danej organizacji z uwzględnieniem profili
kompetencyjnych.
| 51
Tab. 1. Przykład kompetencji Kierownika – Kreatora kapitału ludzkiego
Kompetencje podstawowe
Kompetencje wyróżniające
Wiedza fachowa
Rozwiązywanie problemów
Komunikowanie się
Kształtowanie relacji
Korzystanie z usług doradców
Przywództwo
Empatia
Gotowość uczenia się
Tolerancja dla niejednoznaczności
Kreatywność
Orientacja na przyszłość
Świadomość wartości
Źródło: Pocztowski, Miś, 2000, s. 71.
W procesie doboru personelu wymienione kompetencje mogą być
wykorzystywane jako jedna z kategorii ich doboru. Aktywność zawodowa
ludzi w znaczeniu zatrudnienia określa umiejętności i zdolności w świadczeniu pracy, a także wiedzę, jaką posiadają.
Społeczny wymiar stosunku pracy dotyczy stylu kierowania, rodzajów
i metod komunikacji, a także motywowania.
Rysunek 2. Wymiar stosunku pracy
6WUXNWXUDVWRVXQNXSUDF\
IRUPDOQHSURFHGXU\
SRUR]XPLHQLDQLHIRUPDOQH
QSNRQWUDNW
SV\FKRORJLF]Q\
6SRáHF]Q\Z\PLDU
VWRVXQNXSUDF\
VW\ONLHURZDQLD
NRPXQLNDFMD
PRW\ZRZDQLH
6WRVXQHN
SUDF\
6WUXNWXUDVWRVXQNXSUDF\
IRUPDOQHSURFHGXU\
SRUR]XPLHQLDQLHIRUPDOQH
QSNRQWUDNW
SV\FKRORJLF]Q\
Źródło: Armstrong, 2000, s. 172.
3U]HGPLRWVWRVXQNX
SUDF\
LQG\ZLGXDOQ\
]ELRURZH
52 |
Instrumentem zarządzania zasobami ludzkimi jest stosunek pracy,
który wynika z kultury organizacyjnej danego przedsiębiorstw oraz strategii personalnej. Zadaniem menedżera personalnego jest gwarancja sprawiedliwego wynagrodzenia. Ponadto tworzenie programów szkoleń dla
rozwoju zawodowego. Niezwykle istotne jest tworzenie kontraktów psychologicznych pomiędzy pracownikiem a organizacją opartą na wzajemnych, najczęściej niepisanych, zmieniających się w czasie oczekiwaniach
(Kożusznik, 2002, s. 43–44). Jest to pewna interpretacja stosunku pracy.
Rysunek 3. Model kontraktu psychologicznego
3U]\F]\Q\
NXOWXUDRUJDQL]DF\MQD
SUDNW\ND==/
dRĞZLDGF]HQLHRF]HNLZDQLDDOWHUQDW\Z\
7UHĞü
VSUDZLHGOLZRĞü
zDXIDQLH
Z\ZLą]\ZDQLHVLĊ]ZDUXQNyZWUDQVDNFML
.RQVHNZHQFMH
SU]\QDOHĪQRĞüGRRUJDQL]DFML
]DDQJDĪRZDQLH
PRW\ZDFMDGRSUDF\
zDGRZROHQLHLSRP\ĞOQRĞü
Źródło: opracowanie własne na podstawie Guest i in., 1996, s. 3.
Wykorzystanie wymienionego kontraktu psychologicznego sprzyja
prawidłowej i harmonijnej relacji pomiędzy pracownikiem a organizacją.
Jej kształtowanie powinno być procesem ciągłym ze względu na zmieniające się warunki wewnętrzne i zewnętrzne przedsiębiorstw. Dlatego
konieczne jest nieustanne kształcenie i doskonalenie kadry w tej dziedzinie (Szejniuk, 2014, s. 396).
Kontrakt psychologiczny jest pewnego rodzaju odzwierciedleniem
stosunku pracy. Z punktu widzenia pracowników elementy stosunku
pracy zawarte w kontrakcie psychologicznym obejmują (Armstrong,
2000, s. 181–182):
• sposób traktowania ich przez pracodawcę,
• stabilność zatrudnienia,
• możliwość wykazania się umiejętnościami,
• oczekiwania związane z karierą,
| 53
•
•
zaangażowanie i wpływ,
zaufanie do kierownictwa przedsiębiorstwa.
Z punktu widzenia pracodawcy kontrakt psychologiczny obejmuje
następujące elementy stosunku pracy (Armstrong, 2000, s. 181–182):
• kompetencje,
• wysiłek,
• zgodność,
• przestrzeganie zasad,
• zaangażowanie,
• lojalność.
Podstawowym zagadnieniem zarządzania zasobami ludzkimi jest tworzenia właściwego klimatu pracy, którego podstawą jest właściwa relacja
pomiędzy pracownikiem a pracodawcą.
Skuteczne narzędzie zasobami ludzkimi gwarantuje sukces organizacji
na rynku. Zaangażowanie pracowników, ich wiedza i umiejętności przyczyniają się do podniesienia konkurencyjności organizacji. W przedsiębiorstwie ważne jest doskonalenie zarówno personelu, jak i kadr kierowniczych,
a przede wszystkim sprawiedliwy system oceniania (Szejniuk, 2015, s. 34).
Podstawowe zagrożenia w środowisku pracy
Zjawiska ocenianie przez pracowników jako niekorzystne lub niebezpieczne stanowią zagrożenie psychospołeczne. Dotyczy do przede wszystkim zagadnień związanych z planowaniem i organizacją pracy. Ponadto
duży wpływ mają systemy zarządzania, warunki pracy, a także kompetencje pracowników. Zagrożenia psychospołeczne dotyczą oceny ryzyka
zawodowego, który związany jest z ryzykiem stresu na stanowisku pracy.
To prawdopodobieństwo wystąpienia u pracownika niekorzystnych skutków zdrowotnych (psychofizycznych) powstałych w wyniku dysproporcji
między jego potrzebami i możliwościami a stawianymi wymaganiami
oraz warunkami środowiska pracy (Warchał, 2012, s. 4).
Czynniki, które zwiększają ryzyko zawodowe, wymagają analizy
i odpowiedzi na następujące pytania (Terlak, 2008, s. 42):
• jakie stanowisko pracy lub grupa stanowisk jest narażona?
• jakie czynniki lub grupa czynników zagraża?
Ważne jest, aby określić, jak długo działa ten czynniki na pracownika
i jak można zareagować na te nieprawidłowości.
Przyczyną zagrożenia zawodowego, które powoduje ryzyko wystąpienia stresu, jest stanowisko, forma oraz treść pracy.
54 |
Rysunek 4. Przebieg oceny ryzyka uwzględniający czynniki stresogenne
3RLQIRUPRZDQLH
SUDFRZQLNyZRRFHQLH
:\ZLDG\VáXĪąFH
DQDOL]LHSUDF\EDGDQLH
REHFQRĞFLF]\QQLNyZ
VWUHVRJHQQ\FK
$QNLHW\]DZLHUDMąFH
oceny
,GHQW\ILNDFMDLRFHQD
JUXSRZHJRQDUDĪHQLDQD
F]\QQLNLVWUHVRJHQQH
,GHQW\ILNDFMDLRFHQD
JáyZQ\FKZVNDĨQLNyZ
]GURZLDSUDFRZQLNyZ
$XG\W
$XG\WLVWQLHMąF\FK
V\VWHPyZNRQWUROL
]DU]ąG]DQLDLZVSDUFLD
SUDFRZQLNyZ
3U]HGVWDZLHQLH
]DOHFHĔ
GRW\F]ąF\FK
]PQLHMV]DQLD
U\]\ND
V]F]ąWNRZHJR
,GHQW\ILNDFMDPRĪOLZ\FK
F]\QQLNyZU\]\ND
$QDOL]DLLQWHUSUHWDFMD
GDQ\FK
Źródło: na podstawie Raportu Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia
w Pracy, 2006, s. 108.
Sposobem pokazania zasad dopuszczających ryzyko stresu w pracy
jest adaptacja, prezentowana poprzez tzw. skalę adaptacji (Główczyńska-Woelke, 2009, s. 7).
Tab. 2. Skala adaptacji
Oszacowanie ryzyka
zawodowego
Dopuszczalność
ryzyka zawodowego
Duże – przedział
punktowy, powyżej
ustalonej wartości
Nieakceptowane
Natychmiastowe podjęcie
działań zmniejszających ryzyko
Średnie – przedział
punktowy między
wartościami
Warunkowe
Zaplanowane podjęcie działań
zmniejszających ryzyko
Małe – przedział
punktowy poniżej
ustalonej wartości
Akceptowalne
Utrzymanie ryzyka na tym
poziomie i planowanie ciągłej
poprawy
Źródło: Główczyńska-Woelke, 2009, s. 7.
Działania wymagane
| 55
Szacowanie ryzyka na stanowisku pracy jest wymogiem stawianym
wobec pracodawcy. Pracownik powinien mieć zapewnione przyjazne
środowisko pracy, w którym ryzyko istnienia stresu jest utrzymywane
na akceptowalnym poziomie. Ograniczenie skutków stresu jest możliwe
poprzez identyfikację i nieustanne monitorowanie w celu ograniczenia
negatywnych skutków stresu.
Rysunek 5. Ograniczanie skutków stresu
(ZDOXDFMD
2FHQDU\]\ND
ZW\PDXG\W
2JUDQLF]HQLHU\]\ND
1DXNDLV]NROHQLD
Źródło: Badania nad stresem związanym z pracą. Raportu Europejskiej Agencji
Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, 2006, s. 106.
Nieustanny monitoring pracowników pozwala eliminować ryzyko
stresu. Sprzyja tworzeniu miejsc pracy o wysokiej jakości. Jednocześnie
dba o utrzymanie dobrego stanu zdrowia pracowników. W Europie stres
związany z pracą jest jednym z największych wyzwań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Praca w warunkach nieustannego stresu powoduje wyczerpanie
fizyczne i psychologiczne. Jest przyczyną wypalenia zawodowego i poczucia braku satysfakcji z wykonywanej pracy. Niezbędne jest zatem szkolenie
specjalistów zarządzania zasobami ludzkimi w zakresie audytu poziomu
stresu. Jego zadaniem jest propagowanie działań zdrowotnych pracowników. Środowisko pracy tworzą czynniki związane ze stanowiskiem pracy,
a także organizacją (Bartkowiak, 2004, s. 28):
• role związane z przeciążeniem pracą,
• role konfliktowe,
• możliwości kontroli pracy,
• wsparcie psychiczne,
• stresujące wydarzenia w pracy,
56 |
•
•
•
•
•
•
kłopoty, problemy pozazawodowe,
monotonia,
oczekiwania związane z psychologicznym kontraktem,
niepewność,
zachowanie przełożonych,
stopień dostosowania jednostki do środowiska.
Audyt stresu powinien być dostosowany do warunków pracy pracowników. Działania te pozwolą podejmować interwencję w celu eliminowania zdarzeń wywołujących stres. Interwencja na poziomie organizacji
wymaga, aby pracownicy po okresie wzmożonego wysiłku mieli czas na
regenerację sił i takie wzajemne dopasowanie się do pracy, które uwzględniałoby motywację pracownika do pracy, powodując jego zaangażowanie
i doznanie satysfakcji (Czapiński, 2004, s. 38–46).
Specjaliści w zakresie ZZL powinni szkolić kadrę kierowniczą
z uwzględnieniem poziomu kontrolowania własnej pracy przez pracowników. Przygotowanie i przeprowadzenie audytu stresu jest specyficznym
działaniem, tworzącym wartość dodaną dla poszczególnych organizacji,
a także przyczynia się do wzrostu konkurencyjności firmy (Gilbreath,
Benson, 2004, s. 18). Jest wynikiem znajomości psychologicznych zachowań człowieka w środowisku pracy.
Pojęcie i cele strategicznego zarządzania zasobami
ludzkimi
We współczesnych organizacjach zarządzanie zasobami ludzkimi
zyskuje znaczenie strategiczne. Wynika ono z połączenia zarządzania
przedsiębiorstwem i zarządzania ludźmi.
Planowanie zasobów ludzkich przedsiębiorstwa jest efektem strategii
personalnej. Fazy strategicznego ZZL w firmie to (Zając, 2007, s. 35):
• formułowanie strategii personalnej,
• wdrażanie i upowszechnianie strategii personalnej,
• kontrola i ocena strategii.
Strategia personalna jest niezbędnym elementem strategii ogólnej,
które powinny obejmować działania kompleksowe i długofalowe zmierzające do realizacji celów (Rostkowski, 2004, s. 27).
Podkreślenia wymaga fakt, że strategia personalna stanowi jeden z elementów strategii biznesowej całej organizacji. Niestety musi ona pokonywać wiele trudności, których przyczyną może być (Armstrong, 2000,
s. 64–66):
| 57
•
•
•
różnorodność strategicznych procesów, poziomów i stylów,
ewolucyjny charakter tworzenia strategii firmy,
niepisany charakter strategii ogólnej firmy (traktowanej jako sposób
realizacji jej najważniejszych celów biznesowych),
• jakościowy charakter zasad zarządzania zasobami ludzkimi.
Pokonywanie barier, które występują na każdym szczeblu organizacyjnym przedsiębiorstwa, należy do kierownictwa najwyższego szczebla.
Ich zadaniem jest tworzenie kultury organizacyjnej poprzez upowszechnianie wśród pracowników misji, wartości i norm oraz zasad zarządzania
zasobami ludzkimi. W sposób naturalny wymusza zmianę w organizacji.
Skuteczność zmian zależy przede wszystkim od kompetencji menedżerów
oraz znajomości zasad działań społecznych i psychologicznych nią rządzących zmianą. Wymusza dostrzeżenie zarówno w organizacji, jak i jego
otoczenia, a także właściwego zarządzania, aby kapitał ludzki współtworzył wizerunek przedsiębiorstwa. Koniecznym jest dobrze opracowana
strategia organizacji pozwalająca na dopasowanie oferowanych produktów i usług do potrzeb klienta.
Bezpieczeństwo pracowników gwarantem bezpieczeństwa
organizacji
Bezpieczeństwo jest potrzebą do zaspokajania, która gwarantuje
spokój i harmonię bytu każdego człowieka. Dotyczy ona takich wymiarów, jak bezpieczeństwo publiczne, państwa, społeczne oraz informacyjne.
Do najważniejszych kategorii zapewniających skuteczny poziom bezpieczeństwa należą (Fehler, 2002, s. 72):
• bezpieczeństwo ustrojowe,
• ład społeczny,
• bezpieczeństwo personalne,
• bezpieczeństwo publiczne,
• porządek publiczny.
Ten sposób prezentowania bezpieczeństwa daje poczucie stanu spokoju w realizacji zadań wszystkich podmiotów gospodarczych, a przede
wszystkim zatrudnionych pracowników. Współczesne przedsiębiorstwa
niezależnie od rodzaju prowadzonej działalności zmuszone są do zdobywania i przechowywania informacji. Ich zadaniem jest zapewnienie
bezpieczeństwa poprzez stosowanie audytu bezpieczeństwa informacji
(Szejniuk, 2014, s. 65).
58 |
Powszechne stało się wykorzystywanie technik informacyjnych jako
transferu wiedzy i informacji koniecznej do osiągania wysokiej rentowności i maksymalnych korzyści (Domański, 2014, s. 42). Bezpieczeństwo
w organizacjach wymaga odpowiedniego zarządzania. Jest uzależnione
od wyszkolonego i doświadczonego personelu. Poziom bezpieczeństwa
informacji zależy od prawidłowości opracowania i przestrzegania procedur. Ważnym aspektem zarządzania staje się posiadanie w firmie sformalizowanego systemu informacji (Barbachowska, 2012, s. 147). Stanowi
ona najważniejszy zasób organizacji, od którego zależy funkcjonowanie
przedsiębiorstwa.
Dokładna informacja sprzyja skuteczności podejmowania decyzji.
Prawidłowo przetwarzane i przechowywane informacje stanowią najważniejszy zasób, który decyduje o przyszłości organizacji na konkurencyjnym rynku.
Bezpieczeństwo pracowników w organizacjach jest niezwykle istotne.
W sytuacji wzrostu poczucia zagrożenia jest traktowane jako problem
społeczny. Zapotrzebowanie na nie rośnie w sytuacjach związanych
z nieprzestrzeganiem norm prawnych. Z racji umowy społecznej państwo
powinno wykazywać dbałość w zapewnieniu bezpieczeństwa, skutecznie
chroniąc życie i zdrowie obywateli. Również organizacje muszą wykazywać w swoich działaniach bezpieczeństwo publiczne. Bezpieczeństwo
może być zapewniane prewencyjnie (zanim dojdzie do naruszenia dobra),
w momencie naruszenia określonego dobra lub później poprzez przywrócenie jego integralności, zagwarantowanie, że nie zostanie ono naruszone
ponownie oraz naprawienie szkody (Czapska, 2005, s. 8).
Działania te wymagają wiedzy na temat funkcjonowania społeczeństwa, a także praw wyznaczających zmianę społeczną, mającą wpływ na
działalności organizacji w istniejącej rzeczywistości społecznej.
W bezpieczeństwie publicznym strategia komunikacyjna pomiędzy organizacjami wymaga partnerstwa, które gwarantuje równe prawa
i korzyści wszystkim uczestniczącym stronom. Strategia komunikacyjna
w klimacie wzajemnego uczenia się pozwala na realizację wspólnych
przedsięwzięć. Zwłaszcza gdy informacja jest podstawą budowy zaufania
pomiędzy partnerami.
Utrzymywanie jednolitej strategii komunikacyjnej w organizacjach mających na uwadze bezpieczeństwo publiczne zależy od kadry
kierowniczej.
| 59
Podsumowanie
Zasoby ludzkie mają wpływ na bezpieczeństwo funkcjonowania organizacji. Rozwój techniki i zmiany cywilizacyjne powodują, że zadaniem
przedsiębiorstwa jest zapewnienie bezpieczeństwa informacji, która jest
podstawą przeobrażeń społecznych.
Bezpieczeństwo informacji w przedsiębiorstwach wymaga odpowiedniego zarządzania oraz koordynowania czynności związanych z wykorzystaniem posiadanych zasobów. Jego poziom zależy od kompetencji, świadomości oraz doświadczenia personelu organizacji. Podkreślenia wymaga
fakt, że zapewnienie bezpieczeństwa kapitału ludzkiego powinno być procesem ciągłym realizowanym w oparciu o przepisy prawa.
References
Armstrong, M. (2000). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków: Oficyna
Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC.
Ekonomiczna.
Barbachowska B. (2012), Bezpieczeństwo informacji w firmie. Journal of
Modern Science, 2/13/2012.
Bartkowiak, G. (2004). Psychologiczne aspekty zarządzania zasobami
ludzkimi w zakładach opieki zdrowotnej. Poznań: Wyd. Akademii
Medycznej.
Cierniak-Emerych, A., Gableta, M. (2007). Wytyczne Unii Europejskiej
dotyczące zatrudnienia a kierunki badań w obszarze człowiek i praca.
Współczesne Zarządzanie, nr 2.
Czapiński, J. (2004). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu,
sile i cnotach człowieka. Warszawa: PWN.
Czapska, J. (2005). Bezpieczeństwo obywateli. Studium z zakresu polityki
prawa. Kraków: Wyd. POLPRESS.
Domański, Z. (2014). Funkcje audytu wewnętrznego w jednostkach samorządu terytorialnego na tle doświadczeń sektora bankowego – wybrane
aspekty [w:] Sitek, M., Nidziółka, J., Ukleja, A. (red.), Bezpieczeństwo
informacji państwa i biznesu. Józefów: Wyd. WSGE.
Europejska Agencja Zdrowia i Bezpieczeństwa w Pracy (2006). Raport
Badanie nad stresem w pracy.
Fehler, W. (2002). O pojęciu bezpieczeństwa państwa [w:] Śmiałek, W.,
Tymanowski, J. (red.), Bezpieczeństwo państw i narodów w procesie
integracji europejskiej. Toruń: Wyd. „Adam Marszałek”.
60 |
Fehler, W. (2009). Bezpieczeństwo w środowisku lokalnym. Biała Podlaska:
Wyd. Art.
Gableta, M. (2012). Interesy pracowników oraz warunki ich respektowania w przedsiębiorstwach. Wrocław: Uniwersytet Ekonomiczny we
Wrocławiu.
Gilbreath, B., Benson, P.G. (2004). The contribution of supervisor behaviour to employee psychological well-being. Work and Stress, vol. 18,
issue 3.
Główczyńska-Woelke, K. (2009). Ocena ryzyka zawodowego. Warszawa:
Główny Inspektorat Pracy.
Guest, D.E., Conway, N., Briner, R., Dickman, M. (1996). The State of the
Psychological Contract in Employment. Londyn: Institute of Personnel
and Development.
Kossbiel, H. (1988). Personalbereitsstellung und Personalfuehrung [w:]
Jacob von, H. (red.), Allgemeine Betriebswirtschaftslehre. Viesbaden:
Gabler Verlag.
Kożusznik, B. (2002). Zachowania człowieka w organizacji. Warszawa: PWE.
Lichtarski, J. (2005). Cele przedsiębiorstwa. Podstawowe pojęcia i kwestie
sporne [w:] Lichtarski J. (red.), Podstawy nauki o przedsiębiorstwie.
Wrocław: Wyd. A.E.
Pocztowski, A., Miś, A. (2005). Analiza zasobów ludzkich w organizacji.
Kraków: Wyd. A.E.
Rączkowski, B. (2009). BHP w praktyce. Gdańsk: ODDK.
Rostkowski, T. (2004). Nowoczesne metody zarządzania zasobami ludzkimi. Warszawa: Wyd. Diffin.
Szejniuk, A. (2014). Potrzeba stosowania audytu bezpieczeństwa informacji
w organizacjach [w:] Sitek, M., Nidziółka, J., Ukleja, A. (red.), Bezpieczeństwo informacji państwa i biznesu. Józefów: Wyd. WSGE.
Szejniuk, A. (2014). Warunki pracy a efektywność przedsiębiorstwa. Journal of Modern Science, 3/22/2014.
Szejniuk, A. (2015). Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami ludzkimi. Journal of Modern Science, 2/25/2015.
Terlak, J.F. (2008). Człowiek i stres. Warszawa: Wyd. BRANTA.
Warchał, M. (2012). Ocena ryzyka zawodowego. Czynniki psychospołeczne.
Warszawa: Wyd. Państwowa Inspekcja Pracy – Główny Inspektorat
Pracy.
Zając, Cz. (2007). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Poznań: Wyd. Wyższa
Szkoła Bankowa.
Ageism, Lifelong Learning and Self-Realization:
a Critical Commentary
Ageizm, uczenie się przez całe życie a samorealizacja:
krytyczny zarys problematyki
Kateryna Novikova
[email protected]
Abstracts
In the article several examples of public discourses were analysed. Discourses on lifelong learning and later life learning included elements of
ageism. Positive principles of lifelong learning were compared with the
available observations concerning the role of the elderly people in the
family and social life in Poland that usually come down to – awaited by
larger family – working and material support. Another dimension represented public discourse on longer period of professional activity, learning
for longer life with no reference to self-realization, personal development
of the elderly or their talents and new skills discovered while taking active
part in the learning processes in later life.
W artykule przeanalizowano przykłady dyskursu publicznego, dotyczącego uczenia się przez całe życie lub uczenia się w późniejszym wieku,
zawierającego elementy dyskryminacji ze względu na wiek, określanej
jako ageizm. Pozytywne założenia kształcenia ustawicznego do końca
życia zostały skonfrontowane z dostępnymi obserwacjami na temat roli
seniorów w życiu rodzinnym i towarzyskim w Polsce, sprowadzającej się
głównie do wsparcia czynnego lub materialnego, jak i z dyskursem, dotyczącym dłuższej aktywności zawodowej i uczenia się „dla” długiego życia
bez wzmianek na temat samorealizacji, rozwoju osobistego seniorów czy
odkrycia talentów i nowych umiejętności w trakcie uczenia się w późniejszym wieku.
62 |
Kateryna Novikova Ageizm, uczenie się przez całe życie a samorealizacja:…
Keywords:
later Life Learning, Active Ageing, Education Crisis, Constant Education,
Self-sustainability, Knowledge Society
uczenie się w późniejszym wieku, aktywne starzenie się, kryzys edukacji,
kształcenie ustawiczne, samowystarczalność, społeczeństwo wiedzy
Od kilku lat w dyskursach medialnych i publicznych akcentuje się tezę
o utracie kontroli nad umysłami przez instytucje akademickie, a w szczególności przez uniwersytety, czy też władzy nad produkcją i rozpowszechnianiem wiedzy na rzecz rozmaitych nowych rozwiązań technologicznych
i komunikacyjnych. Z punktu widzenia klasycznych instytucji edukacyjnych, tak zwanych instytucji offline, pewnym rozwiązaniem kryzysu jest
poszukiwanie nowych odbiorców produktu. Od pewnego czasu takie
poszukiwania są prowadzone nie tylko wśród osób młodych, lecz również
wśród tych, którzy w konwencjonalnym rozumieniu końca XX wieku tych
usług nie potrzebują ze względu na zaawansowany wiek i doświadczenie
życiowe. Osoby starsze, seniorzy, mogą jednak potrzebować pewnego
ukierunkowania w procesie adaptacji do szybko zmieniającego się współczesnego społeczeństwa (por. Morgan, Kunkel, 2011).
Społeczeństwo informacyjne, czasami aspirujące też do nazwy społeczeństwo wiedzy, potrzebuje zorientowanych, szybko adaptujących
się, stale uczących się, stale kształcących się jednostek społecznych (por.
Zacher, 2007, s. 223). Przed tymi wymogami stają, z mniejszym lub większym zaangażowaniem, również seniorzy. Jak ze smutkiem stwierdziła
jedna z badaczek stylów życia seniorów „we współczesnej kulturze konsumpcyjnej nie ma miejsca na starość. Wszyscy bez względu na wiek,
powinni być młodzi” (Oliwińska, 2012, s. 247). Natomiast warto podkreślać i rozwijać możliwości użytkowania nowoczesnych technologii
informacyjnych i komunikacyjnych przez ludzi starszych, dzięki czemu,
jak podkreślają Dora Marinova i Peter Dell, mogą oni zyskać wyjątkową
możliwość złagodzenia pewnych praktycznych konsekwencji starzenia
się, stawienia czoła osobistym wyzwaniom prawie przeżywając „wieczną
młodość” (agelessness) oraz znalezienia w dyskusji i wymianie poglądów
potrzebną informację i wsparcie (Dell, Marinova, 2008, ss. 221–222).
Dane opracowanie stanowi mały przyczynek do krytycznej analizy
postrzegania seniorów i ich miejsca w społeczeństwie pragnącym wiedzy,
pragmatycznie ją wykorzystującym i stale zmuszającym do uczenia się,
do końca życia w paradygmacie tak zwanego later life learning. Wiedza
| 63
jako wartość bezdyskusyjna, narastająca w człowieku wraz z wiekiem
i doświadczeniem, jest we współczesnym dyskursie, dotyczącym rozwoju cywilizacyjnego oraz społeczeństwa wiedzy, również ściśle związana
z wiekiem. Jednak jest to związek dosyć skomplikowany ze względu na
wyzwania późnej nowoczesności w postaci szybkiego rozwoju technologii i nauki, i opóźnieniem jednostek społecznych w zakresie opanowania nowej wiedzy i umiejętności. Na potrzeby analizy sytuacji seniorów
została przywołana kategoria ageizmu.
Ageizm, czasami określany jako dyskryminacja wiekowa, jest zjawiskiem złożonym, od dawna znajdującym się na stronach poświęconych
badaniom społecznym. Jako pierwszy, w 1969 roku, wprowadził to pojęcie Robert Butler na oznaczenie systematycznego procesu stereotypizacji i dyskryminacji ludzi z powodu ich starszego wieku (Stypińska, 2010,
s. 164). Koniec XX wieku sprzyjał pojawieniu się innego rozumienia ateizmu, jako pozytywnej dyskryminacji ludzi starszych (Palmore, 1999; Palmore, Branch, Harris, 2005; Powell, 2006).
Starzenie się jest nieuniknione. Podobnie nieuniknione są różne
formy stereotypowego postrzegania starzenia się, specyficznej interpretacji wpływu tego procesu na życie społeczne, szczególnie w zakresie
zatrudnienia (por. Thel, 2011, s. 75; Stypińska, 2010, s. 166–170). Przy
tym ważne, że zarówno ageizm, jak i dyskursy próbujące mu przeciwdziałać, wykorzystują fakt starzenia się w sposób, któremu jego główni
uczestnicy nie mogą przeciwdziałać (por. Coupland i Coupland, 2013).
Ageizmem nazywane są „postawy i przekonania oparte na stereotypach
i uprzedzeniach, w tym przypadku odwołujących się do biologicznego
zróżnicowania ludzi, związanego z procesem starzenia się, które dotyczy
kompetencji i potrzeb osób w zależności od ich wieku” (Oliwińska, 2012,
s. 247). Ze względu na postępujące starzenie się społeczeństw krajów rozwiniętych, takie postawy stają się poważnym problemem, od rozwiązania
którego będzie zależał nie tylko komfort życia osób w wieku starszym, ale
i ogólnie atmosfera w społeczeństwie, rozwój gospodarczy i cywilizacyjny
danego społeczeństwa (Dell, Marinova, 2008). Pojęcie to zatem staje się
coraz bardziej rozpowszechnione zarówno w dyskursie codziennym czy
publicznym, akademickim i profesjonalnym.
Określenie jednak pewnych struktur, praktyk czy polityki jako dyskryminujących, nie opiera się na przejrzystych, zrozumiałych dla wszystkich, konsekwentnych zasadach czy moralnych założeniach. Ludzie starsi
wyróżniają się tak szeroką gamą okoliczności życiowych, potrzeb i możliwości w określonym kontekście społecznym, nie mówiąc już o różnicach
64 |
w ramach samego okresu starszego wieku, że apelowanie tylko do ageizmu czy dyskryminacji wiekowej, jako jedynej słusznej oceny moralnej,
wydaje się całkowicie niestosowne. Warto poznać mnogość zakresów, procesów i pól, na których uprzedzenia i niekorzystne traktowanie zagraża
samoocenie i jakości życia wielu osób starszych. Zatem wypromowanie
świadomości tych zagrożeń, zagrożeń ageizmu, prowadzi do pojawienia
się potężnych możliwości zmian społecznych nie tylko poprzez mechanizmy polityczne, ale również społeczne i kulturowe (Coupland i Coupland,
2013: 177).
Aktualnymi w tym zakresie wydają się zatem zjawiska lifelong learning
oraz later life learning, kształcenie ustawiczne czy też uczenie się przez całe
życie do samego końca oraz uczenie się w późniejszym wieku. Stwierdzić
to można w kontekście wartości tych procesów zarówno dla poszczególnych osób w wieku starszym, jak i społeczeństwa jako integralnej całości.
Jednak przy bliższym przyjrzeniu się temu zjawisku okazuje się, że
kształcenie ustawiczne, uczenie się przez całe życie czy uczenie się w późniejszym wieku również zawiera pewne – i to dość widoczne – elementy
ageizmu. Elementy te z biegiem czasu są wręcz rozwijane i rozpowszechniane, a nie zwalczane czy eliminowane poprzez realizację założeń polityki
kształcenia ustawicznego czy uczenia się w późniejszym wieku. Wydaje
się również, że proces ten działa bardzo podobnie do strategii i publicznej
polityki promocji zdrowia wśród osób wszystkich kategorii wiekowych.
W przypadku ludzi starszych ten potężny wymiar współczesnej polityki
prozdrowotnej przejawia się jako „aktywne i zdrowe starzenie się”. To
hasło w europejskich dyskursach publicznych i medialnych często jest
używane obok takich haseł, jak działania: antydyskryminacyjne, aktywne
włączanie, polityka inkluzywna, równość płci czy harmonijne łączenie
życia rodzinnego i zawodowego.
Inaczej mówiąc, warto zwrócić uwagę nie tylko na to, dlaczego i jak
dużo dobrego może przynieść uczenie się przez całe życie na tle aktywnego starzenia. Warto też zastanowić się, w jaki sposób pojęcie ciągłego
uczenia się, szczególnie w późniejszym wieku, jest używane jako odpowiedź na pewne wyzwania charakteru cywilizacyjnego i moralnego we
współczesnym społeczeństwie. Taki akcent na uczeniu się przez całe
życie wydaje się mocno związany z próbą przedłużenia okresu młodości oraz dojrzałości do – czy też zamiast – okresu starości. Taka strategia
dyskursywna jest oparta na nadziei na powszechniejszą zmianę uprzedzonego podejścia do ludzi starszych zarówno ze strony przedstawicieli
młodszego pokolenia, najbardziej widocznego w kulturze popularnej
| 65
i konsumpcyjnej, w dyskursach starych i nowych mediów oraz większości
dyskursów publicznych, jak i ze strony samych seniorów.
Uczenie się przez całe życie lub też uczenie się w późniejszym wieku
może być w różnych okresach i regionach świata wpływową częścią dyskursu ageizmu lub pewnych jego strategii dyskursywnych, w szczególności dotyczących wieku emerytalnego z jednej strony, a zatrudnienia
i bezrobocia młodych z drugiej. Inaczej mówiąc, ageizm zmienia przejaw
zewnętrzny, zachowując w dużym stopniu swoją rolę dyskryminacyjną.
Jeżeli pewne zjawisko nazwiemy inaczej, spróbujemy wywołać jego pozytywną ocenę, czy to zjawisko – w tym przypadku starzenie się – będzie się
kojarzyło i będzie oceniane inaczej? Inaczej mówiąc czy walcząc z czymś
(w przypadku uczenia się przez całe życie lub też w późniejszym wieku
– może to być wyższy stopień bezrobocia wśród osób starszych, ale przez
emeryturą), nie powielamy w świadomości masowej pewnych stereotypów działających na rzecz ageizmu i negatywnej dyskryminacji ludzi
starszych? Z innej strony, jeżeli wprowadzamy innowacyjne rozwiązania
w uczeniu się i rozwoju własnej osobowości, może również się okazać,
że pomijamy ważność całego życiowego doświadczenia i mądrości starości, które przez wieki było doceniane praktycznie we wszystkich społeczeństwach od pierwotnego poczynając (por. Ćmiel, 2012). Możliwe, że
walcząc z wykluczeniem w sposób zgodny z założeniami współczesnego
społeczeństwa informacji i wiedzy, jeszcze bardziej go pogłębiamy, bo
oceniamy go w sposób „młodocentryczny”.
Rozważamy też odpowiedni, bo nowoczesny sposób przygotowania się
do starości, który w Polsce sięga XVI-XVII wieku, kiedy to J.A. Komeński
propagował szkołę „od kolebki do grobu”, z akcentem na „stałym doskonaleniu natury ludzkiej” (patrz Oliwińska, 2012, s. 468; por. Dziurzyński,
2013). Uczenie się przez całe życie oraz w późniejszym wieku stało się
częścią pewnej strategii pozytywnego starzenia się, która poprzez zmiany
tak w polityce społecznej, jak i w kulturze popularnej i dyskursie publicznym powoli wpisuje się w trwałe społeczne oczekiwania, dotyczące etapu
starości, której początek określamy już niezależnie od kryterium demograficznego, przenosząc akcent na kryterium psychiczne (subiektywne
postrzeganie) oraz społeczne (wyobrażenia grupowe) (por. Ćmiel, 2009).
Monika Wilińska (2012) w analizie Uniwersytetów Trzeciego Wieku
opisała polskie oczekiwania wobec starzenia się. Przedstawiła przedsięwzięcia, jakich podejmują się seniorzy w celu osiągnięcia akceptacji społecznej. Najważniejsze okazały się trzy czynności: pełne poświęcenie się
jako dziadkowie, pełne poświęcenie się pracy – niekoniecznie tej, którą
66 |
wykonywało się przez całe życie, może to być również praca na rzecz
wspólnoty – oraz rozrzutność nad rzecz rodziny (por. Wilińska, 2012,
s. 290; również Wilińska, 2010). Starszy człowiek zatem czuje akceptację
tylko wtedy, gdy na nią w jakiś sposób, czynnie czy finansowo, zasłuży.
Szlaki społecznego uznania przetarte, aktywne starzenie się jest potrzebne
tylko społeczeństwu, nawet jeżeli jest to najbliższa rodzina.
Starzenie się zatem może być przedstawiane optymistycznie, natomiast
negatywne elementy mogą być pomijane lub eliminowane z mainstreamowego przekazu medialnego, publicznego oraz naukowego. Starzenie się
jako naturalne i nieuniknione jest często nieodwołalnie wpisane w strukturę społeczeństwa. Dyskryminacja wiekowa pojawia się w momencie
zakładania pewnych cech negatywnych związanych ze starzeniem się, na
dodatek właściwych wszystkim osobom starszym jako grupie homogenicznej. Walkę ze stereotypami na temat osób starszych dopiero w 1983
roku zaczęła ONZ, wprowadzając w życie swój plan – Vienna International Plan of Action on Aging (Vienna… 1983). Natomiast od 2002 roku
działa plan ONZ dotyczący przeciwdziałania starzeniu się (Madrid International Plan of Action on Ageing).
Nieprzyjemne oblicza starości, na przykład nieustająco paternalistycznie podkreślana potrzeba opieki nad osobami w podeszłym wieku, nie
tyle uwrażliwia na problemy osób starszych i dlatego słabszych, ile niestety kreuje uprzedzenia oraz osłabia poczucie własnej wartości i godności u tych osób. Te przekonania strukturyzują nie tylko konkretne
pozycje i role społeczne w społeczeństwie, a mianowicie domniemaną
zależność, bezsilność i potrzebę ciągłego wsparcia i codziennej pomocy,
ale też kształtują oczekiwania ludzi starszych względem samych siebie
oraz podobnych sobie. Pozbawiają się starsze osoby w ten sposób potencjału dalszego własnego rozwoju oraz równych szans na samorealizację.
Rozwiązaniem tych zmartwień po każdej stronie ma być aktywne starzenie się i uczenie się w późniejszym wieku oraz przez całe życie.
Jednak akcentując bezwzględnie pozytywne strony naturalnie oczekiwanego „aktywnego starzenia się”, jednym stwierdzeniem całkowicie
wykluczamy osoby schorowane, które nie są w stanie sprostać wymogom
ciągłego rozwoju, uczenia się lub samorealizacji nie tylko ze względu na
wiek, ale na przykład ze względu na geny, wypadek, złe warunki życia
czy pracy. Natomiast aktywne, pozytywne, pomyślne starzenie się, którego
nieodłączną częścią pozostaje kształcenie ustawiczne oraz w późniejszym
wieku, staje się jeżeli nie normą, to ideałem do naśladowania absolutnie
dla wszystkich. Kto nie odpowiada ideałowi, nie jest w stanie, nie chce, nie
| 67
ma motywacji, może zostać wykluczony, poddany dyskryminacji, będzie
się wstydził lub nawet nienawidził siebie. O podobnym problemie, lecz
w nawiązaniu do sytuacji na Malcie, pisze Marvin Formosa w rozdziale
pod tytułem „Pozytywne starzenie się w epoce neoliberalizmu: Stare wino
w nowych butelkach”, zaznaczając sposoby, dzięki jakim pozytywne starzenie się staje się drogą do „starzenia się aktywnego, pomyślnego i produktywnego”. Również staje się pewnym lekiem na ekskluzję społeczną
oraz sposobem na walkę z „marginalizacją”, która często zaczyna się od
przejścia na emeryturę postrzeganego jako klęska moralna czy osobista.
(Formosa, 2013). Formosa podkreśla, że wynika to z przenikania neoliberalizmu do polityki społecznej, co skutkuje podkreślaniem i zachęcaniem
jednostek do tego, aby „zajęli się sobą”, stali się „przedsiębiorcami samych
siebie” zachowując się zgodnie z logiką rynku i maksymalizując korzyści
(również Formosa, 2012).
Uczenie się, poznawanie, odkrycie nowego, ciekawego świata otwierają nieznane perspektywy i w ten sposób inspirują, wzmacniają osoby
uczące się, studiujące, rozwijające się, wzmacniają ich pozycję, zapewniają
potrzebę twórczości czy też włączają do odpowiedniej wspólnoty. Gorzej
jest, kiedy środek, jakim może stać się kształcenie ustawiczne lub uczenie
się w późniejszym wieku, staje się społecznie usankcjonowanym i kulturowo wartościowanym celem o silnym nacisku dla wszystkich bez wyjątku.
Wtedy brak sukcesu w osiągnięciu wspomnianego celu będzie wynikał
– w ocenie takiego „nieudacznika” – z jego własnych mankamentów
i słabości, z własnej winy, po prostu z godnego potępienia braku starań.
Takie czarno-białe sytuacje dotyczą nie tylko seniorów, którzy powinni
czuć się młodzi, czy dzieci, które powinny rozwijać w sobie geniuszy.
Podobnie jest ze współczesną presją rozwoju osobistego i naciskiem na
sukces w każdej sferze, dotyczącymi ludzi aktywnych zawodowo, młodych
i w średnim wieku. Niezrównoważona pogoń za doskonałością i samowystarczalnością doścignie niedługo każdego członka społeczeństwa późnej
nowoczesności, nie wyłączając rzeczy niematerialnych i przyrody.
Zaznaczone elementy dyskursu pojawiają się w europejskiej polityce
społecznej. W 2006 roku Komisja Europejska przyjęła deklarację „Kształcenie dorosłych: nigdy nie jest za późno na naukę” (Adult Learning:
It’s never late to learn), która wymieniała trzy najważniejsze wyzwania,
którym miały sprostać społeczeństwa europejskie,a mianowicie: konkurencyjność ekonomiczna, zmiany demograficzne oraz ubóstwo i wykluczenie społeczne, w tym oczywiście problemy osób starszych. W tej sprawie „państwa członkowskie muszą podjąć działania na dwóch polach:
68 |
pracownicy starsi, którzy powinni i mogą przedłużyć aktywność zawodową poprzez aktywne starzenie się oraz emeryci, którzy mają okazję
stworzenia ze szkoleń elementu integracyjnego w ich życiu i sami mogą
stać się trenerami” (KE, 2006). Inaczej mówiąc, osoby starsze powinni
pomagać sami sobie, a przy okazji innym wykluczonym.
Przyjęty w 2013 roku przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej program ramowy, dotyczący badań naukowych i innowacji
Horyzont 2020, zgodnie z założeniami musi odpowiedzieć na aktualne
społeczne wyzwania (societal challenges). Jednym z najważniejszych jest
wyzwanie starzenia się europejskiego społeczeństwa. Od początku 2014
roku pojawiają się bardzo poważne tematy do badania, rozpracowania,
wdrożenia itd. Na przykład, w 2014 roku Europejski Instytut Innowacji
i Technologii ogłosił konkurs na organizację tak zwanych Wspólnot Wiedzy i Innowacji, m.in. w temacie innowacji dla zdrowego życia i aktywnego starzenia się.
W dokumencie „OPINIA Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie: „»Horyzont 2020«: plan działań dotyczący starzenia się (opinia z inicjatywy własnej), 23 V 2012”. położono akcent na
bardzo ważny problem do przeanalizowania, a mianowicie: „jakie ogólne
warunki dotyczące edukacji i prewencji trzeba spełnić, żeby umożliwić
lub rozwinąć uelastycznienie wieku emerytalnego” (EKES 2012). Krytycznemu obywatelowi nasunie się pytanie, czy te przemyślenia nie doprowadzą do przedłużenia owego wieku przy odpowiednio przychylnych postawach pracowników? Wspomniany dokument jest przykładem typowego
dyskursu instytucjonalnego na temat problemu starzenia się. Widzimy
w nim następującą maksymę: „starzejące się społeczeństwo wymaga od
każdej jednostki gotowości do uczenia się przez całe życie”. Są to zagadnienia niby oczywiste, ale czy interes społeczny nie przesłania interesów
osobistych ludzi starszych? Społeczeństwo mimo całego wpływu, władzy,
którą ma nad ludźmi, nie ma prawa decydować o wszystkim. W 2014
roku program Grundtvig „Uczenie się przez całe życie”, funkcjonujący od
2007 do 2013 roku, został zastąpiony przez zintegrowany program edukacji dorosłych (z naciskiem na niezawodową) i mobilności Erasmus Plus
(Dobrzańska, Sitek 2009: 54, Erasmusplus.org.pl).
Przykładem projektu, który w swoich założeniach ma między innymi
„zwiększenie uznawania wartości, rangi kształcenia starszych osób, a tym
samym szybsze ich włączanie do aktywnego uczestnictwa jest również
środkiem promowania solidarności międzypokoleniowej w społeczeństwach europejskich”, jest ForAge for later-life learning: Building on
| 69
European experience (forage.elwg.eu). Wyniki na 2015 rok głównie dotyczyły działań informacyjno-upowszechniających („strona internetowa
i biuletyny; raporty, komentarze i dyskusje; coroczne konferencje dotyczące kształcenia w późniejszym wieku; dialog z politykami i osobami
zajmującymi się polityką; warsztaty uwzględniające priorytetowe tematy;
ogólnoeuropejski słownik istotnych stosowanych terminów; źródła informacji i doradztwa”).
Zatem zgodnie z założeniami Horyzontu 2020,powstaje pytanie: na
czym powinni skupić się naukowcy, zajmujący się problemem starzenia
się społeczeństwa z jednej strony, a zagadnieniami kształcenia ustawicznego oraz uczenia się w późniejszym wieku z drugiej? Najważniejszym
okazuje się problem: co zrobić, żeby uczenie się przez całe życie (lifelong
learning) skutkowało długim życiem (long life), niewątpliwie najlepiej
zdrowym, czyli było tak naprawdę uczeniem się DLA długiego życia? Jaka
oferta kształcenia będzie najbardziej motywująca i aktywizująca ludzi
starszych? W tym szczególnie zaangażowanych społecznie? Okazuje się
więc, że nagradzane powinny być tylko pożyteczne dla społeczeństwa jednostki, a nie „gapowicze” (EKES, 2012, s. 2).
Wśród różnorodnych i wielorakich pożytecznych kompetencji podkreślane są takie m.in., jak: zaangażowanie obywatelskie czy też umiejętność dalszego przekazywania wiedzy społecznej i zawodowej. Osobistych pożytków takiego uczenia się przez całe życie jest wśród tych pytań
badawczych nieco mniej. Pożytki w tym kontekście można rozpatrywać
w sensie tak zwanej potrzeby ekspresywnej oraz potrzeby podołania problemom według Howarda McClusky (teoria edukacji dla starzenia się
z roku 1974), a nie na przykład potrzeb wkładu czy wpływu (Cusack,
Thompson, 2013, ss. 43–44). Niestety i te kwestie są ściśle związane
z funkcjonowaniem ludzi starszych w społeczeństwie, np. elastyczność
poznawcza i emocjonalna, kreatywność, działania pielęgnacyjne czy
korzystanie z nowych technologii, którymi jest przepełnione życie. Nowe
technologie przecież na dodatek mogą wspierać „samodzielne, aktywne
i partycypacyjne życie w starszym wieku” (EKES 2012, s. 9).
Polska polityka społeczna podobnie rozpatruje osoby starsze, jako już
nieaktywne zawodowo, często słabe i schorowane, a zatem potrzebujące
wsparcia przede wszystkim zdrowotnego i socjalnego. To wszystko stwarza klimat „paniki społecznej” związanej ze starzeniem się. Jako strategia
radzenia z tym występuje trzeci wiek – nie „stary” – i jego walory podkreślane na wszelkie sposoby, w szczególności w odniesieniu do takich
pojęć: jak samorozwój zgodnie z duchem czasu, aktywność, twórczość,
70 |
samorealizacja (Wilińska 2012). Można dodać, że owa panika antystarzeniowa stwarza symboliczne warunki do rozwoju dyskryminacji wiekowej
we wszelkich dziedzinach. Jeżeli przypomnimy dodatkowo niejednoznaczne rozumienie uczenia się przez całe życie, zobaczymy problemy
ogólnospołeczne, w tym między innymi problem wyboru – nawet konsumpcyjnego – i osobistej odpowiedzialności za podjęcie tej lub innej
decyzji, problem wykluczenia i nielekkie zadanie dla inkluzywnej polityki społecznej (por. Dobrowolska, 2013). Szczególnie jest to widoczne
w zakresie zróżnicowanego podejścia do seniorów, podobnego do traktowania ludzi młodych czy w wieku średnim, na przykład, po względem płci
czy miejsca zamieszkania (Wilińska, 2010, Stypińska, 2009, 2010). Zatem
promując pozytywne strony uczenia się przez całe życie, warto pamiętać
o mechanizmach, które mogą być w tym systemie obecne, a które niestety
przyczyniają się do utrwalania stereotypów wiekowych (w szczególności
wieku starszego) oraz odpowiednich dyskursów publicznych i praktyk
społecznych. Rozwiązując bowiem jedno wyzwanie społeczne, niewątpliwie poważne zarówno pod względem ekonomicznym, jak i społeczno-kulturowym, pogłębiamy błędy i problemy wynikające z nieprzemyślanych decyzji, rodem z uprzedzeń i ageizmu, braku spersonalizowanego
podejścia i często – mimo szczerych chęci aktywizacji – klęski uprzedmiotowienia ludzi starszych.
References
Anioł, J., Koronkiewicz, K. i Sokołowska, E. (2013) The Old Age in Polish
and American Series. Journal of Education Culture and Society, Nr. 2,
ss. 375–396. ISSN: 2081–1640.
Coupland, N.and Coupland, J. (2013). Ageing, Ageism and Anti-Ageism.
Moral Stance in Geriatric Medical Discourse. W: H. Ehernberger,
Language and Communication in Old Age: Multidisciplinary Perspectives. Routledge. ISBN-10: 0815323565.
Cusack, S. A. i Thompson, W.J. (2013) Leadership for Older Adults: Aging
with Purpose and Passion. Routledge. ISBN-10: 0876309317.
Ćmiel, S. (2009) Rozwój pedagogiki resocjalizacyjnej a współczesne
zagrożenia wychowawcze XXI wieku. Journal of Modern Science,
1/6/2009, ss. 185–206. ISSN 1734-2031.
Ćmiel, S. (2012) Innowacyjność przedsiębiorstw a poziom innowacyjności w Unii Europejskiej. Journal of Modern Science, 3/14/2012,
ss. 557–569. ISSN 1734-2031.
| 71
Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (2012). Opinia EKES-u
w sprawie „»Horyzont 2020«: plan działań dotyczący starzenia się”
przyjęta 23 maja 2012 r., Dz.U. C 229 z 31.07.2012.
Dobrowolska, B. (2013) Narodowościowo-etyczne aspekty edukacji
w polskiej szkole. Inkluzja czy ekskluzja społeczna? Journal of Modern
Science, 1/16/2013, ss. 35–57. ISSN 1734-2031.
Dobrzańska B. i Sitek M. (2009) Polsko– angielski mini leksykon zagadnień
Unii Europejskiej. Józefów: WSGE. ISBN: 978-83-930102-1-9.
Dell., P. i Marinova, D. (2008) Acting Your Age: On-line Social Interaction
and the Elderly. W: M. Rzadkowolska (red.) Ku przyszłości. Warszawa:
WAIP. ISBN: 978-83-60807-93-4.
Dziurzyński, K. (2013) Znaczenie Jana Amosa Komeńskiego w dzisiejszych czasach Jean Piaget. Journal of Modern Science, 1/16/2013,
ss. 101–126. ISSN 1734–2031.
Formosa, M. (2012) European Union Policy on Older Adult Learning:
A Critical Commentary, Journal of Aging & Social Policy, 24:4, 384–399.
ISSN 1545–0821.
Formosa, M. (2013) Positive Aging in an Age of Neo-liberalism: Old Wine
in New Bottles? W: M. Formosa, U. Kriebernegg, R. Maierhofer (ed.)
The Ages of Life: Living and Aging in Conflict? (ss. 21–35) Berlin: Lit
Verlag. ISBN 9783837622126.
Komisja Europejska (2006), Kształcenie dorosłych: nigdy nie jest za późno
na naukę. Pozyskano: 17.08.2015. Źródło: http://eur-lex.europa.eu/
legal-content/PL/ALL/?uri=URISERV:c11097.
Morgan, L. A. i Kunkel, S. R. (2011) Aging, society and the life-course. New
York: Springer. ISBN-10: 0826119379.
Oliwińska, I. (2012) Style życia starszych ludzi – stan badań. W: A. Jawłowska,W. Pawlik i B. Fatyga (red.) Style życia – wartości – obyczaje.
Stare tematy, nowe spojrzenia (ss. 245–259). Warszawa: Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego. ISBN 978-83-235-0907-3.
Palmore, E. (1999) Ageism: Negative and Positive. Springer Publishing
Company. EISBN 9780826170033.
Palmore, E., Branch, L.G. i Harris, D. K. (2005) Encyclopedia of Ageism.
Routledge. ISBN 978-0-7425-1954-1.
Powell, J. L. (2006) Social Theory and Aging. Oxford: Rowman & Littlefield
Publishers.
Thel, K. (2011) Reflection on Redefinition of Elderly People’s Role in the
Modern Society. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica
250. Pozyskano: (12.08.2015). Źródło: http://dspace.uni.lodz.pl:8080/
72 |
xmlui/bitstream/handle/11089/608/75-83.pdf?sequence=1 e-ISSN:
2353-7663.
Stypińska, J. (2009) Senior czy dziadek, czyli o społecznym konstruowaniu starości. W: Społeczeństwo i codzienność. W stronę nowej socjologii? (ss. 220–237). Warszawa: WAIP. ISBN: 978-83-7644-045-3.
Stypińska, J. (2010) „Warunki Pan spełnia, tylko PESEL nie ten” – czyli
o zjawisku ageizmu we współczesnej Polsce. W: D. Kałuża i P. Szukalski (red.), Jakość życia seniorów w XXI wieku z perspektywy polityki społecznej (ss. 162–172). Łódź: Wydawnictwo Biblioteka. ISBN:
978-83-62378-08-1.
Wilińska, M. (2010) Because Women Will Always Be Women and Men
Are Just Getting Older. Intersecting Discourses of Ageing and Gender.
Current Sociology, vol. 58 (6), ss. 879–896. ISSN: 1461-7064.
Wilińska, M. (2012) Is There a Place for an Ageing Subject? Stories of
Ageing at the University of the Third Age in Poland. Sociology 46 (2),
ss. 290–305. DOI: 10.1177/0038038511419179.
Vienna International Plan of Action on Aging. (1983) New York: United
Nations. Pozyskano: 10.08.2015. Źródło: http://www.un.org/es/globalissues/ageing/docs/vipaa.pdf .
Zacher, L. (2007) Transformacje społeczeństw: od informacji do wiedzy.
Warszawa: Wydawnictwo C.H.Beck. ISBN: 978-83-7483-748-4.
Coaching – tool for a professional development
Coaching – narzędzie rozwoju kompetencji
zawodowych
Aleksandra Szejniuk
Abstracts
Human resources are a source of competitiveness in organizations
operating in the market, not only Polish, but also internationally. Investment in a staff, as well as the improvement of the organizational structure,
is an integral part of the organizational development. Such actions result
in development of so called learning organizations. Thus, the importance
of employee participation in the enterprise development becomes more
crucial.
Efficient management concerns hierarchical interdependencies. It
interacts with and coordinates not only behavior, but above all attitude of
the staff. Quality and performance depends not only on the competencies
but also on leadership skills. There is a new category – personal coaching enabling learning and development. It is a management philosophy.
It identifies specific employee competencies needed to effectively support
subordinates in their professional development.
The importance of the socio-psychological competencies is the result
of a changing environment. This is particularly true in case of managers
who act as a supervisor and coordinator. Their success depends on their
psychological powers, used effectively to support the professional development of subordinates.
Zasoby ludzkie stanowią źródło konkurencyjności w organizacjach
funkcjonujących na rynku nie tylko polskim, ale również międzynarodowym. Integralną częścią rozwoju organizacji jest inwestowanie w personel, a także ulepszanie struktury organizacyjnej. Efektem takich działań
są organizacje uczące się. A zatem wzrasta znaczenie zaangażowania pracowników w tworzenie wartości przedsiębiorstwa.
Sprawne zarządzanie dotyczy wzajemnych zależności hierarchicznych.
Oddziałuje i koordynuje nie tylko zachowania, ale przede wszystkim
74 |
Aleksandra Szejniuk Coaching – narzędzie rozwoju kompetencji zawodowych
postawy pracowników. Jakość i wydajność pracy jest uzależniona nie tylko
od kompetencji, ale również od umiejętności kierowniczych. Pojawia się
nowa kategoria – coaching personalny, umożliwiający uczenie i rozwój.
Jest filozofią zarządzania. Określa specyficzne kompetencje pracownicze niezbędne do efektywnego wspierania podwładnych w ich rozwoju
zawodowym.
Znaczenie kompetencji społeczno-psychologicznych jest rezultatem
zmieniającego się otoczenia. Szczególnie dotyczy to menadżerów, którzy
pełnią rolę zarówno nadzorczą, jak i koordynującą. Ich sukces jest uwarunkowany kompetencjami psychologicznymi, które są wykorzystywane
do efektywnego wspierania podwładnych w rozwoju zawodowym.
Keywords:
coaching, personel coaching, facilitation, restructuring, coaching activities,
management
coaching, coaching personalny, facylitacja, restrukturyzacja, działania
coachingowe, zarządzanie
Wstęp
Rozważania na temat coachingu należy rozpocząć od ustalenia, czym
jest coaching, jaki jest jego cel? Czy menadżerowie wykorzystują proces
coachingu w przedsiębiorstwach? Jak wiele jest propozycji zdefiniowania
coachingu?
Próby poszukiwania wyjaśnień stanowią podstawę podejmowania
badań nad społecznościami w organizacjach. Początek zainteresowania tą
problematyką odnotowuje się pod koniec XX wieku w obliczu przemian
społeczno-gospodarczych. Docenienie wiedzy z tego zakresu powstało na
gruncie nauk o zarządzaniu.
Zespoły ludzkie/pracownicze stają się podstawowym elementem
struktur organizacyjnych w przedsiębiorstwach. Skuteczność ich pracy,
dotycząca zarządzania jakością, zarządzania wiedzą czy organizacyjnego
uczenia się, jest określana jako niezbędna. Sprzyja kreatywności i pobudza
innowacyjność. Poprawia jakość podejmowanych decyzji i elastyczność
działania. Kształtuje pożądane postawy i zachowania. Sprzyja odpowiedniemu podziałowi pracy. Rozwija umiejętności interpersonalne. Właściwe
kierowanie zespołem poprzez wybór odpowiedniego stylu kierowania
może stanowić wzór zachowań dla pozostałych członków organizacji.
| 75
Istota i znaczenie coachingu
W procesie zarządzania coaching zrywa z tradycyjnym podejściem,
polegającym na wyszukiwaniu i eliminowaniu słabych stron menadżera.
Coaching to sztuka wspierania ludzi pragnących przekształcać marzenia
w cele i podejmować wysiłek ich realizacji (Sidor-Rządkowska, 2009,
s. 15.).
W teorii nauk organizacji i zarządzania wielu autorów definiuje pojęcie coachingu. Sposoby definiowania coachingu przedstawiono w tabeli 1.
Tab. 1. Definicje coachingu
Autor
Propozycja definicji coachingu
John Whitmore
Odblokowanie potencjału osoby w celu maksymalizacji
jej czy jego dokonań i działań. Jest raczej pomaganiem
w uczeniu się niż uczeniem
Julie Starr
Konwersacja lub seria konwersacji jednej osoby
z drugą, która przynosić ma korzyść w postaci postępu
Perry Zeus,
Suzanne Skiffington
Konwersacja, dialog, poprzez który strony wchodzą
w interakcję w dynamicznej wymianie, aby zrealizować
cele, usprawnić działanie i osiągnąć postęp
Eric Parsole
Proces umożliwiający uczenie i rozwój, a tym samym,
poprawę działania, wymagający wiedzy i rozumienia
wielości stylów, umiejętności i technik odpowiednich
dla kontekstu, w którym proces ten ma miejsce
Anthony Grant
Współpracujący, zindywidualizowany, ukierunkowany
na cel i zorientowany na rezultaty proces, ułatwiający
zmianę poprzez wspieranie samoukierunkowanego
uczenia się i osobistego rozwoju, opierającego się na
dowodach i przez włączenie etycznej praktyki
Phillipe Rosinski,
Myles Downey
Sztuka ułatwiania działania, uczenia i rozwoju drugiego
człowieka
Agnieszka
Wojtczuk-Turek
Całościowa filozofia zarządzania, innowacyjny styl
zarządczy, przejawiający się w każdej funkcji menadżera i aspekcie jego działania
Magdalena Klusek
Specyficzne kompetencje pracownicze niezbędne do
efektywnego wspierania podwładnych czy kolegów
w ich zawodowym rozwoju
76 |
Autor
Propozycja definicji coachingu
Henryk Król
To odpowiednio zaplanowana i przeprowadzona
metoda szkolenia pracownika ,polegająca na rozwoju
wiedzy, umiejętności i postaw uczącego się
Tadeusz Oleksyn
Polega na stałym partnerskim kontakcie i współpracy
pracownika z bardziej od niego doświadczonym i kompetentnym partnerem
Źródło: opracowanie własne na podstawie Whitmore (1996, s. 8.), Starr (2005,
s. 10.), Zeus, Skiffington (2002, s. 14.), Parsole (1999, s. 8.), Grant (2006, s. 13.),
Rosinski (2003, s. 7), Downey (2003, s. 21.), Wojtczuk-Turek (2006, s. 150),
Klusek (2006, s. 4), Król (2006, s. 467.), Oleksyn (2006, s. 218.).
W Polsce ważną pozycję zajmuje wykorzystywanie coachingu przez
organizacje przede wszystkim na potrzeby rozwoju kompetencji zawodowych. W edukacji coaching wspiera proces dydaktyczny.
Zadaniem coachingu jest wzajemne wspieranie się pracowników,
którego efektem jest ogólny rozwój personelu, eliminacja nadmiernych
kosztów, a także tworzenie kultury coachingu. Ponadto coaching może
być wykorzystywany przez menadżerów do regularnych kontaktów
z podwładnymi w celu sprawdzenia jakości wykonywanych zadań (Szejniuk, 2005, s. 75.). Jednakże najważniejsza jest znajomość hierarchii
potrzeb każdego pracownika, które przynoszą korzyści w postaci wyższej
jakości.
Coaching jest określany przez następujące zasady (Rogers, 2010,
s. 14–16.):
1. Klient jest źródłem zasobów;
2. Coach sprawia, że klient zaczyna korzystać z własnych zasobów;
3. Coaching dotyczy całej osoby – z jej przeszłością, teraźniejszością
i przyszłością;
4. Klient wybiera temat;
5. Coach i klient są sobie równi;
6. Celem coachingu jest zmiana i działanie.
Wprowadzenie coachingu jest wynikiem potrzeby zmian (Zawisza,
2011, s. 21). Jego celem jest wzrost efektywności, możliwy dzięki działaniom coacha. Zmiany może wymuszać również otoczenie zewnętrzne
przedsiębiorstwa. W organizacji dokonuje się proces fluktuacji kadr, a rola
klienta zmienia się zależnie od awansu.
| 77
Rysunek 1. Model coachingu
ŽƌŽďŝħ
ŬĂƌŝĞƌĂ͕ƌŽůĞ͕ǌĂĚĂŶŝĂ͕
ƵŵŝĞũħƚŶŽƑĐŝ
Kim jestem
rĞůĂĐũĞ͕ǁĂƌƚŽƑĐŝ͕
tŽǏƐĂŵŽƑđ͕ƉŽƚƌǌĞďǇ
WŽƚƌǌĞďĂǌŵŝĂŶǇ
ǁĞǁŶħƚƌǌŶĂ
ǌĞǁŶħƚƌǌŶĂ
ŶƉ͘ƌŽǌǁſũŽƐŽďŝƐƚǇ ŶƉ͘ŶĂĐŝƐŬǌǁŝĞƌǌĐŚŶŝŬĂ
oďƐǌĂƌ
ĐŽĂĐŚŝŶŐƵ
ŽƌŽďŝħ
Kim jestem
ƵŵŝĞũħƚŶŽƑĐŝ
ĐŽĂĐŚŝŶŐƵ
Źródło: Rogers, 2010, s. 16.
Podstawowe cele coachingu to (Porębska, 2005, s. 12.):
poprawienie funkcjonowania związku;
lepsze zarządzanie sobą w czasie;
lepsze zarobki;
podjęcie decyzji, dotyczącej następnego etapu kariery
poprawa pracy grupy;
restrukturyzacja firmy;
nauka prowadzenia bardziej przekonujących prezentacji;
zdobycie umiejętności potrzebnych w nowej roli;
rozpoczęcie pracy na własny rachunek;
radzenie sobie ze stresem;
osiągnięcie lepszej równowagi pomiędzy pracą a domem;
odejście z pracy na pełny etat i podjęcie decyzji o przejściu na
emeryturę.
Coaching jest wykorzystywany także wśród menadżerów wyższego
szczebla w celu określenia znajomości i doświadczenia w zarządzaniu. Pobudza kreatywność i doskonali umiejętności członków zespołu.
Dzięki przyspieszonemu procesowi uczenia daje wiarę w słuszność
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
78 |
podejmowanych decyzji. Rola menadżera w procesie coachingu sprowadza się do nieustannego rozwoju pracowników, a nie ich kontrolowania.
Ma dać im poczucie bezpieczeństwa i pewności siebie.
Odnosząc się do teorii z zakresu uczenia i zarządzania wiedzą oraz
koncepcji na potrzeby coachingu Roberta Hargrove’a (2006), Mary Bast
i Clarence Thomson (2005) coaching funkcjonuje na trzech poziomach
(Sidor-Rządkowska, 2009, s. 28–30):
1. Coaching dotyczy pracy nad relacją pomiędzy działaniem a rezultatem;
2. Coaching może służyć zmianie bardziej pogłębionej, kiedy dotyczyć
będzie relacji pomiędzy rezultatami, działaniami oraz leżącymi u ich
podłoża użytkowymi założeniami i przeświadczeniami;
3. Coaching może generować szersze spojrzenie na złożoność relacji
pomiędzy rezultatem, działaniem i ramami w określonym kontekście.
Konsekwencją stosowania coachingu jest jego wykorzystanie zarówno
dla pojedynczych pracowników, jak i całych grup w celu wspierania rozwoju zawodowego. We wszystkich procesach coachingu wyróżnia się kilka
zasad, które decydują o jego efektywności (Homan, Miller, 2008, s. 34.):
1. Interaktywność;
2. Współpraca;
3. Ciągłość;
4. Indywidualizacja;
5. Autentyczne zaangażowanie coacha.
Proces coachingu powinien być traktowany kompleksowo, uwzględniając współpracę na rzecz osiągnięcia celu organizacji. Stosowanie
coachingu pomaga i wspiera pracowników w ich rozwoju.
Zarządzanie zasobami ludzkimi – coaching
Zarządzanie zasobami ludzkimi w organizacjach dotyczy poprawy
sytuacji oraz ciągłego rozwoju z dziedziny szkolenia i zarządzania.
Coaching w tym wypadku przyczynia się do rozwoju umiejętności i kompetencji pracowników poprzez ocenę tego procesu. Obecnie przedsiębiorstwa zmuszone są do konkurowania nie tylko ze względu na ilość, ale
przede wszystkim jakość posiadanego kapitału ludzkiego. Muszą wykorzystywać odpowiednie metody selekcji pracowników, a także ich motywowania. Takie działania przyczyniają się do wzrostu efektywności pracowników, którzy współtworzą przyszłość organizacji. A zatem obszarem,
| 79
którym interesuje się coaching w organizacjach, są zasoby ludzkie i ich
strategiczne zarządzanie.
Według P. Wright (1998, s. 64.) istnieją cztery komponenty tego
działania:
• zasoby ludzkie to jedno z zasadniczych źródeł tworzenia przewagi
konkurencyjnej firm;
• funkcjonowanie zasobów podkreśla znaczenie polityki, programów
i praktyk, dotyczących funkcjonowania pracowników w realizacji procesu strategicznego;
• pojęcie wzorca i planu opisują cel i proces strategiczny, polegający na
konsekwentnym uporządkowaniu w celu dopasowania;
• wszystkie elementy strategii są podporządkowane osiągnięciu wytyczonych zadań.
Coaching powinien wspierać przedsiębiorstwa w obszarach prawidłowej selekcji, a także w rozwoju pracowników. Istotnym czynnikiem, który
powinien wspierać również menadżerów, jest wskazanie przez W.O. Judge,
J. Cowella (1997, s. 75.) umiejętności, które wymagają działań coachingowych, a mianowicie:
• przeprowadzenie zmian;
• modyfikacja stylu interakcji z otoczeniem;
• realizacja celów o długofalowym charakterze;
• budowa zaufania;
• zachowanie równowagi pomiędzy pracą a życiem osobistym;
• odbiór informacji z otoczenia, słuchanie;
• precyzowanie celów i sposobów ich osiągania;
• realizacja działań technicznych (np. posługiwanie się komputerem);
• wystąpienia publiczne i przekonywanie;
• radzenie sobie ze stresem.
Wśród wymienionych umiejętności na szczególną uwagę zasługuje
umiejętność zachowania równowagi pomiędzy pracą a życiem osobistym
(Szejniuk, 2014, s. 321). Państwo polskie, wprowadzając prawodawstwo
z zakresu prawa pracy, wykazuje troskę o pracowników, a także o ich
rodziny. Kontroluje postępowanie pracodawców, stwarzając pracownikom możliwość utrzymania równowagi pomiędzy pracą a życiem. Taka
sytuacja powinna być elementem kultury organizacji, traktowanej jako
najważniejszy czynniki polityki strategicznej firmy. Realizacja ekonomicznych celów organizacji jest możliwa dzięki strukturyzacji pracy, którą
wyznacza strategia przedsiębiorstwa (Matosek, 2011, s. 186.).
80 |
Coaching jest związany z procesem strategicznym przedsiębiorstwa,
który jest wykorzystywany w strategicznym zarządzaniu zasobami ludzkimi (rys. 2).
Rysunek 2. Relacje pomiędzy coachingiem, zarządzaniem strategicznym
a strategicznym ZZL
ŽĂĐŚŝŶŐ
^ƚƌĂƚĞŐŝĐǌŶĞ
ǌĂƌǌČĚǌĂŶŝĞĨŝƌŵČ
sƚƌĂƚĞŐŝĐǌŶĞ
ZZL
Źródło: Ulrich, 2008, s. 108.
Coaching dotyczy zarówno strategicznego zarządzania firmą, jak
i zarządzania zasobami ludzkimi. Strategie ich rozwoju wyznaczają następujące grupy instrumentów (Pocztowski, 2008, s. 276.):
• szkolenie;
• przemieszczenie pracowników;
• strukturyzacja pracy.
Wymienione instrumenty stanowią celowe i systematyczne działania,
występujące w przedsiębiorstwach, które mają zaspokoić obecne i przyszłe
potrzeby. Ważnym elementem jest również strukturyzacja pracy, która
minimalizuje luki kompetencji pracowników. Kształtuje treść i warunki
pracy na danym stanowisku. Takie działania sprzyjają zmianom w organizacji pracy (Szejniuk, 2014, s. 384.). Na sukces firmy wpływają nie
tylko zasady etyczne i ich przestrzeganie, lecz także dbałość o potrzeby
pracowników, a zwłaszcza warunki pracy. Znajduje to odzwierciedlenie
| 81
w modelu charakterystyki stanowiska pracy, w którym wyróżnia się pięć
wymiarów pracy (Hackman, Oldham, 1980, s. 42.):
• zróżnicowanie umiejętności;
• kompleksowość zadania;
• znaczenie zadania;
• autonomię działania;
• informację zwrotną.
Na bazie tego modelu można określić wskaźnik potencjału motywacyjnego określonych treści pracy (Pocztowski, 2008, s. 280.)
MPS =
ǌƌſǏŶŝĐŽǁĂŶŝĞнŬŽŵƉůĞŬƐŽǁŽƑđнǌŶĂĐǌĞŶŝĞ
3
x ĂƵƚŽŶŽŵŝĂ x ŝŶĨŽƌŵĂĐũĂǌǁƌŽƚŶĂ
Powyższa formuła pozwala na ocenę skutków restrukturyzacji pracy,
a przede wszystkim wprowadzenie grupowych form organizacji pracy.
Rozwój zasobów ludzkich jest procesem długotrwałym, wymagającym
zaangażowania zarówno kierownictwa firmy, jak i menadżerów do spraw
rozwoju zasobów ludzkich w organizacji. Dlatego konieczne jest tworzenie programów strategicznych w zakresie szkoleń. Stanowią one najczęściej wykorzystywane narzędzie rozwoju zasobów ludzkich. Przyczyniają
się do nabywania przez organizację cech organizacji uczącej się. Efektywne wykorzystanie zasobów ludzkich sprzyja prawidłowemu rozwojowi
kariery zawodowej, której istotą są następujące założenia (Hellriegel i in.,
1995, s. 726.):
• poczucie sukcesu;
• nie istnieją absolutne standardy w ocenie przebiegu kariery
zawodowej;
• kariera zawodowa ma wymiar subiektywny i obiektywny;
• kształtowanie kariery zawodowej oznacza podejmowanie decyzji ukierunkowanych na cel;
• szczególną rolę w rozumieniu i przebiegu kariery zawodowej odgrywają czynniki kulturowe.
W okresie aktywności zawodowej na jej karierę mają wpływ czynniki
związane z doświadczeniami człowieka typowo zawodowymi oraz poprzedzającymi okres pracy. Aby zapewnić prawidłowy rozwój kariery zawodowej pracowników wykorzystuje się coaching, który jest nieodzownym
elementem w jej kształtowaniu. Może dobrze służyć przedsiębiorstwom
w wymiarze strategicznym, stanowiąc element procesu zarządzania.
82 |
Skuteczność działania coacha
Efektywna praca coacha pomaga pracownikom w ich rozwoju i obejmuje (Kukiełka-Pucher, 2009, s. 67.):
• uruchomienie potencjału, wiedzy i kompetencji;
• zarządzanie czasem i pracą;
• określenie potrzeb rozwojowych;
• przeprowadzanie pracownika przez cały cykl uczenia się.
Podstawowe kompetencje coacha dotyczą wiedzy oraz umiejętności
współpracy z osobami dorosłymi. W jego pracy nieodzowne są następujące rodzaje umiejętności (Whitworth i in., 2007, s. 34–40.):
• komunikacyjne (aktywne słuchanie, formułowanie i zadawanie
pytań);
• zarządzania sobą i pracą;
• budowania relacji coach–klient;
• facylitacji i wywierania wpływu na proces uczenia się;
• bycia asertywnym.
Niezwykle ważna w pracy coacha jest jego postawa wobec pracownika. Powinien przejawiać w sobie ciekawość, uczciwość i otwartość.
Dotyczy to przede wszystkim relacji interpersonalnej opartej na szacunku
i zaufaniu. Zwiększenie odpowiedzialności i profesjonalizmu jest istotnym
warunkiem rozwoju zarządzania zasobami ludzkimi. Efektywność jego
pracy jest uwarunkowana wiedzą i doświadczeniem.
Właściwa informacja o potrzebach pracowników przyczynia się do
wzrostu zaangażowania organizacyjnego (Armstrong, 2002, s. 304.):
• promowanie, tłumaczenie i omawianie z pracownikami misji, wartości, celów i strategii organizacji;
• skuteczne komunikowanie się z pracownikami;
• poznawanie punktu widzenia innych osób;
• stwarzanie pracownikom możliwości wyrażania swoich myśli dotyczących pracy, metod i warunków jej wykonywania;
• konsultowanie z pracownikami zmian dotyczących wykonywanej
przez nich pracy.
Narzędziem umożliwiającym uzyskanie informacji jest badanie opinii
pracowniczych w danej organizacji.
Rodzaje coachingu (Marciniak, 2009, s. 32–36):
• coaching personalny – nastawiony na rozbudowę sfery wewnętrznej;
• life coaching – nastawiony na relacje i życie osobiste;
• coaching zawodowy – związany z rozwojem i karierą;
• executive coaching – praca z kadrą zarządzającą przedsiębiorstwem;
•
| 83
coaching inwestycyjny – związany zazwyczaj z osobistymi inwestycjami;
• coaching biznesowy – nastawiony na rozwój biznesu;
• coaching grupowy – nastawiony na radzenie sobie z podobnymi
wyzwaniami;
• coaching edukacyjny – wspierający proces dydaktyczny;
• coaching wykonawczy – adresowany do kadry zarządzającej, służy
wspomaganiu rozwoju w całym obszarze działań menadżerskich;
• coaching międzykulturowy – pomagający w dostosowaniu do nowych
kultur;
• e-coaching – praktyka za pośrednictwem mediów elektronicznych;
• coaching wewnętrzny i zewnętrzny.
Wśród wymienionych rodzajów coachingu na uwagę zasługuje
coaching wewnętrzny i zewnętrzny. Do tej pory istniało przeświadczenie, że najbardziej obiektywną ocenę można uzyskać dzięki coachingowi
zewnętrznemu, ponieważ jest on zdystansowany do wszystkich sytuacji
w organizacji. Jednak rosnące koszty wymusiły na przedsiębiorstwach
tworzenie nowych stanowisk, tzn. coacha wewnętrznego. Są oni zobligowani do pracy z nowo zatrudnionymi pracownikami przez pierwszy okres
pracy w przedsiębiorstwie. Coachów zewnętrznych wykorzystuje się do
wspierania kadry zarządzającej. Najważniejsza w pracy menadżera jest
świadomość potencjału jakim dysponuje, a także możliwość działania dla
organizacji. Powinien on zachęcać pracowników do zdobywania wiedzy,
a także umiejętnego przekazywania informacji zwrotnej. Menadżerowie
jutra będą musieli stosować zarządzanie wyzwalające (liberation management), które wynika z elastyczności organizacji i pozytywnego nastawienia do twórczych wysiłków ludzi (Peters, 2002, s. 12.).
Menadżerowie powinni pomagać pracownikom w wykazywaniu
aktywności, zapewniać psychologiczną swobodę działania, a przede
wszystkim podnosić ich poziom intelektualny. Dlatego ważne jest, aby
menadżer XXI wieku, posiadał kompetencje oraz wysoki poziom kultury
pracy, który aktywnie przyczyni się do realizacji strategii przedsiębiorstwa.
Świadomość kierownictwa o konieczności spełniania powyższych
wymagań, zmieniających jakościowo zarządzanie ludźmi, pozostaje w zgodzie ze zmianami społecznymi, jak i gospodarczymi w Unii Europejskiej.
Zwiększenie wartości firmy poprzez potencjał intelektualny i profesjonalizm działań sprzyja kształtowaniu kultury, która determinuje rosnącą
rangę kapitału ludzkiego. Stanowi ważną kategorię zarządzania w firmach
odnoszących sukcesy.
84 |
Podsumowanie
Wzrastająca konkurencja jest podstawowym czynnikiem nowych rozwiązań organizacyjnych, pozwalających obniżyć koszty pracy. Zależy ona
od czynnika ludzkiego, a zatem od posiadanych przez kadrę kierowniczą,
jak i poszczególnych pracowników kwalifikacji i doświadczenia zawodowego. Działania podejmowane w ramach coachingu powinny dostarczać
wiarygodnych informacji zainteresowanym organizacjom. Pozwalają one
prognozować strategię przedsiębiorstwa, a także zobowiązania kierownicze, będące podstawowym kierunkiem działania firmy. Do tego celu
może być wykorzystywany coaching poprzez monitorowanie realizacji
zobowiązań. Metoda zarządzania przez coaching stanowi pewną formułę
zarządzania strategicznego przedsiębiorstwem. Jego istotą jest wspieranie
pracowników w ich rozwoju zawodowym. Kształtuje pożądane postawy
i zachowania, które przyczyniają się do sukcesu firmy.
References
Ekonomiczna.
Grant, A.M. (2006). A personal perspective on Professional coaching and
the development of coaching psychology. International Coaching Psychology Review, nr 1.
Hackman, J.R., Oldham, G.R. (1980). Work Redesign. Mass: Addison
– Wesley Reading.
Harasim, W. (red.), Tendencje rozwojowe zarządzania zasobami ludzkimi,
Warszawa: Wyd. WSP.
Hellriegel, D., Slocum, J.W. Jr., Woodman, R.W. (1995). Organizational
Bahevaiour. Minneapolis – St. Paul: West Publishing Company.
Homan, M., Miller, L.J. (2008). Coaching in Organisations: Best Coaching
Practices from the Ken Blanchard Companies. Nowy Jork: John
Wiley&Sons.
Klusek, M. (2006). Pracownik pracownikowi coachem. Personel i zarządzanie, nr 10.
Król, H. (2006). Proces szkolenia pracowników w: Król, H., Ludwiczyński,
A. (red.), Zarządzanie Zasobami Ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego, Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Kukiełka-Pucher, D. (2009). Skuteczny coach – kluczowe kompetencje
w: Sidor-Rządkowska, M. (red.), Coaching. Teoria, praktyka, studia
przypadku. Kraków: Wyd. Oficyna Wolters Kluwers Business.
| 85
Marciniak, S. (2009). Odmiany coachingu w: Sidor-Rządkowska, M. (red.),
Coaching. Teoria, praktyka, studia przypadku. Kraków: Wyd. Oficyna
Wolters Kluwers Business.
Matosek, M. (2011). Najważniejsze narzędzie zarządzania. Journal of
Modern Science, tom 4/11/2011.
Oleksyn, T. (2006). Zarządzanie kompetencjami. Teoria i praktyka. Kraków: Oficyna Ekonomiczna.
Parsole, E. (1999). The Manager as Coach and Mentor. Londyn: CIPD
Publishing.
Peters, T. (2012). Liberation Management Necessary Disorganization for
the Nanosecond Nineties. Nowy Jork: Alford A. Knoph.
Pocztowski, A. (2008). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: PWE.
Porębska, J. (2005). Coaching. Tylko moda czy szansa na rozwój. Gazeta
Prawna, nr 7.
Rogers, J. (2010). Coaching. Gdańsk: GWP Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Rosinski, P. (2003). Coaching Across Cultures: New Tools for Leveraging
National, Corporate and Professional Differences. Boston: Nicholas
Brealey Publishing.
Starr, J. (2005). Coaching – procesy, zasady, umiejętności. Warszawa:
PWE.
Szejniuk, A. (2005). Determinanty efektywności organizacji. Rola audytu
personalnego w: Makowski, K. (red.), Kształtowanie warunków pracy
a efektywność organizacji. Warszawa: Wyd. WSP.
Szejniuk, A. (2014). Równowaga praca – życie osobiste. Journal of Modern
Science, 2/21/2014.
Szejniuk, A. (2014a). Warunki pracy a efektywność przedsiębiorstwa.
Journal of Modern Science, 3/22/2014.
Ulrich, D. (2008). Coaching for Results. Business Strategy Series, nr 3.
Whitmore, J. (1996). Coaching For Performance. A Practical Guide to Growing You Own Skills. Londyn: Nicholas Brealey Publishing.
Whitworth, L., Kimsey-House, K., Kimsey-House, H., Sandhal, P. (2007).
Co-active Coaching. 2nd Edition: New Skills for Coaching People
Towards Success in Work and Life. California: Davies-Black Publishing,
Mountain View California.
Wojtczuk-Turek, A. (2006). Metody wspierania rozwoju kompetencji społecznych menadżerów w wymiarze organizacji w: Tendencje rozwojowe
zarządzania zasobami ludzkimi, red. W. Harasim, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Promocji, Warszawa 2006.
86 |
Zawisza J. (2011), Kształtowanie procesów personalnych. Journal of
Modern Science, 4/11/2011.
Zeus, P., Skiffington, S. (2002). The Coaching at Work Toolkit: A Complete
Guide to Techniques and Practices. Columbus: McGrow-Hill.
Education for safety – is it needed?
Edukacja dla bezpieczeństwa – czy jest potrzebna?
dr Barbara Antczak
Abstracts
This article compares the teaching curricula and expectations of
young people with respect to the matters of security and safety.. Even the
traditional educational institutions (mainly public sphere) must adapt to
these expectations in order to compete for the better prepared candidates
for further study to survive in the market of educational services. Creating new faculties, different profiles (including the so-called military ones)
is a response to the changing needs and search for interesting, satisfying
young people’s interest.
The beginnings of education in these classes (profiles) took place in
the time when the school curriculum included the subject of adoption of
defense. Currently, the program of the education for safety has been drastically reduced. This is why, it is more important to create places where
young people can develop their interest in the area of defense and patriotism, especially in the time of extensive external threats.
Artykuł niniejszy dotyczy porównania w praktyce funkcjonujących programów nauczania z oczekiwaniami młodzieży – szczególnie
tej aktywnej. Nawet tradycyjne instytucje edukacyjne (głównie sfery
publicznej) muszą się do tych oczekiwań przystosować, chcąc konkurować – rywalizować o lepiej przygotowanych kandydatów do dalszej
nauki, aby przetrwać na rynku usług edukacyjnych. Właśnie odpowiedzią
na zmieniające się zapotrzebowanie i poszukiwanie ciekawych kierunków, zaspokajających zainteresowania młodzieży, powstają różne klasy
o oryginalnych kierunkach kształcenia, między innymi tak zwane klasy
wojskowe.
Początki kształcenia w tych klasach miały miejsce jeszcze w czasie
obowiązywania w szkołach w planie nauczania przedmiotu przysposobienie obronne. Obecnie program przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa został radykalnie ograniczony. Tym bardziej ważne jest tworzenie
88 |
Barbara Antczak Edukacja dla bezpieczeństwa – czy jest potrzebna?
takich miejsc, w których młodzież może rozwijać swoje zainteresowania
obronne, patriotyczne, obywatelskie, szczególnie w czasie tak dużych
zagrożeń zewnętrznych.
Keywords:
school, students, program, education, activeness
szkoła, uczeń, program, kształcenie, aktywność
Wstęp
W warunkach rosnącej konkurencji na rynku usług edukacyjnych
wymagane jest od placówki proponowanie atrakcyjnych form kształcenia.
Głównie dotyczy to dużych miast, a szczególnie Warszawy, ze względu na
bogatą i różnorodną ofertę edukacyjną oraz niż demograficzny, który od
kilku lat dotyczy szkół średnich, a od niedawna też szkół wyższych. Nawet
tradycyjne instytucje edukacyjne (głównie sfery publicznej) muszą się do
tej zmiany przystosować, muszą konkurować – rywalizować o lepiej przygotowanych kandydatów do dalszej nauki, aby przetrwać na rynku usług
edukacyjnych. Jaką złożyć ofertę edukacyjną, aby wzbudziła zainteresowanie młodzieży?
Główne kierunki zmian ekonomicznych, społecznych i kulturalnych,
spowodowane szybkim rozwojem gospodarki, którego rezultatem jest
zanikanie jednych i pojawianie się innych zawodów, powodują wzrost
zapotrzebowania na pracowników o coraz wyższych kwalifikacjach.
Zatem istotną zmianą w życiu społeczno-zawodowym w XXI wieku jest
znaczący wzrost mobilności zawodowej, wymuszony przez rozwój i globalizację gospodarki, techniki i technologii, a także przez dysproporcje
występujące między poszczególnymi krajami (Sienkiewicz, Jemioło,
Zacher 2001). Systemy kształcenia muszą uwzględniać takie kluczowe
umiejętności, które czynią ludzi zdolnymi do zmiany zawodu, podnoszą
ich poziom rozumienia techniki, dają podstawę kompetencjom wymaganym w międzynarodowym środowisku pracy (Antczak 2012).
Zachodzące przemiany w polskiej gospodarce, po okresie transformacji systemowej, rozbudziły aspiracje edukacyjne młodzieży. Wprowadzenie
i rozwój gospodarki rynkowej spowodowało konieczność nowego spojrzenia na edukację – jako inwestycję, która może zapewnić perspektywy
rozwoju zawodowego, zwiększenie możliwości uzyskania pracy i wyższych
płac, zwiększając jednocześnie mobilność zawodową (Antczak 2011).
| 89
Jaka przyszłość?
Rosnąca konkurencja na rynku usług edukacyjnych wymaga od placówki oferowania atrakcyjnych form kształcenia. Głównie dotyczy to
dużych miast, a szczególnie Warszawy, ze względu na bogatą i różnorodną
ofertę edukacyjną oraz niż demograficzny (liczba uczniów systematycznie maleje co ilustruje tabela 1), który od kilku lat dotyka szkół średnich,
a od niedawna też szkół wyższych (Antczak 2009). Liczba uczniów szkół
ponadgimnazjalnych dla młodzieży na przestrzeni lat 2005–2013 spadła
o ponad 22%, a studentów o ponad 16% i niestety ta tendencja się pogłębia. Powyższe liczby najlepiej przedstawiają dramatyczną sytuację demograficzną Polski, a w konsekwencji – sytuację szkół i uczelni wyższych.
Nawet tradycyjne instytucje edukacyjne (głównie sfery publicznej)
musiały się do tej zmiany przystosować, muszą zabiegać o lepiej przygotowanych kandydatów do dalszej nauki, aby przetrwać na rynku usług
edukacyjnych.
Wykres 1. Liczba uczniów w szkołach ponadgimnazjalnych
dla młodzieży oraz studentów szkół wyższych w latach 2005–2013
(w tys.) \ \ \
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2013, GUS Warszawa 2013.
90 |
Reakcja na oczekiwania młodzieży
Odpowiedzią na zmieniające się zapotrzebowanie i poszukiwanie ciekawych i zaspokajających zainteresowania młodzieży kierunków kształcenia, w Zespole Szkół nr 7 w Warszawie, a w jego ramach w CXXV Liceum
Ogólnokształcącym, we wrześniu 2006 roku powstała tak zwana klasa
wojskowa (nazwa ta przyjęła się powszechnie wśród młodzieży). Wszyscy
uczniowie uczęszczający do tych klas zdecydowanie wyróżniają się spośród wszystkich licealistów. Głównym powodem jest noszenie mundurów,
„wojskowy dryl”, ale i niezwykła ich aktywność w szkole i poza nią – po
prostu są widoczni poprzez swoje wyjątkowe zachowanie, szacunek dla
munduru i gotowość angażowania się w rozmaite akcje, w których uczestniczy szkoła (udział w uroczystościach państwowych na terenie Warszawy
i współpracujących ze szkołą jednostek wojskowych, obchodach świąt
jednostek, zbiórkach dobroczynnych).
Młodzież tych klas uczestniczy w obozach spadochronowych, różnego
rodzaju rajdach, zlotach, wyjazdach szkoleniowych, szkoleniach strzeleckich, doskonali techniki samoobrony, bierze udział w konferencjach,
sympozjach i seminariach naukowych organizowanych w zakresie edukacji obywatelskiej, patriotycznej oraz proobronnej, a także w pracach kół
naukowych wyższych uczelni, które kształcą na kierunku bezpieczeństwo
narodowe (wewnętrzne).
Szczególnie ważne dla uczniów tych klas są także spotkania z dowódcami wojska oraz uczestnikami misji zagranicznych.
W klasie wojskowej uczeń:
• zdobędzie przygotowanie do podjęcia studiów wyższych na uczelniach
wojskowych i cywilnych;
• zostanie przygotowany do konkursów i olimpiad przedmiotowych
z historii, wiedzy o społeczeństwie;
• może wziąć udział w Centralnych Zawodach Sportowo-Obronnych
„Sprawni jak żołnierze”, Zawodach Strzeleckich „O Srebrne Muszkiety”, zawodach pływackich;
• będzie uczestniczyć w konferencjach i seminariach organizowanych
przez uczelnie wyższe;
• będzie miał możliwość zapisania się na kurs prawa jazdy organizowany przez Ligę Obrony Kraju;
• weźmie udział w kursie Młodszego Ratownika Wodnego oraz w szkoleniu spadochronowym;
• uzyska wysoką sprawność fizyczną (pływanie, samoobrona, strzelectwo);
| 91
•
zdobędzie umiejętności pracy w zespole, łatwości podejmowania
decyzji, kreatywnego działania, samodyscypliny.
Taka oferta edukacyjna okazała się „strzałem w dziesiątkę”, gdyż
tylko w pierwszym roku naboru do tej klasy zdołano uruchomić jedną,
a w kolejnych latach tworzono dwie, a później trzy klasy w każdym roku
szkolnym. Jak widać jest zapotrzebowanie (i to nie tylko wśród chłopców,
ponieważ ok. 1/3 liczebności klasy stanowią dziewczęta) na tego typu
kształcenie. W klasie tej (jak w każdej klasie licealnej) obowiązują
określone rozszerzenia z przedmiotów ogólnokształcących – jest to
historia, wiedza o społeczeństwie i język obcy. Z tak zwanych godzin do
dyspozycji dyrektora szkoły są realizowane dodatkowo zajęcia z zakresu
bezpieczeństwa wewnętrznego, strzelania oraz samoobrony.
Wykres 2. Liczba uczniów klas pierwszych wojskowych
w latach 2006–2014
Źródło: dane na podstawie dokumentacji szkoły
Jak wynika z danych prezentowanych w tabeli 2 liczba uczniów tych
klas szybko rosła, a nabór z roku na rok był bardziej imponujący (rok
szkolny 2005/06 – 28 uczniów, 2008/09 – 57 uczniów, 2013/14 – 86
uczniów). Decyzja o uruchomieniu takiego kierunku była, jak widać,
odpowiedzią na istniejące zapotrzebowanie. Wydawałoby się, że młodzież
92 |
jest bezideowa, niezainteresowana tego typu aktywnością, że ogranicza się
do korzystania z różnego rodzaju sprzętu komputerowego i innych nowoczesnych urządzeń, gier itp., a ten eksperyment zdecydowanie tej opinii
zaprzecza.
Kształcenie w tym kierunku rozpoczęło się jeszcze w czasie obowiązywania w szkole w planie nauczania przedmiotu przysposobienie obronne.
Obecnie program przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa został radykalnie ograniczony (liczby godzin dydaktycznych z 2 do 1). Tym bardziej
ważne jest tworzenie takich miejsc, w których młodzież może rozwijać
swoje zainteresowania obronne, patriotyczne, obywatelskie.
Świadomość zagrożeń i umiejętności zastosowania wiedzy w praktyce
przez uczniów jest niezwykle istotne. Dlatego w procesie edukacyjnym
należy stale pamiętać o zasadzie:
wiedza + umiejętności = bezpieczeństwo.
Aktualnie obowiązuje następujący program zajęć1:
System obrony państwa:
1. Bezpieczeństwo państwa;
2. Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej.
Ochrona ludności i obrona cywilna
1. Ochrona ofiar konfliktów zbrojnych i dóbr kultury;
2. Ochrona ludności, ochrona zwierząt;
3. System wykrywania i alarmowania.
Zagrożenia czasu pokoju:
1. Źródła zagrożeń;
2. Zanieczyszczenia;
3. Ekstremalne warunki pogodowe;
4. Pożary;
5. Powodzie;
6. Zagrożenia bezpieczeństwa osobistego;
7. Awarie, wypadki, katastrofy;
8. Zagrożenia terrorystyczne, zagrożenia w szkole.
Zagrożenia czasu wojny
1. Konwencjonalne rodzaje broni współczesnego pola walki;
| 93
2. Broń masowego rażenia;
3. Indywidualne środki ochrony przed bronią masowego rażenia.
Pierwsza pomoc:
1. Postępowanie na miejscu wypadku;
2. Środki pierwszej pomocy;
3. Resuscytacja krążeniowo–oddechowa;
4. Inne zagrożenia zdrowia i życia /np. omdlenia/;
5. Obrażenia kości i stawów;
6. Tamowanie krwotoków;
7. Obrażenia termiczne, postępowanie przeciwwstrząsowe;
8. Inne groźne przypadki / np. zatrucia/;
9. Choroby cywilizacyjne.
Ogólne cele kształcenia:
1. Znajomość struktury obronności państwa. Uczeń rozróżnia struktury obronności państwa, rozumie ich rolę oraz zna formy spełniania
powinności obronnych przez organy administracji i obywateli;
2. Przygotowanie do sytuacji zagrożeń. Uczeń zna zasady postępowania
w przypadku wystąpienia zagrożenia życia, zdrowia lub mienia, zna
zasady planowania i organizowania działań;
3. Opanowanie zasad pierwszej pomocy. Uczeń umie udzielać pierwszej pomocy poszkodowanym w różnych stanach zagrażających życiu
i zdrowiu.
Szczegółowe cele kształcenia:
1. Przekazanie uczniom niezbędnej wiedzy w zakresie przygotowania
instytucji państwa do działania w sytuacjach kryzysowych;
2. Wyposażenie uczniów w wiedzę i umiejętności niezbędne do skutecznego działania w sytuacji zagrożenia oraz do działań zapobiegawczych;
3. Przygotowanie uczniów do udzielania poszkodowanym pierwszej
pomocy, możliwej w określonych warunkach;
4. Kształtowanie postaw ochrony życia i zdrowia własnego, a także
innych osób;
5. Kształtowanie u uczniów postaw gotowości do niesienia pomocy
potrzebującym, humanitaryzmu i altruizmu;
6. Rozwijanie u uczniów zdolności organizatorskich i komunikacyjnych
oraz umiejętności przywódczych.
94 |
Trzeba przyznać, że dla młodzieży, dla której jest to sposób na
życie, realizacja pasji, bardzo często hobby, ta tematyka jest co najmniej
skromna. Szkoła powinna wszelkimi sposobami umożliwiać realizację
tego typu zainteresowań. Stąd już po roku funkcjonowania tych klas
nawiązano kontakt z Biurem Bezpieczeństwa Narodowego oraz Akademią
Obrony Narodowej w Rembertowie. Początkowo kontakty te ograniczały
się do przeprowadzenia wykładów dla uczniów, głównie dotyczących
udziału polskich żołnierzy w misjach zagranicznych.
Ważna współpraca
Ważnym etapem w tworzeniu programu i specyfiki tych klas była
wielomiesięczna praca nad porozumieniem pomiędzy szkołą a Akademią Obrony Narodowej. Uroczyste podpisanie miało miejsce 3 grudnia
2008 roku, a podpis złożyli Rektor-komendant AON oraz dyrektor szkoły.
Porozumienie o współpracy zakładało ścisłe współdziałanie w obszarze
dydaktycznym, na rzecz edukacji obywatelskiej, patriotycznej oraz proobronnej, polegające na zapraszaniu się na konferencje, sympozja i seminaria naukowe organizowane w obszarach wiedzy interesujących obie
strony, a także udziale w kołach naukowych, obustronnej wymianie
doświadczeń w zakresie doskonalenia procesu dydaktyczno-wychowawczego oraz wzajemnym udostępnianiu zbiorów bibliotecznych. Uczniowie
szkoły zyskali możliwość korzystania z kompleksów rekreacyjno-sportowych i bazy dydaktyczno-naukowej AON, a biblioteka szkolna wzbogaciła
się o publikacje wydawane przez AON, natomiast nauczyciele akademiccy
mieli prowadzić zajęcia z zakresu bezpieczeństwa narodowego i zarządzania kryzysowego.
Akademia objęła również patronatem honorowym Wojewódzki Konkurs Wiedzy o Bezpieczeństwie Narodowym, a nauczyciele akademiccy
wspierali kadrę szkoły w merytorycznym przygotowaniu zadań konkursowym oraz uczestniczyli w jury. Wszystko to zaowocowało szeregiem
wyróżnień młodzieży w różnego rodzaju konkursach i olimpiadach
o tematyce z zakresu bezpieczeństwa, obronności, wiedzy o społeczeństwie i historii.
Niezwykła aktywność
Równolegle nawiązano również ścisłą współpracę z przedstawicielami
Parlamentu, Trybunału Konstytucyjnego, Rzecznika Praw Obywatelskich.
| 95
Zaczęto organizować ogólnopolskie konkursy: pod honorowym patronatem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego i Rzecznika Praw Obywatelskich
„Jestem obywatelem Rzeczpospolitej”, a wraz z przedstawicielami Senatu
„Historia Parlamentaryzmu”. W każdej edycji tych konkursów uczniowie
CXXV zajmowali czołowe miejsca.
Najbardziej lubiane przez uczniów, z całą pewnością, są wyjazdy na
obozy poligonowe do różnych jednostek wojskowych oraz szkolenia spadochronowe. Młodzież ma zapewnione, przez trzy lata, atrakcyjne i wiele
uczące, wyrabiające postawy obywatelskie, programy zajęć szkolnych
i pozaszkolnych, wybiegające znacznie poza ogólnie obowiązujące.
Ostatnie szkolenia poligonowe miały miejsce w 10 Brygadzie Kawalerii Pancernej im. Stanisława Maczka w Świętoszowie. Szkolenie zaczyna
się od spotkania z dowódcą, poznania tradycji Brygady, zwiedzania Sali
Tradycji. W czasie dalszego pobytu uczniowie uczestniczą w treningach
wspinaczki ściankowej i sztuk walki, a przede wszystkim w ćwiczeniach
taktycznych oraz szkoleniach ogniowych PCO, zajęciach rozpoznawczych.
W trakcie obozu młodzież często odwiedza inne jednostki, np. 34 Batalion
Kawalerii Pancernej w Żaganiu, 23 Śląski Pułk Artylerii w Bolesławcu.
Bardzo interesującą ofertą dla młodzieży jest również obóz i trening
spadochronowy. Jest on organizowany tylko dla chętnych. Po zajęciach
teoretycznych i treningu naziemnym uczniowie oddaję również skoki
z samolotu szkoleniowego. Ceniony jest również udział w konferencjach
i seminariach, dotyczących tematyki szeroko pojętego bezpieczeństwa
państwa, a także różnego rodzaju akcjach na terenie miasta (np.: ćwiczenia ewakuacji szpitala i domu opieki, akcja przeciwpowodziowa na
Wałach Miedzeszyńskich).
I co dalej…?
Po ukończeniu liceum w tego typu klasie, absolwenci w znacznej
mierze wybierają bezpieczeństwo narodowe jako ten jedyny, wymarzony
kierunek studiów. Oferta uczelni, zarówno publicznych, jak i niepublicznych jest szeroka. To już nie tylko Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań,
Słupsk, Siedlce, Zielona Góra jak na początku 2007 roku, ale wiele innych
miast oferuje studia w trybie stacjonarnym i niestacjonarnym, studia
licencjackie i magisterskie. Bezpieczeństwo narodowe to kierunek humanistyczny, z tej samej dziedziny co socjologia i politologia. Studentom oferowane są przedmioty z zakresu treści podstawowych (historia, geografia,
filozofia, ekonomia, prawo i administracja, organizacja i zarządzanie),
96 |
kierunkowych (polityka bezpieczeństwa, system bezpieczeństwa narodowego, zarządzanie kryzysowe, logistyka, międzynarodowe stosunki
polityczne i wojskowe) i specjalistycznych (psychologia, gry decyzyjne
i symulacyjne, negocjacje, nowe zagrożenia bezpieczeństwa – w tym
zajęcia poświęcone terroryzmowi i walce z tym zjawiskiem). Wykłady
i ćwiczenia prowadzone są przez specjalistów, zarówno naukowców, ale
co ważne – praktyków z administracji i różnych służb mundurowych
z doświadczeniem zdobytym w czasie misji ONZ, NATO, Unii Europejskiej, głównie w Iraku i Afganistanie, na Bliskim Wschodzie, Kosowie,
w Afryce.
Pomimo upływu lat od ukończenia studiów przez pierwszych absolwentów tego kierunku uczelnie nie narzekają na brak chętnych. Jest to
z pewnością związane ze zmianą, kilka lat temu, przepisów o bezpieczeństwie, w których mowa jest, iż każda gmina, powiat i województwo musi
mieć specjalistów od zarządzania kryzysowego. Oprócz tego znających
się na procedurach postępowania w czasie zagrożenia potrzebują: wojsko,
policja, straż pożarna, straż graniczna, i straże miejskie. Na tych, którzy
mają opanowany biegle język obcy czeka również Interpol czy Europol,
czy też Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Centrum Antyterrorystyczne
(CAT).
W zależności od wybranej specjalności można zostać fachowcem od
zarządzania kryzysowego w regionach, od opanowywania kryzysów (np.
ekologicznego lub militarno-politycznego), a nawet od zagrożeń jądrowych. Należy pamiętać, że bezpieczeństwo ma wiele wymiarów i dotyczy
praktycznie każdej sfery życia człowieka. Najważniejsze z nich, to sfera:
• polityczna;
• gospodarcza;
• militarna;
• społeczna;
• ekologiczna;
• technologiczna.
Bezpieczeństwo nie jest wyłącznie stanem, ale także procesem (często
dynamicznym) lub działalnością w zależności od zachodzących okoliczności. Od kilku lat na arenie międzynarodowej stajemy się znaczącym
partnerem z zakresu bezpieczeństwa, a w przyszłości uczniowie klas wojskowych będą godnymi kontynuatorami…
| 97
Podsumowanie
Biorąc pod uwagę obecną sytuację międzynarodową, a szczególnie
wojnę, która toczy się za naszymi granicami na Ukrainie, niebezpieczeństwo, stające się całkiem realnym zagrożeniem zarówno dla Polski, jak
i innych państw (szczególnie nadbałtyckich i Macedonii), rozbudzanie
tego typu zainteresowań oraz uświadamianie możliwości włączenia się
w szeroko rozumiany nurt obrony bezpieczeństwa kraju jest jak najbardziej wskazany.
Na Ukrainie mamy do czynienia z nowym rodzajem wojny. Paradoks
sytuacji polega na tym, że stan wojny dzięki skutecznej rosyjskiej propagandzie staje się tam stanem pokoju. Interwencja humanitarna zaś – środkiem zastępczym dla prowadzenia wojny bez formalnego jej wypowiadania (Antczak-Barzan 2014). Ta zupełnie nowa sytuacja tuż za naszymi
granicami, jak również zupełnie dotąd nieznany, sposób jej prowadzenia
powoduje absolutnie odmienne spojrzenie na kwestie bezpieczeństwa
i przygotowywania młodzieży – też mentalnie – do funkcjonowania w tak
odmiennych warunkach.
Bezpieczeństwo, szczególnie obecnie, jest najbardziej pożądaną wartością dla każdego człowieka. Obejmuje swoim zasięgiem wszystkie obszary
jego funkcjonowania, a więc zarówno szkołę, dom, kino, obiekty sportowe, jak i centra handlowe, obiekty kulturalne itp.(Szafrańska, Szafrański
2014). Zatem każde państwo musi stworzyć własny system bezpieczeństwa, określając w nim obszary zagrożeń. Taki całościowy program w Polsce jest zawarty w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej
Polskiej, zatwierdzony przez prezydenta RP.
Głównymi celami tego dokumentu są:
• zapewnienie nienaruszalności granic RP wraz z zapewnieniem jej
suwerenności;
• zapewnienie dogodnych warunków rozwoju cywilizacyjnego oraz
gospodarczego;
• zagwarantowanie obywatelom korzystania z wolności wynikającej
z Konstytucji RP;
• stworzenie możliwości aktywnego kształtowania stosunków międzynarodowych;
• zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom mieszkającym poza granicami RP;
• wspieranie polskiej gospodarki na arenie międzynarodowej;
• ochronę duchowego i materialnego dziedzictwa narodowego;
• zapewnienie poczucia bezpieczeństwa własnym obywatelom;
98 |
•
•
ochronę środowiska naturalnego;
zadbanie o wysoki poziom intelektualny obywateli poprzez podniesienie poziomu edukacji oraz zapewnienie szerokiego dostępu do
informacji, a także stworzenie silnego zaplecza naukowo-badawczego.
Zapisy dokumentu są zbieżne ze strategiami Organizacji Traktatu
Północnoatlantyckiego (NATO) i Unii Europejskiej (UE) oraz dokumentami strategicznymi, tworzącymi nowy system zarządzania rozwojem
kraju, w szczególności ze średniookresową strategią rozwoju kraju oraz
koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju. W przygotowaniu
Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej wykorzystano wyniki Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego
zaktualizowanego w 2014 r. – korygującego pierwszy z 2007 r., który tak
szeroko traktuje stan systemu bezpieczeństwa narodowego i kierunki jego
rozwoju2.
Absolwenci tego typu klas powinni być naturalnym wsparciem systemu obronnego RP – dopełnieniem rezerwowych sił obronnych wraz
z organizacjami proobronnymi, szczególnie w sytuacji podważenia
całego systemu bezpieczeństwa międzynarodowego. Nad taką koncepcja pracuje obecnie resort obrony i edukacji.
References
Antczak, B. (2009). „Warszawa wobec wyzwań rynku usług edukacyjnych”,
Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne 1/7/2009, Józefów: WSGE.
Antczak, B. (2011). Usługi edukacyjne – rynek taki sam jak inne? Józefów:
WSGE.
Antczak, B. (2012). „Współczesne tendencje tworzenia, dyfuzji i wykorzystania wiedzy”, [w:] Dylematy współczesnej edukacji. Józefów: WSGE.
Antczak-Barzan, A. (2014). „Ukraina – wojna bez okupacji”, www.polska-zbrojna.pl 14.07.2014.
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2013. Warszawa: GUS.
Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych, techników, uzupełniających liceów ogólnokształcących i techników uzupełniających. MEN 2012.
Sienkiewicz, P., Jemioło, T., Zacher, L. (2001). Szanse i zagrożenia rozwojowe w warunkach społeczeństwa informacyjnego. Warszawa: AON.
Szafrańska, E., Szafrański, J. (2014). „Edukacja na rzecz bezpieczeństwa”,
Journal of Modern Science 2/21/2014, Józefów: WSGE.
| 99
www.bbn.gov.pl/ Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej
Polskiej z 5.11.2014 roku.
Endnotes
1. Na podstawie: Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych, techników, uzupełniających liceów ogólnokształcących
i techników uzupełniających. MEN 2012.
2. Szerzej www.bbn.gov.pl/
The dilemma of sustainable consumption and
sustainable development in the international law
and the EU
Dylemat zrównoważonej konsumpcji i zrównoważonego
rozwoju w prawie międzynarodowym i UE
Piotr Krajewski
[email protected]
Abstracts
Sustainable consumption and sustainable development are the two
areas of action with the significant influence on each state’s economy,
especially the developed one. Sustainable consumption does not have to
mean lowering the intensity of consuming – it should be rather connected
with efficiency. In the definitions of sustainable consumption and development there are particularly emphasized the element of future and protection of living environment. For this purpose we should introduce and
implement the policy of pro-ecologic education and educating citizens
about the issues concerning selection of products and services and their
impact on the environment. Sustainable consuming is also just, intergenerational and intragenerational using of the Earth’s resources considering abilities of absorbing and neutralizing implemented substances and
waste. Otherwise there occurs air pollution, soil contamination, decrease
of fresh water quantity, accumulation of waste, increasing economic and
social disproportions, thus lowering of ecologic safety and deterioration
of living conditions.
Zrównoważona konsumpcja i zrównoważony rozwój to dwa obszary
działań o znacznym wpływie na gospodarkę każdego państwa, szczególnie
rozwiniętego. Zrównoważona konsumpcja nie musi oznaczać obniżenia
intensywności konsumowania; należy ją wiązać raczej z efektywnością.
W definicjach zrównoważonej konsumpcji i zrównoważonego rozwoju
szczególnie akcentuje się element przyszłości i ochrony środowiska życia,
dlatego też należy wprowadzać i realizować polityki proekologicznego
wychowywania i edukowania obywateli w kwestiach dotyczących wyboru
102 |
Piotr Krajewski Dylemat zrównoważonej konsumpcji…
produktów i usług oraz ich wpływu na środowisko. Zrównoważone konsumowanie to też sprawiedliwe, międzypokoleniowe i wewnątrzgeneracyjne
korzystanie z zasobów Ziemi, uwzględniające zdolności przyswajania
i neutralizowania wprowadzanych do środowiska substancji i odpadów,
majace na celu niedopuszczenie do zanieczyszczenia powietrza, skażenia
gleby, spadku ilości wody zdatnej do użytku, nagromadzenia odpadów,
narastających dysproporcji gospodarczych i społecznych, a więc obniżenia
bezpieczeństwa ekologicznego i pogorszenia warunków życia.
Keywords:
Sustainable development, sustainable consumption, environment protection,
economic development
Zrównoważony rozwój, zrównoważona konsumpcja, ochrona środowiska,
rozwój gospodarczy
1. Wprowadzenie
Zrównoważona konsumpcja i zrównoważony rozwój to sprzężone
ze sobą obszary działań o znacznym wpływie na gospodarkę większości
państw (szczególnie tych bardziej uprzemysłowionych). Są to dwa terminy
równie znane co nieprecyzyjne, a mimo to na tyle sugestywne, że intuicyjnie i chyba bez większego trudu można zrozumieć przynajmniej ich
główne założenia i cele. Niniejszy artykuł ma przybliżyć zależność starań
w obydwu tych obszarach ludzkiej działalności, głównie ze względu na
bliższe i dalsze konsekwencje obecnego stylu życia i bycia człowieka, często nieuwzględniającego przewidywanych potrzeb następnych pokoleń,
którym nie można odbierać prawa do rozwoju oraz godnej egzystencji.
2. Zrównoważona konsumpcja w zrównoważonym rozwoju
Sam rozwój, w najbardziej syntetycznym ujęciu, oznacza proces
przemian, obejmujących zmiany ilościowe i jakościowe, prowadzący do
osiągnięcia lepszego, bardziej zaawansowanego stanu. Przez zrównoważony rozwój należy rozumieć stosowne do aktualnego poziomu cywilizacyjnego działania, mające zaspokoić potrzeby obecnego pokolenia, bez
umniejszania szans rozwojowych w oparciu o te same zasoby przyszłym
pokoleniom. Zaspokajanie podstawowych potrzeb powinno zatem wiązać
się z wdrażaniem procesów produkcyjnych i stylów życia kompatybilnych
| 103
z możliwościami biosfery, pozwalającymi na niwelowanie negatywnych
skutków działalności człowieka. Zrównoważony rozwój to zrównoważona
produkcja i zrównoważona konsumpcja. Państwa zaawansowane technologicznie zmuszone są zatem do uwzględniania w swoich planach rozwojowych rosnących ograniczeń w dostępie do istniejących jeszcze zasobów
i dokonujących się na świecie procesów demograficznych.
Konsumpcja natomiast, to akt lub proces ukierunkowany na zaspokajanie potrzeb z wykorzystaniem dostępnych dóbr i usług. W pewnym
sensie jej rozwinięciem jest zrównoważona konsumpcja, która jest korzystaniem z produktów i usług, spełniających podstawowe potrzeby przy
minimalnej absorpcji zasobów naturalnych i materiałów toksycznych oraz
ograniczonej emisji odpadów i polutantów przez cały cykl istnienia produktu lub usługi, a przy tym bez narażania na niebezpieczeństwo możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. Do zrównoważonej konsumpcji (w konsekwencji również do zrównoważonego rozwoju) można
dojść poprzez wysoki poziom świadomości ekologicznej konsumentów,
co nie oznacza obniżenia intensywności konsumowania, ale inny, tj. efektywny jego sposób. Jest zatem takim korzystaniem z dóbr i usług, które
realizuje podstawowe potrzeby, poprawia jakość życia, a jednocześnie
nie umniejsza perspektyw godnej egzystencji ludzi bliżej nieokreślonego
jutra.
3. Edukacja dla zrównoważonego rozwoju i zrównoważonej
konsumpcji
W definicjach zrównoważonej konsumpcji i zrównoważonego rozwoju, element przyszłości jest więc szczególnie silnie akcentowany, a samo
pojawienie się obydwu idei można by określić niemal jako naturalną konsekwencję odczuwanych zmian w warunkach życia i dostrzegania niekorzystnych przeobrażeń w środowisku naturalnym. Aby osiągnąć zrównoważony rozwój i lepszej jakości życie wszystkich ludzi – jak to zostało
stwierdzone w Deklaracji z Rio de Janeiro na temat środowiska i rozwoju
– należałoby pójść w kierunku redukowania i eliminowania modeli niezrównoważonej produkcji i niezrównoważonej konsumpcji.
Zrównoważona konsumpcja jest niewątpliwie zasadniczą częścią
zrównoważonego rozwoju wpisanego w najważniejsze dokumenty prawa
krajowego1 i międzynarodowego2, wyznacza kierunki inwestycyjne, gwarantujące zaspokajanie potrzeb i aspiracji obecnych społeczeństw z myślą
o dobrobycie przyszłych pokoleń3. W tym celu należałoby w pierwszym
104 |
rzędzie promować wprowadzanie i konsekwentne realizowanie polityk
skutecznego proekologicznego wychowywania i edukowania obywateli,
gdyż tylko rzetelna wiedza pozwala im – już jako konsumentom – zrozumieć wpływ własnych decyzji (dotyczących m.in. wyboru produktów
i usług) na stan środowiska. Po stronie decydentów zaś pozostaje obowiązek oferowania ekokompatybilnych produktów i usług, eliminujących
lub redukujących do minimum negatywne (lub potencjalnie negatywne)
oddziaływanie produktów lub usług na zdrowie ludzi, roślin i zwierząt
oraz otoczenie abiotyczne (np. poprzez wspieranie innowacyjności w sferze produktów i opakowań z materiałów biodegradowalnych, stosowanie
skutecznych i wzbudzających zaufanie wzorów znakowania itp.).
Zrównoważone konsumowanie to również sprawiedliwe (międzypokoleniowe i wewnątrzgeneracyjne) korzystanie z dostępnych zasobów
Ziemi, uwzględniające zdolności przyswajania i neutralizowania wprowadzanych do środowiska wytwarzanych substancji i odpadów. Ten nieco
odmienny sposób myślenia o wykorzystywaniu zasobów naturalnych,
pojawił się w zasadzie dopiero w 1987 r. w raporcie Brundtland. W nim to
stwierdzono, że istnieje jasny związek pomiędzy problemami ekologicznymi, dystrybucją uzyskiwanych korzyści a występowaniem ubóstwa na
świecie. Wykazano też, że to powszechnie realizowany na świecie model
gospodarczy jest bezpośrednio odpowiedzialny za zaistniałą, pozostającą
poza skuteczną kontrolą, sytuację zagrożenia ekologicznego, gdyż opiera
się na stałym rozwoju technologicznym i dążeniu do stałego wzrostu produkcji. Faktem jest, że przyniosło to w większości wypadków wymierne
korzyści gospodarcze, ale są tego również efekty negatywne, dziś niemal
wszędzie namacalne: zanieczyszczone powietrze, skażone gleby, spadek
ilości wody zdatnej do użytku, masa wolno lub w ogóle nierozkładających się odpadów, narastające dysproporcje gospodarcze i społeczne
wewnętrzne i między państwami oraz społeczne wewnątrz państw. W efekcie ponad 80% populacji ludzkiej konsumuje mniej niż 20% zasobów
planety.
Zrównoważony rozwój, odwrotnie: bazuje na modelu rozwoju, zakładającym z jednej strony, sprawiedliwy dostęp i podział zasobów pierwotnych i energii oraz wyprodukowanych na tej podstawie produktów, a z
drugiej – wykorzystywanie z należytym poszanowaniem tego wszystkiego
co Ziemia oferuje, tj. efektów dokonujących się na niej licznych procesów
i zjawisk (funkcji) oraz usług ekosystemowych, zapewniających ludziom
godną egzystencję. Z założenia wymóg ten jest jednakowo istotny na
poziomie lokalnym i globalnym.
| 105
W obecnej sytuacji, pójście w tym kierunku można określić jako obietnicę i konieczność. Wysiłek ten, w istocie swej całkowicie nowy, a więc
niepozbawiony różnych wątpliwości i nastawiony na nieprzewidywalną
przyszłość, jest chyba dużo mniej ryzykowny niż trzymanie się dotychczasowego, niczym nieskrępowanego – ale i niepozbawionego przecież
znaczących sukcesów gospodarczych – trendu rozwojowego. A zatem,
czy warto (i jeżeli tak, to na ile) inwestować w wychowanie proekologiczne, mogące przeorientować świadomość obywatela-konsumenta?
W czasach myślenia niemalże wyłącznie w kategoriach ekonomicznych,
edukacja ekologiczna może spełniać (podobną do bilansowania kosztów z zyskami) rolę pozytywnie aktywującego proekologiczną (a więc
i prospołeczną) przedsiębiorczość czynnika. Inwestowanie w tym kierunku daje z jednej strony oszczędności, ponieważ zwiększa świadomość
i zaangażowanie obywateli w sprawy środowiska oraz dostosowywanie do
przepisów ochronnych, a z drugiej – pobudza do innowacyjności i rozwoju tzw. green economy poprzez zwiększanie popytu na dobra i usługi
ekosystemowe, a także ukierunkowuje na tzw. zrównoważoną produkcję
i konsumpcję. W sumie więc podwyższanie jakości życia4. W tej perspektywie wychowanie proekologiczne staje się ważnym kluczem budowania
przyszłości. Jest to też sposób przywracania wiary zmęczonemu kryzysami moralnymi i ekonomicznymi społeczeństwu, świadomemu eksponencjalnie, rosnących nierówności na świecie. Wychowanie ekologiczne
musi zatem mieć charakter partycypujący i wyprzedzający, bezpośrednio
angażujący w wprowadzanie zmian z dostrzeganiem problemów, podejmowaniem wyzwań i patrzeniem daleko w przyszłość.
4. Koncepcja zrównoważonej konsumpcji w ujęciu
międzynarodowym
Koncepcja zrównoważonej konsumpcji stała się elementem przewodnim debaty międzynarodowej od 1992 r. Wówczas to na konferencji w Rio de Janeiro, poświęconej Środowisku i Rozwojowi, podpisano
pierwszy dokument, którego przedmiotem stała się m.in. właśnie zrównoważona konsumpcja. Tematowi temu więcej miejsca poświęcono
w Agendzie 21 (światowego programu działań na rzecz zrównoważonego
rozwoju), w rozdziale 4, zatytułowanym Zmiana wzorców konsumpcyjnych. W nim to wskazano dwa obszary, wymagające szczególnych działań: analizę modeli niezrównoważonej produkcji i niezrównoważonej
konsumpcji oraz rozwijanie krajowych strategii politycznych, zachęca-
106 |
jących do wprowadzania zmian w niekorzystnych modelach produkcji
i konsumpcji.
Na Światowym Szczycie w sprawie Zrównoważonego Rozwoju
w Johannesburgu (2002) przyjęto Plan Implementacyjny, definiujący
obszary działań dla strategii polityki międzynarodowej w zakresie zrównoważonego rozwoju. Problem konieczności przeprofilowywania konsumpcji i produkcji został poruszony w rozdziale 3 tego dokumentu.
Wezwano ponadto do angażowania się w programy pogłębiania świadomości konsumentów poprzez ich informowanie, a przede wszystkim
edukację5.
Rok później, spotkanie w Marrakeszu dało początek serii nowych inicjatyw międzynarodowych, nazwanych potem procesem z Marrakeszu,
mającym za zadanie opracowanie dziesięcioletniego programu ramowego
w sprawie zrównoważonej konsumpcji i produkcji według planu z Johannesburga. W celu ułatwienia pracy utworzono kilka grup roboczych,
mających m.in. zajmować się edukacją do zrównoważonej konsumpcji, do
wdrażania zrównoważonych stylów życia, czy zrównoważonych inwestycji
publicznych.
W roku 2003 ONZ wydała Wytyczne w sprawie ochrony konsumenta.
Pośród wskazanych celów znalazła się promocja zrównoważonej konsumpcji6. Wynika z nich, że świadomy konsument jest najistotniejszym
elementem zrównoważonej konsumpcji tak z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego, jak i przyrodniczego. Ponadto zasugerowano
rządom państw implementowanie w tym celu różnych działań wspierających: np. poprzez wprowadzanie stosownych uregulowań, instrumentów o charakterze ekonomicznym, społecznym, propozycje wykorzystywania gruntów, energii, środków transportu, programów edukacyjnych
i informacyjnych.
W raporcie z 2010 roku o stanie zaawansowania procesu z Marrakeszu
na poziomie krajowym i regionalnym, zwrócono uwagę na uzyskane już
rezultaty, przejawiające się większym zrozumieniem konieczności krzewienia nowych (zrównoważonych) stylów życia. Podkreślono ponadto
potrzebę intensyfikowania prac nad rozwiązaniami innowacyjnymi,
tworzenia i koordynacji sieci, zwrócenia uwagi na oczekiwania zmian
i komunikowanie ze społeczeństwem. Zasugerowano też zwrócenie większej uwagi na zagadnienia związane z czasokresem istnienia produktów,
a co za tym idzie – dostarczania konsumentowi stosownych informacji
o ich wpływie na środowisko i na społeczeństwo, tj. dostarczania danych
wpływających na wybory konsumenckie7.
| 107
5. Zrównoważona konsumpcja w polityce UE
Unia Europejska należy do instytucji, które chyba najintensywniej
zaangażowały się we wprowadzenie polityki zrównoważonego rozwoju.
W 1997 r. zrównoważony rozwój, po włączeniu go do Traktatu z Amsterdamu, stał się jednym z głównych celów łączących założenia rozwojowe
ze środowiskowymi. Pierwszy plan działania powstał jednak znacznie
później, bo w 2008 r.8. Wskazano w nim m.in. na konieczność tworzenia
konstruktywnych mechanizmów, niwelujących negatywne oddziaływanie środowiskowe wprowadzanych na rynek towarów, zachęcających do
poszukiwania lepszych i bardziej „przyjaznych” produktów i technologii
oraz wprowadzania sugestywnego i czytelnego ich znakowania. Przedstawiono również kierunki działań dotyczących ekokompatybilnego planowania, realizacji zielonych zamówień publicznych, rozszerzenia zakresu
elementów znakowania ekologicznego, organizowania i aktywowania
forów tematycznych z włączaniem nowych podmiotów życia gospodarczego i społecznego.
Jeżeli chodzi o planowanie uwzględniające interes środowiska, to
odniesiono się tylko do produktów przemysłowych. Ekologizacja zamówień publicznych ma za zadanie wskazywać na powiązania z innymi
instrumentami zrównoważonej konsumpcji i produkcji (jak np. etykietowaniem czy projektowaniem z myślą o środowisku). Znakowanie proekologiczne zrodziło się i rozwinęło na bazie produktów przemysłowych.
Początkowo dotyczyło efektywności energetycznej, później rozciągnęło
się na produkty spożywcze. Poszerzanie listy produktów z etykietowaniem
proekologicznym ma szczególne znaczenie w kontekście oddziaływania
środowiskowego, zwłaszcza w fazie przetwarzania, transportu i konsumpcji. Objęto nim głównie produkty o krótkim okresie przydatności, a więc
przetwory mleczne, pieczywo, napoje bezalkoholowe, żywność na bazie
ryb. Fora tematyczne ukierunkowano na wymianę informacji i doświadczeń, poruszanie tematu dobrych praktyk indukujących zrównoważoność
w dystrybucji, wskazywania trudności i możliwych do uzyskania korzyści
ze zrównoważonej produkcji i konsumpcji, w przeważającej mierze produktów spożywczych. W dalszej kolejności zajęto się ustalaniem wiarygodnych metod analizy oddziaływania środowiskowego produktów spożywczych oraz ustaleniem narzędzi i wytycznych w sprawie usprawnienia
przepływu informacji pomiędzy konsumentami a pozostałymi zainteresowanymi podmiotami łańcucha produkcyjnego.
108 |
6. Ku nowym modelom konsumpcji
Opracowanie nowych celów i narzędzi działania, mających umożliwić
sukcesywne wdrażanie zrównoważonej konsumpcji, nie było i nie jest
procesem łatwym. Jeszcze trudniej przychodzi odchodzenie od modeli
konsumpcji niezrównoważonej i łączenie z pracą nad zmianą mentalności poprzez stopniowe uświadamianie konieczności szukania nowych
i bezpiecznych rozwiązań. Zerwanie z wcześniejszymi przyzwyczajeniami i nakłonienie do nowych, wymagających już nie biernego korzystania z ogólnie dostępnej oferty, ale pewnego osobistego zaangażowania
(chociażby szukania informacji i gromadzenia wiedzy na temat możliwych konsekwencji indywidualnego i cywilizacyjnego oddziaływania na
środowisko), jest przedsięwzięciem równie trudnym, co długotrwałym.
Jakiekolwiek formy „siłowego” narzucania zrównoważonych form życia
i bycia mogą być odbierane jako ograniczenia wolności indywidualnej
i grupowej, a inicjatywy postrzegane jako odgórne, oprócz wątpliwej skuteczności, wiązałyby się z niestabilnością i chęcią powrotu do wcześniej
utrwalonych modeli.
Wdrażanie zrównoważonej konsumpcji musi zatem opierać się na dobrej znajomości mechanizmów i zachowań konsumentów. Na ich decyzje
przy dokonywaniu wyboru w dużej mierze wpływają czynniki emotywne,
moralne, prawne, społeczne. Są zatem szczególnie „oporni” na nieuzasadnione (albo niezrozumiałe jeszcze) zmiany. Poza tym, motywy o oddziaływaniu indywidualnym nie koniecznie muszą generować zmiany w zachowaniu zbiorowym, społecznym i wpływać na czynniki ekonomiczne,
w pewnym stopniu warunkujące wolność wyboru. Dokładniejsza analiza
pokazuje jednak, że przyzwyczajenia konsumenckie mimo to zmieniają
się, a w sytuacji kryzysu, często nawet drastyczne zmiany dokonują się
w stosunkowo krótkim czasie. Zmieniają się zatem kierunki i opcje polityki, dotyczące kształtowania relacji pomiędzy rządami, przedsiębiorstwami
a społeczeństwem. Jako jeden z pierwszych „autoreformie” poddał się sektor prywatny branży spożywczej. Dokonało się to pod wpływem rosnącej
krytyki negatywnego oddziaływania na środowisko i zdrowie wspieranej
naciskami opinii publicznej i świata polityki. Sam fakt przeorientowywania z pewnością częściej dyktowany jest względami marketingowymi niż
wewnętrznym przekonaniem o potrzebie zmian. W tym wypadku ważny
jest jednak efekt.
Drugi kierunek przewiduje bardziej zaakcentowaną obecność rządów.
W tym wypadku, oprócz spontanicznych przedsięwzięć, rządy powinny
| 109
przyczyniać się do nawiązywania własnych relacji z przedsiębiorcami prywatnym, aby osiągnąć zamierzone cele.
Trzeci kierunek opiera się na bardziej krytycznej wizji relacji pomiędzy państwem a przemysłem rolno-spożywczym i przetwórstwem. Skupia
uwagę na rosnącej świadomości roli konsumentów jako aktorów i inicjatorów zmian, wykorzystujących prawo do dokonywania swobodnego
wyboru produktu jako narzędzie nacisku politycznego. Ta właśnie świadomość skutków doprowadziła do wypracowania jak najbardziej realistycznej już koncepcji konsumenta-obywatela, tj. podmiotu łączącego
wartości indywidualne ze społecznymi, łączącego np. fakt dokonywania
przez siebie zakupów z obniżaniem poziomu bezpieczeństwa ekologicznego. Stopień zrozumienia tych zagadnień jest jednak różny. Są państwa,
które mają jeszcze wiele do zrobienia w tym względzie.
Wobec mnogości podmiotów i form konsumpcji, obecność obywateli-konsumentów radykalnie kontestujących aktualne modele konsumpcji sugeruje, że zrównoważone jej formy mogą być wprowadzane przy
udziale polityki, wspierającej inicjatywy oddolne ,umotywowane też wartościami etycznymi i społecznie użytecznymi, obok tych zawsze obecnych,
tj. ekonomicznych.
7. Perspektywy zrównoważonej konsumpcji
w zrównoważonym rozwoju
Pobieżny przegląd dokumentów i sytuacji wskazuje na niekwestionowaną akceptację zasady zrównoważonej konsumpcji w przestrzeni
społecznej. Pokazuje też trudności procesu przechodzenia od wszechstronnego informowania do świadomości stanu i zagrożeń, a następnie
do praktyki. W znacznej mierze wynika to z dostrzeganych sprzeczności
pomiędzy tą zasadą a innymi, wcześniej utwierdzonymi w świadomości
społecznej zasadami. Dotyczy to przede wszystkim konieczności podporządkowania tej zasadzie wolności obrotu towarami i nieskrępowanego
prowadzenia interesów. Nie przypadkowo większość inicjatyw, dotyczących zrównoważonego rozwoju, opiera się na swobodnym łączeniu i agregowaniu podmiotów publicznych z prywatnymi, działaniu według logiki
wprowadzania stopniowych zmian z jednoczesnym włączaniem jednostek
odpowiedzialnych za odwodzenie od zrównoważonych modeli konsumpcji. Oczekuje się, że tylko łagodne, ale i konsekwentne ukierunkowywanie może skutecznie doprowadzić do realizacji polityk zrównoważonej
konsumpcji, tj. radykalnej przemiany praktyk konsumpcyjnych. Dopiero
110 |
z czasem może dojść do ich powszechnego utrwalenia pod wpływem
rosnącej liczby konsumentów, producentów i dystrybutorów, dostrzegających korzyści z zainicjowanego „eksperymentu”, angażujących w to
nie tylko swoje preferencje, ale cały kontekst kulturowy, instytucjonalny
i infrastrukturalny, w którym te priorytety się kształtują.
To jednak może okazać się niewystarczające, zwłaszcza biorąc pod
uwagę szybkość i rozmiar zmian zachodzących w środowisku życia człowieka. Dokonujący się postęp w sektorze prywatnym musi zatem być
oflankowany inicjatywami zdolnymi mobilizować wszystkie zainteresowane podmioty. Potrzebne są wymierne sukcesy, rzeczywista zmiana
podejścia. Oczekiwane są konkretne, wspólne działania pobudzające
obywateli-konsumentów inspirowane przez instytucje publiczne i społeczne. Jest to możliwe w długim, ale dobrze rokującym procesie, na który
składają się cztery fazy. W pierwszej należy umożliwić konsumentom
korzystanie z prawa swobodnego wyboru towarów i usług, penalizując
jednak produkty uznane za „niezrównoważone” i premiując spełniające
te wymagania. Niezbędnym warunkiem doświadczania tej wolności jest
jednak pełna informacja na temat tych produktów. Producenci i dystrybutorzy mają zatem czas na dostosowywanie oferty, informacji o niej oraz
sposobów przekazania ich stronie konsumenckiej, na przykład poprzez
odpowiednie etykietowanie, pozwalające jednoznacznie ocenić cechy
interesującego produktu/usługi.
Druga faza przewiduje włączanie konsumentów w procesy decyzyjne, w ustanawianie reguł ustalających sposoby produkcji, dystrybucji
i konsumpcji. Jeżeli wziąć pod uwagę, że do zrównoważonej konsumpcji
dochodzi się stopniowo należy przewidzieć sposoby i miejsca dla publicznej krytyki, kontroli i dostępu do niezależnych źródeł informacji. Jest dziś
rzeczą oczywistą, że producenci i dystrybutorzy często korzystają z niedoinformowania konsumentów. Swoboda wyboru produktów staje się więc
zwykłą iluzją. Przestrzeni, gdzie może się to odbywać, przybywa. Służą
temu różne ruchy ekologiczne i społecznościowe.
Trzecia faza wiąże się z wprowadzaniem zasad zrównoważonej konsumpcji (głównie produktów spożywczych) w zakresie żywienia zbiorowego. Propagowanie koncepcji zrównoważonej diety ukierunkowuje tak
produkcję, jak i konsumpcję z użyciem metod edukacyjnych i akcentowania podstawowych wartości, skierowanych na pozytywne oddziaływanie
młodego pokolenia w środowisku rodzinnym.
Czwartą fazę należy łączyć ze wspieraniem produkcji i dystrybucji
alternatywnymi formami oddziaływania. W tym wypadku konsumenci
| 111
sami aktywnie dążą do opanowania i kontrolowania kanałów komunikacji z producentami w celu „przejęcia” wpływu na procesy wytwarzania
i jakość oferowanych usług. Chodzi tu o swego rodzaju formy demokracji
ekonomicznej, zdolnej pobudzać producentów do ciągłego dostosowywania się, z jednoczesnym pobudzeniem innowacyjności w produkcji, dystrybucji i konsumpcji.
Fazy te są całkowicie kompatybilne z głównym kierunkiem proponowanych zmian. Mają ułatwiać i dynamizować oddolne zmiany,
a jednocześnie inicjować przemiany instytucjonalne, zdolne koordynować konieczne przekształcenia na szeroką skalę. Ze względu na powagę
przeobrażeń w środowisku naturalnym i najbliższym otoczeniu człowieka,
pozostaje tylko mieć nadzieję, iż zostanie im nadany właściwy poziom
priorytetowości.
8. Konkluzje
W publikacjach na temat przyszłości i przyszłych kierunków rozwoju,
w tym również konsumpcji, można się spotkać z wieloma propozycjami.
Generalnie – obok wyżej przedstawionych – dominują jednak dwa stanowiska tylko częściowo różniące się między sobą. Obydwa oczywiście
odwołują się do problemu szukania najlepszego sposobu zrównoważenia
gospodarki światowej, a więc trwałej i bezpiecznej alternatywy rozwojowej. Wynika to w dużej mierze z oczywistego faktu drastycznego kurczenia się znacznej części zasobów naturalnych i jednocześnie rosnącej liczby
ludności na świecie. Pierwsze stanowisko, odwołujące się do produkcyjności, podkreśla konieczność doskonalenia efektywności produkcji, ograniczania input na jednostkę output, tzn. zwiększania produkcji przy tej
samej lub mniejszej ilości użytych surowców i energii, czyli inaczej zrównoważonej intensyfikacji. Drugie stanowisko opiera się na wystarczalności
i podkreśla znaczenie koncentrowania uwagi na ograniczeniu poziomu
konsumpcji dóbr i usług. Tu koncepcja zrównoważonej konsumpcji,
wobec wciąż licznych trudności – i wracając niejako do punktu wyjścia,
tj. wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju – wpisuje się w wymagający
pewnych wyrzeczeń problem wyboru pomiędzy efektywnością a wystarczalnością zarówno w odniesieniu do sprawiedliwości wewnątrzgeneracyjnej, jak i międzypokoleniowej. Nadal zatem nierozwiązane pozostają
dwa dylematy: czy jest to rzeczywiści możliwe i czy rzeczywiście tego
chcemy? Czy zrównoważony rozwój (a z nim zrównoważona produkcja
i zrównoważona konsumpcja) ma być jedynie ambitnym hasłem, niejako
112 |
obok którego (bo raczej trudno byłoby już dzisiaj działać wbrew niemu)
nadal będziemy postępować tak jak do tej pory, usprawiedliwiając się po
prostu koniecznością zaspokajania rosnących potrzeb cywilizacyjnych?
References
Komunikat Komisji dotyczący planu działania na rzecz zrównoważonej
konsumpcji i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej,
COM(2008) 397 final.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (zm. Dz. U. 2009 nr 114 poz. 946
21.10.2009).
Konwencja o różnorodności biologicznej (Dz. U. z 6.11.2002).
Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z 4.11.1994 r. o polityce ekologicznej państwa, Monitor Polski, nr 99, poz. 510.
Ustawa Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001 Nr 62 poz. 627).
United Nations guidelines for consumer protection, w: http://www.un.org/
esa/sustdev/publications/consumption_en.pdf.
http://www3.weforum.org/docs/WEF_AnnualReport_2009-10.pdf.
Endnotes
1. Art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (zm. Dz. U. 2009 nr 114 poz. 946 21.10.2009);
Ustawa Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001 Nr 62 poz. 627).
2. Konwencja o różnorodności biologicznej (Dz. U. z 6.11.2002).
3. Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z 4.11.1994 r. o polityce ekologicznej państwa, Monitor Polski, nr 99, poz. 510.
4. Szeroko zakrojona i powszechnie odczuwana potrzeba reformy wychowania musi opierać się na idei i dyskusjach o przyszłości środowiska życia człowieka. Powinny one dotyczyć różnych wizji przyszłości, od tych apokaliptycznych po te najbardziej pożądane,
sposobów jej pojmowania i budowania na bazie kreatywności społecznej, wynalazczości technologicznej i rozwiniętej odpowiedzialności za środowisko wspólnot lokalnych
i sprawiedliwej, solidarnej i pokojowej społeczności światowej.
5. Liczne konferencje o tematyce ekologicznej dowodzą potrzeby edukowania i wychowywania człowieka do poszanowania naturalnego środowiska życia i uczestnictwa
w procesach decyzyjnych, poczynając od najniższych, lokalnych szczebli organizacji
społecznej aspirujących do roli decydenta w sprawach, które ich przecież bezpośrednio
dotyczą. To nie oznacza, że uwaga i zaangażowanie w sprawy środowiskowe o charakterze – nazwijmy je – tradycyjnym, np. w szkolną edukację ekologiczną mają być redukowane lub wycofywane. Przeciwnie; szkoły, uniwersytety i instytucje kulturalne, nawet
jeżeli przeżywają różnego rodzaju ograniczenia i trudności, nie mogą czuć się zwolnione z tego obowiązku. Nawet w rzeczywistości kształtowanej przez współczynniki ekonomiczne i globalizację gospodarek nie można pozwolić sobie na obniżanie poziomu
| 113
edukacji ekologicznej, na zaniżanie zdolności interpretacyjnych obecnej sytuacji i rozwijania w młodych ludziach potrzeby aktywnego uczestnictwa i podejmowania działań
wyprzedzających. Dostrzega się też konieczność, a zarazem i potrzebę, wprowadzenia
wychowania ekologicznego do polityki państwa, rozbudowywania sieci zajmujących się
tym instytucji oraz odbudowania wartości i pozycji społeczności lokalnych w procesach
wychowawczych.
6. Por. art. 1 Cele, United Nations guidelines for consumer protection, w: http://www.un.org/
esa/sustdev/publications/consumption_en.pdf (11.02.2015).
7. http://www3.weforum.org/docs/WEF_AnnualReport_2009-10.pdf (11.02.2015).
8. Komunikat Komisji dotyczący planu działania na rzecz zrównoważonej konsumpcji
i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej, COM(2008) 397 final.
Consumerism as the danger for children and youth.
Challenges for education
Konsumpcjonizm jako zagrożenie dzieci i młodzieży.
Wyzwania dla edukacji
Anna Krajewska
[email protected]
Abstracts
The turn of the 20th and 21st Century is characteristic of popularising
consumptive style of life, which, through the dispersion of pop culture
with varying degrees affects all the countries in the world, including those
with the lower level of economic development. Generally totalising culture of irresistible consumption influences a modern man and penetrates
all areas of his life.
The main target of this article is to present some of the threats and
results of common consumerism, orientated mainly on delivering pleasure, which effectively decomposes lives of children and youth in society
and family. Considerable anxiety for quality of individual’s life is raised
i.e. by cult of individualism, hedonistic and utilitarian human behaviour,
new styles of lives of instant type, fragmentation of identity or ubiquitous
entertainment leading to infantilization of thinking and behaviour as well
as addictions. All of this, seriously disturbs the integral growth of human
being. Therefore education meets new and difficult assignments. Their
goal is to support and help young human being in understanding and
overcome threats of modern reality.
Above all, the former role and importance of family and other educational institutions should be re-established. At the same time, the competences in the range of critical and reflective analysing of the surrounding
reality should be the young generation should be gave over to the young
generation. The counterweight to consumerism, which one of signs is
extreme individualism, should be promoting social and sympathetic attitudes and behaviours, as well as respect for human being, especially for
the one, who is weak or ill.
116 |
Anna Krajewska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dzieci i młodzieży…
Przełom XX i XXI wieku charakteryzuje upowszechnianie się konsumpcyjnego stylu życia, który poprzez rozprzestrzenianie się kultury
masowej w różnym stopniu dotyka wszystkie kraje świata, nie wykluczając krajów o niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Totalizująca kultura niepohamowanej konsumpcji z reguły wywiera negatywny wpływ na
współczesnego człowieka i przenika wszystkie obszary jego życia.
Celem artykułu jest przedstawienie niektórych zagrożeń i skutków
powszechnego konsumpcjonizmu, nastawionego głównie na dostarczanie przyjemności, skutecznie dekomponującego życie dzieci i młodzieży
w społeczeństwie i w rodzinne. Znaczny niepokój o jakość życia jednostki
budzi np.: kult indywidualizmu, hedonistyczne i utylitarystyczne postawy
człowieka, nowe style życia typu instant, fragmentaryzacja tożsamości,
wszechobecna rozrywka prowadząca do infantylizacji myślenia i zachowań, a także uzależnienia. Wszystko to poważnie zakłóca integralny rozwój człowieka. Przed edukacją wyłaniają się zatem nowe i trudne zadania. Ich celem jest wspieranie i niesienie pomocy młodemu człowiekowi
w zrozumieniu i przezwyciężaniu zagrożeń współczesnej rzeczywistości.
Przede wszystkim należy przywrócić rodzinie, jak i innym instytucjom
wychowawczym, dawną rolę i znaczenie w wychowywaniu. Jednocześnie
należy przekazywać młodemu pokoleniu kompetencje w zakresie krytycznego i refleksyjnego analizowania otaczającej go rzeczywistości. Przeciwwagą dla konsumizmu, którego jednym z przejawów jest skrajny indywidualizm, powinno być promowanie postaw i zachowań społecznych
i solidarnościowych, a także szacunku dla człowieka, szczególnie słabego
czy chorego.
Keywords:
consumerism, unstable consumerism, dangers, youth, children
konsumpcjonizm, konsumpcjonizm zrównoważony, zagrożenia, młodzież,
dzieci.
Konsumpcjonizm problemem ogólnoludzkim?
Jeszcze do niedawna zjawisko konsumpcjonizmu było charakterystyczne dla państw wysoko rozwiniętych; dzisiaj jest obecne również
w tych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, które w ostatnich latach
charakteryzuje duża dynamika rozwoju. Coraz częściej, w różnym stopniu, dotyka również kraje biedne, tzw. Trzeciego Świata.
| 117
Zjawisko to cechuje nie tylko tendencja do wymuszonego rozmaitymi
czynnikami osobowymi, kulturowymi czy cywilizacyjnymi, nadmiernego kumulowania, kupowania czy bezpośredniego korzystania z dóbr
uważanych za niezbędne, ale to też kreowanie określonych wizerunków,
proponowanie i kultywowanie nowych stylów życia i bycia. Oznacza to
również dążenie do zbiorowych i jednostkowych tożsamości za pomocą
i z użyciem owych dóbr.
Konsumpcja (której czasami przypisuje się nawet status quasi religii)
dla wielu stała się już sposobem na życie i niejednokrotnie stanowi cel, do
którego dąży się konsekwentnie i z uporem. Centra handlowe – traktowane niemal jak „współczesne świątynie”, synonimy dobrobytu i rozrywki,
skoncentrowanego nagromadzenia dużej ilości łatwo dostępnych usług
i dóbr materialnych – sprawiają, że człowiek epoki dostatku nie egzystuje
już, jak uprzednio, w otoczeniu innych ludzi i wespół z nimi. Zdecydowanie preferuje bliskość przedmiotów, a swoje codzienne funkcjonowanie
w coraz większym stopniu sprowadza i uzależnia od możliwości korzystania z dóbr, dostępu do informacji oraz manipulowania nimi (Baudrilland,
s. 7). Usprawiedliwieniem dla racjonalizacji własnej strategii życiowej
stała się łatwość nabywania, często na wyrost, i brak skrupułów w pozbywaniu się nabytego towaru jeszcze na długo przed jego całkowitym zużyciem czy utratą terminu ważności. W dodatku banki, instytucje oferujące
pożyczki oraz firmy handlowe, mając przed sobą realną wizję upłynnienia
nadmiaru zasobów, gotowe są udzielać kredytów na tzw. preferencyjnych
zasadach, które stają się dodatkową szansą i sposobem na wydanie (tym
razem) niezarobionych jeszcze pieniędzy (Bauman, s. 10). Upowszechnienie dóbr i uleganie pokusom korzystania z nich, kształtuje fundamenty
indywidualnej wolności, opartej na prawie do wyboru – tym razem nie
między dobrem a złem, ale między dobrym a złym (w indywidualnym
i subiektywnym przekonaniu) towarem lub usługą oferowaną przez rynek.
Towarzyszy temu zawsze oddziaływanie na ludzką wyobraźnię mediów
kreujących „każdego dnia” nową konsumencką rzeczywistość (Matuszko,
s. 228).
Kultura konsumpcji wywiera zatem totalizujący wpływ na współczesnego człowieka. Dzieje się to poprzez zdominowanie ludzkiego życia
przez logikę rynku, który jest wszechobecny w przestrzeni i w czasie,
który uzależnia, sam się powiela i jest wszechzasadny (Barber, s. 342–383).
Tak więc totalitarny charakter komercji można dostrzec w każdej dziedzinie życia. Wszystko jest już na sprzedaż: gospodarka, kultura, zdrowie,
uczucia, relacje społeczne i religia. Wiodącą orientacją wartościującą stało
118 |
się „mieć”; najsilniejszą potrzebą okazuje się zatem potrzeba posiadania,
stąd też i wartość osoby mierzy się ilością zgromadzonych przez nią dóbr
(Martynowicz, s. 94).
Nie jest zatem pomyłką, że człowiek XXI wieku, tzw. nowoczesny
człowiek (Mariański 1997, s. 14), mimo deklarowanej orientacji humanistycznej w rzeczywistości zdecydowanie skłania się ku orientacji materialistycznej, stawiając wartości doraźne ponad wartościami osobowymi.
Przejawem tego jest już nikogo niezawstydzająca, przenikająca wszystkie
obszary życia prywatnego i społecznego, mentalność konsumpcyjna. Produkcja, zysk, postęp naukowy, gospodarczy i techniczny, stały się wartościami najwyższymi, które kierują postępowaniem człowieka. Skutkiem
tego jest zauważalna atrofia moralna, brak zaufania jednostki do społeczeństwa, jak i społeczeństwa do jednostki, relatywizm moralny, religijny
i prawny, daleko posunięty permisywizm, a także anarchizacja życia
wspólnotowego (Mariański, s. 7). Dostrzega się też postępujący zanik
wartości uniwersalnych z jednoczesnym promowaniem wartości samorealizacyjnych i hedonistycznych, a w późniejszym etapie – usprawiedliwiania każdej spontaniczności, ekscytacji, nieskrępowania, poszukiwania
silnych doznań i nowych emocji; ważnym elementem staje się przeżywanie kolejnej „przygody” pozostawiającej zresztą nietrwały ślad nieznanych
dotąd i natychmiast zapominanych wrażeń.
Konsumpcjonizm i zagrożenia
O jakich zagrożeniach powodowanych niezrównoważonym konsumpcjonizmem, a mających wpływ na jakość życia młodego pokolenia, można
zatem mówić? Nie ma wątpliwości, że kult indywidualizmu bez aksjologicznej przeciwwagi, pogoń za sukcesem, sprawne zarządzanie własnym
życiem, sprawia, że jedynym punktem odniesienia i wartościowania
współczesnego człowieka staje się jego własne ja. Dążenie do bliżej niezdefiniowanego szczęścia, koncentrowanie się na swoich własnych potrzebach, maksymalizacja wrażeń zmysłowych, możliwość samorealizacji
– stają się dla niego najważniejsze (Straś-Romanowska 2006, s. 20). Relacje międzyludzkie również budowane są zgodnie z logiką indywidualnego
sukcesu; związki są improwizowane, bez nawiązywania głębszych relacji,
nie mają cech trwałości, są czasowe, powierzchowne i uprzedmiotowione.
W konsekwencji, jeśli dana relacja w ocenie przynajmniej jednej ze stron
„jest mało wydajna” to się ją zrywa i natychmiast, bez analizy przyczyn
i dopiero co minionych wydarzeń, podejmuje próby wejścia w kolejną.
| 119
Chodzi więc wyłącznie o realizowanie własnych interesów (Melosik, 2013,
s. 316). Indywidualizm współczesnego człowieka prowadzi do zamykania
się i do alienacji jednostki; skutkuje wynaturzeniem osobowości, zanikaniem poczucia wspólnoty, solidarności, troski i odpowiedzialności za
innych. Społeczeństwo staje się przypadkowym zbiorem jednostek, samotnych indywidualistów poczuwających się do odpowiedzialności wyłącznie
za siebie samych i za wycinek własnego życia, jakim jest dobrobyt materialny i status zawodowy. Po drugiej stronie są już tylko szczątkowe formy
działalności społecznej i wspólnotowej, również zagrożone niesłabnącym
pędem do indywidualizmu i samorealizacji. Zanikają wszelkie przejawy
solidarności międzyludzkiej, bezinteresowności i życzliwości, a wzrasta
rywalizacja o masę i dostęp do dóbr konsumpcyjnych (Furmanek, s. 21).
Zjawisko konsumpcji niezrównoważonej, spontanicznej, ograniczonej
jedynie możliwościami nabywczymi konsumenta, wiąże się nierozerwalnie z hedonistycznymi i utylitarnymi postawami człowieka. Zdobywanie
wyimaginowanych kolejnych poziomów szczęścia, nieustanna radość
i zabawa, stały się wręcz przymusem i urosły do rangi normy obyczajowej.
Pod taką presją młody człowiek czuje się zobowiązany do (czasem chyba
też udawanego) nieodczuwania wszelkiego dyskomfortu, eliminowania
przykrości i niestawiania pytań egzystencjalnych (Lelonek-Kuleta, s. 237).
O ile w przeszłości możliwość nieskrępowanego ulegania przyjemnościom rezerwowana była tylko na czas karnawału, o tyle życie społeczeństwa konsumpcyjnego stało się pasmem nieustającej rozrywki (Melosik,
2006, s. 14). Nieprzypadkowo zatem takie umieszczanie hedonistycznych
dążeń w centrum każdej ludzkiej aktywności określa się czasami mianem
karnawalizacji (Szlendak, s. 8). Rośnie więc liczba miejsc i przestrzeni
zabawy, powstają nowe kluby i ośrodki aktywności ludycznej, a młody
człowiek stara się jak najwięcej wolnego czasu przeznaczyć na korzystanie
z tych okazji. Ignorowane są autentyczne potrzeby, szczególnie młodzieży.
Nowa „kultura” karmi informacjami z massmediów, usilnie starających się
zapewnić swoim odbiorcom łatwą, przyjemną i beztroską rozrywkę z często sztucznie aranżowanymi i coraz bardziej spektakularnymi aferami,
przykuwającymi uwagę. Niewątpliwie stanowią one ciekawą odskocznię
od nudnego życia przeciętnego (również młodego) człowieka. Na takim
fundamencie buduje się społeczeństwo, które pozbawione alternatyw,
bez większych oporów ulega wpływom, niecodziennym postawom czy
wątpliwym wartościom, prześcigających się w ich oferowaniu firm reklamowych i marketingowych. Na wypracowanych w ten sposób wzorcach
konstruują kolejne, nowe wyimaginowane potrzeby tylko po to, by za
120 |
chwilę wykreować i sprzedać następne gotowe propozycje szukającym
ich konsumentom (Michałowska, s. 180). Jeśli cała sfera zabawy, będąca
obszarem zdobywania wiedzy na temat otaczającej rzeczywistości i określonych umiejętności psychospołecznych, znajduje się pod silnym wpływem ideologii konsumeryzmu i od niej w dużej mierze jest uzależniona,
to przypisywana jej funkcja socjalizująca sprowadza się do procesu internalizacji wzorów kultury konsumpcyjnej i organizowania wokół niej hierarchii wartości (Kowalik s. 110). Konsekwencją tego jest brak refleksyjności, brak zainteresowania sprawami obywatelskimi prowadzący wprost
do infantylizacji społeczeństwa.
Z kulturą konsumpcji nierozerwalnie wiąże się nowy styl życia typu
instant, który odnosi się do nawyku i konieczności życia w „natychmiastowości” i nieustannej zmianie (Melosik 2002, s. 14). Ma on ogromny
wpływ na tożsamość i styl życia młodego pokolenia, oczekującego natychmiastowości, które nie chce i nie umie czekać; zresztą dominującym przekazem ideologii konsumpcjonistycznej jest: „nie odkładaj życia na później” (Melosik 2004, s. 72). Ambitny młody człowiek, żyjący w ciągłym
ruchu, dąży do bycia najlepszym, jest perfekcjonistą, nie posiada przyjaciół, każdy bowiem jest traktowany jako rzeczywisty lub potencjalny
rywal, nie ma pasji, nie uprawia sportu. Nie przyznaje też sobie prawa do
błędu, a każdą porażkę boleśnie przeżywa. Ponadto uczy się, iż nie warto
przywiązywać się do czegokolwiek, a najważniejszą rzeczą jest otwartość
na doświadczenie, elastyczność, zdolność do adaptacji (Straś-Romanowska 2006, s. 19). W tym stylu zwraca się uwagę na promowanie postaw
ekstrawertywnych, powiązanych z tzw. kultem aktywności. Ich wyrazem
może być swobodne eksponowanie siebie, swoich myśli, zachowań, własnej intymności; wszystko zdaje się być na pokaz; brak zahamowań, z ciągłą gotowością dzielenia się przed kamerami nawet swoimi przygodami
seksualnymi. Ponadto, chcąc zaspokoić wiele pragmatycznych wymagań, stawianych przez otoczenie, należy koncentrować się na rozwijaniu
sprawności, podnoszących osobistą efektywność. O ile z jednej strony,
młody człowiek stara się sprostać niełatwym wymaganiom środowiska,
ceniącego ciągłą gotowość, sprawność i skuteczność, o tyle z drugiej
nakręcany jest przez własną chęć nabycia kolejnych dóbr materialnych
(Lelonek-Kuleta, s. 233). Świadomość „tymczasowości” i „prowizoryczność” rzeczywistości, którym towarzyszy aksjologiczna pustka, prowadzi
do nieuporządkowanej wizji życia, do labilności i progresywnego relatywizmu, który przekłada się na budowanie nietrwałych relacji międzyludzkich, a ciągły wysiłek umysłowy, przepracowanie i napięcie staje się
| 121
przyczyną depresji, a w skrajnych przypadkach, nawet prób samobójczych
(Greszta 2006, s. 11).
Osoby zajmujące się problemem tożsamości młodzieży w kulturze
współczesnej wskazują na erozję jej tradycyjnych postaw oraz tendencję
do fragmentaryzacji i rozproszenia tożsamości (Melosik 2013, s. 455).
Dynamicznie zmieniające się warunki życia i efemeryczność osiąganych
gratyfikacji nie ukierunkowują, a wręcz dezorientują człowieka w rozlicznych możliwościach realizowania się. Tożsamość staje się symbolicznym zbiorem przypadkowych elementów, naprędce tworzonym przez
jednostkę z materiałów znajdujących się w zasięgu. Konieczne są do tego
jakieś wzorce. Ich poszukiwanie wcale nie jest rzeczą żmudną, gdyż młody
człowiek bez problemu identyfikuje się z medialnymi idolami. Służą temu
powszechne praktyki konsumenckie. Wyjątkowo skutecznie wpływają one
na budowanie „własnej” tożsamości, szczególnie u nastolatków. Dokonują
tego najczęściej w oparciu o zmiany własnego wyglądu poprzez różnego
rodzaju zabiegi kosmetyczne oferowane przez specjalistów od paznokci,
włosów, brwi, makijażu, albo tzw. fragmentaryzację oraz cyborgizację
z wykorzystaniem chirurgii plastycznej czy przeszczepów (Czubaj, s. 87).
Tworzą więc „własną” tożsamość, co prawda w oparciu o indywidualne
wybory, ale ograniczone głównie do wyglądu i stylu konsumowania, proponowanego przez massmedia i związaną z nimi reklamę, a zatem w drodze zwykłego naśladownictwa (Muszyński, s. 110–111).
Zagrożeniem związanym z konsumpcjonizmem są też uzależnienia.
Poza znanymi od dawna nałogami związanymi z przyjmowaniem narkotyków, nadmiernych ilości alkoholu czy nikotyny, pojawiają się nowe. Ich
przyczyną nie są już używki, ale postęp cywilizacyjny. Mamy więc do czynienia z syndromem uzależnienia cywilizacyjnego (Mastalski, s. 595), któremu bez trudu może ulec młody człowiek. Przejawia się on m.in. nasileniem chorób psychosomatycznych, zaburzeniami w odżywianiu, lękami
i depresjami, a także zniewoleniem komunikacyjnym, nieustannym
poszukiwaniem mocnych wrażeń i sensu życia w subkulturach i sektach.
Coraz częstszym uzależnieniem wśród nastolatków staje się „posiadanie”;
panuje kult „gadżetów”, zwłaszcza elektronicznych, a ich umiejętne eksponowanie decyduje o atrakcyjności i pozycji młodego człowieka w grupie.
Ciągłe pragnienie zdobywania bardziej zaawansowanych technologicznie
modeli daje tylko krótkotrwałe poczucie szczęścia, powodowanego nie
naturą przedmiotu, ale faktem wejścia w jego posiadanie. Tak więc nie
sam przedmiot, ale wewnętrzne przekonanie, budowane na subiektywnych przesłankach sprawia, że młody człowiek czuje się kimś lepszym.
122 |
Sztucznie generowane impulsy zaspokajania potrzeb sprawiają, że stara się
je posiąść za wszelka cenę, po czym ponownie czuje pustkę, gdyż cel nie
został osiągnięty. Poszukuje zatem znowu czegoś innego. Nieprzerwana
pogoń za dobrami materialnymi sprawia, że nie dostrzega rzeczy istotnych. Stopniowo przestaje interesować się doskonaleniem własnej osobowości, podnoszeniem kwalifikacji, zdobywaniem wiedzy, byciem lepszym;
coraz mniej chce być i coraz bardziej chce mieć (Łobocz, s. 337–340). Prowadzi to do zamykania się na rzeczy ważne, do osamotnienia i izolacji.
Rozwój kultury konsumpcyjnej w nowoczesnych społeczeństwach
przyczynił się również do zmian społecznych i obyczajowych. Wyemancypowane dziecko zyskało status pełnoprawnego, a do tego wyjątkowo pożądliwego konsumenta (Wosińska, s. 38–39), który w dodatku nadzwyczaj
łatwo ulega presji reklamy. Przedmiotami pożądania są najnowsze serie
zabawek, markowych ubrań, a nawet linii kosmetycznych (Niedziółka I.,
2014). Szczęśliwe rodziny i uśmiechnięte dzieci ze spotów i bilbordów dla
młodocianego odbiorcy stają się jedynym wzorem do naśladowań. W ten
sposób, za sprawą sprawnie funkcjonującego marketingu, coraz młodsze
grupy wiekowe wprowadzane są w role dorosłych konsumentów; jednocześnie dba się przy tym, aby nie wyzbywały się swoich dziecinnych gustów.
Sekretem sukcesu pozyskiwania tej grupy konsumenckiej nie jest jednak bezpośrednie kierowanie się do najmłodszych, ale kreowanie „telewizyjnych wychowawców”, najlepiej sławnych aktorów, sportowców, a nawet
opłacanych rówieśników (Barber, s. 43). Wszechobecna i od dzieciństwa
wpajana ideologia konsumpcji, skutecznie przysłania wszystkie inne alternatywy, a świat bazujący wyłącznie na konsumowaniu, staje się dla młodego pokolenia światem normalnym i zobowiązującym (Melosik 2003,
s. 20) (Such, 2008).
Wyzwania dla edukacji
Sygnalizowanie powszechnie obserwowanych zagrożeń, powodowanych konsumpcyjnym stylem życia dowodzi, że integralny rozwój jednostki jest poważnie zakłócony, a młody człowiek jawi się jako osoba
słaba psychicznie i w swych zmaganiach ze zmaterializowanym światem
osamotniona. Przed pedagogiką, a szerzej przed edukacją, wyłaniają
się zatem pilne i niełatwe zadania. Ich celem jest wspieranie i niesienie
pomocy dzieciom i młodzieży w przezwyciężaniu napotykanych przez
nią trudności. W związku z tym można sformułować kilka postulatów
wychowawczych.
| 123
Przede wszystkim należy przywrócić rodzinie i wspierającym ją instytucjom, tj. szkole i Kościołowi, dawną rolę i znaczenie w wychowywaniu,
które jeszcze do niedawna z pozytywnym skutkiem przecież posiadały
(Banaszak A.M., 2014). Tymczasem, z krzywdą dla nowego pokolenia,
tracą one na zakresie i sile swojego oddziaływania głównie na rzecz środków masowego komunikowania i grupy rówieśniczej, która swoją drogą
również czerpie wzory postępowania z mediów, promujących zachowania agresywne, hedonistyczne i konsumpcyjne, stając się niebezpiecznym
wychowawcą (Kwieciński, s. 90).
Rozprzęgająco działa też nieustanne usprawiedliwianie niepowodzeń
i argumentowanie konieczności podejmowania kolejnych działań czynnikami ekonomicznymi i politycznymi, które zdominowały wartości
aksjologiczne i etyczne (Kwiatkowska, s. 21). Trafność decyzji wychowawczych zależy więc od świadomości dokonującego się postępu technologicznego i wywoływanych tym zmian społecznych, rzutujących na kulturę
i gospodarkę, bo to one wpływają na kształt życia współczesnego człowieka. A ponieważ w zasadzie nie mamy znaczącego na to wpływu, należy
koniecznie podjąć z młodzieżą dialog pozwalający jej wyemancypować się
z anomicznej rzeczywistości poprzez wyrabianie w sobie nawyku świadomego podejmowania wyborów i decyzji, kształtujących własne ja (Melosik, 2003).
Aksjologiczna dezorientacja odstręcza młodego człowieka od myślenia o trwałych wartościach. Skłania za to do szukania łatwiejszych sposobów urzeczywistnienia własnych pragnień W programach szkolnych
i działaniach wychowawczych powinno się zatem bardziej zwracać uwagę
na potrzebę kształtowania mądrego i refleksyjnego życia indywidualnego
i społecznego – świadomej i zrównoważonej konsumpcji. Trzeba zachęcać
młodych ludzi do podejmowania trudów rezygnacji z pozornych korzyści,
do wysiłku pracy nad sobą, stawiania ambitnych celów – chodzi o wychowanie i kształtowanie takich charakterów, które byłyby zdolne do dokonywania mądrych wyborów, dojrzałych decyzji oraz do odpowiedzialnego
korzystania z wolności (Łażewska 2015).
Rysuje się zatem potrzeba przekazywania młodemu pokoleniu kompetencji w zakresie krytycznego i refleksyjnego analizowania oferowanej
mu rzeczywistości oraz zachowywania dystansu do taniej przyjemności
(Melosik 2013, s. 456). Wobec postępującego konsumpcjonizmu, hedonistycznego stylu życia, fascynacji sukcesem, kultu skrajnego indywidualizmu, etycznego relatywizmu (Furmanek, s. 20), należy wyraźnie
i zdecydowanie promować zachowania prospołeczne, które powinny być
124 |
„produktem końcowym” zintegrowanej edukacji wszystkich instytucji
wychowawczych.
Postulatem uzupełniającym można by określić inicjatywy instytucji
wychowawczych, angażujące młodzież na rzecz ludzi potrzebujących.
Kształtowanie postaw solidarnościowych, bezinteresowności, szacunku
dla człowieka słabszego, cierpiącego czy starego (np. poprzez zainteresowanie wolontariatem), sięgające głębszych warstw humanizmu, wydaje się
nadzwyczaj pożądane (Braun, s. 177–195).
Wreszcie lżejsze aspekty codziennego życia: zabawie i rozrywce należy
przywrócić przypisane im zadanie poznawcze i uspołeczniające, prowadzące do budowania autentycznych relacji międzyludzkich. Propozycja ta
odnosi się do dzieci, ale jeszcze bardziej do młodych ludzi, którzy z reguły
już samodzielnie organizują sobie czas wolny, jednakże z braku pozytywnych wzorców i bardziej ambitnych pomysłów, uciekają przed nudą
zazwyczaj w intelektualną miernotę, a nierzadko i w destrukcyjne formy
ludyczne (Kowalik, s. 111).
Trzeba jednak pamiętać, że jakiekolwiek działania zapobiegawcze i/lub
naprawcze nie będą skuteczne bez współpracy ze strony wychowanków.
Stąd też potrzeba kształtowania spójnego interinstytucyjnego systemu
motywacyjnego, który umożliwiałby bezpieczne wchodzenie w interakcje
ze współczesną kulturą (Mastalski, s. 595).
Podsumowanie
Analiza literatury przedmiotu wykazała, że konsumpcyjny styl życia
niesie z sobą wiele zagrożeń, które utrudniają, a czasami wręcz uniemożliwiają integralny rozwój człowieka. Szkody powodowane nadmierną
konsumpcją, wymagają zaś czynności naprawczych, dlatego przed edukacją i wychowawcami pojawiają się nowe, naglące i trudne wyzwania.
Należy też stwierdzić, że wszystkie instytucje odpowiedzialne za nauczanie i wychowanie powinny zdecydowanie przeciwdziałać ideologii konsumpcyjnej. Oczekuje się, że będą rozwijały postawy odpowiedzialności,
rozumnego i krytycznego korzystania z wolności, a także dążyły do osłabiania negatywnego wpływu mediów, promując jednocześnie wychowanie
oparte na wartościach niematerialnych, które w życiu wyznaczają kierunek działania i nadają mu sens.
| 125
References
Banaszak, A.M. (2014). Model rodzin według nauki Kościoła Katolickiego gwarantem zapewnienia bezpieczeństwa społecznego. Journal
of Modern Science, 1/21/2014, Józefów: Wydawnictwo WSGE, pp
395–408, ISSN 1734-2031.
Barber M. R., (2008), Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje
dorosłych i połyka obywateli, Warszawskie Wydawnictwo Literackie
Muza, Warszawa.
Baudrilland J., (2006), Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury,
Wydawnictwo Sic Warszawa.
Bauman Z., (2007), Konsumenci w społeczeństwie konsumentów, Wyd. UŁ,
Łódź 2007.
Błasik (2009), Aksjologiczne aspekty procesu wychowania. Wybrane zagadnienia, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignacjanum, Kraków.
Braun K., (2014), Wychowanie na rzecz potrzebujących, w: A. Rynio,
K. Stępień, Wychowanie a cywilizacja uzależnień i agresji, KUL,
Lublin.
Cushman M., (1992). Dlaczego jest puste? w: nr 3 „Nowiny Psychologiczne”, s. 27–55.
Cybal-Michałowska A., (2006), W poszukiwaniu utraconej tożsamości jednostek w zglobalizowanym społeczeństwie sprzeczności, w:
D. Kubinowski (red.), Kultura współczesna a wychowanie człowieka,
UMCS, Lublin.
Czubaj M., (2007), Patrick Bateman spotyka Olę Kwaśniewską. Ciało
i kwestia tożsamości w kulturze popularnej, w: H. Mamzer (red.),
W poszukiwaniu tożsamości. Humanistyczne rozważania interdyscyplinarne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Furmanek Z., Konsumeryzm, Konsumpcjonizm, wyzwania dla edukacji,
http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight20f9148d-d55b-4df6-af09-9c9152b378aa/c/001_Furmanek_Waldemar.
pdf (14.03.2015).
Greszta E.,(2006) Depresja wieku dojrzewania: zachowania rodziców jako
czynnik ochrony lub czynnik ryzyka depresji u dorastających dzieci,
Academica Warszawa.
Kowalik A., (2011), Centra handlowe jako nowa przestrzeń zabawy młodzieży, w: R. Kantor, T. Paleczny, M. Banaszkiewicz, Wąż w raju.
Zabawa w społeczeństwie konsumpcyjnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków.
126 |
Kwiatkowska H., (2007), Tożsamość wychowawcy, w: M. Dudzikowa,
M. Czerepaniak–Walczak (red.), Wychowanie. Pojęcia–procesy–konteksty. Interdyscyplinarne ujecie, T.III, Gdańsk, s. 17–42.
Kwieciński Z., (2000), Tropy–ślady–próby. Studia i szkice z pedagogii
pogranicza, Edytor, Poznań-Olsztyn.
Łażewska D.,(2015), Derridiańska dekonstrukcja jako strategia odrzucania wartości prawdy w pedagogice, w: W. Furmanek, A. Długosz,
(red.), Wartości w pedagogice. Urzeczywistnianie wartości, Wydaw.
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 165–172.
Lelonek-Kuleta B., Lelonek-Kuleta B., (2014) Charakterystyka cywilizacji
uzależnień i nałogowej osobowości, w: A. Rynio, K. Stępień, Wychowanie a cywilizacja uzależnień i agresji, KUL, Lublin.
Łobocz M., (2014), «Mieć nad być» uzależnienie młodzieży od posiadania
aktualnym wyzwaniem dla nauczycieli (aspekt etyczno-pedagogiczny),
w: A. Rynio, K. Stępień, Wychowanie a cywilizacja uzależnień i agresji,
KUL, Lublin.
Mariański J., L. Smyczek, (2008), Wartości, postawy i więzi moralne
w zmieniającym się społeczeństwie, WAM, Kraków.
Martynowicz E., (2009), Psychologiczne koszty globalizacji, w: A. Błachnio
(red.), Globalizacja a jednostka, Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
Mastalski J., (2007), Samotność globalnego nastolatka, Wydawnictwo
Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków.
Matuszko T., (2001), Plastyczność ciała w epoce ponowoczesności,
w: J. Daszykowska, M. Rewera, Przemiany wartości i stylów życia
w ponowoczesności, Żak, Warszawa.
Melosik Z., (2002), Globalny nastolatek. (Re)konstrukcja tożsamości
w ponowoczesnym świecie, w: nr 2 „Horyzonty Wychowania”, s. 144.
Melosik Z., (2002), Kultura instant: paradoksy pop-tożsamości, w:
W. Burszta, A. de Tchórzewski, Edukacja w czasach popkultury,
Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
Melosik Z., (2003) Kultura popularna jako czynnik socjalizacji, w: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Melosik Z., (2006), Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków.
Melosik Z., (2013) Kultura popularna i tożsamość młodzieży. W niewoli
władzy i wolności, Impuls, Kraków.
| 127
Michałowska A. D., (2013), Neoliberalizm, i jego (nie) etyczne implikacje
edukacyjne, Wydawnictwo Naukowe UAK, Poznań.
Muszyński, (2009), Nowy wspaniały świat. Moda, konsumpcja i rozrywka
jako nowe style życia, Wydawnictwo Adam Marszalek, Toruń.
Niedziółka, I. (2014). Dziecko jako konsument. Journal of Modern
Science, 1/20/2014, Józefów: Wydawnictwo WSGE, pp 419–430, ISSN
1734-2031.
Such M., (2008). Styl życia i czas wolny singli we współczesnym społeczeństwie (w:) Czas ukoi nas? Jakość życia i czas wolny we współczesnym społeczeństwie, pod red. W. Muszyński, wyd. Adam Marszałek,
Toruń, ISBN: 978-83-7611-155-1, s. 188–203. Wosińska W., (2002), Dzieci – wymarzony odbiorca skomercjalizowanego
świata, w: nr 6 „Charaktery”, s. 38–39.
Ethical analysis of the documents concerning
climate protection
Etyczna analiza dokumentów dotyczących
ochrony klimatu
Małgorzata Kaniewska
„Zmiany klimatu to największe wyzwanie,
z którym przyszło się zmierzyć nam i przyszłym pokoleniom”
Ban Ki – moon, Sekretarz Generalny ONZ
Abstracts
The United Nation Framework Convention on Climate Change and
Kyoto Protocol are considered crucial from the perspective of climate
change analysis. Their main point was that climate change and its negative
consequences represent the common problem of all the people on Earth.
Ethical analysis of the documents reveal on the opportunities to connect
justice and responsibility with the legal and political concepts that in turn
effects in co-creation of mutually understood meanings. The Air Protection Order results from the idea of sustainable development that represents the fundamental base of documents. However international climate
agreements do not define this idea, barely comprising its constitutive elements like intra- and intergenerational justice, contemporary and future
generations responsibility and need for natural environment protection.
Za kluczowe dokumenty z punktu widzenia analizy zmian klimatu
należy uznać Ramową konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie
zmian klimatu oraz Protokół z Kioto. Podkreślono w nich, że zmiany
klimatyczne oraz ich negatywne skutki są wspólnym problemem ludzkości.
Etyczna analiza dokumentów wskazuje na możliwości powiązania norm
sprawiedliwości i odpowiedzialności z pojęciami o charakterze prawnym
i politycznym, co z kolei skutkuje współkonstytuowaniem własnych
sensów. Nakaz ochrony powietrza wynika z zawartej w aktach koncepcji
sustainable development, która stanowi najważniejszą zasadę dokumentów.
130 |
Małgorzata Kaniewska Etyczna analiza dokumentów dotyczących ochrony…
Międzynarodowe umowy klimatyczne nie precyzują jednak tej koncepcji,
ale jedynie zawierają jej elementy składowe, takie jak: wewnątrz i międzypokoleniowa sprawiedliwość, odpowiedzialność za obecne i przyszłe
pokolenia, potrzeba ochrony środowiska naturalnego.
Keywords:
climate change, climate protection, environmental protection, environmental
awareness, environmental ethics
zmiany klimatu, ochrona klimatu, ochrona środowiska, świadomość
ekologiczna, etyka środowiskowa
Wprowadzenie
Postępująca degradacja środowiska, ograniczoność biosfery i jej zasobów, wzrost liczby ludności, dysproporcje w dostępie do dóbr mają charakter globalny i są ze sobą wielopłaszczyznowo powiązane. F. S. Cohen
zakładał, że „prawo jest w większym stopniu domeną moralności niż
jakakolwiek inna część ludzkich obyczajów i ludzkiego zachowania” (Jankowski, 1968, s. 94). Odwoływanie się do moralności w ustawodawstwie
jest faktem niezaprzeczalnym. Prawo stanowione oraz etyka normatywna
przeplatają się wzajemnie w obszarze ochrony klimatu Ziemi. U źródła
dokumentów prawnych, traktujących o ochronie klimatu, znajduje się
refleksja odnosząca się do wartości przyrody oraz analizy kryzysu ekologicznego(Kaniewska M., Klimski M. 2014).
Punktem przełomowym w tworzeniu dokumentów w zakresie ochrony
środowiska naturalnego był fakt nadmiernej eksploatacji zasobów, postępująca degradacja i zanieczyszczenie biosfery. Zauważono, że w dobie
postępującej industrializacji naturalność środowiska jest wartością pożądaną. W literaturze przedmiotu wskazuje się na trzy motywy ujmowania
przyrody jako wartości:
– antropocentryczne (przyroda jest dobrem, ponieważ stanowi niezbędny element ludzkiej egzystencji, bez niej nie byłoby możliwe życie
człowieka; niszcząc przyrodę czynimy zło sobie oraz innym ludziom);
– biocentryczne (przyroda jest wartością samą w sobie, wszystkim
gatunkom na ziemi przyznana jest jednakowa, wrodzona wartość);
– teocentryczne (przyroda jest dobrem ze względu na fakt stworzenia jej
przez Boga, niszcząc przyrodę sprzeciwiamy się Bogu).
| 131
Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie
zmian klimatu
Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (ang. United Nations Framework Convention on climate change
– UNFCCC) została przedstawiona podczas Konferencji w Rio de Janeiro.
Dokument został podpisany 5 czerwca 1992 r. przez 154 państwa oraz
Wspólnotę Europejską. UNFCCC weszła w życie z dniem 21 marca
1994 r. (Karski, 2009, s. 44).
Konwencja została stworzona w oparciu o dane zawarte w pierwszym
raporcie (ang. Assessment Report – AR1) Międzyrządowego Zespołu ds.
Zmian Klimatu (ang. The Intergovernmental Panel on Climate Change
– IPCC), opublikowanym w 1990 r. IPCC jest międzynarodową organizacją naukową, założoną w 1988 r. z inicjatywy Światowej Organizacji
Meteorologicznej i Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych. Celem prac zespołu jest ocena wyników badań, dotyczących zmian
klimatycznych, a także określenie konsekwencji środowiskowych, społeczno-ekonomicznych, jakie mogą z tych zmian wynikać. Prace nad AR1
trwały dwa lata. W jego tworzenie zaangażowanych było 170 naukowców
z całego świata, ponad 200 naukowców dokonało recenzji dokumentu.
Raport zawiera opis powiązań między wzrostem ilości gazów cieplarnianych a zmianami w atmosferze, scenariusze przyszłych emisji, symulacje
zmian klimatycznych na określonych obszarach. Konkluzją pracy IPCC
była teza o wzroście antropogenicznej emisji gazów cieplarnianych, potęgującej zmiany klimatyczne na Ziemi.
Strony podpisujące konwencję uznały, że zmiany klimatu oraz ich
negatywne skutki są wspólnym problemem ludzkości. Człowiek poprzez
swoją działalność przyczynił się do znacznego zwiększenia ilości gazów
cieplarnianych w atmosferze. Efektem tego jest intensyfikacja naturalnego
efektu cieplarnianego, co z kolei doprowadzi do wzrostu średniej temperatury Ziemi i atmosfery oraz może mieć negatywny wpływ na naturalne ekosystemy i całą ludzkość. Sygnatariusze uznali globalny charakter
zmian klimatu, zaznaczając, że przeciwdziałać temu procesowi można
jedynie przy „maksymalnie rozwiniętej współpracy wszystkich państw
i ich udziale w efektywnym i odpowiednim międzynarodowym przeciwdziałaniu, zgodnie z ich wspólnymi, lecz zróżnicowanymi możliwościami
i ich warunkami społecznymi i ekonomicznymi” (Ramowa konwencja
Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu). Strony podpisujące
konwencję brały pod uwagę niepewność analiz, dotyczących przyszłości klimatu. Wątpliwości dotyczyły takich kwestii, jak: czas zachodzenia,
132 |
zasięg geograficzny oraz wielkość prognozowanych zmian klimatycznych.
UNFCCC powołuje się na postanowienia zawarte w Deklaracji Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie środowiska człowieka, Konwencji
Wiedeńskiej, Protokole Montrealskim.
W dokumencie dokonano podziału państw pod względem rozwoju
społeczno-gospodarczego. W załączniku I (tzw. Annex I) do UNFCCC
znajduje się 15 krajów Unii Europejskiej (tyle w tym czasie członków
liczyła UE) oraz 14 krajów będących w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej (do tej grupy należy Polska). Załącznik II (tzw. Annex
II) stanowią państwa najbardziej rozwinięte i 15 krajów UE. W pozostałej grupie znajdują się państwa spoza załącznika I i załącznika II, czyli
zarówno słabo rozwinięte, jak i prężnie się rozwijające (Chiny, Indie).
Podział na kraje z załącznika I i II przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Podział krajów pod względem rozwoju
społeczno-gospodarczego (stan na 1992 r.)
Załącznik I
Załącznik II
Australia
Australia
Austria
Austria
Belgia
Belgia
Białoruś *
Dania
Bułgaria *
Finlandia
Czechosłowacja *
Francja
Dania
Grecja
Estonia *
Hiszpania
Federacja Rosyjska *
Holandia
Finlandia
Irlandia
Francja
Islandia
Grecja
Japonia
Hiszpania
Kanada
Holandia
Luksemburg
Irlandia
Niemcy
Islandia
Norwegia
Japonia
Nowa Zelandia
Załącznik I
| 133
Załącznik II
Kanada
Portugalia
Litwa *
Stany Zjednoczone Ameryki
Luksemburg
Szwajcaria
Łotwa *
Szwecja
Niemcy
Turcja
Norwegia
Włochy
Nowa Zelandia
Wspólnota Europejska
Polska *
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii
Portugalia
Rumunia *
Szwajcaria
Szwecja
Turcja
Ukraina
Węgry *
Włochy
Wspólnota Europejska
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii
Źródło: Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu,
Dz. U. z 1996 r. Nr 53, poz. 238.
Największy udział we wcześniejszych i obecnych emisjach strony konwencji przypisują państwom wysoko rozwiniętym (załącznik II). Uważają
także, że emisja gazów krajów rozwijających się będzie nadal rosła (załącznik I, kraje oznaczone *), ze względu na potrzeby gospodarcze i społeczne
rozwoju tych państw.
Celem konwencji zgodnie z jej art. 2 jest doprowadzenie do „stabilizacji koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze na poziomie, który
zapobiegałby niebezpiecznej antropogenicznej ingerencji w system klimatyczny” (Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian
134 |
klimatu, art. 2). Osiągnięcie takiego założenia powinno odbyć się w czasie, który wystarczyłby do naturalnej adaptacji ekosystemów do zmian
klimatu. W przeciwnym przypadku grozi to zagrożeniem produkcji żywności oraz zachwianiem zrównoważonego rozwoju ekonomicznego. Kraje
wysokorozwinięte oraz kraje z gospodarką przejściową zobowiązane są do
stabilizacji gazów cieplarnianych na poziomie z roku 1990 do roku 2000.
Kraje z gospodarką w okresie przejściowym mogły wybrać rok bazowy,
dla Polski jest to rok 1988.
W związku z przedstawionym wyżej podziałem art. 2 może być różnie interpretowany w zależności od intencji krajów na niego się powołujących. Państwa najbardziej zagrożone skutkami zmian klimatycznych,
uważają go za instrument, na podstawie którego mogą wymagać ograniczenia dziedzin działalności gospodarczej do takich, które nie spowodują
wzrostu ilości gazów cieplarnianych w atmosferze. Powołując się dodatkowo na zasady zawarte w art. 3 i przyjmując interpretację państw zagrożonych zmianami klimatu, można uznać obowiązek krajów rozwiniętych
do redukcji emitowanych gazów cieplarnianych. Takie objaśnienie budzi
spory, głównie wśród wysokorozwiniętych państw, i jest zadaniem trudnym do realizacji. Nieścisłości wynikają ze zwrotu „niebezpieczna antropogeniczna ingerencja w system klimatyczny”. W jaki sposób określić, że
dana ingerencja jest, bądź nie jest, niebezpieczna? Niezwykle istotne jest
doprecyzowanie tego sformułowania, aby dowolność jego interpretacji nie
była możliwa. Ponadto artykuł nie mówi o ograniczeniu antropogenicznej
emisji gazów cieplarnianych, ale wyłącznie o jej stabilizacji, tak aby nie
została ograniczona produkcja żywności i został zachowany zrównoważony rozwój ekonomiczny. Artykuł ten stanowi deklarację współpracy.
Nie są w nim zawarte metody, dzięki którym cel zostałby osiągnięty.
W konwencji zasady dotyczące postępowania tak zostały sformułowane, aby możliwe było osiągnięcie celu przedstawionego w dokumencie.
Należą do nich:
– zasada sprawiedliwości (art. 3.1),
– zasada wspólnej, lecz zróżnicowanej odpowiedzialności (art. 3.1);
– zasada przewodnictwa państw najbardziej rozwiniętych (art. 3.1);
– zasada uwzględniania potrzeb państw rozwijających się (art. 3.2);
– zasada przezorności (art. 3.3);
– zasada promowania zrównoważonego rozwoju (art. 3.4);
– zasada współdziałania (art. 3.5);
– zasada promowania wspierającego i otwartego międzynarodowego
systemu ekonomicznego (art. 3.5).
| 135
Zasady przedstawione w art. 3, podczas składania dokumentu do podpisu, budziły kontrowersje. Polemikę wywołał ich status prawny. Aleksander Gubrynowicz w „Ochronie środowiska w świetle prawa międzynarodowego”, uważa artykuł za niejasny. Wynika to z faktu, że w jednostce
redakcyjnej zostało użyte sformułowanie „w działaniach zmierzających
do osiągnięcia celu konwencji i wprowadzenia w życie jej postanowień
Strony będą się kierowały, między innymi, następującymi zasadami”.
Artykuł nie jest zamkniętym katalogiem zasad, gdyż występuje określenie
„między innymi”. Można wnioskować, że państwa ratyfikujące UNFCCC,
będą mogły kierować się również innymi zasadami nie uwzględnionymi
w art. 3.
Państwa ratyfikujące konwencję zobowiązały się m.in. do:
– przygotowywania, aktualizowania, upowszechniania krajowych raportów dotyczących antropogenicznych emisji gazów cieplarnianych,
także tych, które nie zostały uwzględnione w Protokole Montrealskim;
– tworzenia programów, łagodzących zmiany klimatyczne;
– współpracowania w zakresie transferu technologii, wymiany doświadczeń oraz procesów, które umożliwią kontrolowanie, redukowanie,
zapobieganie antropogenicznym emisjom gazów cieplarnianych;
– popierania zrównoważonego zarządzania i współpracy w zakresie
pochłaniania gazów cieplarnianych;
– wdrażania programów edukacyjnych, dotyczących zmian klimatu i ich
skutków;
– szkolenia personelu naukowego, technicznego, zarządzającego;
– przygotowywania adaptacji do skutków zmian klimatu.
Za najwyższy organ UNFCCC została uznana Konferencja Stron (ang.
The Conference of the Parties to the United Nations Framework Convention
on Climate Change – COP). Jej zadaniem jest dokonywanie regularnych
przeglądów stopnia realizacji konwencji przez poszczególne państwa.
Konferencja Stron będzie popierała i ułatwiała „wymianę informacji na
temat działań podjętych przez Strony w sprawie zmian klimatu i ich skutków, biorąc pod uwagę niejednakowe okoliczności, stopnie odpowiedzialności i możliwości Stron oraz ich odpowiednie zobowiązania wynikające
z niniejszej konwencji” (Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych
w sprawie zmian klimatu, art. 7).
Rolą COP jest również koordynacja środków podjętych przez Strony
w celu zapobiegania zmianom klimatu i ich skutkom. W UNFCCC zostały
ustanowione pomocnicze organy, umożliwiające realizację konwencji: Pomocniczy organ do spraw doradztwa naukowego i technicznego,
136 |
Pomocniczy organ do spraw wdrażania. Ich zadaniem jest m.in. ocena
stanu wiedzy naukowej, dotyczącej zmian klimatycznych i ich skutków,
zapewnienie doradztwa w sprawach programów naukowych, mechanizmów wdrożeń, wspieranie współpracy międzynarodowej w prowadzonych badaniach. W UNFCCC znajdują się wytyczne, dotyczące sposobu
rozstrzygania sporów, przyjmowania i poprawiania załączników do konwencji, ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia do konwencji.
Konwencja klimatyczna ma charakter ramowy, nie znajdują się
w niej postanowienia, które nakładałyby konkretne zobowiązania
redukcyjne, został wyłącznie określony poziom stabilizacji emisji gazów
cieplarnianych.
Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu jest pierwszym dokumentem, dotyczącym ochrony klimatu, w którym nacisk położono na powiązanie nadmiernej emisji gazów cieplarnianych z pojęciem zrównoważonego rozwoju. W UNFCCC występują
elementy składowe koncepcji zrównoważonego rozwoju: sprawiedliwość
międzypokoleniowa, sprawiedliwość wewnątrzpokoleniowa, wspólna,
lecz zróżnicowana odpowiedzialność, współpraca międzynarodowa, partycypacja społeczna. Już cel umowy odnosi się do zrównoważonego rozwoju ekonomicznego. Ustabilizowanie koncentracji gazów cieplarnianych
powinno zostać osiągnięte przy jego zachowaniu. Działania muszą zostać
podjęte w takim czasie i z użyciem takich metod, które wystarczą do naturalnej adaptacji ekosystemów do zmian klimatu.
Najszersze odniesienie do zrównoważonego rozwoju występuje
w art. 3 UNFCCC. Mowa jest w nim o prawie do zrównoważonego rozwoju oraz jego promocji. „Występuje więc tutaj uprawnienie i powinność, nie będąca jednakże obowiązkiem. Sposób realizacji zależy zatem
całkowicie od danej strony. Zadanie to określono w kontekście dostosowania polityki i środków służących ochronie klimatu do specyficznych
warunków krajowych, w tym ekonomicznych oraz ich integracji z narodowymi programami rozwoju” (Bukowski, 2009, s. 105). W konwencji,
zrównoważony rozwój ujmowany jest zazwyczaj w ściśle gospodarczym
kontekście. Zbigniew Bukowski w „Zrównoważonym rozwoju w systemie
prawa” zauważa, że skupianie się głównie na takim podejściu powoduje
jego osłabienie. W preambule dokumentu została wskazana konieczność
„uwzględnienia uzasadnionych, priorytetów państw rozwijających się
(...). Biorąc pod uwagę lokalizację tej regulacji, jest ona odbiciem bardziej problemów negocjacyjnych, niż wpływa na bezpośrednią realizację
tej umowy. Koncepcja zrównoważonego rozwoju nie stawia dylematów
| 137
w sposób: czy jej wprowadzenie w życie czy likwidacja ubóstwa. To drugie
ma być realizowane z uwzględnieniem pełnych wymogów tej koncepcji – a
więc i społecznych, i gospodarczych, i środowiskowych” (Bukowski, 106).
UNFCCC od początku miała wielu przeciwników, wystąpiły próby
blokowania procesu negocjacyjnego. Spór koncentrował się wokół zapisu
dotyczącego głównego celu konwencji, czy ma nim być wyłącznie stabilizacja, czy też ograniczenie i redukcja emisji. Do oponentów konwencji
klimatycznej należeli przedstawiciele Organizacji Krajów Eksportujących
Ropę Naftową (ang. Organization of the Petroleum Explorting Countries
– OPEC). Obawy ich wiązały się ze zmniejszeniem eksportu ropy naftowej, który będzie konsekwencją redukcji emisji gazów cieplarnianych.
Grupę przeciwników stanowiły państwa powiązane z lobby przemysłowym, transportowym lub energetycznym, takie jak: Stany Zjednoczone,
Australia, Chiny, Rosja, Japonia. „Przyczyny te legły u podstaw ustawicznego blokowania procesu negocjacyjnego przez delegacje tych krajów.
Przeciwko negocjowaniu ostrzejszych zobowiązań używano także argumentów ekonomicznych, sugerując, że koszty, jakie pociągnie za sobą
redukcja emisji, będą wysokie (szacowano spadek dochodu narodowego
o 1%), ponadto zostanie zahamowany proces rozwoju gospodarczego
(zwłaszcza w krajach rozwijających się i w krajach Europy Środkowej).
Używano także argumentów politycznych, sugerując, że konwencja klimatyczna spowoduje wzrost ubóstwa w krajach rozwijających się” (Olecka,
2004, s. 9). Postanowienia konwencji klimatycznej budziły liczne kontrowersje, również ze względu na „aspekt ideologiczny, dotyczący pomocy
bogatej Północy dla biednego Południa” (Gubrynowicz, 2005, s. 39). Trudności wynikały z uwzględnienia wspólnego stanowiska zarówno w grupie
OPEC, jak i państw leżących na wyspach Oceanii. Pomimo sprzeczności
interesów licznych krajów, trzeba zaznaczyć, że UNFCCC jest pierwszym
prawnym dokumentem o randze międzynarodowej, w którym kwestia
ochrony klimatu została przedstawiona w sposób kompleksowy i globalny.
Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów
Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu
Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu weszła w życie w 1994 roku. Rok później, w dniach 23–27 czerwca,
w Nowym Jorku, odbyła się specjalna sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ
„Rio + 5”. Jej celem było omówienie postępów realizacji oraz niepowodzeń w zakresie wdrażania dokumentów, przyjętych pięć lat wcześniej na
138 |
Konferencji w Rio de Janeiro. Raport przedstawiony podczas sesji zawierał wiele krytycznych uwag, dotyczących niewypełniania zobowiązań
zarówno na szczeblu globalnym, jak i krajowym. Podczas posiedzenia
zauważono, że intensywniejszych działań wymagają problemy związane
z ocieplaniem się klimatu, wylesianiem, zmniejszaniem się różnorodności
biologicznej, konsumpcjonizmem, głodem oraz nędzą. Propozycją Komisji Europejskiej na rzecz ochrony klimatu było ograniczenie do 2010 roku
emisji gazów cieplarnianych o 15% (rokiem bazowym miał być 1990).
Inicjatywa ta została odrzucona przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Wielokrotne blokowania wniosków przez to państwo doprowadziły do braku jakiegokolwiek wiążącego porozumienia. Wszystkie kraje
zadeklarowały wyłącznie chęć kontynuowania działań, zawartych w dokumentach z Rio de Janeiro (Bukowski, 2009 s. 91–93).
W tym samym roku w Berlinie odbyła się pierwsza Konferencja Stron
Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu
(COP – 1). Zauważono, że dotychczasowe ustalenia nie są wystarczające
i podjęto przygotowania do stworzenia nowego dokumentu prawnego.
W konwencji znajdują się wyłącznie przepisy traktujące o stabilizacji
gazów cieplarnianych, nie ma mowy ani o ich ograniczeniu, ani redukcji.
UNFCCC formułowana była w oparciu o przypuszczenia, istniały wątpliwości czy zmiany klimatyczne stanowią realne zagrożenie. Trudności
wynikały z doprecyzowania skali zagrożeń oraz następstw działalności
człowieka. Zdaniem L. Karskiego rezultatem tego była „powściągliwość
prawodawcy międzynarodowego w nakładaniu obowiązków i znacząca
generalność postanowień omawianej umowy międzynarodowej” (Karski,
2009, s. 45).
Przełom nastąpił dwa lata później w Japonii podczas COP – 3. Na
decyzje podjęte podczas Konferencji Stron duży wpływ miał opublikowany w 1996 roku drugi raport IPCC. Sesja poświęcona zmianom klimatycznym odbyła się w dniach 1 – 10 grudnia 1997 r. Jej efektem było
sporządzenie 11 grudnia 1997 r. Protokołu z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. Jest to dokument,
którego celem nie jest wyłącznie stabilizacja emisji gazów cieplarnianych
(tak jak ma to miejsce w przypadku UNFCCC), ale również ich ograniczenie i redukcja. Zgodnie z załącznikiem A do dokumentu należy do nich
sześć głównych GHGs, takich jak: ditlenek węgla, metan, podtlenek azotu,
fluorowęglowodory, perfluorowęglowodory oraz sześciofluorek siarki.
Główne zamierzenie, jakim jest redukcja zagregowanej antropogenicznej emisji ww. gazów, dotyczy wyłącznie krajów rozwiniętych i będących
| 139
w procesie transformacji do gospodarki rynkowej. „Mechanizm taki
z różnych względów podlegał krytyce. Z jednej strony (…) pewne zobowiązania powinny zostać nałożone na kraje rozwijające się, w szczególności Chiny (…) Z drugiej strony zarzuca się niesprawiedliwość przyjętych ustaleń w kontekście bardzo różnej emisji gazów cieplarnianych na
1. mieszkańca” (Bukowski, 2007, s. 9). Wyłączenie krajów rozwijających
się z ograniczeń emisyjnych stanowiło główny powód sprzeciwu Stanów
Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Sygnatariusze niniejszego dokumentu zostali zobowiązani do poprawy
wypełniania zapewnień zawartych w Protokole do roku 2005. Państwa,
które przyjęły Protokół z Kioto, muszą ograniczyć emisje gazów cieplarnianych średnio o 5,2% do roku 2008/12. Nie wszystkie kraje muszą obniżać emisje, wyjątek stanowią: Norwegia (może zwiększyć emisje o 1%),
Australia (może zwiększyć emisje o 8%) i Islandia (może zwiększyć emisje
o 10%). Polska powinna ograniczyć swoje emisje o 6% (tab.2). Pomimo że
obowiązki redukcyjne nie zostały nałożone na państwa rozwijające, Peter
Singer twierdzi, że: „jest jednak jasne dla wszystkich, że mają one przyłączyć się do wiążącego porozumienia, kiedy tylko państwa uprzemysłowione zaczną realizować swoje cele” (Singer, 2006, s. 65). Aby potwierdzić
swoją tezę odwołuje się do procesu ratyfikacji Protokołu Montrealskiego,
do którego w późniejszym czasie przyłączyły się państwa rozwijające się.
Tabela 2. Zobowiązania do ograniczenia lub redukcji emisji
przez poszczególne państwa
Kraj
Cel 1990-2008/12
Wspólnota Europejska, Bułgaria, Czechy, Estonia, Łotwa,
Liechtenstein, Litwa, Monako, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria
-8,00%
-7,00%
Japonia, Kanada, Polska, Węgry,
-6,00%
Chorwacja
-5,00%
Federacja Rosyjska, Nowa Zelandia, Ukraina
0
Norwegia
1,00%
Australia
8,00%
Islandia
10,00%
Źródło: Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych
w sprawie zmian klimatu. Dz. U. z 2005 r. Nr 203, poz. 1684.
140 |
Spory dotyczące zobowiązań redukcyjnych, ustalenie czy należy
zastosować system redukcji emisji netto w krajach uprzemysłowionych,
czy raczej ograniczenie zużycia węgla w krajach rozwijających, sprawiły,
że traktat wszedł w życie dopiero 16 lutego 2005 roku, trzy miesiące po
tym, jak ratyfikowała go Rosja. Zgodnie z art. 25 Protokół miał zacząć
obowiązywać, pod warunkiem, że zostanie zaakceptowany przez 55 Stron
Konwencji Klimatycznej, których emisje stanowią 55% całkowitej emisji
dwutlenku węgla, powodowanej w 1990 r. Szybko uzyskano ratyfikację
55 państw, jednak problemem było uzyskanie 55% emisji. Stany Zjednoczone podzielały zaniepokojenie zmianami klimatu, jednak administracja ówczesnego prezydenta Billa Clintona była „zawieszona” pomiędzy
Kongresem a Senatem. Następstwem takich działań był brak ratyfikacji
dokumentu przez USA.
W celu umożliwienia realizacji postanowień Protokołu z Kioto, wprowadzono następujące mechanizmy uelastyczniające gospodarkę rynkową:
− handel uprawnieniami do emisji (ang. Emission Trading – ET), Strona
Konwencji może dokonać transferu nadwyżki uprawnień do emisji na
rzecz innego państwa (art. 17);
− mechanizm wspólnych wdrożeń (ang. Joint Implementation – JI),
Strona Konwencji może przekazać lub nabyć jednostki redukcji emisji
od innej Strony, które powstały na skutek realizacji projektów ograniczających antropogeniczną emisję gazów cieplarnianych (art.6);
− mechanizm czystego rozwoju (ang. Clean Development Mechanism
– CDM), Strony Konwencji zobowiązane do redukcji emisji mogą
realizować wspólne projekty wraz z państwami nie posiadającymi
obowiązków redukcyjnych, a powstałe w ten sposób redukcje emisji
mogą zostać przez nie wykorzystane (art. 12).
Handel uprawnieniami do emisji dotyczy wyłącznie państw wymienionych w Aneksie 1. Z kolei JI i CDM są związane z realizacją specjalnych projektów. Celem działań jest redukcja emisji netto w danym kraju,
którą finansowo wspiera państwo uprzemysłowione. Takie mechanizmy
umożliwiają zaliczenie części redukcji emisji na rzecz kraju uprzemysłowionego. CDM dotyczy wyłącznie państw rozwijających się i wdrażanych
tam projektów (Born, 2011, s. 29).
Należy podkreślić, że w Protokole z Kioto, tak jak i w UNFCCC, pojawia się pojęcie zrównoważonego rozwoju. „Występuje ono jako główny
cel realizacyjny tej umowy – wszystkie środki realizacyjne określone
w art. 2 mają wspierać zrównoważony rozwój, przy czym większość z tych
środków odnosi się do rozmaitych sektorów gospodarczych (energetyka,
| 141
leśnictwo, rolnictwo, transport, gospodarka odpadami, lotnictwo, żegluga
morska)” (Bukowski, 2009, s. 85).
Ochrona systemu klimatycznego ma być tworzona w oparciu o realizację zasady zrównoważonego rozwoju, a także wewnątrz i międzypokoleniowej sprawiedliwości, prewencji, przezorności oraz wspólnej, lecz
zróżnicowanej odpowiedzialności.
Realizacja normy sprawiedliwości
Analiza dokumentów prawnych, odnoszących się do ochrony klimatu,
wskazuje na antropocentryczny charakter relacji człowiek – przyroda.
Potwierdzeniem tej tezy jest fakt powoływania się na koncepcję sustainable development, która skupia się na zaspokojeniu potrzeb obecnych oraz
przyszłych pokoleń. Antropocentryzm współczesnych aktów prawnych,
dotyczących ochrony przyrody, skłania do traktowania kryzysu klimatycznego właśnie w tym kontekście.
Człowiek uznany za główny punkt odniesienia w świecie stanowi
kluczową część dokumentów. Postulat ochrony klimatu warunkowany
jest dobrem człowieka, gdyż to właśnie jemu przypisana jest naczelna
wartość wewnętrzna. „Tylko człowiek posiada takie właściwości (rozumność, wolność, odpowiedzialność), które warunkują jego wyróżniony
status moralny. Odpowiedzialność człowieka za środowisko, jest ugruntowana właśnie na tym wyróżnionym statusie ontycznym i moralnym”
(Wróblewski, 2002, s. 75–76). Konsekwencją takiego ujęcia jest uznanie
interesów człowieka za priorytetowe. Tak też się dzieje w międzynarodowym systemie legislacyjnym, dotyczącym ochrony klimatu, gdzie dobro
i pomyślność człowieka zajmują główne miejsce. Formułowanie aktów
prawnych było podyktowane troską o gatunek ludzki. Zauważono, że
postępująca industrializacja może doprowadzić do niekorzystnych zmian
w ekosystemach, oddziałujących na ludzkie zdrowie i życie. Przyroda
w aktach normatywnych została potraktowana w sposób instrumentalny,
dostrzeżono w niej wartości ekonomiczno-użytkowe i estetyczne. „Zainteresowanie środowiskiem i świadomość budowania pomostów między
tym, co ludzkie i tym, co przyrodnicze są tu zdeterminowane przez gwałtownie pogarszający się stan warunków ekologicznych życia ludzkiego
i związane z tym zagrożenia dla samego człowieka” (Tyburski, 1999,
s. 102).
U podstaw tworzenia homocentrycznego prawa ochrony klimatu
leży przyjęcie określonego systemu norm. Wyrażenia takie jak „norma
142 |
prawna” czy „norma moralna” mają charakter skrótowy. Zygmunt Ziembiński w „Etycznych problemach prawoznawstwa” podkreśla, że norma
jest wypowiedzią nakazującą określony sposób postępowania, tak więc
nie jest sama przez się ani normą moralną, ani normą prawną. Słowo
„norma” oznacza „zespół reguł o charakterze powinnościowym, prawnie
ustalony i zwyczajowo przyjęty, stanowiący podstawę zachowań jednostek oraz całego społeczeństwa. Wyraża określony sposób postępowania
uznawanego za pozytywny lub pożądany ze względu na przyjęte wartości”(Encyklopedia Katolicka, 2009, s. 1395). Przez normę prawną rozumiemy regułę zachowania (postępowania), która jest skonstruowana na
podstawie elementów zawartych w przepisach prawnych. Normę prawną
cechuje generalność oraz abstrakcyjność. Adresatem normy prawnej jest
się nie ze względu na cechy indywidualne, ale rodzajowe. Tym samym
jest ona wzorcem zachowania, który można wielokrotnie powielać do
określonych przypadków, które podlegają danej normie. Wśród licznych
koncepcji, dotyczących budowy normy prawnej, najpopularniejsza mówi
o jej trójczłonowości. Do części składowych normy zaliczana jest hipoteza, dyspozycja oraz sankcja. Druga koncepcja, uznawana obecnie za
najbardziej przekonującą, mówi o normach sprzężonych. Pełna norma
prawna składa się z normy sankcjonowanej i normy sankcjonującej.
Norma sankcjonowana przedstawia adresata oraz sposób, w jaki powinien
się zachować w określonych okolicznościach (hipoteza). Treść zachowania
ujęta jest w formie zakazu, nakazu lub dozwolenia (dyspozycja). Norma
sankcjonująca w hipotezie zawiera fakt naruszenia normy sankcjonowanej, a w dyspozycji określone są skutki jej naruszenia. Natomiast w moralności, norma to najistotniejszy przejaw normatywności, który rozstrzyga
o określonym rozumieniu moralności oraz etyki. Należy odróżnić normę
moralności od normy moralnej, które są jej realizacjami. Normy moralne
nakazują bądź zakazują określonego sposobu postępowania ze względu na
zgodność lub niezgodność z normą moralności (Encyklopedia Katolicka,
s. 1396).
Zygmunt Ziembiński zauważa, że kryteria uznawania normy za
normę prawną są bardziej sformalizowane oraz zinstytucjonalizowane
niż w przypadku uznawania normy za normę moralną. Autor twierdzi, że
w pewnych przypadkach jakaś konkretna norma jest uznawana zarówno
za normę moralną i prawną, a także obyczajową. Dzieje się tak ze względu
na sposób ustanowienia bądź sankcjonowania danej normy, związek z ocenami uważanymi za moralne oraz fakt istnienia nawyku przestrzegania tej
normy w danej społeczności. Ważne jest również przy orzekaniu o normie
| 143
prawnej zaznaczenie, do jakiego systemu prawnego się odnosi. Podobnie
dzieje się w przypadku normy moralnej. „Orzekając, iż jakaś norma jest
normą moralną, należałoby dodawać ze względu na odniesienie do czyjejś
(lub nieosobowo: jakiejś oceny) uznawanej za ocenę moralną” (Ziembiński, 1972, s. 48). Autor podkreśla, że nie można wydzielić zakresu spraw
normowanych zarówno przez normy moralne, jak i prawne. Zwraca
również szczególną uwagę na różny sposób uzasadniania norm prawnych
i norm moralnych. Uzasadnianie norm prawnych jest uzasadnianiem
tetycznym, czyli odwoływaniem się do faktu, że zostały one ustanowione
przez podmioty, „którym służy władza suwerenna faktyczna lub kompetencje władcze udzielone przez suwerena w ramach grupy państwowej”
(Ziembiński, s. 49). W przypadku normy moralnej sposób jej uzasadniania związany jest z odwołaniem się do tego, że postępowanie, które jest
przez normę nakazywane samo przez się bądź ze względu na skutki, jest
przedmiotem aprobaty moralnej.
Związek pomiędzy normami moralnymi a prawnymi jest obustronny.
„Normy moralne są jednym z czynników kształtujących normy prawne
i wpływają na to, czy będą one przestrzegane, czy też – czasem dla samej
zasady łamane; ale też i normy obowiązującego prawa w pewnym stopniu
wpływają na kształtowanie się moralności społeczeństwa” (Ziembiński,
s. 158). Należy zauważyć, że z punktu widzenia systemu społecznego,
w którym działają, normy moralne i prawne są szczególnie ważne. Ich
zadanie polega na wprowadzeniu do niego ładu i porządku.
Włączając do rozważań kwestie zmian klimatycznych, warto podkreślić, że argumenty, przemawiające za ochroną klimatu, są podyktowane
następującymi względami:
– wewnątrz i międzypokoleniową sprawiedliwością;
– odpowiedzialnością za przyszłe pokolenia;
– nieprzewidywalnością dla ludzkiego życia degradacji elementów
środowiska;
– znaczeniem gospodarczym i naukowym ekosystemów.
Na pierwszy plan w dokumentach traktujących o nakazie ochrony
klimatu wysuwa się potrzeba realizacji norm sprawiedliwości oraz odpowiedzialności. Analiza powyższych kategorii moralnych dokonywana jest
w odniesieniu do kluczowej w Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz Protokole z Kioto koncepcji sustainable development. Takie ujęcie wskazuje na możliwości powiązania sprawiedliwości i odpowiedzialności z pojęciami o charakterze politycznym
i prawnym, co z kolei skutkuje współkonstytuowaniem własnych sensów.
144 |
Sprawiedliwość stanowi centralne pojęcie systemów normatywnych:
prawnych, etycznych, społecznych. Choć kategoria sprawiedliwości
podejmowana jest przez nauki ogólne i szczegółowe, to nadal istnieją
trudności w definiowaniu pojęcia. Wynika to przede wszystkim ze sporów
toczących się o to, czym jest sprawiedliwość, o kryteria, dzięki którym
odróżnimy sprawiedliwość od niesprawiedliwości oraz ładunku emocjonalnego tkwiącego w interpretacji terminu. Jest ona kategorią ogólną,
co stwarza szerokie możliwości interpretacyjne. „Kategoria ta zawiera
w sobie złudzenie idealnego wzorca (np. cnoty doskonalej) oraz jednoznacznego kryterium lub obiektywnej miary. Przeciwnie, są one zmienne
i często arbitralne, ponieważ uwikłane w konkrety społecznych odniesień”
(Litwiniszyn, 2008, s. 49). Sprawiedliwość może być przedstawiana jako
cnota, norma, wartość, idea ładu moralnego, fundamentalna kategoria
moralna (Podrez, 2008, s. 62). Sprawiedliwość w kontekście zmian klimatycznych wywołuje liczne spory. Polemika wynika głównie z kwestii
dotyczącej handlu emisjami. „Deklaracja z Durbanu”, ogłoszona 10 października 2004 przez 20 organizacji społecznych, ukazuje jak międzynarodowy system prawny, dotyczący zmian klimatycznych, może przyczynić
się do pogłębienia niesprawiedliwości społecznej. W dokumencie poruszony jest problem ponoszenia kosztów ograniczeń emisji ditlenku węgla
do atmosfery. Większość z nich przypadnie prawdopodobnie na sektor
publiczny, podatników i społeczności lokalne, natomiast najwięksi emitenci gazów cieplarnianych będą korzystać z przyznawanych im za darmo
praw do emisji o wartości miliardów dolarów. W „Deklaracji z Durbanu”
poddane są analizie takie zagadnienia, jak: handel emisjami oraz mechanizm czystego rozwoju, które według dokumentu nie przyczyniają się
do stopniowej rezygnacji z eksploatacji paliw kopalnych. Pozwalają na
dalsze wydobycie węgla, ropy naftowej oraz gazu. Zasada sprawiedliwości nie jest respektowana, gdyż powyższe mechanizmy przyczyniają się
to do powstawania jeszcze większych różnic pomiędzy trzema grupami
państw: uprzemysłowionymi, rozwijającymi a biednymi. Prognozuje
się, że wraz z rozpowszechnieniem się handlu uprawnieniami do emisji,
nastąpi przeniesienie zakładów emitujących szkodliwe związki na tereny
państw najmniej rozwiniętych. Takie praktyki pogłębią niesprawiedliwość
społeczną. Kraje uprzemysłowione będą łamały prawo ludzi biednych do
życia w czystym środowisku. Priyadarshi R. Shukla zauważa, że „trzeba
przyjąć ogólną prawdę, że sprawiedliwość w dziedzinie zmian klimatycznych nie jest możliwa w oderwaniu od rzeczywistości wymiany międzynarodowej. Sprawiedliwość w handlu i we wszystkich rodzajach skutków
| 145
międzynarodowych jest warunkiem wstępnym sprawiedliwości w sferze
zmian klimatycznych” (Shukla, 2011, s. 119). Zmiany klimatu są bez wątpienia globalnym problemem i dlatego też wymagają globalnych rozwiązań (Kaniewska, 2013, s. 448). W obecnej sytuacji, gdy na świecie pojawiają się nowe problemy, jak np. zapewnienie bezpiecznych warunków
do życia uchodźcom z krajów, gdzie toczą się konflikty zbrojne, kwestie
ochrony klimatu mogą zostać „zepchnięte” na dalszy plan.
Podsumowanie
Analiza kategorii sprawiedliwości w oparciu o międzynarodowy system prawny, dotyczący zmian klimatycznych, ukazuje powiązania moralności, etyki i prawa. Dzieje się tak, gdyż koncepcja sustainable development, będąca najważniejszą zasadą dokumentów, ma odniesienia zarówno
prawne, jak i etyczne. Międzynarodowe umowy klimatyczne nie precyzują
jednak tej koncepcji, ale jedynie zawierają jej elementy składowe. Obok
sprawiedliwości, drugim kluczowym pojęciem przetaczanym w analizowanych aktach prawnych, jest kategoria odpowiedzialności. Pojawiają się
pytania: „kto jest odpowiedzialny za zmiany klimatyczne?”, „kto ponosi
odpowiedzialność za występujące dysproporcje pomiędzy bogatą Północą
a biednym Południem?”. Zgodnie z wnioskiem czwartego raportu IPCC
istnieje 90% pewności, że człowiek jest odpowiedzialny za zmiany klimatyczne. Przyjmując takie założenie, wskazuje się głównych emitentów
gazów cieplarnianych jako podmioty odpowiedzialne za zmiany klimatyczne. Kwestia odpowiedzialności, zwłaszcza za tzw. „historyczne emisje”,
jest szczegółowo podejmowana przez etyków zajmujących się zagadnieniem zmian klimatycznych. Jest to jednak problematyka, która wymaga
oddzielnych analiz.
References
Born, R. (2011). Systemy międzynarodowe i polityka zmian klimatu. w:
M. Brennek (red.) Zmiany klimatyczne – impas i perspektywy. Punkt
widzenia krajów globalnego Południa. (ss. 23–30). Warszawa: Polska
Akcja Humanitarna. ISBN 978-83-929513-7-7.
Bukowski, Z. (2005). Prawo międzynarodowe a ochrona środowiska.
Toruń: Dom Organizatora. ISBN 83-7285-239-1.
Bukowski, Z. (2007). Prawo ochrony środowiska Unii Europejskiej. Warszawa: C.H. Beck. ISBN 978-83-7483-359-2.
146 |
Bukowski, Z. (2009). Zrównoważony rozwój w systemie prawa. Toruń:
Dom Organizatora. ISBN: 978-83-7285-463-6.
Deklaracja z Durbanu o handlu dwutlenkiem węgla. (2011). w: M. Brennek (red.) Zmiany klimatyczne – impas i perspektywy. Punkt widzenia
krajów globalnego Południa. (ss. 153–156). Warszawa: Polska Akcja
Humanitarna. ISBN 978-83-929513-7-7.
Encyklopedia Katolicka, Tom XIII. (2009). ISBN 978-83-7306-443-0.
Gubrynowicz, A. (2005). Ochrona powietrza w świetle prawa międzynarodowego. Warszawa: Lieber Sp. z o.o. ISBN 83-7206-129-7.
Intergovernmental Panel on Climate Change, Climate Change 1992 The
Supplementary Report to the IPCC Scientific Assessment, Cambridge
University Press.
Jankowski, H. (1968). Prawo i moralność. Warszawa: Książka i Wiedza.
ISBN 0221-19-0094.
Kaniewska, M. (2013). Zmiany klimatyczne jako czynnik pogłębiający
nierówności społeczne. Journal of Modern Science 2/17/2013. ISSN
1734-2031.
Kaniewska, M. i Klimski, M (2014). Kształtowanie świadomości ekologicznej – perspektywa Lifelong Learning;. Journal of Modern Science
3/22/2014. ISSN 1734-2031
Karski, L. (2009). Prawo zmian klimatu – najlepszy instrument polityki. w:
A. Kassenberg, Z. M. Karaczun (red.) Zmiany klimatyczne są faktem.
(ss. 23–44). Warszawa: Fundacja Centrum Stosunków Międzynarodowych. ISBN 978-83-88216-82-4.
Litwiniszyn, A. (2008). Konteksty sprawiedliwości. w: D. Probucka (red.)
Czy sprawiedliwość jest możliwa?. (ss. 49 – 58). Kraków: Wydawnictwo
Impuls. ISBN 978-83-7308-809-2.
Olecka, A. (2004). Ochrona klimatu w działaniach międzynarodowych. Warszawa: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. ISBN
83-88897-32-2.
Podrez, E. (2008). Sprawiedliwość – między utopią a kompromisem. w:
D. Probucka (red.) Czy sprawiedliwość jest możliwa?. (ss. 61–70). Kraków: Wydawnictwo Impuls. ISBN 978-83-7308-809-2.
Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu
została sporządzona w Nowym Jorku dnia 9 maja 1992 r., Dz. U. z 1996
Nr 53, poz. 238.
Shukla, P. R. (2011). Klimat i rozwój – pożądane połączenie. w: M. Brennek (red.) Zmiany klimatyczne – impas i perspektywy. Punkt widzenia
| 147
krajów globalnego Południa. (ss. 113–118). Warszawa: Polska Akcja
Humanitarna. ISBN 978-83-929513-7-7.
Singer, P. (2006). Jeden świat. Etyka globalizacji. Warszawa: Książka i Wiedza. ISBN 83-05-13442-3.
Sitek, B. i Trzaskalik R (red.).(2011) Zarządzanie informacją i energią
w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów, Wydawnictwo
WSGE. ISBN 978-83-62753-02-4
Tyburski, W. (1999). Główne kierunki i zasady etyki środowiskowej. w:
A. Papuziński (red.) Wprowadzenie do filozoficznych problemów ekologii. (ss. 114–127). Bydgoszcz. ISBN 83-7096-304-8.
Wróblewski, Z. (2002). Uwagi na temat kontrowersji antropocentryzm
– biocentryzm w etyce ekologicznej. w: J. W. Czartoszewski (red.) Etyka
środowiskowa wyzwaniem XXI wieku (ss. 73–82). Warszawa: Verbinum. ISBN 83-7192-177-2.
Ziembiński, Z. (1972). Etyczne problemy prawoznawstwa. Warszawa:
Wydawnictwo im. Ossolińskich.
NAUKI SPOŁECZNE
SOCIAL SCIENCES
Roads and roadless tracts of European
integration by university education
Magdalena Sitek
Abstract
Leaving mono-cultural (Christian) Europe and the transition to
multiculturalism which is the result of colonial and post-colonial policies of many European countries, creates new challenges in the field of
integration. One of the possible instruments of integration is education.
The study presents and evaluates the current university education integration process, and there are also presented some possible scenarios for
further development of this form of integration. The process of European
integration, supported by education, includes not only the content, the
programs, or courses of study, but also the system of formation the future
generations of the Europeans. Applying the education as an instrument
of the European integration has been performed since the nineties of the
twentieth century. Nowadays it is being run in accordance with the Treaty
of Lisbon and many other normative acts of the EU, aiming to create
a standardized educational space in Europe. However, this raises the fundamental question of the degree of social acceptance of such the processes
and their effectiveness. For this purpose, the study analyzes the EU political normative acts, applying the statistical data and the elements of public
opinion statements published in the leading European media.
Keywords:
European integration, education, education recognition, standardizing of
academic degrees and titles, Europeanization
1. Introduction
Nationalistic and communistic experiences in Europe of the first
part of the twentieth century became the driving force of the European
integration after the Second World War. It was treated as a new way of
152 |
Magdalena Sitek Roads and roadless tracts of European integration...
creating the new European order, based on the peace. Brodecki even
says about existing the European integration philosophy based on the
ethical and praxeological values (Brodecki, 2009, p. 21). At the beginning of the integration process they started with ordering the most
important matters associated with direct results of both world wars by
implementing the justice rules of sharing the access to natural resources,
namely to coal, steel (European Coal and Steel Community) and the
atomic energy (European Atomic Energy Community). The economic
and social development required creating the professional organisation
ready to coordinate different types of activities within the area, where
the European Economic Community was formed in 1957 (Konig, 2011,
p. 105).
Over the time it has been realizing that the social, political and economic integration requires the dynamic scientific development, particularly education on every level (Breński, 2003, p. 101). The European
politicians emphasized many times the importance of education for the
European integration. In the technical civilization the education not only
technical but also the humanistic one (together with social sciences) has
the fundamental importance both for the development of the individual
human being and for the regional, national and international community.
Education is a way of the individual human being and the social group
development, and it can be, and it is, the instrument of integration, independently on the language, colour of skin, religion, age, or sex (Sykora,
2000, p. 5).
The notion education itself can include in its meaning the process of
formal (at public and non-public schools) and informal (self-education,
courses, trainings) knowledge obtaining, but not only. It is accepted in
literature that education means upbringing, in other words, gaining specific social behaviour efficiencies, and also shaping determined features
and skills, particularly the professional ones. In contemporary education the sense is not only to provide appropriate amount of information,
but also to teach a person suitable behaviour and the skills to be ready
to apply the obtained knowledge in practice. For this purpose, there are
implemented the European Qualification Frames almost everywhere
in Europe, and also in Poland (Chmielecka, Marciniak, Kraśniewski,
2010, p. 7).
Education is run on different levels. For the purposes of this study
I limit the analysis to the European academic educational policy. Implementation of the Bologna programme, students exchange programme,
| 153
particularly Erasmus Programme, introducing the European Qualification
Frames, and diploma and qualifications recognition, are undoubtedly in
favour of the European integration process, mainly in social dimension.
However, it is necessary to point out the fact that implementing the
educational instruments brings a lot of dilemmas, and even objections,
what consequently arises the question about assessment of legitimacy
of chosen directions of academic education development in Europe. At
the very beginning there should be assumed that the current academic
educational activities are positive, however, their several elements require
a correction, or even a change. Hence, the subject of this study is “the
roads and roadless trucks of the European education”, what begins a lively
discussion on the assessment of current achievements within this area
(Breński, 2011, p. 542).
2. Legal frames of academic education in the European
Union
For a long time education has been the domain of national regulations and the element of the Member States policy. At the beginning of
the seventies the Community organs started to take an interest in education as one of the instruments of the European integration. The first
document, in which they paid attention to the need of incorporating the
education into the community policies, including the integration policy,
Stuttgart Solemn Declaration on European Union of 1983 (Kijanka, 2009,
p. 80n). In that document the decision was taken to dynamise the integration processes among others, by education, particularly the vocational
one. The additional purpose of that undertaking was implementing the
mechanisms of fighting with unemployment of youth. General education,
in particular the humanistic one, was left aside. In the declaration mentioned above, there was assumed that the real shape of the vocational education development depends on the national governments (Jansen, 1995,
p. 188).
However, the declaration resolutions had the accidental character. The
first legal regulations about it were included in the Maastricht Treaty of
1992, where they introduced the new contents in art. 126, 127, and 128
in chapter 3 of the Treaty on European Community (further: TEC). In
article 126 it is stated that the Community is obliged to keep high standards of education, to develop the cooperation among the countries in
this field, and in particular, to standardize the quality of the content of
154 |
education and the organisation of educational systems. These goal should
be achieved by:
– The development of the European dimension in education, particularly by education, teaching and popularizing the Member States
languages;
– Providing in students’ and teachers’ mobility, among others by encouraging to recognize the academic diplomas and periods of studies;
– Promoting the cooperation among the educational institutions;
– Developing and sharing the information and experiences on common
issues for the Member States educational systems;
– Favoring the exchange development of youth and social- educational
trainers;
– Supporting the distance learning development.
In art. 127 in turn, there is implemented, the need to make the
syllabuses vocational, also at universities, and to prepare the young
people to change their qualifications in their lives, even several times.
An important element of contemporary new education is to initiate
the educational cooperation between the educational institutions and
corporations. Additionally, it is emphasized to develop and share the
information and experiences on common issues for the Member States
educational systems.
The solutions mentioned above were summarized and elaborated in
the Lisbon treaty of 2007. The political assumptions of the Lisbon treaty
were recorded in the fundamental treaty document, i.e. in art.163 and
164 TEC, and now in art.179 and 180 in the consolidated version of the
Treaty on European Union Functioning (further: TFEU), education is
closely linked with scientific research and economy requirements. In art.
180 there is decided that to achieve the Union purposes, there are several
assignments undertaken, which are the implementation of the activities
entered by the Member States:
a) Making the research, technological and demonstrative programmes,
together with promoting the cooperation with and among corporations, research centers and universities;
b) Supporting the cooperation in the field of Union research, technological development and demonstration with the third countries and
international organizations;
c) Popularizing and optimizing the activity results in the field of Union
research, the technological development and demonstration;
d) Supporting the education and the researchers’ mobility in Union.
| 155
This is particularly important and worth to notice that the international research are being promoted, transferring the scientific thought to
academic syllabuses, and increasing the researchers’ mobility. Realization
of the assumed purposes in art. 180 TFEU should be done by the frame
programme defined in art. 182–186 TFEU. The idea is to approach the
researchers and corporations, and commercialization of the research.
The activities have to have their real influence on the European academic
syllabuses.
The current legal solutions tend to have proper direction. Theoretical education, separate from the social and technological development
and political needs is being left. There should be positively evaluated the
frame programme implementation, without which it would be impossible to engage the theoretical researchers into the practical and implementations activities. However, there can be some doubts of the level of
technical education programmes at universities with decreasing the role
of social and humanistic sciences. Is there enough humanistic subjects at
technical studies to educate the engineers sensitive towards humanitarian aspects of human lives? There can be mentioned here numerous cases
of dehumanization of technical sciences. Let us imagine that somewhere
in the USA in the military base there is an engineer responsible for the
unmanned flights of military dronns, which are directed to destroy the
enemy’s destinations in Afghanistan. As a result of the mistaken data, the
target was defined improperly, and a village was ruined including killing
the innocent people. After completing the assignment the operator comes
back home and enjoys the family life. What are the categories in which we
should evaluate that event, in particular the activities of an engineer, or an
operator of the action? During the Second World War there was the war
criminal notion, socially univocal and historically negatively evaluated.
The development of science caused to separate the reason (offender) from
the result (victim) so far, that it is difficult to talk about the activity and
responsibility of the individual person in moral categories also in case of
killing innocent strangers. This analyzed case is the example of dehumanization of technology and war operations. Therefore, this is necessary to
make scientific discussions and reflections about humanization of technical sciences (Sitek, 2006, p. 118–120).
156 |
3. Bologna process-standardization of education in the
European Union
The separation of science in Europe for many centuries resulted in radically differentiated academic programmes at universities within the most
areas of education. The most similar were maths and physics sciences, and
a little bit less, the technical ones. In case of technical sciences the closer
academic programs were in accordance with the standardized technical
norms in the world, however, on the other hand, the political division
into the so called West and East, had its influence on differentiation of
educational purposes. On the west they have had innovations and narrow
specializations at least since the sixties of the twentieth century, whereas
in the countries of the socialistic block, they emphasized the role of the
heavy industry development, mainly for the needs of military industry.
Consequently, the social and humanitarian sciences were developed in
particular countries separately from the international community, very
often in association with the political doctrine (Zawisza, 2012, p. 239).
The European integration intensification in the eighties required also
the new activities within the education at universities. Those activities
were built on the basis of normative acts undertaken earlier by the Council of Europe and UN agenda of UNESCO. The documents are:
– The European Convention on diplomas equivalency giving the right to
be acknowledged at universities (1953, ETN No.15) and the Protocol
(1964, ETS No.49);
– The European Convention on the equivalency of the university studies
periods (1956, ETS No.21);
– The European Convention on the university qualifications academic
acknowledgement (1959, ETS No. 32);
– The Convention on studies, higher education diplomas, and scientific
grades acknowledgement in the countries of the European Region
(1979);
– The European Convention on general equivalency of the university
studies (1990, ETS No.138);
The most significant community undertaking within this field is the
programme initiated by 29 ministers responsible for the higher educational system on 19th June 1999, in other words the Bologna process.
The goal of that document was to create the European Higher Education
Area (further: EHEA). That process was further discussed, developed
and corrected on the successive ministry meetings adequate to the higher
education matters. Such the meetings took place in Prague (2001), Berlin
| 157
(2003), Bergen (2005), London (2007), Leuven-Louvain-La-Nuevo (2009),
Budapest and Vienna (2010) (Kraśniewski, 2006, p. 15).
The aim of creating EHEA was to prepare the conditions to citizens’
mobility, adjusting the educational system to the needs of labour market, and particularly to improve the “employment”, to make the system of
higher education in Europe more attractive and competitive, in accordance with the contribution of this geographical region to the development
of civilization (Kraśniewski, 2009, p. 7). In Bologna declaration, apart
from the ideological part, i.e. integrative one, there are also predicted
numerous practical instruments, which are implementing:
– Undergraduate and graduate studies (Bachelor’s and MA degree
studies),
– ECTS credits to evaluate students’ achievements during the semesters,
academic years, and the whole studies,
– The mobility of students, scientific workers, and even the administrative workers,
– The cooperation on the European level within the studies quality
improvement,
– Promoting the European values at every educational levels, in a form
of separate subjects or including them into the existing education
programmes,
– The system of legible and comparable grades and diplomas.
During the Prague conference the idea of life long lasting education
was postulated, then, in Berlin, there was discussed the idea of widening the study structure and adding the doctoral studies as the third-cycle
studies. During the following meetings there was decided the cancellation of accessibility to studies barriers, particularly the financial barriers,
implementation of the procedures to grant visas and work permissions
also for students from the third countries, in the end, they discussed the
development of doctoral studies, not only for the needs of higher education, but also for the industrial needs, banking sector, and public administration (Kraśniewski, 2009, pp. 9–10). The purpose of this is to improve
the qualifications of managerial workers.
Establishing EHEA brought significant values in different fields, such
as: development of science, growth of the level of foreign languages knowledge, acceptance and learning about other cultures within the young generation, and first of all the students’ mobility growth. Particularly this element is unusually significant for the European integration. The Erasmus
Programme statistical data proves the importance of students’ mobility
158 |
for the European integration. The number of students’ holidays in Europe
in the year 1987–1988 was 3,244, whereas in 2011–2012 it was 252,827. In
that year there were 15,315 Polish students who went out. Poland is also
the attractive country for foreigners. During the 2011–2012 we had 8,972
students who came to Poland (Członkowska-Naumiuk, Warszawa, 2013).
The Bologna process had its great positive influence on the European integration within the field of academic education; however, it is
difficult not to notice the widely discussed inadequacies and mistakes.
Firstly, there should be indicated the transformation of University studies from exclusive to mass studies, what resulted in decreasing the education level. This conflict between the quality of education and the right
of every person to gain the education was arbitrated for the favour of that
second value. The following fault is implementation of the first and second-cycle studies at all the study subjects. The idea of such the activity
was enabling the students to gain qualifications in two areas during the
studies. However, not always that was true in practice. Changing the study
subject does not guarantee obtaining the appropriate professional qualifications, e.g. after Bachelor’s degree of European studies, it may appear
impracticable to continue MA engineering studies within constructing
the plans.
Moreover, in case of some studies, in majority of the European countries, it is not practically possible to perform the professional work after
Bachelor’s degree studies, e.g. after medicine, law, psychology, theology.
Hence, in several countries, it is noticeable, the return to normal studies
at these subjects, e.g. in Spain and Italy. In turn, in Poland we reserved
the right to have five-year studies at several subjects. However, the biggest
wave of criticism is directed into practical approach to studies, with the
disadvantage for humanistic and social subjects of studies, which are particularly important for the European culture.
4. Diploma recognition (academic and vocational degrees
and titles) as the integration element
One of the European Union purposes is establishing the common
market also by standardizing the academic educational programmes and
implementation of the diploma, academic degrees and titles recognition.
There is quite wide-ranging differentiation within this area in Europe.
This is the result of different university education systems evolution stories in Europe and formal requirements for performing the particular
| 159
profession. There is quite serious problem for the European legislator to
cope with the national tradition barrier, hence, this is noticeable the quite
significant differentiation of diploma recognition within the university
and vocational activities. The Member States still have their current regulations, however with the tendency to acknowledge the academic education. The organ having the authority to decide about the adequacy and
competences of academic education for the carrier is the council of university basic organizational unit or rector, as Polish legislator established
it. If we mean the professional qualifications recognition, the exceptions
are here the regulated professions, where Member States have the right to
introduce the particular requirements, typical for the given country. In
such the case obtaining the vocational qualifications abroad is not enough
(Sitek, 1999, p. 59).
The basic document about education recognition is the Convention
on qualifications recognition connected with obtaining the academic education in the European Region, concluded in Lisbon on 11th April 1997.
That convention opened the qualifications recognition enabling the individual Union citizen the access to university studies in optional country,
and the possibility to be employed after graduating the university. That
objective convention includes each degree, diploma, or other certificate
issued by competent authorities, acknowledging successful graduation
of studies on the given studies specialization. Moreover, the convention
includes the qualifications providing the access to academic studies, what
means each diploma or other certificate issued by competent authorities,
acknowledging the graduation of educational programme and providing the chance to apply for the admission to university studies. On the
basis of the Lisbon Convention you can apply to have the part of your
studies abroad acknowledged (chapter V), the effect of which is Erasmus
Programme (Dobrzańska, 2009, p. 17). However, the most important is
the university qualifications and diploma recognition (chapter VI), and
the possibility to introduce the analogical education, qualifications, and
diploma acknowledgement in the Member States (academic and vocational degrees and titles) for emigrants and the people from the third
countries (chapter VII).
The aim of the convention is formal acknowledgement by the competent authorities, the qualifications obtained abroad in connection with
starting the education or professional work.
Implementing the rule of acknowledgement is not equivalent with
resigning from any educational barriers. The Lisbon Convention makers
160 |
assumed the possibility to evaluate the qualifications by competent organs
of the Member States (art. III-1). The evaluation of obtained qualifications
should have comparative character, not the discriminative one, because of
egzogenic factors (race, colour of skin, sex, nationality, or religion). The
criteria of acknowledgement should be formulated in the clear way and
made public (art. III-3). The decisions made by organs about qualifications, diploma, or degrees recognition, should be undertaken within reasonable time, that means to respect the administrative periods binding in
the given country (art. III-5).
Standardizing the educational programmes, introducing the acknowledgement of qualifications, diploma, and academic degrees is undoubtedly the great event for the European Union and the great progress in the
process of development and European integration improvement. Already
two generations of young people had the chance to be educated within the
European educational area on the basis of similar academic programmes.
It resulted in decreasing the unemployment among the young generation
by mobility, both to study and work. It can be presumed that these two
generations of contemporary forty years old and twenty years old, are not
interested in devastating the current political and social order in Europe,
thanks to the provided professional and academic universal qualifications
(Sitek, 2007, p. 9–10).
Despite of visible successes of the European standardization of the
university educational market, it would be difficult not to notice that some
disadvantages exist. Numerous European university councils observe the
decrease of the level of education, and at the same time the decrease of
students’ qualifications, and consequently the studies graduates, in relation with the university mass education. The free market mechanisms, or
implementing the European Qualification Frames are not ready to prevent the decrease of educational level, and commercialization of academic
research. Furthermore, numerous countries still apply different barriers
to counteract uncontrolled flow of young people, to protect their labour
markets. This is visible in numerous populist political slogans in Belgium,
Holland, and even in Great Britain.
5. Summary
Implementing the European University Education Space in the European Union is a gleaning of previous activities undertaken by the Council
of Europe and UNESCO. The basic importance for university education
| 161
recognition, and particularly the professional and scientific qualifications
and degrees is the Lisbon Convention of 1997. On the basis of this normative act, which constitutes the soft law, it was implemented the possibility to abolish the current barriers dividing the higher education in
Europe. The existing barriers were the effect of historical development of
educational systems in respective countries, separated from the others.
Consequently, nowadays there is the tendency to return to the mediaeval
ideas of teaching students in the whole Europe on the basis of similar
educational programmes at particular studies, however, in connection
with the industry needs and research results commercialization. However,
the most significant is the fact that the European Higher Education Space
significantly contributed to the intensification of the integration processes
by students’ mobility, scientists, administrative staff, by implementing the
recognition of qualifications, diplomas, degrees and academic and vocational titles. These are the roads of new Europe tending to the future without military and social conflicts.
The undoubted successes of the European Higher Education Space
have to be further developed and corrected because of the current experiences. This is necessary in view of the argumentation of the European
integration opponents. Firstly, there should be indicated the necessity of
facultative applying the Bologna process. The experience indicated, that
it is impossible to run education on two levels at every studies specialization, e.g. at law, medicine, psychology, history, theology. Hence, some of
the countries chose the direction to leave the Bologna process, and it is
wrong (Erasmus, 2012, p. 41).
Another problem, which requires correction, is the technology issue,
science and education commercialization, with harm of humanistic and
social sciences. These sciences have strong tradition in Europe and the
scientists’ representation, hence the significant academic opposition
appears. Therefore, this is necessary to introduce the rules of balanced
development and implementing the reforms within particular areas of
science and education.
In the end, the corrections require also shaping the consciousness of
students and courses participants in a spirit of European values, European
integration, but saving local traditions. The policy to remove the existing
cultural differences, particularly in academic programmes at humanistic
specializations has to make divisions, and even the aversion towards the
European integration, e.g. implementing to the programmes content the
information from gender ideology. The example of coexistence between
162 |
European and local culture is Bavaria in Germany, where each Bavarian
feels both, the European and Bavarian.
The indicated roadless tracks of European integration in the field of
university education are quite easy, they can contribute to destroy the heritance of over 50 years integration, without which Europe cannot continue
to exist.
References
Breński, W. (2003). Poczta Polska – mechanizmy dostosowawcze na drodze
do Unii Europejskiej”. In S.J. Pastuszka, J. Broniś (red.), Wyzwania stojące przed samorządem terytorialnym w obliczu integracji Polski z Unią
Europejską, Kielce, pp. 101–111. ISBN 83-881-6112-1
Breński, W. (2011). Internet jako źródło poszukiwania pracy wśród studentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. In: S. Partycki (ed.).
(2011). Społeczeństwo sieci – gospodarka sieciowa w Europie Środkowej
i Wschodniej, Lublin, p. 542–551. ISBN 978-83-7702-220-7
Brodecki, Z. (2009). Prawo integracji w Europie. Ed. LexisNexis Polska,
2009. ISBN 978-83-7620-204-4
Buchner-Jeziorska, A. (2011). Krajowe Ramy Kwalifikacji dla szkolnictwa
wyższego: rewolucja czy face-lifting programów studiów?!. Przegląd
Socjologiczny, (4), 117–127. ISSN 0033-2356
Chmielecka, E. Marciniak, Z. Kraśniewski, A.: E. Chmielecka (study),
(2010). Autonomia programowa uczelni. Ramy kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego. Warszawa. ISBN 978-83-9217-655-8
Członkowska-Naumiuk, M. (study) (2013), Program Erasmus. Przegląd
Statystyk, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Narodowa Agencja
Programu „Uczenie się przez całe życie”, 2013, In: http://www.erasmus.org.pl/sites/erasmus.org.pl/files/Erasmus_statystyki_09-2013.pdf
[read: 2014-03-09]
Dobrzańska, B.: M. Sitek, B. Dobrzańska, (2009). Polsko-angielski leksykon zagadnień Unii Europejskiej, Józefów. ISBN 978-83-9301-021-9
Erasmus, E. (2012), Dylematy w wychowaniu: wolności i bezpieczeństwa,
swobody i przymusu, czy obowiązku, Journal of Modern Science
vol. 1/12, pp. 35–103. ISSN 1734-2031
Janssen, B.: W. Weidenfield, W. Wessels, (1995). Europa von A-Z. Taschenbuch der europäischen Integration, Bonn. ISBN 389-33-1237-4
Kijanka, A.: M. Miłek, G. Wilk-Jakubowski (red.), (2006). Stan realizacji
polityki społecznej w XXI wieku, Kielce. ISBN 978-83-6179-112-6
| 163
König, B. (2011). Citizen closer to EU through E-Government, In Legislativne orgány Europskej Únie a občania SR, Košice, pp. 105–127. ISBN
978-80-7097-905-1
Kraśniewski, A. (2006). Proces Boloński: dokąd zmierza europejskie szkolnictwo wyższe. Warszawa.
Kraśniewski, A. (2009). Proces Boloński: to już 10 lat, Fundacja Rozwoju
Systemu Edukacji. Warszawa.
Kurnkowa’, A. (2013). Pravne aspekty migracnej politiky v Europeskej unii,
Verejna’ sprava, no.1, pp.54-55. ISSN 196-371
Sitek, B. (1999). O ujednoliceniu stopni naukowych we Wspólnocie Europejskiej, PiP no.53, n.1, pp. 59–64.
Sitek, B. Krajewski, P. (2011). Demokratyzacja nauki w demokratycznym
społeczeństwie, [in:] Rozhodovacie procesy EU a ich dopad na vnútroštátne pro, Bratysława, pp. 209–219.
Sitek, P. (2006). Działania przestępcze skierowane przeciwko dokumentowi
elektronicznemu, Journal of Modern Science tom 1/2, pp. 118–125.
ISSN 1734-2031
Sitek, P. (2007). Administracyjne i kulturowe aspekty przystąpienia Turcji
do Unii Europejskiej, In: Future of the European Union, Kirkkale University, p. 9–17.
Sýkora, P. (2000). Európska integrácia, Centrum európskych štúdií UK,
Bratislava. ISBN 80-89005-01-2
Zawisza, J. (2012). Szanse i zagrożenia dla edukacji po 10 latach Deklaracji
Bolońskiej, Journal of Modern Science tom 3/14, pp. 239–256. ISSN
1734-2031
The history of the State Treasury legal interests’
Protection in Poland
Historia ochrony prawnych interesów
Skarbu Państwa w Polsce
Prof. dr hab. Bronisław Sitek
Abstracts
Poland has its own contribute to the development of European parliamentarism and constitutionalism. The State Treasury Sollicitor’s office
is one the institutions in a democratic country, whose mission is representation of Poland before the national and international courts and
tribunals. However, the first litigation body was The Sollicitors’ Office of
the Polish Kingdom, established under the Tsarist law in 1816. Its political
system followed the Austrian solutions. The scope of competences of that
Sollicitor’s Office was based on the competence model of similar institution from the times of ancient Rome – advocatus fisci. The Sollicitor’s
Office of the Republic of Poland was established in 1919 which was subordinated to the Ministry of Treasury. After the II World War existence
of the Sollicitors Office was continued until 1951. After 1989, the idea of
restoring Sollitors’ Office came back. In 2005, the bill was passed on base
of which The State Treasury Solicitors Office began to function from the
15th March 2006.
Jedną z instytucji demokratycznego państwa Polskiego jest Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa. Jej zadaniem jest ochrona praw i interesów
Państwa przed sądami i trybunałami krajowymi i międzynarodowymi.
Taka instytucja w formie szczątkowej funkcjonowała już w okresie tzw.
Pierwszej Rzeczypospolitej, kiedy to funkcjonował instygator, zadaniem
którego była ochrona skarbca publicznego, w tym królewskiego. Pierwszym jednak organem sensu stricte procesowym była Prokuratoria Królestwa Polskiego, utworzona na podstawie prawa carskiego w 1816 r. Jej
ustrój wzorowany był na rozwiązaniach austriackich i w tym kształcie
Prokuratoria Królestwa Polskiego przetrwała do 1915 roku. Kolejnym
okresem funkcjonowania Prokuratorii był czas między dwiema wojnami
166 |
Bronisław Sitek Historia ochrony prawnych interesów Skarbu Państwa w Polsce
światowymi w XX wieku. W 1919 r. powołano do życia Prokuratorię
Generalną Rzeczypospolitej Polskiej. Po drugiej wojnie światowej kontynuowano istnienie Prokuratorii aż do 1951 roku. Po zmianie ustroju
w 1989 r. powrócono do idei przywrócenia Prokuratorii w Polsce. Podejmowane próby przywrócenia nie przynosiły jednak spodziewanego
efektu. Względy polityczne i ambicjonalne różnych ugrupowań politycznych nie sprzyjały rzeczywistej realizacji zamiarów. Dopiero w 2005 r.
została uchwalona ustawa, na podstawie której od 15 marca 2006 r. zaczął
funkcjonować urząd pod nazwą Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.
Keywords:
history of law, the State treasury interest, Roman law, Polish law, advocatus
fisci
Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa, ochrona praw i interesów Skarbu
Państwa, historia Prokuratorii w Polsce, prawo rzymskie, advocatus fisci
1. Wstęp
Pojęcie skarbu państwa wywodzi się z prawa rzymskiego. Pojęcie
to było desygnatem mienia publicznego, różnego od prywatnego czy
komunalnego. Urzeczywistnieniem tego pojęcia było aerarium w okresie republiki rzymskiej, zaś fiscus w pryncypacie i dominacie (Krajewski
2003, s. 109–123). Już wówczas mienie skarbu państwa doznawało różnego rodzaju przekształceń wskutek czynności cywilnoprawnych. W ten
sposób tworzyła się koncepcja interesów skarbu państwa o charakterze
majątkowym i niemajątkowym. Do ich ochrony został nawet powołany
szczególny urzędnik, określany jako advocatus fisci (Ruiz 2006). Ochrona
ta w sposób zasadniczy różni się od współczesnego systemu kontroli państwa czy kontroli społecznej (Dobkowski 2006, 85 n.).
Ten rozdział mienia publicznego od prywatnego został zachowany
również i czasach współczesnych. Każde państwo posiadaja system podmiotów dysponujących mieniem publicznym (stationes fisci) oraz system
prawnej jego ochrony zarówno przed sądami krajowymi, jak i międzynarodowymi, zwłaszcza trybunałami arbitrażowymi. Kształtowanie się koncepcji mienia państwowego oraz systemu jego ochrony w dużej mierze
zależy do historii danego państwa.
Przedmiotem niniejszego opracowania jest przedstawienie systemu
ochrony interesu skarbu państwa w Polsce, w powiązaniu z jej historią.
| 167
Stąd też w każdym rozdziale będzie nakreślona historia Polski oraz instytucja odpowiedzialna za ochronę mienia państwowego. Ochrona interesów i praw Skarbu Państwa jest też jednym ze standardów współczesnej
administracji publicznej (Brzęk 2006, nr 1/1 s. 43).
2. Instygator w Rzeczypospolitej Szlacheckiej (996–1795)
Państwo polskie posiada dość długą historię, poczynając od 966 r.,
kiedy to piastowski książę Mieszko I przyjął chrzest. To wydarzenie miało
nie tylko religijny wymiar, ale również i cywilizacyjny. Istniejąca wówczas
kultura polityczna oparta była na chrześcijaństwie. Mieszko I, jako władca
Polan, wprowadził rodzącą się Polskę do państw europejskich, nawiązał
kontakty dyplomatyczne z Czechami, Morawami, Niemcami i Szwedami
(Norman 2007, s. 351).
Od czasów koronacji Bolesława Chrobrego, Polska stała się królestwem i bardzo szybko jednym z najsilniejszych gospodarczo i militarnie
państw europejskich. Pomimo różnych przejść historycznych, jak rozbicie dzielnicowe, zakończenie dynastii Piastów, Jagiellonów, wolna elekcja,
niezwykle słaba i szkodliwa dla Polski dynastia Sasów, przez długie wieki
Polska była inspiracją dla rozwoju demokracji europejskiej, myśli filozoficznej, gospodarki, a nawet rozwoju militarnego. To taktyka i uzbrojenie
polskiego wojska ocaliło Europę w 1683 r. pod Wiedniem przed inwazją
turecką i upadkiem cywilizacji europejskiej.
Na szczególną uwagę zasługuje wkład Polski w rozwój instytucji systemu demokratycznego, zwłaszcza ustroju parlamentarnego. W Polsce
po raz pierwszy został zwołany Sejm Wielki w 1493 r. Miał on charakter zjazdu ogólnokrajowego, a jego owocem była konstytucja Nihil novi
z 1505 r., na podstawie której król nie mógł stanowić żadnego prawa bez
zgody posłów i senatorów. Wcześniej, tylko w Anglii rozpoczął się proces
tworzenia parlamentu wraz z Magna Charta Libertatum z 1215 r. Pierwsze
jednak prawo tworzone przez senatorów miało miejsce dopiero w 1400 r.
(Skrzydło, W. Orłowski 2007, s. 9014).
Już na początku XVI w. W Polsce powstał senat. Tym samym dokonało
się faktyczne ograniczenie władzy królewskiej. Te rozwiązania konstytucyjne były nowatorskie na skalę europejską. W innych państwach dążono
raczej do wzmocnienia centralnej pozycji władzy królewskiej. Negatywnie
jednak odbiło się na losach Polski wprowadzenie zasady jednomyślności
podczas głosowań, czyli wprowadzenie tzw. liberum veto. Ten instrument był wykorzystywany przez kraje ościenne do blokowania reform
168 |
w państwie, zwłaszcza reform finansowych i militarnych. W konsekwencji
miały miejsce trzy rozbiory Polski i ostatecznie w 1795 r. utrata przez Polskę niepodległość na 123 lata. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy była
panująca wówczas anarchia szlachecka (Norman 1991, s. 426 n).
Niezwykle cenny do rozwoju kultury politycznej Europy był wkład
w Polski w system wyboru króla poprzez wolną elekcję, która zastąpiła
zasadę sukcesji tronu przez dziedziczenie, zasadę powszechnie wówczas
stosowną w Europie. Pierwsza wolna elekcja w Polsce miała miejsce
w 1573 r. W sumie wybrano 11 królów elekcyjnych. Ten sposób wyłaniania sprawił, że Polska stała się awangardą jak na owe czasy, bowiem,
spośród tych 11 królów elekcyjnych tylko czterech było Polakami, pozostali byli to Niemcy, jeden Francuz i jeden Węgier. Te dane pokazują bardzo dużą tolerancję nie tylko szlachty, ale również Polaków wobec nawet
władców obcego pochodzenia.
W końcu należy podkreślić wkład polskiej myśli w rozwój filozofii
liberalnej w Europie, oraz pochwały polskiego parlamentaryzmu przez
myślicieli z innych państw. Bp. W. Goślicki (1530–1607) swoim dziełem
De optimo sentore libri duo z 1568 r., wydanym w Wenecji, przedstawił
ideał ówczesnego polityka. Dzieło to było doceniane przez myślicieli
zagranicznych, w tym J. Locke’a i twórców konstytucji Stanów Zjednoczonych (Izdebski 1995, s. 105). Konieczne jest również wspomnienie wielkiego dzieła pt. De revolutionibus orbium coelestium, autorstwa Mikołaja
Kopernika. Było to nie tylko dzieło matematyczne, zmieniło ono również
poglądy wielu myślicieli ówczesnego establishmentu o funkcjonowaniu
świata.
W Polsce Szlacheckiej, oddzielenie skarbca królewskiego od państwowego dokonało się dopiero za panowania Jagiellonów. Wcześniejszy
system dysponowania mieniem państwowym był typowy dla ustroju
feudalnego, kiedy to ziemia, a także kopalnie i inne zakłady wytwórcze
były uznawane za własność panującego. W 1613 r. powołano do życia
Trybunał Skarbowy Koronny (Iudicium Generale Tribunalis Regni Causarum Fisci). Był to rodzaj sądu skarbowego i izby obrachunkowej jednocześnie. Do zadań Trybunału należała kontrola wydatków i przychodów, przeprowadzenie audytu rachunków państwowych. Najważniejszym
jednak zadaniem była kontrola urzędników skarbowych oraz rozstrzyganie sporów pomiędzy poborcami i dzierżawcami dochodów a zobowiązanymi do ich zapłaty. W XVII w. doszło jeszcze rozstrzyganie sporów,
wynikających z roszczeń wobec skarbu państwa z tytułu niezapłaconego
żołdu.
| 169
Podstawowe jednak zadanie w ochronie interesu Skarbu Państwa
pełnił instygator, urząd ustanowiony w 1557 r. za panowania Zygmunta
Augusta. Był to rodzaj prokuratora państwa o rozszerzonych kompetencjach na sprawy cywilne związane ze skarbem państwa. W sumie było
dwóch instygatorów, jeden w Koronie, drugi na Litwie. Zakres kompetencji instygatora obejmował ściganie przestępców za popełnienie zdrady
lub obrazy majestatu królewskiego. W naszych rozważaniach ważniejsze
jednak są uprawnienia, dotyczące możliwości wniesienia skargi przeciwko urzędnikom, m.in. podskarbim, starostom, poborcom, żupnikom
oraz przeciwko każdemu, kto wyrządziłby jakąkolwiek krzywdę skarbowi
publicznemu.
3. Prokuratoria pod zaborami (1795–1918)
Los ziem polskich pod zaborami był różny. Najtrudniejsza sytuacja
była pod zaborem Pruskim, gdzie nie mogło być mowy o jakiejkolwiek
formie autonomii Polaków. Inaczej rzecz miała się pod zaborem rosyjskim
i austriackim. W tym okresie istniały dwie formy będące namiestnikiem
państwowości polskiej. Pierwszym z nich było Księstwo Warszawskie
(1807–1815), istniejące pod protektoratem francuskim, zaś na terenach
zaboru rosyjskiego – Królestwo Polskie, z carem Rosji, jako królem Polski,
powstałe na podstawie Kongresu Wiedeńskiego (1815) (Mażewski 2013,
s. 13–26).
Jak na owe układy geopolityczne dość postępowym działaniem było
nadanie Królestwu Polskiemu jeszcze w 1815 r. Konstytucji, co mogłoby
oznaczać istnienie namiastki państwowości Polskiej. Jednak władcą pozostawał car Aleksander I, zaś w jego imieniu władzę rzeczywistą piastował
namiestnik. Na podstawie tej Konstytucji powołano rząd i gwarantowano minimalne prawa obywatelskie, w tym wolność osobistą, wolność
druku czy nietykalność własności. Kwestią sporną w doktrynie pozostaje kwestia statusu publicznoprawnego Królestwa Polskiego. Przyjmuje
się istnienie państwowości polskiej z unią personalną w osobie władcy
Rosji, czyli cara (Mażewski 2013, s. 84–86). Należy jednak raczej mówić
o istnieniu organizmu quasi państwowego z daleko idącą autonomią
administracyjną, jednak bez możliwości posiadania podmiotowości
w zakresie prawa międzynarodowego czy dysponowania własnymi siłami
zbrojnymi.
Przejawem ograniczonej autonomii była możliwość dysponowania środkami publicznymi. W tym celu utworzono ministerstwo, czyli
170 |
Komisję Przychodów i Skarbu. Do jej zadań należało wdrażanie w życie
ustaw skarbowych, zarządzanie funduszami, a także wskazywanie kandydatów na urzędy skarbowe do nominacji królewskiej.
Dysponowanie środkami publicznymi nie tylko było narażone na różnego rodzaju nieprawidłowości ze strony samych urzędników, ale również
konieczne było rozstrzyganie sporów skarbowych, do jakich dochodziło
między urzędami skarbowymi a obywatelami czy przedsiębiorstwami
prywatnymi. Konieczna była reforma systemu ochrony mienia publicznego, powstałego jeszcze w okresie Księstwa Warszawskiego. Postanowiono odejść od zdecentralizowanego systemu ochrony na rzecz scentralizowanego modelu austriackiego. Stąd 11 października 1816 r. powołano
do życia Prokuratorię Generalną Królestwa Polskiego. Scentralizowany
model ochrony interesów skarbu państwa występował już w czasach
Polski Szlacheckiej w osobie instygatora. W. Garliński pisze, że Reforma
przedstawionego stanu prawnego u zarania istnienia Królestw Polskiego
była konieczna również dlatego, że coraz częściej dokonywano czynności na
szkodę interesów Państwa przestawały być nagannymi moralnie (Garliński
2008, s. 56).
Ta trudna sytuacja moralności publicznej, powodowana była wieloma
czynnikami, wśród których wskazać należy również pobudki patriotyczne, powiązane pośrednio z walką przeciwko zaborcy. Ta sytuacja
rodziła potrzebę należytej ochrony interesów publicznych Królestwa.
Zakres uprawnień Prokuratorii w tym okresie był określony dość szeroko,
a mianowicie występowała ona w sporach dotyczących własności gruntów publicznych, dochodów, majątków korony, majątków rządowych (narodowych), funduszy edukacyjnych, dóbr i funduszy duchowieństwa, miast,
gmin wiejskich, zgromadzeń miłosierdzia, szpitali, wszelkich korporacji
i instytutów publicznych (Witkowski 2010, s. 122). Prokuratoria prowadziła również sprawy dotyczące spadków bezdziedzicznych i wakujących,
odpowiadała za wydawanie opinii prawnych oraz współdziałanie z innymi
urzędami państwowymi (Wąsowicz 1979, s. 118-120). W systemie ustrojowym Prokuratoria została umiejscowiona pomiędzy organami administracji a organami sądowymi.
Na czele Prokuratorii stał prokurator generalny i ośmiu radców, którzy
tworzyli Kolegium Prokuratorii. Od 1833 r. było ich dziewięciu. Sprawy
rozstrzygali w zespołach trzyosobowych. Radcowie byli wspierani aparatem administracyjnym, którym kierował sekretarz generalny. Prokuratoria swoje zadania realizowała poprzez obrońców, rezydujących przy
sądach cywilnych różnych instancji.
| 171
Prokuratoria Królestwa Polskiego była również ważnym organem dla
rozwoju polskiej praktyki i teorii prawa. Był to jedyny organ, który prawie
do końca zaborów zachował polską charakterystykę. Do końca jego funkcjonowania, tj. do 1915 r., kiedy przestała istnieć wraz z wejściem wojsk
niemieckich do Warszawy, Prokuratoria była jedynym polskim organem,
gdzie pracowali w większości polscy prawnicy, będący niezwykle przydatni przy budowaniu polskiego systemu prawa po utworzeniu państwa
polskiego w 1918 r.
4. Prokuratoria w II Rzeczypospolitej (1918–1939)
Odzyskanie niepodległości i proklamowanie utworzenia państwa Polskiego w dniu 11 listopada 1918 r. było wielkim wydarzeniem nie tylko
dla Polski, ale również i Europy. Polska stała się terytorialnie i liczebnie
liczącym się krajem z wieloma jednocześnie problemami. Jednym z nich
było stworzenie jednolitego systemu prawnego, który stałby się podstawą
nowej Konstytucji, a tym samym organizacji najwyższych organów w państwie. Warto zaznaczyć, że po zakończeniu I wojny światowej na terytorium Polski istniało aż pięć różnych systemów prawnych, tj. niemiecki
(BGB), rosyjski (tom X Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego), austriacki
(ABGB), węgierski (Orawa i Spisz) i francuski (Code civile). Przed
nowymi władzami rodzącego się na nowo Państwa Polskiego stanęła nie
tylko kwestia stworzenia jednolitego systemu prawa, ale również systemu
organów państwowych. W tym drugim zakresie stosunkowo łatwo przeprowadzano reformy lub też tworzono nowe organy.
Idea przywrócenia Prokuratorii został podjęta już 6 grudnia 1918 r. na
spotkaniu ministrów w Ministerstwie Rolnictwa. Stwierdzono wówczas,
że istnieje potrzeba utworzenia organu, który doradzałby władzom centralnym w sprawach prawnych i broniłby jego interesów prawno-prywatnych i prawno-publicznych. Jednocześnie postanowiono powołać komisję, która miałaby opracować projekt dekretu, dotyczącego powołania
Prokuratorii. Projekt taki został przyjęty przez komisję w styczniu 1919 r.
(Tkaczuk 2003, s. 33).
W projekcie przyjęto koncepcję scentralizowanej ochrony interesów
Skarbu Państwa. Była ona oparta na wzorach wypracowanych w Królestwie Polskim oraz na Prokuratorii Skarbu Galicji. Dekret został podpisany przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego w dniu 7 lutego 1919 r.
Urząd przyjął nazwę Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej.
W dniu 31 lipca 1919 r. została wydana ustawa w przedmiocie utworzenia
172 |
Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Rep. Wł. No
65/390). Ostatecznie ustrój i zadania Prokuratorii zostały uregulowane na
podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 9 grudnia 1924 r. o zmianie ustroju Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz. U. Rep. Wł. No 107/967).
Prokuratoria Generalna, z siedzibą w Warszawie, objęła swoimi kompetencjami obszar całego państwa. Jednocześnie w 1919 r. powołano
do życia dwa oddziały zamiejscowe: we Lwowie i Krakowie. Na stanowisko prezesa Prokuratorii został powołany dr Stanisław Bukowiecki
(1867–1944), który urząd ten piastował przez dwadzieścia lat, aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Zgodnie z § 1 Rozporządzenia Prezydenta
RP z 1924 r. Prokuratoria podlegała Ministrowi Skarbu.
Według § 2 powyższego rozporządzenia do zakresu działań Prokuratorii należało:
– zastępstwo sądowe ogólne w sprawach dotyczących praw i interesów
majątkowych i publicznych Państwa;
– wykonywanie zastępstwa procesowego przed sądami powszechnymi,
sądami prawa publicznego oraz w postępowaniach toczonych przed
władzami administracyjnymi;
– wydawanie opinii prawnych na żądanie organów państwowych w sprawach dotyczących majątkowych i publicznych interesów Państwa oraz
współdziałanie przy tworzeniu aktów prawnych dotyczących praw
i interesów państwa.
Przez użyte w § 2 rozporządzenia sformułowanie „prawa i interesy
Państwa” należało rozumieć:
– wszelki majątek ruchomy i nieruchomy, a w szczególności wszelkie
prawa i roszczenia Państwa oparte na tytułach prawno-prywatnych
i prawno-publicznych, instytucje i przedsiębiorstwa państwowe,
(podatki, opłaty, czynsze, daniny, dobra i lasy państwowe, nieruchomości państwowe, gospodarstwa i przedsiębiorstwa państwowe,
spadki bezdziedziczne);
– prawa terytorialne Państwa oraz wynikające z umów i traktatów międzynarodowych prawno-prywatne i publiczne prawa i roszczenia
Państwa do państw obcych i zobowiązania względem tych państw
zaciągnięte;
– wszelki majątek ruchomy i nieruchomy, fundusze i zakłady, pozostające pod zarządem władz państwowych podczas trwania tego zarządu.
Działalność Prokuratorii Generalnej okresu 1919–1939 zakończył
wybuch II wojny światowowej.
| 173
5. Prokuratoria Generalna okresu 1945–1951
Po II wojnie światowej Polska znalazła się w strefie wpływów sowieckich, co odnajdowało swój wyraz nie tylko w zmianie ustroju politycznego, ale również w tworzeniu nowego systemu prawa, opartego na wartościach marksistowskich. W tych dość rewolucyjnych jak na owe czasy
zmianach ustrojowych, dość dziwne wydawało się zachowanie Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej w jej przedwojennym kształcie z niewielkimi zamianami kompetencyjnymi. Takie stanowisko władz
ludowych nie oznaczało jednak pustki legislacyjnej w tym zakresie.
Prezes Rady Ministrów w okólniku z dnia 23 sierpnia 1945 r. przypomniał władzom i instytucjom państwowym przedwojenne przepisy,
dotyczące Prokuratorii (Dziennik Urzędowy Ministerstwa Przemysłu
nr 9.). Na podstawie art. 13 § 3 dekretu z dnia 18 lipca 1945 r. Kodeks
postępowania niespornego, w stosunku do pozycji Prokuratorii przedwojennej dokonano rozszerzenia, a właściwie wprowadzono zmianę jej
pozycji z zastępcy procesowego uczestnika postępowania na uczestnika
postępowania. Postanowiono wówczas, że Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej może wziąć udział
w obronie interesu publicznego w każdej sprawie i wówczas staje się uczestnikiem. Potwierdzenie tego znalazło się również w art. 21 pkt. 2 dekretu
z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich.
Istnienie powojennej Prokuratorii Generalnej zakończyło się wraz
z procesem silnej komunizacji życia politycznego, a w konsekwencji
i administracji publicznej. Prokuratoria, jako przejaw struktur sanacyjnych, została ostatecznie zlikwidowana dekretem z dnia 29 marca 1951 r.
o organach zastępstwa prawnego (Dz. U. Rep. Wł. No 20/159). W art. 21
uchylono moc obowiązującą rozporządzenia Prezydenta RP z 1924 r.,
a w art. 16 zniesiono Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej
(Garliński 2008, s. 60). Wbrew tendencjom silnej centralizacji aparatu
władzy administracyjnej, w tym przypadku dokonano decentralizacji.
6. Przełom polityczny w Polsce (1989) – powrót do idei
utworzenia Prokuratorii
Upadek systemu komunistycznego zapoczątkowany w Polsce: pontyfikatem niedawno kanonizowanego papieża Jana Pawła II (1978–2005),
powstaniem związku zawodowego „Solidarność” oraz dzięki bohaterskiej postawie całego narodu polskiego, pociągnął za sobą zmiany polityczne nie tylko w Polsce, ale również w Niemczech (upadek tzw. „Muru
174 |
Berlińskiego”), w Czechach i w innych państwach dawnego bloku komunistycznego. Stopniowo zaczęła dokonywać się przebudowa państwa także
pod względem struktury organów państwowych. W tym właśnie nurcie
należy widzieć powrót do idei odtworzenia urzędu Prokuratorii w Polsce.
Na początku lat dziewięćdziesiątych pojawiło się wiele inicjatyw przywrócenia Prokuratorii. Jedną z nich był projekt ustawy przygotowany
przez Społeczną Radę Legislacyjną, działającą przy NSZZ „Solidarność”.
Jednak, ze względu na zawartą w niej propozycję przejęcia przez Prokuratorię kontroli nad rozporządzaniem mieniem Skarbu Państwa, nie doszło
do uchwalenia ustawy i w konsekwencji powołania tej instytucji do życia.
Kolejną próbę podjęto w 1998 r. Jednak przedłożony projekt rządowy,
który wprawdzie został uchwalony przez sejm i senat, został zawetowany.
Sukcesem zakończyło się przyjęcie projektu ustawy z dnia 8 lipca 2005 r.
o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U. Rep. Wł. No 165/1417).
Ustawa ta weszła w życie z dniem 15 marca 2006 r. (Garliński 2008, s. 62).
Prokuratoria jest organem apolitycznym z samego założenia i w prowadzeniu spraw niezależna od organów państwa. W szczególności odnosi
się to do pracowników Prokuratorii, analogicznie jak jest to w przypadku
pracowników służby cywilnej (Łęski, Wójcicka 2014, s. 459 n.).
7. Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa
Według art. 1 ustawy o PGSP celem Prokuratorii jest ochrona prawna
praw i interesów Skarbu Państwa. Nadzór nad Prokuratorią sprawuje
Minister Skarbu Państwa. Takie usytuowanie ustrojowe Prokuratorii
budzi wątpliwości. Według niektórych Prokuratoria winna podlegać bezpośrednio pod KPRM. Prokuratoria jest niezależna w zakresie czynności podejmowanych w ramach zastępstwa procesowego Skarbu Państwa
oraz co do treści wydawnych opinii prawnych. Tym samym ustawodawca
odszedł od powojennej koncepcji, według której Prokuratoria była stroną
postępowania. Obecnie jest zastępcą procesowym i reprezentuje stationes
fisci w procesach przed sądami powszechnymi, wojskowymi, Sądem Najwyższym oraz trybunałami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych (Brzęk 2006, nr. 1/2, s. 42–43).
Prokuratoria nie musi sama prowadzić spraw, które należą do jej
właściwości. Według art. 8b ustawy o Prokuratorii, Prokuratoria może
sama lub na wniosek podmiotu reprezentującego Skarb Państwa przekazać mu sprawę lub grupę spraw do samodzielnego prowadzenia. Wyjątkiem są jednak sprawy, w których występuje istotne zagadnienie prawne.
| 175
W nowelizacji tejże ustawy przyjętej przez Sejm RP 5 sierpnia 2015 r.
(obecnie oczekuje na podpisanie przez Prezydenta RP) w art. 8b przyjęto pewne modyfikacje zakresu właściwości Prokuratorii. I tak, PGSP
nie może przekazywać do stationes fisci spraw powyżej w.p.s. 10 mln. zł.
W przypadku w.p.s. poniżej 300 tys. zł stanowisko Prokuratorii w sprawie
przekazania będzie obowiązkowe. Ustawodawca przewidział również możliwość powierzenia Prokuratorii prowadzenia spraw publicznych uczelni
wyższych oraz państwowych instytucji kultury, np. muzeów. Decyzję
o przekazaniu podejmować będzie każdorazowo Prezesa Rady Ministrów
Odmiennie niż w okresie międzywojennym określony został zakres
zastępstwa procesowego. Obecnie, według art. 8 PGSP, Prokuratoria obowiązkowo występuje w sprawach, które rozpoznawane są w pierwszej
instancji przez sąd okręgowy, lub dotyczą uzgodnienia księgi wieczystej ze
stanem rzeczywistym, lub dotyczą stwierdzenia zasiedzenia, jeżeli wartość
przedmiotu sprawy przewyższa kwotę 1 miliona złotych, oraz w sprawach
rozpoznawanych przez sądy polubowne.
Z kolei zakres zadań Prokuratorii został określony dość szeroko. Do
jej zadań należy:
– wyłączne zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed Sądem Najwyższym;
– zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed sądami powszechnymi,
wojskowymi i polubownymi;
– zastępstwo Polski przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych;
– wydawanie opinii prawnych;
– opiniowanie projektów aktów normatywnych.
8. Podsumowanie
Polska jest krajem o ponad tysiącletniej historii z niewielkimi przerwami w ciągłości państwowości, zwłaszcza w okresie rozbiorów. Nasza
historia obejmuje nie tylko kulturę, a więc język, religię, materialne czy
intelektualne wytwory kultury, ale również rozwój struktur państwowych.
W tym zakresie wnieśliśmy znaczny wkład w rozwój demokratycznych
instytucji w Europie. Należy tu wskazać na polski wkład w rozwój parlamentaryzmu europejskiego czy konstytucjonalizmu. Polska, jako drugie
państwo na świecie miało własną konstytucję.
Jedną z instytucji demokratycznego państwa jest Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa, zadaniem której jest ochrona praw i interesów
176 |
Państwa przed sądami i trybunałami krajowymi i międzynarodowymi.
Taka instytucja w formie szczątkowej funkcjonowała już w okresie tzw.
Pierwszej Rzeczypospolitej, kiedy to funkcjonował instygator, zadaniem
którego była ochrona skarbca publicznego, w tym królewskiego. Pierwszym jednak organem sensu stricte procesowym była Prokuratoria Królestwa Polskiego, utworzona na podstawie prawa carskiego w 1816 r. Jej
ustrój wzorowany był na rozwiązaniach austriackich. Zakres kompetencji
tamtej Prokuratorii był ukształtowany na wzór kompetencji podobnego
organu z czasów antycznego Rzymu, tj. advocatus fisci. W tym kształcie
Prokuratoria Królestwa Polskiego przetrwała do 1915 r., kiedy to Warszawa została zajęta przez wojska niemieckie. Warto nadmienić, że był to
jedyny organ państwowy w czasach zaborów, w którym w 100% pracowali
tylko Polacy.
Kolejnym okresem funkcjonowania Prokuratorii był czas między
dwiema wojnami światowymi w XX wieku. W 1919 r. powołano do życia
Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej. Do pracy w jej strukturach powołano najzdolniejszych prawników polskich. Instytucjonalnie
Prokuratoria była podporządkowana Ministrowi Skarbu. Zakres jej kompetencji został dość szeroko zakreślony, obejmował bowiem nie tylko
sprawy cywilne, ale też administracyjne. Do zadań Prokuratorii należało
również wydawanie opinii prawnych.
Po drugiej wojnie światowej kontynuowano istnienie Prokuratorii aż
do 1951 r., kiedy to uznano ją za przejaw ustroju burżuazyjnego. Scentralizowany system ochrony praw i interesów został zdecentralizowany,
zresztą wbrew ówczesnym tendencjom centralizacji zarządzania państwem. Kwestie ideologiczne były jednak ważniejsze aniżeli pragmatyczne.
Po odrzuceniu ustroju komunistycznego w 1989 r., powrócono do idei
przywrócenia Prokuratorii w Polsce. Podejmowane próby przywrócenia
nie przynosiły jednak spodziewanego efektu. Względy polityczne i ambicjonalne różnych ugrupowań politycznych nie sprzyjały rzeczywistej
realizacji zamiarów. Dopiero w 2005 r. została uchwalona ustawa, na podstawie której od 15 marca 2006 r. zaczął funkcjonować urząd pod nazwą
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.
Obecnie jest to instytucja, która odgrywa bardzo ważna rolę w ochronie praw i interesów Skarbu Państwa Polskiego w kraju i zagranicą.
| 177
References
Brzęk W. (2006). Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa – historia i stan
dzisiejszy, Journal of Modern Science, nr 1/2/, s. 31–44. ISSN 1734–2031.
Brzęk W. (2006). Kilka uwag o naturze standardu w administracji publicznej, Journal of Modern Science, nr 1/1/, s. 43–50. ISSN 1734–2031.
Davies N., (1991). Boże igrzysko. Historia Polski, t. 1, Kraków. ISBN
83-7006-023-4.
Dobkowski J. (2006). Z problematyki kontroli społecznej administracji,
Journal of Modern Science, nr 1/2/, s. 85–95. ISSN 1734-2031.
Garliński W. (2008). Tradycja i postęp w instytucji Prokuratorii Generalnej
Rzeczypospolitej Polskiej, Teka Kom. Praw. – OL PAN, s. 54–70. ISSN
1899-7694.
Izdebski H. (1995). Historia myśli politycznej i prawnej, Warszawa. ISBN
83-7110-056-6.
Krajewski P.: Sitek B, Krajewski P. (ed.) (2003). Rzymskie prawo publiczne,
Olsztyn. ISBN 83-7299-345-9.
Łęski M. Wójcicka M. (2014). Neutralność polityczna urzędników, Journal
of Modern Science, nr 3/22/, s. 459–473. ISSN 1734-2031.
Mażewski L. (2013). O ciągłości między Księstwem Warszawskimi Królestwem Polskim (1807–1830), [w:]: L. Mażewski (ed.), System polityczny,
prawo, konstytucja i ustrój Królestwa Polskiego 1815–1830, Radzymin.
ISBN 978-83-60748-42-8.
Norman D. (2007). Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2007.
ISBN 978-83-240-1424-8.
Czapliński W. (1983). Zarys dziejów Polski do roku 1864, Kraków. ISBN
83-7006-057-9.
Ruiz A. A. (2006),. El advocatus fisci en Derecho Romano, Madrid. ISBN10: 84-9772-921-8.
Skrzydło W., Orłowski W. (2007). Ustrój polityczny Wielkiej Brytanii, [w:] W. Skrzydło, Ustroje państw współczesnych, Lublin. ISBN
978-83-227-2747-8.
Tkaczuk M. (2003). Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1,
Rozprawa doktorska nieopublikowana, Szczecin.
Wąsowicz M. (1979). Prokuratoria Generalna Królestwa Polskiego w latach
1816–1866/1867, CPH, t. XXXI, z. 2. ISSN 0070-2471.
Witkowski W., Kosikowski C. (red.), (2010). System prawa finansowego: t. 1 – Teoria i nauka prawa finansowego, Warszawa. ISBN
978-83-264-0279-1.
Competences of the People’s Advocate in Romania
Kompetencje Adwokata Ludu w Rumunii
Dr hab. Viktoriya Serzhanova, prof. nadzw. UR
Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego
[email protected]
Abstracts
The paper’s objective is to analyze the tasks and the detailed scope of
competences of the Romanian Ombudsman called the People’s Advocate,
who was created to protect rights and freedoms of the Romanian citizens
and persons residing on the territory of Romania. This task is exercised by
the Ombudsman with the help of certain legal instruments which he has
been equipped with and which enable him to examine if the violation of
rights has been committed by widely comprehended public administration authorities. In case such violation has occurred the People’s Advocate is entitled to conduct a proceedings aiming at redressing the wrong
and materialize exercising the rights guaranteed to an individual by the
Constitution, laws and international legal acts. The analysis of the People’s
Advocate’s competences is also made from the perspective of the object
and subject of his activity. This complex approach allows to precisely
determine not only his rights but also his duties in the field of the protection of human rights exercised by him, as well as to estimate the level
of their observance. It also enables to state if the model of Ombudsman
introduced in Romania, which is a rather new institution, not known in
its political system before, will become an effective one within the exercised by him tasks and if it will take root in the contemporary government
and politics of the state.
Celem niniejszego opracowania jest analiza zadań oraz szczegółowego
zakresu kompetencji rumuńskiego ombudsmana, zwanego Adwokatem
Ludu, który został powołany do ochrony praw i wolności przysługujących obywatelom oraz osobom przebywającym na terytorium Rumunii. Zadanie to rumuński ombudsman realizuje za pomocą określonych
instrumentów prawnych, w które został wyposażony i które umożliwiają
mu zbadanie, czy nastąpiło naruszenie tych praw w działalności organów
180 |
Viktoriya Serzhanova Kompetencje Adwokata Ludu w Rumunii
szeroko pojętej administracji publicznej. W razie stwierdzenia takiego
naruszenia Adwokat Ludu jest uprawniony do przeprowadzenia postępowania, mającego na celu naprawienie stanu rzeczy oraz urzeczywistnienie
korzystania z przysługujących jednostce praw zagwarantowanych w Konstytucji, ustawach i aktach prawa międzynarodowego. Analiza kompetencji Adwokata Ludu jest przeprowadzona z perspektywy podmiotu
i przedmiotu jego działalności. Takie kompleksowe podejście pozwala na
dokładne określenie nie tylko uprawnień, ale także obowiązków w zakresie wykonywanej przez niego ochrony praw i wolności człowieka i obywatela oraz oceny stanu ich przestrzegania. Umożliwia to również określenie, czy model ombudsmana przyjęty w Rumunii – instytucji nowej
i do niedawna nieznanej jej systemowi politycznemu – stanie się organem
skutecznym w zakresie powierzonych mu kompetencji oraz czy przyjmie
się w systemie organów i instytucji funkcjonujących we współczesnym
ustroju politycznym państwa.
Keywords:
The People’s Advocate in Romania, protection of human rights and freedoms,
tasks of the Romanian Ombudsman, the scope of competences from the
perspective of an object and subject
Adwokat Ludu w Rumunii, ochrona praw i wolności człowieka i obywatela,
zadania rumuńskiego ombudsmana, zakres podmiotowy i przedmiotowy
kompetencji
Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie ma na celu dokonanie analizy kompetencji
rumuńskiego ombudsmana, zwanego Adwokatem Ludu. Jest on samodzielnym i niezależnym naczelnym organem państwowym, znajdującym
swoje umocowanie w ustawie zasadniczej, a w systemie organów państwowych plasującym się na szczeblu centralnym. Został powołany do
ochrony praw i wolności człowieka i obywatela, a do jego podstawowych
kompetencji należy badanie, czy organy państwowe lub samorządowe,
podległe im służby oraz instytucje publiczne, obowiązane do przestrzegania i umożliwiania realizacji tychże praw, na skutek podejmowanych
przez siebie działań lub zaniechań nie dopuściły się ich naruszenia.
Przedmiotem pracy jest zatem przedstawienie zadań oraz zbadanie szczegółowego zakresu kompetencji Adwokata Ludu, również z perspektywy
| 181
podmiotowej i przedmiotowej, w szczególności zaś dokonanie egzegezy
i analizy aktów normatywnych, które bezpośrednio lub pośrednio odnoszą się do działalności rumuńskiego ombudsmana, a jednocześnie stanowią podstawy prawne organizacji i funkcjonowania instytucji.
Zadania i szczegółowy zakres kompetencji Adwokata Ludu
Adwokat Ludu został powołany do ochrony praw i wolności osób
fizycznych, co zostało określone, choć lakonicznie, w art. 58 ust. 2 rumuńskiej ustawy zasadniczej z 21.11.1991 r. (obowiązującej od 8.12.1991 r.;
Mon. Urz. Cz. I, nr 233 z 21.11.1991 r.; obszernej nowelizacji, szczególnie przepisów odnoszących się do Adwokata Ludu, dokonano ustawą
nr 429/2003 zmieniającą Konstytucję Rumunii, która obowiązuje od
29.10.2003 r. – Mon. Urz. Cz. I, nr 758; tekst rumuńskiej konstytucji
w języku polskim: Brodziński, Kosma, 1996 – stan prawny mocno zdezaktualizowany; tekst anglojęzyczny, uwzględniający wszystkie dotychczasowych zmiany, dostępny jest na stronach rumuńskiego parlamentu pod
adresem internetowym http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=371. Por.
także Criste, 2009, s. 60 oraz 2011, ss. 216–229; również Brodziński, 2006,
s. 18; kompetentnie zadania rumuńskiego ombudsmana analizują Balica,
Dragoş, Neamţu, 2010, s. 60 i n.).
Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu Adwokata Ludu (ustawa organiczna nr 35/1997 z 20.03.1997 r. – Mon. Urz. Cz. I, nr 48 z 20.03.1997 r.
ze zm. – dalej u.o.f.a.l.; w języku angielskim Law no. 35 from 1997 on
the Organisation and Functioning of the Institution of the Advocate of the
People znajduje się na stronie instytucji pod adresem internetowym http://
www.avp.ro/index.php?option=com_content&view=article&id=48&
Itemid=40&lang=en) w art. 1 ust. 1 ujmuje to nieco bardziej szczegółowo.
Stanowi on, że zadaniem instytucji Adwokata Ludu jest ochrona praw
i wolności obywateli w stosunkach z organami władzy publicznej (rolę
rumuńskiego ombudsmana w ochronie praw jednostek szczegółowo omawia Brânzan, 2001, s. 53 i n.) Przy tym ustawodawca nie definiuje wprost
użytych w przepisie pojęć: „prawa i wolności obywatelskie” oraz „organy
władzy publicznej”.
Ponadto szczegółowy zakres kompetencji, przysługujących Adwokatowi Ludu (dogłębnej ich analizy dokonuje Brânzan, 2001, s. 184
i n.), regulują między innymi następujące przepisy: art. 60 oraz art.
146 pkt a) i d) ustawy zasadniczej; art. 5, art. 13, art. 21, art. 22,
art. 25 i art. 27 u.o.f.a.l., a także art. 4, art. 5 i art. 38 regulaminu
182 |
ombudsmana z 17.04.2002 r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 922 z 11.10.2004 r. ze
zm.); w języku angielskim Regulation from 17 April 2002 on the Organization and Functioning of the People’s Advocate Institution znajduje się na
stronie instytucji pod adresem internetowym http://www.avp.ro/index.
php?option=com_content&view=article&id=48&Itemid=40&lang=en).
Zgodnie z art. 13 u.o.f.a.l. , który zawiera katalognajistotniejszych
kompetencji Adwokat Ludu:
• koordynuje całą działalność swojego urzędu;
• przyjmuje, rozdziela i rozstrzyga skargi składane przez osoby, które
uznają, że ich prawa czy wolności zostały naruszone przez działalność
organów administracji publicznej;
• bada rozstrzygnięcia wydawane w sprawach skarg lub wniosków
składanych przez organy administracji publicznej bądź urzędników
mających w tym interes prawny, które zmierzają do zlikwidowania
przypadków łamania praw lub wolności obywateli, przywrócenia skarżącym ich praw oraz uczynienia zadość za spowodowane szkody;
• sporządza opinie na podstawie wniosków Trybunału Konstytucyjnego;
• informuje Trybunał Konstytucyjny o przypadkach sprzecznych z konstytucją przepisów ustaw zaistniałych przed ich ogłoszeniem;
• kieruje bezpośrednio do Trybunału wnioski, dotyczące niezgodnych
z konstytucją wyjątków w przepisach zawartych w ustawach lub rozporządzeniach (por. Criste, 2009, s. 61);
• reprezentuje instytucję w obu izbach parlamentu oraz przed wszelkimi
organami władzy publicznej, jak również w kontaktach z osobami
fizycznymi i prawnymi;
• zatrudnia pracowników urzędu oraz sprawuje władzę dyscyplinarną
nad personelem;
• pełni funkcję głównego dysponenta środków publicznych oraz odpowiada za ich otrzymywanie i wydatkowanie.
Co najmniej raz w roku lub na żądanie obu izb parlamentu Adwokat
Ludu jest zobowiązany do składania informacji i sprawozdań z działalności, które są przedstawiane na wspólnym posiedzeniu izb. Sprawozdania te
muszą zawierać wszelkie informacje o podjętych przez niego działaniach,
mogą również przedstawiać pewne zalecenia, odnoszące się do wprowadzenia ewentualnych poprawek do obowiązującego ustawodawstwa,
względnie zastosowania innych środków potrzebnych do poprawienia
skuteczności i stanu ochrony praw człowieka (art. 60 ustawy zasadniczej,
art. 5 ust. 1 u.o.f.a.l.). Roczne sprawozdanie powinno zawierać informacje o działalności urzędu za ostatni rok kalendarzowy. W celu poddania
| 183
sprawozdania pod debatę w trakcie wspólnego posiedzenia obu izb, musi
ono zostać złożone w parlamencie najpóźniej do 1 lutego następnego roku
kalendarzowego. Zgodnie z art. 5 ust. 2 u.o.f.a.l. sprawozdanie podlega
upublicznieniu.
Na mocy art. 146 pkt a) i d) ustawy zasadniczej Adwokat Ludu jest
uprawniony do kierowania do Trybunału Konstytucyjnego wniosków,
mających na celu stwierdzenie niekonstytucyjności ustaw lub rozporządzeń jeszcze przed ich promulgacją (interesujące rozważania o tym
uprawnieniu ombudsmana znaleźć można u Criste, 2009, s. 61–62; o inicjowanej przez ombudsmana kontroli konstytucyjności prawa przed Trybunałem Konstytucyjnym, zarówno a priori jak i a posteriori, kompetentnie piszą również Balica, Dragoş, Neamţu, 2010, s. 64–65; zob. także
Barbu, Muraru, Muraru, Vlădoiu, 2009, s. 183 i n.).
Adwokat Ludu może, w formie zaleceń, informować organy administracji publicznej o przypadkach niezgodności z przepisami prawa
wydawanych przez nich aktów administracyjnych bądź podejmowanych
działaniach, zaniechaniach albo nieuzasadnionej zwłoce (art. 21 ust. 2
u.o.f.a.l.).
Ombudsman ma również prawo powadzić własne dochodzenie, żądać
od organów administracji publicznej, by udostępniły mu wszelkie informacje lub dokumenty niezbędne do jego prowadzenia, a nadto także
przesłuchiwać urzędników, zajmujących wyższe stanowiska w organach
administracji publicznej bądź pracowników służby cywilnej oraz przyjmować od nich zeznania zawierające informacje mogące się przyczynić
do rozstrzygnięcia sprawy będącej przedmiotem skargi (art. 22 u.o.f.a.l.).
Adwokat Ludu ma ponadto prawo do informowania rządu o wszelkich sprzecznych z prawem aktach, zdarzeniach albo innych działaniach
zaistniałych lub podjętych przez prefektów bądź centralne organy administracji publicznej (na mocy art. 25 u.o.f.a.l.).
Zgodnie z art. 27 u.o.f.a.l ombudsman może również wyrazić swoją
opinię odnośnie inicjatywy ustawodawczej albo projektu rozporządzenia w zakresie wiążącym się z prawami lub wolnościami obywatelskimi,
zagwarantowanymi w ustawie zasadniczej oraz traktatach, paktach
i innych umowach międzynarodowych, stroną których jest Rumunia.
W myśl regulaminu (art. 4 ust. 1) Adwokat Ludu przede wszystkim
kieruje całą instytucją. Aby móc należycie wykonywać swoje kompetencje
ustawowe, jest zobowiązany do:
• przedkładania obu izbom parlamentarnym sprawozdań z działalności
co najmniej raz na rok, bądź też na żądanie;
184 |
•
składania podpisów pod sprawozdaniami, opiniami, zarzutami oraz
niekonstytucyjnymi wyjątkami, zaleceniami, jak również wszelkimi
innymi dokumentami sporządzanymi przez instytucję;
• zatwierdzania harmonogramu zatrudnień oraz przydziału czynności
personelowi;
• zatwierdzania trybu przeprowadzania konkursów oraz postępowań
kwalifikacyjnych na wszystkie stanowiska w swoim urzędzie;
• zatrudniania, zatwierdzania awansów oraz zwalniania pracowników
urzędu na mocy przepisów prawa;
• zatwierdzania przeniesienia pracowników do innych wewnętrznych
jednostek organizacyjnych;
• wyrażania zgody na wyjazdy w delegacje zagraniczne;
• zatwierdzania, kierowania oraz koordynowania programów szkoleniowych dla specjalistycznego personelu;
• powierzania wykwalifikowanym urzędnikom wykonywania w jego
imieniu, zgodnie z ustawą, niektórych jego kompetencji;
• zatwierdzania harmonogramu urlopów wypoczynkowych;
• zatwierdzania zasad wynagradzania pracowników za wypracowane
przez nich godziny ponadwymiarowe.
Ombudsman może powierzyć wykonywanie powyższych kompetencji
osobie zatrudnionej w urzędzie na kierowniczym stanowisku (art. 4 ust. 2
regulaminu).
Zgodnie z art. 5 regulaminu Adwokat Ludu może wydawać zarządzenia, zalecenia, regulaminy oraz reguły postępowania w celu wykonywania
kompetencji związanych z kierowaniem instytucją i urzędem.
Do obowiązków Adwokata Ludu należy również podejmowanie
wszelkich działań na rzecz rozwoju współpracy z ombudsmanami innych państw. W tym celu art. 38 regulaminu zezwala mu na przystępowanie do zrzeszeń i organizacji o charakterze międzynarodowym,
zajmujących się ochroną praw i wolności oraz uczestniczenie w ich
działalności.
Jak z powyższej analizy wynika, kompetencje Adwokata Ludu mają
charakter bardzo zróżnicowany. Nade wszystko kieruje on całą instytucją
i podległym jej urzędem oraz reprezentuje ją w stosunkach zewnętrznych.
Wśród jego najistotniejszych kompetencji wymienić jednakże należy te,
stanowiące esencję i istotę jego działalności, a mianowicie – przyjmowanie i rozpatrywanie skarg na działalność organów władzy publicznej,
a także prowadzenie postępowań o naruszenie przez nie praw i wolności
obywatelskich.
| 185
Pozostałe jego kompetencje (szerzej o kompetencjach rumuńskiego
ombudsmana por.: Fleuren, Kortmann, Voermans, (ed.), 2008, s. II 30–31)
można sklasyfikować w następujący sposób:
• uprawnienia mające charakter normotwórczy (wydawanie zarządzeń,
zaleceń, regulaminów i reguł postępowania);
• kompetencje o cechach śledczych (powadzenie własnego dochodzenia, żądanie od organów administracji publicznej udzielenia informacji i przedstawienia niezbędnych do jego przeprowadzenia dokumentów, przesłuchiwanie świadków oraz przyjmowanie od nich zeznań);
• opiniodawcze (opiniowanie projektów aktów prawnych normujących
materię z zakresu praw człowieka, a także ich konstytucyjności);
• informacyjno-sygnalizacyjne (informowanie parlamentu o stanie
przestrzegania praw i wolności, a także niedoskonałościach, niedociągnięciach lub lukach w prawie, zalecanie wprowadzania poprawek
do ustawodawstwa w tej materii oraz użycia innych środków i instrumentów prawnych, informowanie Trybunału Konstytucyjnego o przypadkach niekonstytucyjności ustaw, powodujących pogwałcenie praw
lub wolności obywateli, na etapie przed ich wprowadzeniem w życie,
a nadto informowanie rządu, a także samych zainteresowanych organów administracji publicznej o ich niezgodnej z prawem działalności);
• inicjująco-wnioskodawcze (kierowanie wniosków do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach o rozpatrzenie niekonstytucyjnych wyjątków
od aktów prawnych, jak również o stwierdzenie sprzeczności z Konstytucją ustaw i rozporządzeń, a nadto wniosków do Generalnego
Prokuratora Wysokiego Trybunału Kasacyjnego i Sprawiedliwości
inicjujących rozpatrzenie przez Najwyższy Sąd Kasacyjny i Sprawiedliwości takich spraw, w których zaistniała rozbieżność w orzeczeniach
wydanych przez sądy poszczególnych instancji);
• sprawozdawcze (przedkładanie obu izbom parlamentarnym sprawozdań ze swojej działalności. Kompetencje o charakterze sprawozdawczym również omawia Brânzan, 2001, s. 251 i n.).
Adwokat Ludu jest przełożonym służbowym i dyscyplinarnym wszystkich zatrudnionych w instytucji urzędników, stąd regulamin określa szereg kompetencji, wynikających z jego nadrzędnej pozycji w relacjach
z podległymi mu pracownikami.
Dokonując szczegółowej analizy powyższych przepisów prawa, nie
sposób w tym kontekście nie wywnioskować, iż poza podstawową funkcją, polegającą na ochronie praw i wolności obywatelskich, Adwokat
Ludu bez wątpienia wykonuje również funkcję oddziaływania na proces
186 |
tworzenia oraz stosowanie już obowiązujących norm i regulacji prawnych
(por. o tym szerzej także: Malinowska, 2007, s. 101).
Zakres kompetencji rumuńskiego ombudsmana można by również
przeanalizować z perspektywy podmiotu i przedmiotu jego działalności,
bowiem oba te aspekty są tutaj dostrzegalne.
Aspekt związany z podmiotem, innymi słowy podmiotowy zakres
jego kompetencji, należałoby nade wszystko rozumieć jako pewien krąg
podmiotów, czy też organów oraz instytucji, które w swojej działalności dopuściły się naruszenia praw albo wolności obywatelskich. Warto
w tym miejscu zastanowić się nad pojęciem „organów władzy publicznej” i odpowiedzieć sobie na pytanie, jakie organy dają się do tej grupy
zaliczyć, a jakie pozostają poza sferą aktywności i zakresem kompetencji ombudsmana? Pojęcie podmiotu, jak się wydaje, obejmuje ponadto
również element rodzajów oraz charakteru działań lub czynności, które
są podejmowane, względnie nie podejmowane przez te organy, w wyniku
czego następuje naruszenie praw bądź wolności.
Aspekt przedmiotu, inaczej przedmiotowy zakres kompetencji
ombudsmana, należałoby rozumieć jako pewien katalog podejmowanych
przez niego działań, bądź też obszar czy materię, której dotyczą prowadzone przez niego postępowania (przedmiot działalności Adwokata Ludu
z perspektywy porównawczej w kontekście kompetencji adwokatów mających związek z ochroną praw i wolności jednostki interesująco omawia
Dinu, 2009, s. 171 i n.). Chodzi tu mianowicie o naruszenia praw lub
wolności obywatelskich, które następują na skutek działań podejmowanych przez organy władzy publicznej. Zbadanie przedmiotu działalności
Adwokata Ludu obejmie zatem próbę udzielenia odpowiedzi na następujące dwa pytania: jaki jest katalog praw i wolności, ochrona i przestrzeganie których są objęte zakresem kompetencji Adwokata Ludu, oraz kto jest
adresatem tych praw, innymi słowy komu one przysługują?
Podmiotowy zakres kompetencji Adwokata Ludu
Pojęcie „władzy publicznej”, jak się wydaje na pierwszy rzut oka,
zakreślone jest bardzo szeroko. Zalicza się do niego przede wszystkim organy państwowe, ale również wszelkie inne organy administracji publicznej, łącznie z organami niepaństwowymi, co uszczegółowiają
dalsze przepisy ustawy o Adwokacie Ludu. Do podmiotowego aspektu
kompetencji ombudsmana, choć nie bezpośrednio, mają zastosowanie
regulacje zawarte w art. 15 ust. 4, 17, 21 ust. 2, 22 ust. 2, 24 ust. 2, 25 ust. 1
| 187
i 28 u.o.f.a.l. Z ich treści można wyprowadzić katalog organów władzy
publicznej, które mieszczą się w zakresie kompetencji Adwokata Ludu,
a także określić te, które są z niego wyłączone. Katalog organów, działalność których podlega badaniu przez Adwokata Ludu, jest następujący
(por. Criste, 2009, s. 60–61):
• wszelkie organy administracji publicznej, a także podległe im instytucje i służby publiczne (w myśl art. 22 ust. 2);
• administracja penitencjarna, szpitale penitencjarne, zakłady poprawcze dla osób nieletnich (zgodnie z art. 17 ust. 1);
• organy i instytucje podlegle resortowi spraw publicznych (na mocy
art. 17 ust. 1);
• policja i inne organy policyjne (zgodnie z art. 17 ust. 1);
• dowództwo jednostek wojskowych (w myśl art. 17 ust. 2);
• administracja publiczna na szczeblu lokalnym oraz zatrudnieni w jej
organach urzędnicy (na mocy art. 24 ust. 2);
• organy administracji państwowej ma szczeblu centralnym (zgodnie
z art. 25 ust. 1);
• organy państwowe o charakterze autonomicznym (w myśl art. 28).
Poza kompetencją Adwokata Ludu pozostaje natomiast działalność
konstytucyjnych naczelnych organów państwowych (art. 15 ust. 4),
w szczególności zaś są to następujące organy i podmioty: obie izby parlamentu – Izba Deputowanych i Senat, izby połączone, parlamentarzyści
obu izb – deputowani i senatorowie, Prezydent Rumunii, rząd, Trybunał Konstytucyjny, Przewodniczący Rady Legislacyjnej, organy władzy
sądowniczej.
Jak wynika z powyższego, w kręgu podmiotów podlegających kompetencjom Adwokata Ludu nie znajdują się naczelne organy państwa. Mieszczą się natomiast wszelkie inne organy administracji, zarówno państwowe,
jak i niepaństwowe, na szczeblu centralnym i lokalnym, innymi słowy
– katalog bardzo szeroko rozumianych organów administracji publicznej,
włącznie z organami administracji rządowej oraz organami, instytucjami
i służbami publicznymi podległymi poszczególnym resortom.
Warto by zastanowić się nad tym, czy wobec braku taksatywnego wyliczenia tych podmiotów w postaci jednolitego katalogu, można by uznać
tę listę za zamkniętą i wyczerpującą. W moim przekonaniu nie należy
tego czynić, wskazane natomiast byłoby sięgnięcie do pojęcia władzy
publicznej znanego w doktrynie i powszechnie występującego w literaturze przedmiotu oraz jego przeanalizowanie. Do systemu organów administracji publicznej z reguły zaliczane są wszelkie jednostki organizacyjne,
188 |
które wykonują zadania z zakresu administracji publicznej (Polinceusz,
2013, s. 52, 61 i n.; zob. także Stahl, 2011, s. 78). Należą do nich organy
państwowe i inne podmioty, na rzecz których państwo przekazało wykonywanie części funkcji administracyjnych (Zimmermann, 2005, s. 95).
Organy administracji publicznej obejmują zatem wszelkie podmioty, działania których wynikają bezpośrednio z pełnienia funkcji administracyjnej
państwa. W tym kręgu, poza grupą organów administracji rządowej oraz
organów samorządu terytorialnego, znajdują się również przedsiębiorstwa państwowe, organizacje społeczne, zakłady administracyjne, agencje
rządowe, stowarzyszenia, fundacje publiczne itp. (por. Łukasiewicz, 2007,
s. 99).
Działania organów lub instytucji, mogące naruszyć prawa bądź wolności obywateli, głównie mogą obejmować takie zdarzenia, jak: wydawanie aktów, w tym także decyzji administracyjnych sprzecznych z prawem,
podejmowanie wszelkich innych działań oraz zaniechania w działalności organów administracji publicznej, a nadto nieuzasadniona zwłoka
w wydawaniu takich aktów lub decyzji (art. 21 ust. 2).
Zakres tych działań, jak widać, ma bezpośredni związek z pojęciem
złego zarządzania (ang. mal administration) zaistniałego w działaniach
organów władzy publicznej. W doktrynie pojęcie to nie jest jednolicie
i jednoznacznie definiowane. Bez wątpienia zaliczyć do niego można
działania niezgodne z przepisami zawartymi w aktach prawnych, innymi
słowy – nielegalne. W praktyce należą do nich wszelkie nieprawidłowości proceduralne, dyskryminacja, nadużycie władzy, odmowa udzielenia
informacji, przewlekłość postępowania, bezczynność organów. Ponadto,
jak się wydaje, Adwokat Ludu w wykonywaniu swoich zadań i kompetencji powinien nie tylko badać, czy nastąpiło naruszenie prawa, czyli kierować się w swoich działaniach kryterium legalności, ale w równym stopniu
uwzględniać zasady sprawiedliwości i współżycia społecznego, aczkolwiek
nie wynika to wprost z przepisów ustawy.
Przedmiotowy zakres kompetencji rumuńskiego
ombudsmana
Art. 58 ust. 2 rumuńskiej ustawy zasadniczej udziela odpowiedzi na
pytanie o to, co stanowi przedmiot działalności rumuńskiego ombudsmana. Mowa w nim o ochronie przestrzegania praw oraz wolności osób
fizycznych. Materię tę rozwija i uszczegóławia art. 27 u.o.f.a.l., który
w sposób pośredni wyjaśnia, że do tej grupy praw i wolności należą prawa
| 189
obywateli zagwarantowane w Konstytucji Rumunii, w traktatach, paktach
i innych umowach międzynarodowych, których Rumunia jest stroną,
a nadto w ustawach i rozporządzeniach. Nasuwa się z tego wniosek, że
zamiar ustawodawcy polegał na objęciu ochroną jak najszerszego katalogu przysługujących jednostce praw i wolności na terytorium Rumunii,
zawartych we wszystkich przepisach prawa, zarówno tych, które wynikają
z ustawy zasadniczej, jak i wszelkich innych obowiązujących w Rumunii aktów normatywnych, włączając w to akty prawa międzynarodowego
i ponadnarodowego, zwłaszcza europejski system ochrony i gwarancji
poszanowania praw oraz wolności człowieka i obywatela. W sensie przedmiotowym zakresem kompetencji Adwokata Ludu zostały zatem objęte
wszelkie łamania praw lub wolności obywateli gwarantowane im przez
państwo w każdej sferze życia i aktywności społecznej.
Prawa i wolności, których naruszenie miałoby skłonić Adwokata Ludu
do podejmowania jakichkolwiek działań, w żaden bardziej szczegółowy
sposób nie zostały skatalogowane w ustawie o Adwokacie Ludu. Pośrednio jednak w treści niektórych przepisów część praw i wolności, podlegających szczególnej ochronie, została skonkretyzowana (np. w art. 10
oraz 17 ustawy, art. 13 regulaminu). Wśród nich znalazły się następujące:
prawa mężczyzn oraz kobiet do równego traktowania, prawa mniejszości narodowych, wolność wyznawania i praktykowania różnych religii,
prawa jednostek w zakresie wymiaru sprawiedliwości, prawa dotyczące
odbywania służby wojskowej, prawo własności, prawa socjalne, prawa
pracownicze.
Kompetencje rumuńskiego ombudsmana obejmują ochronę przestrzegania praw oraz wolności przysługujących osobom fizycznym. Bez
wątpienia wyłączone z tego są prawa osób prawnych i jednostek organizacyjnych, które nie posiadają osobowości prawnej. Użyte w treści
art. 27 ustawy sformułowanie „prawa i wolności obywateli” wprawdzie
mogłoby sugerować, iż taka ochrona może obejmować wyłącznie obywateli rumuńskich, ale art. 14 ust. 2 u.o.f.a.l. doprecyzował, że skargę do
Adwokata Ludu złożyć może każdy, niezależnie od posiadanego obywatelstwa, płci, wieku, wyznań lub poglądów politycznych. Wynika stąd, że
do kompetencji Adwokata Ludu bez wątpienia należy zaliczyć ochronę
praw i wolności zarówno obywateli rumuńskich, jak i szeroko rozumiane
prawa człowieka przysługujące innym osobom, przebywającym na terenie
Rumunii, zagwarantowane przez stosowne akty normatywne, obowiązujące na jej terytorium. W szczególności obejmują one prawa i wolności
przysługujące cudzoziemcom, którzy na stałe lub czasowo przebywają na
190 |
terytorium Rumunii, a nadto również apatrydom (bezpaństwowcom),
tj. osobom, których obywatelstwo rumuńskie nie zostało stwierdzone,
a które jednocześnie nie posiadają obywatelstwa żadnego innego państwa.
Ustawa (w art. 10 i 17) oraz regulamin (w art. 13) dokonują pewnej
kategoryzacji osób, których prawa i wolności podlegają szczególnej ochronie Adwokata Ludu, wyróżniając następujące grupy: dzieci, młodzież,
rodziny, emeryci, niepełnosprawni, zatrzymani lub skazani i osadzeni,
w tym także nieletni, pracownicy oraz odbywający służbę wojskową.
Podsumowanie
Obecnie Adwokat Ludu jest jedynym pozasądowym organem państwowym, powołanym do ochrony praw oraz wolności obywateli rumuńskich, a także osób przebywających stale lub czasowo na terytorium
Rumunii, które są objęte jej jurysdykcją, a których prawa bądź wolności
mogły zostać naruszone na skutek działań lub zaniechań organów administracji publicznej.
Do zakresu podmiotowego kompetencji Adwokata Ludu należy zaliczać wszelkie działania i zaniechania organów władzy publicznej, włączając w tę grupę zarówno centralne, jak i terenowe organy państwowe,
organy administracji rządowej, organy samorządu terytorialnego, a nadto
wszelkie instytucje, służby oraz inne podmioty wykonujące zadania
publiczne, z wyjątkiem jedynie naczelnych, konstytucyjnych organów
państwa.
Aspekt przedmiotowy działalności Adwokata Ludu ustawodawca
natomiast zdeterminował jako ochronę naruszanych praw lub wolności
człowieka oraz obywatela, które są gwarantowane zarówno w Konstytucji,
jak i w innych przepisach prawa obowiązujących w Rumunii. Do Adwokata Ludu należy w równym stopniu ochrona praw i wolności obywateli
rumuńskich, jak i osób nieposiadających takiego obywatelstwa (głównie
cudzoziemców oraz bezpaństwowców), znajdujących się pod rumuńską
jurysdykcją.
Pozytywnie należy ocenić to, że w praktyce swego funkcjonowania
instytucja Adwokata Ludu zaczyna cieszyć się coraz większą popularnością wśród obywateli. Być może spowodowane to jest specyfiką jego działalności, gdyż jest on w stanie udzielić skutecznej pomocy każdej osobie
fizycznej, przebywającej na terytorium Rumunii w sytuacji, gdy jej prawa
czy wolności zostały naruszone w wyniku wadliwego funkcjonowania
organów administracji publicznej.
| 191
Akty normatywne
Konstytucja Rumunii z 21.11.1991 r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 233
z 21.11.1991 r., zmieniona przez ustawę nr 429/2003 – Mon. Urz.
Cz. I, nr 758 z 29.10.2003).
Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu Adwokata Ludu nr 35/1997
z 20.03.1997r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 48 z 20.03.1997 ze zm. przez
ustawy: nr 125/1998 – Mon. Urz. Cz. I, nr 229, z 24.06.1998; nr
181/2002 – Mon. Urz. Cz. I, nr 268, z 22.04.2002; nr 233/2004 – Mon.
Urz. Cz. I, nr 533, z 22.06.2004; nr 258/2010 – Mon. Urz. Cz. I, nr 847,
z 17.12.2010).
Regulamin organizacji i funkcjonowania Adwokata Ludu z 17.04.2002 r.
(t. j. Mon. Urz. Cz. I, nr 692 z 29.09.2011).
References
Barbu, S-G., Muraru, A., Muraru, I., Vlădoiu, N. M., (2009). Contencios
constituţional. Bucureşti: Ed. Hamangiu.
Brodziński, W. (2006). System konstytucyjny Rumunii. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Brodziński, W. – wstęp, Kosma, A. – tłumaczenie. (1996). Konstytucja
Rumunii. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Criste, M. (2011). Instituţii constituţionale contemporane. Timişoara: Editura de Vest.
Criste, M. (2009). The Protection of the Fundamental Rights through the
Advocate of the People.“Annales Universitatis Apulensis. Series Jurisprudentia”, nr 12.
Balica, D., Dragoş, D. C., Neamţu, B. (2010). The Romanian Ombudsman
and its Interaction with the Courts – an Exploratory Research. “Transylvanian Review of Administrative Sciences”, No 37E/2010.
Brânzan, C. (2001). Avocatul Poporului. O instituţie la dispoziţia
cetăţeanului, Bukareszt: Juridica.
Dinu, E. (2009). Considerations on the Similarities and Differences between
the People`s Advocate Institution and the Traditional Lawyer, Regulated
by Law No. 51/1995, as Defenders of the Rights and Freedoms of Individuals from the Perspective of Government Emergency Ordinance No.
51/2008 on Judicial Public Aid in Civil Matter, “Analele Universităłii
Titu Maiorescu. Drept. Serie nouă”, Anul VIII.
Fleuren, J., Kortmann, C., Voermans, W., (ed.). (2008), Constitutional Law
of 2 EU Member States: Bulgaria and Romania, Deventer: Kluwer BV.
192 |
Łukasiewicz, J. (2007). Zarys nauki administracji. Warszawa: LexisNexis.
Malinowska, I. (2007). Rzecznik praw obywatelskich w systemie ochrony
praw i wolności w Polsce. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
Polinceusz, M. (2013). Organizacja systemu administracji publicznej, [w:]
Nauka administracji, red. M. Karpiuk, W. Kitler. Warszawa: Difin.
Stahl, M. (2011). System administracji publicznej, [w:] System prawa administracyjnego. Podmioty administrujące, red. R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel, t. VI. Warszawa: C.H. Beck. Instytut Nauk Prawnych.
Zimmermann, J. (2005). Prawo administracyjne. Kraków: Zakamycze.
Chinese Soft Power – Implications and Limits
Miękka władza Chin – implikacje i ograniczenia
Monika Krukowska
Szkoła Główna Handlowa
[email protected]
Abstracts
Due to unprecedented economic growth China has become one of
the biggest players in international relations. Yet its present strength is
based mostly on financial and economic assets with only limited softpower capabilities. The last years have shown Beijing’s increased openness
towards managing its image abroad by organising international events,
disseminating the Chinese language and culture and raised diplomatic
activity.
The paper aims at identifying China’s soft-power capabilities in traditional fields of culture, political values and foreign policy, and evaluating
the implications and limits of its soft-power strategy. At the beginning
of the paper the definition of the term soft power is given, with the short
characteristics of this phenomenon. Then the general shifts in China’s
foreign policy are presented, followed by the analysis of the soft-power
instruments used by the government in Beijing. In the final part of the
essay consequences and limits of China’s soft power are enumerated.
Dzięki bezprecedensowemu wzrostowi Chiny stały się jednym z najważniejszych graczy w stosunkach międzynarodowych. Jednak ich obecna
siła opiera się niemal wyłącznie na aktywach finansowych i ekonomicznych, jedynie w niewielkim stopniu na potencjale miękkiej władzy. Ostatnie lata pokazały postępujące otwarcie Pekinu na zarządzanie swoim
wizerunkiem za granicą poprzez organizację międzynarodowych imprez,
rozpowszechnianie języka chińskiego i kultury oraz rosnącą aktywność
dyplomatyczną.
Referat ma na celu prezentację instrumentów miękkiej władzy Chin
w tradycyjnych sektorach kultury, wartości politycznych i etycznych oraz
polityki zagranicznej, jak również ewaluację konsekwencji i ograniczeń
realizowanej strategii miękkiej władzy. W początkowej części opracowania
194 |
Monika Krukowska Miękka władza Chin – implikacje i ograniczenia
przedstawiona jest definicja pojęcia miękkiej władzy, wraz z krótką charakterystyką zjawiska. Następnie zaprezentowane zostały główne idee
chińskiej polityki zagranicznej, a następnie analiza instrumentów miękkiej władzy stosowanych przez Pekin. Pracę zamyka zestawienie konsekwencji i ograniczeń chińskiej polityki miękkiej władzy.
Keywords:
China, soft power, culture, foreign policy
Chiny, miękka władza, kultura, polityka zagraniczna
Introduction
China has undergone dramatic changes within the last decades. Initiated by Deng Xiaoping in late 1970s, China’s new development strategy of
gradual opening resulted in unprecedented economic growth. As China’s
GDP reached further levels, it became clear that the Middle Kingdom
is inevitably approaching the most distinctive and small group of great
powers.
Along with China’s economic strength, grew its soft-power capabilities. Though soft power itself has been known for centuries, its values were
not much appreciated in China until recently. Consecutive governments
in Beijing preferred to rely on hard power instruments, such as economic
or military assets, and neglect the possible role of culture or education
in stimulating China’s international image and cooperation with abroad.
Lack of soft-power policy resulted in many misunderstandings and the
rise of the sense of insecurity in the region. Therefore nowadays China
needs efficient soft-power instruments to improve its image abroad, to
manage its relations with the outside world.
The paper aims at identifying China’s soft-power capabilities in traditional fields of culture, political values and foreign policy, and evaluating
the implications and limits of its soft-power strategy. At the beginning
of the paper the definition of the term soft power is given, with the short
characteristics of this phenomenon. Then the general shifts in China’s
foreign policy are presented, followed by the analysis of the soft-power
instruments used by the government in Beijing. In the final part of the
essay consequences and limits of China’s soft power are enumerated.
| 195
Soft Power Definition
Historically, states preferred hard power to obtain their political and
economic goals in relations with other countries. Yet in the past there
were some spectacular examples of soft power, e.g. France of Louis the
Great or Great Britain in the 19th century, that mired other countries by
their culture or successful politics. In modern times there is one obvious example of efficacious soft power use: the United States of America
(the U.S.).
The definition of soft power was coined in the early 1990s by Joseph
S. Nye, the political scientist who defined it as the ability to get what you
want through inducement and attraction rather than coercion or payments. Nye noticed, that sometimes states can obtain what they want
without the use of threats or payoffs, on the opposite: carrots are sometimes much better than sticks (Nye, 2004, p. 5).
According to Nye, countries may derive their soft power from three
resources: culture, political and domestic values, and foreign policy. These
instruments may have different value, depending on the country. Yet Nye’s
definition is rather narrow, as it rejects such instruments as aid for development or other forms of financial cooperation, such as foreign investment, which are included by some academics (e.g. Kurlantzick, 2007).
Wider definition of soft power allows all forms of influence except the
military one, which characterises traditional hard power. Other differences between hard and soft power include such assets, as population,
territory, mineral resources or military forces, which are indispensable
for hard power and completely useless for soft-power building. As J. Nye
noted in his very first essay on soft power, “proof of power lies not in
resources but in the ability to change the behaviour of states.” (Nye, 1990,
p. 155). States have soft power when they have culture, language, political
values and institutions that are attractive to other states.
Soft power is best spread by a civil society, e.g. individuals with their
informal contacts, travelling or working abroad, as well as multinational companies with foreign investments. Frequent travelling, foreign
exchanges, as well as the spread of new ways of communication like the
Internet help to export soft power. Nowadays soft-power capabilities come
from such sources as good universities (e.g. the Ivy League, Sorbonne,
Oxford), famous cultural industries (e.g. Hollywood) or non-governmental organisations with praiseworthy goals (e.g. Médecins Sans Frontières
(Doctors Without Borders). As David Shambaugh noticed, soft power is
196 |
not about promoting something that is unique about China, but promoting something that is universal about China (p. Shambaugh, 2013, p. 212).
In other words, if China wants to increase its soft power, it has to find and
emphasize all qualities that could be attractive to other nations.
Of course, the role of the government is reduced to supporting the
civil society by the use of other soft-power instruments: foreign policy
and the spread of most valuable domestic and political values. Therefore
states have only minimal contribution in the process of soft-power development, though they can export soft power.
China’s Foreign Policy
China’s relations with the world survived many changes in modern history. Mao Zedong’s cooperation with the Soviet Union, and the
non-alignment policy of close relations with developing countries shifted
in the 1970s to the opening towards the U.S. In late 1970s Deng Xiaoping
launched the programme of economic reforms which included opening
China to international cooperation and trade, but also called for keeping a low profile in foreign relations. Therefore China didn’t want to be
involved in other countries’ affairs and didn’t want to take an exposed,
leadership role in world affairs (Yan Xuetong, 2015). Deng prioritised
economic development, hence close cooperation with rich and powerful partners, such as the U.S. and the EU. Notwithstanding China cultivated friendly relations with developing countries rich in much needed
resources.
In 2013 Xi Jinping took the reins of a wealthy China, with foreign
reserves of about $4 trillion (2014). With such immense financial possibilities, accumulating wealth is no longer the top one priority for the
Chinese leader. Xi wants to give China a new place among the most
important and powerful countries in the world. The new strategy aims
at “rejuvenating the nation” and “gaining international respect” (Gracie,
2014), which will be reached by achieving “two centenary goals”: by 2020
China should become a moderately well-off society, and by 2049 a fully
developed nation (Kuhn, 2013).
In November 2014 the Central Conference on Work Relating to Foreign Affairs was held in Beijing. Such meetings usually signalise a shift
in foreign policy. As expected, Xi Jinping declared the end of Deng’s low
profile policy and engagement in external affairs. Xi Jinping stressed that
“China should develop a distinctive diplomatic approach befitting its role
| 197
of a major country,” [...] China “should advance multilateral diplomacy,
work to reform the international system and global governance, and
increase the representation and say of China and other developing countries.” Therefore China will build a “global network of partnerships”, [...]a
“sound and stable framework of major-country relations”, “expand cooperation with other major developing countries”, “promote neighbourhood
diplomacy” and “increase China’s soft power” (“The Central Conference
on Work Relating to Foreign Affairs was Held in Beijing,” 2014). Regional
cooperation is therefore a tool to define China’s new – stronger – position in international relations and securing peaceful and undisturbed
development.
The shift in foreign policy was caused by the belief, that “modern
China is able and willing to offer more “public goods” to the world,
including new possibilities of regional cooperation” (Yan Xuetong,
2015a). The newest and most successful initiatives include the creation
of two financial institutions: the New Development Bank (NDB) and the
Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB). Both are based in Asia (in
Shanghai and Beijing respectively), both are directed towards developing
countries, and in both China is the biggest contributor. Beijing’s leadership shows the rising diplomatic and political strength of China, which
apparently can create an offer attractive not only to developing but also
to developed countries. In case of the AIIB out of 57 countries involved,
there are 14 EU members, having altogether 20.2 percent of voting shares.
China’s leadership aspirations are also shown by the creation of the China-ASEAN Free Trade Area (2010), that covers the Chinese trade with ten
Asian countries. It is the largest free trade area in terms of population (1.9
billion) and 3rd largest in terms of GDP ($12.464 trillion) (Walker, 2010).
In the meantime China constantly underlines its sincere will to cooperate and support the existing international order. The political leaders
have obviously given recognition to the rising importance of soft power,
as since late 2000s China initiated its soft power offensive.
China and Soft Power
Having succeeded on the economic field, Beijing realised, that further
development depends on the way China manages its foreign relations with
all partners. The positive example of the U.S. has motivated the Chinese
political leaders to using soft power in order to improve the international
image of China.
198 |
The term soft power was first used by President Hu Jintao in 2007, during the 17th National Congress of the Communist Party of China (CPC).
In his speech the President noticed, that China needed to increase its soft
power (Hu Jintao, 2007), without further comment. As a consequence,
D. Shambaugh observed, that “since 2008 the Chinese government
increasingly has recognized the importance of its international image and
building ‘soft power’ as part of the nation’s “comprehensive power” (“Why
Is Chinese Soft Power Such a Hard Sell?,” 2013). The results were sometimes spectacular, as the 2008 Summer Olympic Games in Beijing.
New President Xi Jinping was much more talkative in January 2014,
when he delivered a speech for the members of the CPC Political Bureau.
The President called for the promotion of soft power to build China’s
national image, disseminate modern Chinese values and show the charm
of the Chinese culture to the world (“Xi: China to promote cultural soft
power,” 2014). The declarations were followed by an extensive programme
of China’s promotion in the world.
China has used various instruments to improve its soft-power capabilities. Beijing focuses on three main features of soft power: culture and
education, political and domestic values, as well as foreign policy.
China’s Cultural Outreach
The Chinese 3,000-plus years culture has always attracted people
around the world. Hence Beijing recognised cultural heritage as primary
source of soft power. China has been actively using the so called cultural diplomacy in order to increase the knowledge and understanding
of China abroad. Cultural diplomacy employs a wide variety of activities
in the field of fine arts, movies, music, literature, architecture or sport.
It appears that Beijing values most spectacular events, as the Olympics,
organised in China or abroad, as clear evidence of China’s power and
importance.
The most important and effective soft-power tools are the ones that
get directly to vast audience and are connected with everyday life, sports
or leisure. To begin with, China is world famous for its cuisine. All around
the world there are Chinese restaurants and people enjoying the Chinese
food. Another recent great achievements in the soft-power field are international awards, that China can be proud of: in 2012 Mo Yan received the
Nobel Prize in Literature, and Wang Shu won the Pritzker Architecture
Prize. In the Nobel Prize history China has ten laureates: five in physics,
| 199
two in literature, one in chemistry, medicine and one Peace Nobel Prize.
China has also many world-class classical musicians (e.g. Lang Lang, Chen
Jiafeng), architects, authors or sportsmen. During 2008 Olympic Games
in Beijing, the Chinese sportsmen won 100 medals, and had the biggest
score of gold medals (51). Even the Chinese movies have found their way
to the Western audience (e.g. Crouching Tiger, Hidden Dragon) with such
famous actors as Chow Yun-fat, Jet Li or Zhang Ziyi. All these achievements spread positive views on China to large audience, so are efficient
soft-power instruments. The growing visibility of China on other continents was also reached by such undertakings as the designation of 2012
as the EU-China Year of Intercultural Dialogue, or continuous “Years of
China” or “Years of Chinese language” in various countries.
The best yet introduced soft-power instrument are Confucius Institutes (CI) hosted by universities, and school-based Confucius Classrooms
(CC), founded to spread the Chinese language and culture. The first
Institute was opened in 2004 in Seoul. By the end of July 2015 there were
443 CIs and 648 CCs on six continents in over 100 countries (“Confucius Institutes (Classrooms) Around the World,” 2015). Such spectacular
growth could only be obtained thanks to huge government financing, estimated by the Economist at $278 million in 2013, more than six times as
much as in 2006 (“Confucius says,” 2014). The costs of this undertaking
are considerable: the funding for each CI closes in between $100,000 to
$150,000 (Sahlins, 2013). Beijing covers all the expenses, including the
salaries of directors teachers, and volunteers, funding for training programmes, scholarships, books, conferences, cultural events, travels to
China, and field studies of Chinese and foreign experts (Hanban, 2012).
Beijing intends to increase the number of CIs to 500 by the end of 2015
(“Confucius Institutes will rise to 500 by the end of this year,” 2015).
Being a very successful soft-power instrument, Confucius Institutes
are the answer to great demand for Chinese-language classes, and lack
of qualified teachers in many countries. They are very advantageous economically for the host countries, though raise many doubts, especially
recently. The CIs’ organisational structure is quite controversial, as they
are integral parts of universities, located on their premises and offering
language courses as integral parts of the lectures. Another problem lies
in the fact, that the institutes are supervised and sponsored by the Beijing headquarters of the Chinese Language Council International, known
as Hanban, and must go in line with the official propaganda. There are
some tensions, especially in the U.S. and Canada, where the institutes
200 |
are accused of restraining academic freedom by forbidding discussion
on subjects uneasy for the Chinese government, such as the political status of Taiwan or the independence of Tibet. In June 2014 the American
Association of University Professors called for universities to end or revise
their contracts with Confucius Institutes (“Confucius says,” 2014). In his
article, American anthropologist M. Sahlins gives a list of taboo subjects
that cannot be discussed in CIs, including China’s military buildup, “the
Tiananmen massacre, blacklisted authors, human rights, the jailing of dissidents, the democracy movement, currency manipulation, environmental pollution and the Uighur autonomy movement in Xinjiang.” (Sahlins,
2013). As Beijing rejected all discussion on the problem, some CIs were
recently closed in the U.S., Canada, France, Japan and Sweden.
Notwithstanding the above problems, the government in Beijing
appears as a very efficient player in building its soft-power capabilities
as it managed to embed Confucius Institutes so deep in foreign education institutions. All alike institutions (e.g. the British Council, Alliance
Française) exist as separate entities, with no access to national education
systems. However, to continue its expansion, Beijing needs to lessen its
tight control over the institutes.
As people-to-people ties are extremely efficient in soft-power building, China develops many forms of international exchange programmes.
Unfortunately for Beijing, China still lacks famous universities, that could
be the lodestones attracting young people. The role of education system
in soft-power building cannot be overestimated, as disseminates not only
education, but also the knowledge of the country, its language, and – in
most cases – lasting friendships. Only two universities in mainland China
(Peking and Tsinghua) and one in Hong Kong (Chinese University) are
listed in the Times Higher Education’s 2014 ranking of the world’s top 100
schools (“World Reputation Rankings 2014,” 2014).
According to China’s Ministry of Education, in 2014 there were
377,054 foreign students studying in China, compared to 886,052 in the
U.S. (“Project Atlas,” 2015). The weakness of China’s education is that,
according to D. Shambaugh, foreign students mostly come to China for
short stays to learn the language (Shambaugh, 2015), and have not time
to get to know the country and its people. Therefore Beijing needs to
improve the attractiveness of its universities, taking example from the best
in the field: the Ivy League or Oxford.
The media are another soft-power instrument used by Beijing.
Within the last decade China has undertaken serious efforts towards the
| 201
enforcement of its official propaganda abroad. As D. Shambaugh noticed,
China wants to break “the Western media monopoly” (Shambaugh,
2015), accusing the Western media of biased information about China.
The propaganda efforts are coordinated by the State Council Information
Office (SCIO), which defines the ideas to be popularised abroad and keeps
other Chinese institutions on message (Shambaugh, 2015). The SCIO also
produces movies, and publishes books targeting the Chinese communities
abroad, as well as in Hong Kong and Taiwan, foreign residents in mainland China, tourists, and business travellers. Beijing confirms its media
offensive by huge amounts spent on its “external propaganda” – in 2014
about $10 billion. According to D. Shambaugh, in the same time the U.S.
Department of State public diplomacy expenses equalled only $666 million (Shambaugh, 2015).
The most important tool of propaganda is Xinhua News Agency, China’s official state news service. By its website Xinhuanet, established in
1997, it provides information in various languages (e.g. Chinese, English,
French, Spanish, Russian, Arabic, Japanese, Korean, Tibetan, and Uygur),
releases 15,000 news stories a day, 12,000 of which are about China (“Brief
Introduction to Xinhuanet,” 2015). Xinhua has bureaus in over 100 countries, trying to overtake the market already divided between the most
important international news agencies as CNN, BBC or Reuters.
In Western countries Xinhua is regarded as a state-controlled agency,
and has little impact on the public opinion, though it is very influential in developing regions. Its strength may derive from insufficient foreign reporting by national media or Western agencies, very common in
Africa. In such cases, Xinhua enters the market niche, as in case of Egypt
(Moskowitz, 2013).
Other Chinese media extremely active abroad are: the state China
Central Television (CCTV) and China Radio International. CCTV operates a network of 45 channels in mainland China, and has its own webside CCTV.com, available in Mandarin, English, French, Spanish, Arabic,
Russian, Korean, and Chinese ethnic minority languages (“About CCTV.
com,” 2014). In 2012 CCTV opened its bureaus in Nairobi (Kenya) and
Washington D.C. The China Radio International (CRI) is a state-owned
international radio broadcaster with 32 overseas bureaus. CRI broadcasts
in 61 languages and has the biggest language service among all global
media organisations. Its multimedia platform includes radio, Internet,
mobile web, television and print (“About China Radio International,”
2012).
202 |
All Chinese media have recently survived profound changes, making
them more attractive, understandable, up-to-date, and less controversial
for the foreign audience. China also extends its offer for foreign markets
by round-the-clock programmes in various languages. It is possible, that
this campaign will bring the desired effects and the media will be very
strong soft-power assets.
Chinese Values and Policies
China’s tradition is not commonly known abroad. People on other
continents are not familiar with core Chinese values and beliefs, such as
respect for elderly, age and wisdom, the sense of group, or family loyalty. For the vast majority of foreigners the knowledge of China ends
on Confucius and maybe Sun Tzu. The situation gets even worse when
it comes to explaining the Chinese foreign policy, its basic principles
and goals.
As the country’s cultural values influence its political leader, they also
influence its foreign policy. According to Zhang Lihua, the most important value is harmony, understood as “proper and balanced coordination
between things” (Zhang Lihua, 2013). Harmony is deeply rooted in the
Chinese Five Principles of Peaceful Coexistence adopted in the 1950s.:
the principles of mutual respect for territorial integrity and sovereignty,
nonaggression, non-interference in each other’s internal affairs, equality,
mutual benefit, and peaceful coexistence. The Chinese believe, that people should aim at creating the world of universal harmony, where foreign
policy is based on the values of mutual respect, peace, cooperation, coexistence, and win-win development (Zhang Lihua, n.d.). Beijing should
concentrate on disseminating the knowledge and awareness of these values, to better communicate with its foreign partners. This problem gains
importance, as China undertakes sometimes controversial actions as
building artificial reefs on disputed waters of the South China Sea.
Despite traditional values, also political attractiveness is the weak
point in China’s soft-power strategy. As political ideas are almost always
present in China’s public discourse, foreign audience is constantly
exposed to the CPC propaganda. This one-sided, sometimes controversial attitude doesn’t win people’s hearts and rather makes them suspicious
towards the news. The problem is that public diplomacy “made in China”
differs from the one made in Europe or the U.S. As “public” it depends
on the socialist government in Beijing, who defines the objectives and
| 203
the strategy. Therefore the instruments used to win public sympathy and
support for the policies are still narrowed to state agencies and state-controlled enterprises, missing all the possibilities offered by the private sector and, above all, individuals. As the efforts are directed mostly toward
internal and external non-state actors, its efficiency remains at least
dubious.
However since late 2000s one can notice a slow movement towards
gradual including the civil society. This is reflected in growing possibilities
of leaving China to travel, work or study abroad. According to President
Xi Jinping, by 2020 “the number of outbound Chinese tourists is expected
to top 500 million” (Page & Magnier, 2014). The state control of the press
and other media has been reduced, and the government finally seems to
be aware that its internal policy influences its image abroad. Therefore
Beijing directs its public diplomacy not only towards foreigners, but also
towards the large Chinese diaspora. As expatriate communities not only
raise interest about their home countries in new places of residence, but
also transfer the knowledge about their motherland, they are important
targets.
The Chinese politicians should also use personal narratives appealing
to everyone, to win the hearts of the global public opinion. However this
attitude is rather rare in China. In 2008, after the earthquake in northern
Sichuan, Premier Wen Jiabao toured destroyed towns and shared tragic
moments with the local people. By showing this high-profile humanitarian gestures, Wen Jiabao broke the pattern of traditional ways the CPC
used to interact with ordinary people. As the New York Times noticed,
some analysts say that “Wen’s efforts will absolutely leave a long-lasting
influence on government work in the future” (Jacobs, 2008).
The Chinese spectacular economic success has already given considerable amount of soft power in both developing and developed countries,
with no exceptions. As a result many developing countries want to follow
the Chinese economic model and the popularity of the Middle Kingdom
is rising. American Pew Research Center analyses global attitudes towards
different countries, including China. The recent poll has shown, that
in 27 of 39 surveyed countries China’s image has improved since 2014,
especially within the young people. People around the world are generally convinced that China will replace or already has replaced the U.S.
as the world’s leading superpower. It is surprising, that this opinion was
shared by 52% of Canadians, 46% of Americans, 59% of Europeans, 50%
of the Middle East population, 49% in Latin America, and 47% in Africa.
204 |
Of particular concern for Beijing should be the opinion in Asia, where
only 41% believes that China will or has already replaced the U.S. as
superpower. The most favourable views of China are found in Africa (e.g.
Ghana 80%), Asia (e.g. Pakistan 82%, Malaysia 78%), and Russia (79%),
mostly due to strong economic cooperation and the presence of the Chinese diaspora. It is important, that in 2014-15 the ratings for China have
risen slightly: positive views from 49% to 54%, and negatives views have
dropped from 38% to 34% (Wike, Stokes, & Poushter, 2015).
Foreign Policy
Foreign policy is a very important soft-power instrument used wisely
by Beijing. Its vast possibilities have helped to improve China’s image
abroad and increase its political and economic strength.
Both President Xi Jinping and Prime Minister Li Keqiang have visited over 50 countries in 2014. The growing importance of China is well
portrayed by the long lines of politicians and diplomats from various
countries making pilgrimages to Beijing in search for valuable deals or
financial support. Even the most important European players as Germany
or France take good care of bilateral relations with Beijing. Chancellor
Angela Merkel visits China every year with a plane full of German investors in search of beneficial contracts. The European countries even sacrifice their traditional values e.g. human rights in order to establish long
lasting economic cooperation with China.
Alongside China has been cultivating friendly relations with developing countries to cover its growing appetite for natural resources. As diplomacy is very symbolic, especially in Beijing, since 1993 Premier’s first visit
every year leads to Africa as a sign of gratitude for diplomatic support
after the 1989 Tiananmen square massacre. Thanks to clever diplomacy
and deep pockets Beijing managed to convince many governments in
Africa and Latin America towards closer cooperation at the expense of
its European and American rivals. In bilateral relations with developing
countries, China always underlines its win-win strategy based on bilateral trust and shared colonial experience. This attitude is shared by many
African leaders, fed up with Western demands concerning human rights
or corruption. Beijing’s attitude is very undemanding: no meetings with
Dalai Lama, no human rights’ discussion and non-intervention principle. All these are very convenient and harmless for the vast majority of
developing countries. In exchange China offers much needed investment
| 205
and financial resources incomparable to those offered by the U.S., the EU
or international financial institutions. Thanks to friendly relations with
developing countries, China managed to build its own sphere of influence
alongside the U.S., USSR or Europe. This influence was often useful e.g.
for voting in international organisations.
The last years have seen increased Chinese activity in Asia. Along with
the new strategy of President Xi Jinping, China became an important
member of various regional organisations (economic, political, security)
and even spearheaded the establishment of new entities (e.g. the Shanghai
Cooperation Organisation). By regional engagement and stable, well-balanced foreign policy, China pacifies the rising fears of its economic domination over neighbouring countries, as well as increases its importance in
the international forums.
Another multiplier for the Chinese soft power is its membership in
international organisations gathering developing countries or emerging
markets (e.g. BRICS), where Beijing can exert growing influence with the
absence of European and American rivals. The most significant example of Beijing’s rising soft power is the establishment of the AIIB altogether with European partners, neglecting the resistance from the U.S.
and Japan.
To improve its image abroad, China has also activated its embassies.
As important soft-power tools they monitor local media in search of
negative opinions on China, and organise various cultural events. China
increases its soft-power capabilities by hosting many international meetings and conferences, gathering the most important politicians and diplomats from all continents. Just to mention the 2008 Summer Olympic
Games, the 2010 Shanghai World Expo, with over 70 million visitors
(“Shanghai World Expo wins worldwide applause,” 2010), or the G20
summit in 2016. Beijing offers also an extended exchange programme
for politicians and intellectuals, with all the expenses covered by China.
According to D. Shambaugh, “through this Beijing cultivates relationships
with up-and-coming politicians around the world “(Shambaugh, 2015).
China’s esteem will also be raised by locating the headquarters of new
financial institutions in Beijing (AIIB), and Shanghai (NDB). To ensure
the spread of Chinese political and economic thought, China has many
state think tanks, attached to different organs of the government, e.g. the
Chinese People’s Institute of Foreign Affairs, or the Shanghai Institutes for
International Studies.
206 |
Implications and Limits
The rise of China’s soft power capabilities has various implications. Thanks to bright diplomacy China has secured access to natural
resources, including oil and gas. Its stake in international relations has
risen, as Beijing increases its activity in the region or as founding member
of new international financial institutions. Hosting grandiose events, as
the Olympics or World Expo has simultaneously demonstrated the Chinese financial possibilities and rising aspirations. By extensive programme
of cultural cooperation China managed to become more recognisable in
many countries.
The long-term consistent strategy of the Chinese political leaders has
led to gradual opening of China towards the outside world. Growing
access to the Internet (though still censored), altogether with vast supply of various – state and foreign – media (television, radio, press), as
well as practically open possibilities of travelling, studying and working
abroad, have laid foundation for the further development of a modern
society.
Beijing’s efforts to build a positive image of China abroad have also
affected China itself. The lessening of CPC’s control has resulted in higher
public awareness and the better understanding of Western values and
moral standards. This can facilitate future cooperation.
Overall the Chinese soft-power efforts have had a limited return
so far. In its strategy of development China has improved its economic
strengths, but not the political and cultural power. The source of huge
concern among the Chinese academics and politicians is China’s inability to produce movies and other cultural products, that could successfully compete with Western rivals. Its cultural influence doesn’t reach
beyond East Asia. Its impacts on non-economic, extra-regional affairs are
limited.
Joseph S. Nye names two factors that undermine China’s efforts:
nationalism and reluctance to take full advantage of an uncensored civil
society (Nye, 2015). According to Nye, strong anchoring of the CPC’s
political legitimacy in nationalism resulted in growing territorial conflicts in the South China Sea. On the other hand soft power efforts would
be more efficient if China let people openly act with no censorship. By
keeping political surveillance on the Internet, Beijing not only reduces
the Chinese soft-power capabilities, but also precludes its ability to cover
the governments unpopular policies. By keeping censorship over the civil
society, Beijing limits its possibilities of positive influence on international
| 207
public opinion. Underestimating the importance of internal political decisions may lead to negative perception of China and even destroy positive
images, e.g. the 2009 Shanghai Expo was covered by the arrest of Nobel
Peace Prize laureate Liu Xiaobo (Zhang Lihua, 2014).
According to J. Nye, domestic policies and values set limits to softpower creation, particularly in China (Nye, 2004, p. 89), where the
overwhelming presence of the CPC limits intellectual freedom, accepts
corruption, capital punishment, and lack of economic freedom. Such
qualities cannot be understood and accepted in Western democratic
countries. China also needs to address its environmental problems as pollution is one of the most disadvantageous factors for foreigners.
In China’s foreign policy soft-power creation is disturbed by conflicts caused by Beijing’s growing assertiveness. In 2011 China came into
confrontation with Western powers on the Syrian crisis. Such conflicts
as Ukraine (2013) put China against the European powers. In 2012 Beijing confronted Japan over Senkaku/Diaoyu islands, and in 2013 China
declared a new Air Defence Identification Zone. Chinese initiatives as
AIIB or NDB also reveal Beijing’s will of showing off its growing strength.
Such an attitude puts other countries in an uncomfortable position,
between the U.S. and China. Yet rising China is sometimes regarded by
its neighbours as a threat both in economic, and military aspects. Even
though the economic danger does not seem so obvious, many countries
fear that China will completely dominate them on its way of development. On the other hand China fears that neighbouring countries may
create some anti-China coalition led by Japan, that will at least slower
its growth.
Conclusion
Unfortunately for Beijing, China is a young, rising economy, that had
no time to build its soft power capabilities in modern history. To make up
for the lost time, China has to consolidate its existing soft power sources:
develop universities, conduct wise and comprehensive cultural diplomacy
to raise the knowledge and understanding of the Chinese language and
culture, as well as continue its diplomatic efforts to find high-quality strategic partners, and deter from unilateral controversial decisions.
Simultaneously the government if Beijing has to realise, that the best
sources of soft power lie in the Chinese civil society, not the state and
its agencies. Hence the government must allow unrestrained contact with
208 |
the outside world, especially by lessening its control over the Internet,
and other media. Thanks to wise soft-power usage soon China may be
regarded as a legitimate and accepted member of international society
and a provider of stability in the region.
References
About CCTV.com. (2014). Retrieved September 2, 2015, from english.
cntv.cn
About China Radio International. (2012). Retrieved September 2, 2015,
from http://english.cri.cn/11114/2012/09/20/1261s723239.htm
A message from Confucius. (2009, October). The Economist. Retrieved
from http://www.economist.com/node/14678507
Brief Introduction to Xinhuanet. (2015). Retrieved August 20, 2015,
from http://news.xinhuanet.com/english2010/special/2011-11/28/c_
131274495.htm
Confucius Institutes (Classrooms) Around the World. (2015). Retrieved
August 20, 2015, from http://english.hanban.org/node_10971.htm
Confucius Institutes will rise to 500 by the end of this year. (2015,
July 13). Retrieved August 20, 2015, from http://news.xinhuanet.com/
english/2015-07/13/c_134407893.htm
Confucius says. (2014, September). The Economist. Retrieved from http://
www.economist.com/news/china/21616988-decade-ago-china-beganopening-centres-abroad-promote-its-culture-some-people-arepushing
Fowler, G. A., & Meichtry, S. (2008, July 16). China Counts the Cost of
Hosting the Olympics. Wall Street Journal. Retrieved from http://www.
wsj.com/articles/SB121614671139755287
Gracie, C. (2014, November 7). The credo: Great rejuvenation of the Chinese nation. Retrieved September 4, 2015, from http://www.bbc.com/
news/world-asia-china-29788802
Hanban. (2012). Hanban (Confucius Institute Headquarters) 2010 Annual
Report. Retrieved from file:///G:/think%20tanks/_inne/Hanban_
report_2010.pdf
Hu Jintao. (2007). Hu Jintao’s report at 17th Party Congress. Hold High
the Great Banner of Socialism with Chinese Characteristics and Strive
for New Victories in Building a Moderately Prosperous Society in all.
Retrieved August 19, 2015, from http://www.china.org.cn/english/
congress/229611.htm
| 209
Jacobs, A. (2008, May 21). In Quake, Apotheosis of Premier “Grandpa.” The
New York Times. Retrieved from http://www.nytimes.com/2008/05/21/
world/asia/21wen.html
Kuhn, R. L. (2013, June 4). Xi Jinping’s Chinese Dream. The New York
Times. Retrieved from http://www.nytimes.com/2013/06/05/opinion/
global/xi-jinpings-chinese-dream.html
Kurlantzick, J. (2007). Charm offensive: how China’s soft power is transforming the world. New Haven: Yale University Press.
Moskowitz, S. (2013, June 9). Beijing Does It Better. Retrieved August 28,
2015, from https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2013-06-09/
beijing-does-it-better
Nye, J. S. (1990). Soft Power. Foreign Policy, (80), 153–171. http://doi.
org/10.2307/1148580
Nye, J. S. (2004). Soft power: the means to success in world politics. New
York: Public Affairs.
Nye, J. S. (2015, July 10). The Limits of Chinese Soft Power. Retrieved
August 19, 2015, from http://www.project-syndicate.org/commentary/
china-civil-society-nationalism-soft-power-by-joseph-s--nye-2015-07
Page, J., & Magnier, M. (2014, November 9). Xi Jinping: China’s Economic Risks “Not That Scary.” Retrieved June 24, 2015, from http://
www.wsj.com/articles/xi-jinping-chinas-economic-risks-not-thatscary-1415516936
Project Atlas. (2015). Retrieved September 2, 2015, from http://www.iie.
org/Research-and-Publications/Project-Atlas
Sahlins, M. (2013, October 30). China U. The Nation. Retrieved from
http://www.thenation.com/article/china-u/
Shambaugh, D. (2013). China goes global: the partial power. Oxford; New
York: Oxford University Press.
Shambaugh, D. (2015, August). China’s Soft-Power Push. Retrieved
August 19, 2015, from https://www.foreignaffairs.com/articles/
china/2015-06-16/china-s-soft-power-push
Shanghai World Expo wins worldwide applause. (2010, October 31).
Retrieved September 2, 2015, from http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2010-10/31/c_13584040_2.htm
The Central Conference on Work Relating to Foreign Affairs was Held in
Beijing. (2014, November 29). Retrieved from http://www.fmprc.gov.
cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1215680.shtml
Walker, A. (2010, January 1). China and Asean trade deal begins. BBC.
Retrieved from http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/8436772.stm
210 |
Why Is Chinese Soft Power Such a Hard Sell? (2013, April 11). Retrieved
August 29, 2015, from http://www.chinafile.com/conversation/whychinese-soft-power-such-hard-sell
Wike, R., Stokes, B., & Poushter, J. (2015, June 23). Views of China and the
Global Balance of Power. Retrieved September 3, 2015, from http://
www.pewglobal.org/2015/06/23/2-views-of-china-and-the-globalbalance-of-power/
World Reputation Rankings 2014. (2014). Retrieved September 2, 2015,
from https://www.timeshighereducation.co.uk/world-universityrankings/2014/reputation-ranking
Xi: China to promote cultural soft power. (2014, January). Retrieved
August 19, 2015, from http://news.xinhuanet.com/english/china/
2014-01/01/c_125941955.htm
Yan Xuetong. (2015, March 2). China Needs to Purchase Friendships.
Retrieved August 23, 2015, from http://carnegietsinghua.org/2015/
03/02/china-needs-to-purchase-friendships/i3fg
Zhang Lihua. (2014, April 28). Beijing Focuses on Soft Power. Retrieved August 19, 2015, from http://carnegietsinghua.org/publications/
?fa=55458
Zhang Lihua. (n.d.). China’s Traditional Cultural Values and National
Identity. Retrieved July 31, 2015, from http://carnegietsinghua.org/
2013/11/21/china-s-traditional-cultural-values-and-national-identity/
gucp?mkt_tok=3RkMMJWWfF9wsRoguaTPZKXonjHpfsX76uou
Xa%2Bg38431UFwdcjKPmjr1YYISMp0aPyQAgobGp5I5FEIQ7XYTL
B2t60MWA%3D%3D
Council framework decision 2004/757/JHA
of 25 October 2004 laying down minimum provisions
on the constituent elements of criminal acts and
penalties in the field of illicit drug trafficking.
Its impact on the Polish Act on counteracting drug
addiction
Decyzja ramowa Rady 2004/757/WSiSW z dnia
25 października 2004 r. ustanawiająca minimalne
przepisy określające znamiona przestępstw i kar
w dziedzinie nielegalnego handlu narkotykami.
Wpływ na kształt polskiej ustawy o przeciwdziałaniu
narkomanii
Michał Łęski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Marta Wójcicka
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Abstracts
In this article the Authors present the introduction of Council Framework Decision 2004/757 / JHA / into the legal system of the European
Union and the Member States. In the first part, historical facts preceding the drafting and implementation of the decision there have been
presented. It means in particular – the documents issued by the European Union on combat and prevent drug abuse. The article also presents
data of a social nature with regard to the drug problem among youths.
Then the content broadly discuss provisions of the concerned legislation
with respect inter alia to the definitions contained in it, forms of crime,
penalties, special circumstances and the liability of legal persons. In the
last part the above provisions were discussed in detail in terms of their
subsequent implementation in the Polish legal system. Simultaneously it
took into account the scope of required changes made by the legislature
in order to make full use of the Decision. The Authors also referred to
212 |
Michał Łęski, Marta Wójcicka Decyzja ramowa Rady 2004/757/WSiSW …
the issue of repressive drug policy in Poland compared to other European
Union countries.
W niniejszym artykule Autorzy zaprezentowali wprowadzenie
Decyzji ramowej Rady 2004/757/WSiSW/ do porządku prawnego Unii
Europejskiej oraz Państw Członkowskich. W pierwszej części przedstawiono fakty historyczne poprzedzające sporządzenie oraz implementację omawianej Decyzji, tj. wydane przez Unię Europejską dokumenty
nt. zwalczania i zapobiegania narkomanii oraz dane o charakterze społecznym z uwzględnieniem problemu narkotyków i narkomanii wśród
młodzieży szkolnej. Następnie, w sposób rozszerzający, przedstawiono
zapisy omawianego aktu, odnoszące się między innymi do zawartych
w nim definicji, forma stadialnych i zjawiskowych, kar, okoliczności
szczególnymi oraz odpowiedzialności osób prawnych. W części ostatniej,
powyższe zapisy zostały szczegółowo omówione pod kątem późniejszej
ich implementacji w polskim porządku prawnym, z uwzględnieniem
zakresu wymaganych zmian dokonywanych przez ustawodawcę w celu
pełnego stosowania Decyzji. Autorzy odnieśli się również do kwestii
represyjności polityki antynarkotykowej w Polsce na tle innych krajów
Unii Europejskiej.
Keywords:
drugs, organized crime, European Union law, drug trafficking, drug policy
narkotyki, przestępczość zorganizowana, prawo Unii Europejskiej, handel
narkotykami, polityka antynarkotykowa
Wprowadzenie
Rola i znaczenie regulacji omawianych w niniejszym referacie nie
wymagają większego wprowadzenia. Problem narkomanii oraz zażywania
środków psychoaktywnych nielegalnego pochodzenia od dawna stanowi
duży problem na świecie. Od dawna też podejmowane są legislacyjne
próby ograniczania i zwalczania zarówno przyczyn, jak i skutków narkomanii. Całkowita eliminacja tego zjawiska, podobnie jak większości zjawisk kryminalnych, jest z pewnością niemożliwa. Jednakże koszty leczenia osób uzależnionych, a przede wszystkim skutki społeczne, dotykające
nie tylko bezpośrednio ofiarę, ale również jej całe otoczenie, nakazują
prace nad skuteczniejszymi mechanizmami i regulacjami ograniczającymi
| 213
narkomanię. Wśród grup najbardziej podatnych na ryzyko stałego, dążącego do uzależnienia i zażywania narkotyków, jest młodzież (Ferszt-Piłat,
s. 95). Pomimo wielu akcji edukacyjnych prowadzonym w szkołach,
telewizji i innych środkach masowego przekazu, 8% piętnastolatków
deklaruje chęć spróbowania narkotyków z jednoczesnym zaprzeczeniem chęci kontynuowania ich zażywania w przyszłości (Antczak, s. 40).
Jest to o tyle ważne, iż deklaracje te na tle danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości, ukazujących dwukrotny wzrost przestępstw
związanych z narkomanią (35 178 w 2002 r. i 63 007 w 2007 r.), wskazują na niebezpieczny trend, podkreślony przez inne krajowe statystyki,
podające że:
a) liczba odnotowanych nieletnich sprawców przestępstw na przestrzeni
wybranego okresu 5 lat wzrosła o około 12% (z 48 560 w 2002 r. do
54 747 w 2007 r.);
b) w 2007 roku liczba przestępstw dokonanych przez nieletnich stanowiła 6,3% ogółu przestępstw stwierdzonych w tym roku w Polsce;
c) wśród chłopców szkół średnich zaledwie niecałe 10% to abstynenci
(Zawisza, s. 158).
Należy też podkreślić ciągłą walkę z przestępczością zorganizowaną,
dla której produkcja, import, eksport, jak i dystrybucja narkotyków stanowią znaczne źródło dochodów. Dlatego też w niniejszym artykule,,
opierając się o regulacje zawarte w omawianej decyzji, Autorzy poruszają
treści przepisów zaadresowanych zarówno do osób fizycznych, jak i przestępczości zorganizowanej, działającej na dużą skalę. Artykuł ma na celu
ocenę zakresu wpływu regulacji europejskich na regulacje krajowe.
Handel narkotykami należy do grupy czynów karalnych, które często wypełniają znamiona przestępstw o charakterze transgranicznym.
Z tego powodu w pełni uzasadnione jest przyjmowanie na poziomie
prawa ponadnarodowego regulacji, dotyczących polityki antynarkotykowej. Prawo w tym zakresie stanowione jest na forum uniwersalnych oraz
regionalnych organizacji międzynarodowych, a także w drodze dwu lub
wielostronnych porozumień między państwami (Grzelak, s. 144). Walka
z narkomanią od wielu lat jest istotnym punktem w polityce kryminalnej Unii Europejskiej. W kontekście wpływu na polskie ustawodawstwo
warto przypomnieć działania UE, podejmowane jeszcze przed polską
akcesją, lecz już po złożeniu przez Rzeczpospolitą wniosku o członkowstwo w Unii Europejskiej. Otóż 17 grudnia 1996 r. Rada Unii Europejskiej
na podstawie art. K. 3 Traktatu o Unii Europejskiej przyjęła wspólne działanie, dotyczące zbliżenia ustawodawstw i praktyk Państw Członkowskich
214 |
Unii Europejskiej w zakresie walki z narkomanią oraz zapobiegania
i zwalczania nielegalnego handlu narkotykami – 96/750/WSiSW (Dziennik Urzędowy UE, L 342, 31/12/1996 P. 0006–0008). Był to dokument
o charakterze ogólnym, złożony z 13 artykułów, podpisany z inicjatywy
Francji i wskazujący, że pomimo i z powodu istniejących przecież wielu
różnic między Państwami Członkowskimi ich działania powinny iść we
wspólnym kierunku. Artykuł pierwszy zawiera następujące stwierdzenie:
„Państwa Członkowskie podejmują pełną współpracę w walce z narkomanią i podejmują starania w celu zbliżenia swoich ustawodawstw, aby
zapewnić ich wzajemną zgodność w stopniu niezbędnym do zapobiegania
i zwalczania nielegalnego handlu narkotykami w Unii.” Warto też podkreślić, że zbliżenie prawa nie następowało i nie następuje tylko z krajami
mogącymi potencjalnie stać się członkami UE, ale też tak odległymi, jak
kraje Azji Środkowej, które mogą być rynkami importowymi (Zhaksybergenovich, s. 153). Kolejne dwa artykuły odnoszą się do konieczności
zacieśnienia współpracy policji, służb celnych, sądów i innych instytucji
w walce z nielegalnym przepływem narkotyków i „turystyki narkotykowej. Artykuł czwarty zawiera deklarację Państwa Członkowskich, iż kary
za handel narkotykami na dużą skalę są jednymi z najbardziej surowych
wśród przestępstw o podobnej wadze. Jak wynika z treści początkowych
artykułów tego dokumentu, w roku 1996 istniała duża potrzeba zacieśniania współpracy i konsolidacji działań różnych podmiotów, odpowiedzialnych za walkę ze zjawiskiem narkomanii w UE. Dokument jest tym ważniejszy, że widoczna już była perspektywa rozszerzenia UE o kraje Europy
Środkowej i Wschodniej, w tym Polskę, która w połowie lat 90-tych miała
ogromne trudności z powstrzymaniem handlu narkotykami, w szczególności na dużą skalę, dokonywanym przez zorganizowane grupy przestępcze. Warto podkreślić również, że walka z narkomanią i jej skutkami jest
celem Unii Europejskiej, zapisanym w prawie pierwotnym.
Wejście w życie TL, z którym związane jest zlikwidowanie trójfilarowej
struktury podziału kompetencji oraz stosowanie w ramach współpracy
w sprawach karnych ,jako zasady zwykłej, procedury ustawodawczej,
umożliwia większe zaangażowanie poszczególnych organów unijnych
i zintegrowanie działań w obszarze europejskiej polityki antynarkotykowej (Grzelak, s. 149). W obecnym kształcie, tj. po podpisaniu traktatu
lizbońskiego, a dokładniej w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dziennik Urzędowy UE, C 326 z 26/10/2012, P. 0001 – 0390),
również można znaleźć zapisy odnoszące się do polityki antynarkotykowej. Obecny artykuł 83 TFUE (dawny artykuł 31 TUE) w paragrafie
| 215
pierwszym zawiera uprawnienie dla Parlamentu Europejskiego oraz Rady
do ustanawiania norm minimalnych dla niektórych dziedzin, w tym
omawianej w niniejszym referacie.1 Następnie, z artykułu 168 (dawnym
artykule 152 TWE) można dowiedzieć się, że zgodnie z zasadą subsydiarności, UE uzupełnia działania krajowych polityk w dziedzinie zdrowia
ludzkiego oraz skutków narkomanii.2
Decyzja ramowa Rady 2004/757
Decyzja ramowa Rady 2004/757 z dnia 25 października 2004 r., ustanawiająca minimalne przepisy, określające znamiona przestępstw i kar
w dziedzinie nielegalnego handlu narkotykami (Dziennik Urzędowy UE,
L 335/8 z 11.11.2004), wyszła naprzeciw potrzebom legislacyjnym, mającym zmierzać ku ujednoliceniu prawa, w szczególności po rozszerzeniu
Unii Europejskiej w roku 2004. W punkcie drugim wstępu do Decyzji
Ramowej Rady można przeczytać: „Potrzeba działań ustawodawczych
zmierzających do zajęcia się problemem nielegalnego handlu narkotykami
została uznana w szczególności w Planie działań Rady i Komisji w sprawie najlepszego sposobu wykonania postanowień Traktatu z Amsterdamu
w dziedzinie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (3),
przyjętym przez Radę ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych
w Wiedniu w dniu 3 grudnia 1998 r., w konkluzjach z posiedzenia Rady
Europejskiej w Tampere w dniach 15 i 16 października 1999 r., w szczególności w ich punkcie 48, Strategii Antynarkotykowej Unii Europejskiej
(2000–2004) zatwierdzonej podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Helsinkach w dniach 10–12 grudnia 1999 r. i w Planie działań Unii Europejskiej w sprawie narkotyków (2000–2004) zatwierdzonym przez Radę Europejską w Santa Maria da Feira w dniach 19 i 20 czerwca 2000 r.” Obrazuje
to, że Rada Europejska, jako organ nadający ton dalszym pracom w UE,
począwszy od przyjęcia Traktatu Amsterdamskiego, bardzo intensywnie
pracowała nad kwestią regulacji prawa antynarkotykowego, opracowując
wiele strategii oraz planów działania, finalnie wydając omawianą Decyzję.
Po zagłębieniu się w jej treść, widać że jest to akt raczej krótki (11 artykułów, w tym przepisy końcowe).
W pierwszym artykule znajduje się przyjęta wersja definicji „narkotyku”3, odnosząca się do konwencji z lat 60-tych oraz 70-tych, jak również
określenie półproduktu i osoby prawnej. Artykuł drugi Decyzji zawiera
obowiązek zapewnienia karalności czynów związanych z handlem narkotykami. Co ważne, podkreślono, że chodzi o umyślność takiego czynu
216 |
i brak odpowiedniej podstawy prawnej poprzez zwrot „czynów popełnionych umyślnie i bez upoważnienia”. Czyny sklasyfikowano wg redakcyjnego podziału na cztery następujące grupy:
a) produkcja, wytwarzanie, sporządzanie wyciągów, przygotowanie, oferowanie, proponowanie sprzedaży, rozprowadzanie, sprzedaż, dostarczanie na wszelkiego rodzaju warunkach, pośrednictwo, wysyłka, przesyłanie w tranzycie, przewożenie, przywóz lub wywóz narkotyków;
b) uprawa maku lekarskiego, krzewu koka lub rośliny konopi;
c) posiadanie lub nabywanie narkotyków w celu prowadzenia działań
wymienionych w lit. a);
d) wytwarzanie, przewóz lub rozprowadzanie półproduktów wiedząc, że
mają one być użyte do celów nielegalnej produkcji lub wytwarzania
narkotyków.
Pierwszą grupę czynów można określić, jako bezpośrednią w produkcję, handel oraz dystrybucję narkotyków, druga odnosi się do uprawy
roślin służących do produkcji narkotyków (mak, koka, konopie), kolejna
do nabywania narkotyków od osób trzecich, ostatnia natomiast do produkcji i dystrybucji półproduktów. W ustępie drugim znajduje się zapis
o pozostawieniu ustawodawcy krajowemu dowolności w regulacji instytucji, znanej już w polskim prawie, tj. dozwolonym użytku własnym:
„Niniejsza decyzja ramowa nie obejmuje czynów opisanych w ust. 1,
gdy ich autor realizuje je w celu konsumpcji własnej w sposób określony
w prawie krajowym”. Decyzja Rady tym samym przedstawia podejście
liberalne do konsumpcji własnej i jej regulacji w Państwach Członkowskich. W kolejnym artykule, tj. trzecim, można znaleźć określenie penalizacji form stadialnych i zjawiskowych przestępstw wymienionych w artykule drugim. Każde państwo powinno podjąć niezbędne środku w celu
penalizacji podżegania i pomocnictwa (formy zjawiskowe) oraz usiłowania (forma stadialna). Widać zatem, iż według Rady wyłączeniu podlega
chociażby przygotowanie do produkcji narkotyków, co z punktu widzenia
art. 16 §1 KK tj. „Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu
popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć
warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego
dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną
osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza
plan działania” (art. 16 §1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny,
Dz. U. 1997 nr 88 poz. 553), wydaje się być w pełni zrozumiałe, gdyż jeżeli
przygotowanie nie przeszło w kolejne stadium przestępstwa, to jest ono
karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi.
| 217
W ustępie drugim znajduje się kolejny przykład liberalizmu i pozostawienia dowolności PC w karalności pewnych typów przestępstw, a mianowicie: „Państwo Członkowskie może wyłączyć spod odpowiedzialności karnej usiłowanie oferowania lub przygotowania narkotyków, o których mowa
w art. 2 ust. 1 lit. a), oraz usiłowanie posiadania narkotyków, o których
mowa w art. 2 ust. 1 lit. c)”.
Regulacje zawarte w artykule czwartym odnoszą się do poszczególnych kategorii uprzednio przytoczonych czynów, zawartych w art. 2 ust. 1
lit. a, b, c i d. Jest to o tyle ważne, gdyż biorąc pod uwagę zakres wpływu
na polską ustawę, właśnie ta część Decyzji wymusiła największe zmiany
na polskim ustawodawcy. Niniejsza analiza będzie więc tylko wstępem do
przepisów implementowanych następnie w polskim porządku prawnym.
Przepis artykułu czwartego stanowi, iż każde Państwo Członkowskie
podejmie niezbędne środki, aby przestępstwa określane niniejszą Decyzją
podlegały skutecznym proporcjonalnym, a jednocześnie odstraszającym
sankcjom, tj. takim, których górna granica pozbawienia wolności dla
poszczególnych rodzajów czynów wynosi:
1) przestępstwa określone w art. 2 – od roku do 3 lat;
2) przestępstwa określone w art. 2 ust. 1 lit. a), b) i c) – od 5 do 10 lat gdy:
a) przestępstwo dotyczy dużych ilości narkotyków,
b) przestępstwo dotyczy tych narkotyków, które powodują najwięcej
uszczerbku dla zdrowia lub które spowodowały znaczną szkodę dla
zdrowia pewnej liczby osób;
3) przestępstwa określone w art. 2 – co najmniej 10 lat, gdy przestępstwo
zostało popełnione w ramach organizacji przestępczej;
4) przestępstwa określone w art. 2 ust. 1 lit. d) – w przedziale od 5 do
10 lat w przypadkach, gdy przestępstwo zostało popełnione w ramach
organizacji przestępczej;
5) przestępstwa określone w art. 2 ust. 2 lit. a) lub b) – w przedziale od
5 do 10 lat, gdy półprodukty przeznaczone są do użycia w lub do produkcji lub wytwarzania narkotyków.
W tym miejscu jeszcze wyraźniej widać motywy podziału na cztery
grupy czynów, nie tylko ze względu na ich rodzaj ale również na różną
społeczną szkodliwość czynu, od której uzależniono ich karalność. Najsurowsze kary grożą oczywiście za udział w zorganizowanej grupie
przestępczej.
Niezależnie jednak od treści art. 4, każde Państwo Członkowskie może
podjąć niezbędne środki w celu zapewnienia możliwości złagodzenia kar,
o których mowa w art. 4, jeżeli sprawca:
218 |
a) zaprzestaje działalności przestępczej związanej z nielegalnym handlem
narkotykami i półproduktami; oraz
b) udzieli organom administracyjnym lub sądowym informacji, których
organy te nie byłyby w stanie uzyskać w inny sposób, a ułatwiających
im:
i. zapobieganie lub zmniejszenie rozmiaru skutków przestępstwa,
ii. ujawnienie lub pociągnięcie do odpowiedzialności karnej pozostałych sprawców,
iii. zgromadzenie dowodów, lub
iv. zapobieżenie popełnieniu kolejnych przestępstw, o których mowa
w art. 2 i 3 (art. 5 Decyzji Ramowej Rady 2004/757).
Warto zauważyć, że do złagodzenia kary sprawcy czynu, przesłanki
zawarte w art. 5 a) i b) powinny wystąpić łącznie, co motywuje sprawcę
do jednoczesnego zaprzestania działalności przestępczej oraz udzielenia
informacji przydatnych w walce z biznesem narkotykowym. Szczególnie
ciekawym, a zarazem nowoczesnym rozwiązaniem, zaproponowanym
w opisywanej decyzji ramowej, jest wprowadzenie zasady odpowiedzialności karnej osób prawnych, niezależnie od odpowiedzialności indywidualnych sprawców, za popełnienie na ich korzyść przestępstw objętych
zakresem przedmiotowym decyzji. Oprócz klasycznych sankcji o charakterze pieniężnym przewidzianych dla osób prawnych, przedstawiono
również inne rodzaje dolegliwości, takie jak np. pozbawienie ulg podatkowych, pozbawienie prawa do wykonywania działalności gospodarczej,
dozór sądowy, nakaz likwidacji (Grzelak, s. 151). Kolejne artykuły odnoszą się do: jurysdykcji i ścigania, wykonania Decyzji i sprawozdawczości,
zakresu terytorialnego obejmującego Gibraltar oraz daty wejścia w życie,
czyli dzień po jej podpisaniu, a więc 26 października 2004 r.
Jak wspomniano, Decyzja ramowa nakłada na Państwa Członkowskie
obowiązki ujednolicenia przepisów prawa, zarówno karnego materialnego, jak i procesowego. Do pełnej implementacji postanowień Decyzji
konieczne było wprowadzenie zmian do ustawy z dnia 28 października
2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione
pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661, z późn. zm.) oraz ustawy
z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, zwanej dalej
„ustawą” (Dz. U. Nr 179, poz. 1485). Były to następujące zmiany:
1) w art. 16 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
rozszerzono zakres odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na
przestępstwa nielegalnego obrotu środkami odurzającymi, substan-
| 219
cjami psychotropowymi i prekursorami (zgodnie z art. 6 Decyzji
ramowej);
2) w art. 58 i 62 ustawy podniesiono sankcję karną w typie kwalifikowanym przestępstwa do lat 8 (zgodnie z art. 4 ust. 3 Decyzji ramowej);
3) w art. 61 wskazano dodatkowo na działanie przestępcze, polegające na
„wprowadzaniu do obrotu” prekursorów (zgodnie z art. 4 ust. 4 Decyzji ramowej);
4) w art. 63 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii rozszerzono zakres penalizacji na uprawę krzewu koki (zgodnie
z art. 2 ust. 1 lit. b Decyzji ramowej), przy jednoczesnym podniesieniu
sankcji karnej w typie podstawowym przestępstwa do lat 3 oraz wprowadzenia typu kwalifikowanego przestępstwa – zgodnie z art. 2 ust. 1
lit. b oraz art. 4 ust. 3 Decyzji ramowej (Druk 420/2006).
Decyzja ramowa (art. 4 ust. 3) obliguje Państwa Członkowskie, aby
w stosunku do określonych w niej typów przestępstw, w sytuacji gdy
zostały one popełnione w zorganizowanej grupie albo związku, mającym
na celu popełnianie przestępstw, możliwe było wymierzenie kary nie
niższej niż 10 lat pozbawienia wolności. Z tego powodu, uwzględniając
możliwości przekroczenia górnej granicy kary za określone przestępstwo,
wynikające z art. 65 KK4, podniesiono górną granicę kary w typach kwalifikowanych przestępstw określonych w art. 585 i 626 ustawy oraz wprowadzono typ kwalifikowany przestępstwa do art. 63 tej ustawy7, dla którego
byłoby przewidziane również takie zagrożenie karne, które spełniałoby
wymogi art. 4 ust. 3 Decyzji ramowej (Druk 420/2006). Decyzja ramowa
zawiera również zobowiązanie do spenalizowania działania, polegającego
na „wprowadzeniu do obrotu” prekursorów, stąd włączono takie działanie do odnoszącego się do prekursorów art. 61 ustawy. Przyjęto również,
że działanie w warunkach zorganizowanej grupy lub związku, mającego
na celu popełnianie przestępstw, będzie łączyło się z działaniem określonym w kwalifikowanych typach przestępstw wskazanych w ustawie (Druk
420/2006). Co charakterystyczne, nie wprowadzono również do określonych w ustawie przestępstw typu kwalifikowanego ze względu na rodzaj
narkotyków (miękkie/twarde) lub rozmiar powodowanego przez nie
uszczerbku na zdrowiu. Wskazane w Decyzji ramowej wymogi w zakresie
wymiaru kary, spełniają już przyjęte w ustawie regulacje, które przewidują pożądany wymiar kary w odniesieniu do przestępstw dotyczących
każdego rodzaju środków odurzających lub substancji psychotropowych,
bez konieczności, nieznanego w polskiej ustawie, różnicowania na narkotyki „miękkie” i „ twarde” (Druk 420/2006). Ze względu na treść art. 2
220 |
ust. 1 lit. b Decyzji rozszerzono również zakres penalizacji art. 63 ustawy.
Załącznik Nr 1 do ustawy wymienia liście koki jako środek odurzający.
Oznacza to, że czyny polegające na wytwarzaniu, przetwarzaniu, przerabianiu (art. 53), przywozie z zagranicy, wywozie lub przewozie w tranzycie (art. 55), wprowadzaniu do obrotu (art. 56), udzielaniu innej osobie
(art. 58 i 59), nielegalnym posiadaniu (art. 62) liści koki, jako środka odurzającego, są już w ustawie spenalizowane (Druk 420/2006).
Poza zakresem penalizacji pozostawał więc jedynie czyn, polegający
właśnie na uprawie krzewów koki. Jako że w polskich warunkach klimatycznych uprawa krzewów koki nie jest możliwa, to zagrożenie działaniem
przestępczym, polegającym na uprawie krzewów koki, jest bardzo niewielkie. Wytworzenie w warunkach „sztucznych” wiązałaby się natomiast
ze znacznymi kosztami. Jednakże penalizacja takiego działania znajduje
swoje uzasadnienie w wymogach jurysdykcyjnych Decyzji ramowej.
Zgodnie bowiem z art. 8 ust. 3 Państwa Członkowskie, które nie wydają
własnych obywateli, zobowiązane są zapewnić swoją jurysdykcję w odniesieniu do przestępstw popełnionych przez ich obywateli poza terytorium
państwa oraz przestępstw popełnionych na korzyść osoby prawnej, mającej siedzibę na terytorium tego państwa (Druk 420/2006).
Obowiązywanie Decyzji 2004/757/WSiSW w polskim porządku
prawnym
Termin implementacji postanowień omawianej Decyzji ramowej
do prawa polskiego upłynął dnia 12 maja 2006 r. Według sprawozdania
Komisji z 2009 r. niektóre kraje członkowskie nie podjęły niezbędnych
środków w celu dostosowania krajowego ustawodawstwa do przepisów
decyzji ramowej, w wyniku czego powstały rozbieżności między poszczególnymi systemami prawnymi w tym zakresie (Sprawozdanie Komisji,
s. 151). Równocześnie jednak w sprawozdaniu przedstawiono dane dotyczące wyraźnego zwiększenia liczby spraw związanych z handlem narkotykami, rozpatrywanych przez Eurojust w okresie od 2004 r. do 2009 r. Nie
jest natomiast pewne, czy zanotowany wzrost związany jest bezpośrednio
z wdrażaniem w państwach członkowskich przepisów implementujących
(Grzelak, s. 151). Trzeba pamiętać również, że pomimo pozytywnych
skutków nadawania przez Radę oraz inne instytucje UE kursu prawodawstwa krajom kandydującym oraz krajom członkowskim istnieją też pewne
ryzyka z tym związane. Obecnie bardzo trudne jest odróżnienie aktów
obowiązujących bezpośrednio oraz tych wymagających transpozycji.
| 221
Konieczność stosowania prawa unijnego, szerzej prawa międzynarodowego, jak również prawa krajowego, może powodować powstawanie istotnej przeszkody w poznaniu i stosowaniu przepisów pozostających w mocy
(Sitek, 174). Tym ważniejsze jest wprowadzanie aktów zwięzłych i zrozumiałych, szczególnie jeżeli bezpośrednio wpływają na odpowiedzialność
karną obywateli UE.
Polska polityka antynarkotykowa jest najbardziej restrykcyjna spośród
wszystkich krajów Unii Europejskiej, gdyż nie jest dozwolone posiadanie
żadnej ilości narkotyków, nawet w ramach tzw. własnego użytku. Ilościowo najbliższa polityce naszego kraju jest ta obowiązująca w Słowenii,
gdzie można posiadać narkotyki niektórych rodzajów, lecz tylko w ilości równej dawce dla jednej osoby (http://www.emcdda.europa.eu/html.
cfm/index99321EN.html). W innych krajach UE występują znaczne różnice, dotyczące legalności różnych ilości omawianych substancji, jednak
są one limitowane określonymi jednostkami miary (sztuki, gramy itd.).
Wspomniana polityka Słowenii, pomimo iż jest restrykcyjnie najbliższa
polskiej, różni się w kwestii zasadniczej – w Polskiej nie można posiadać
(a tym bardziej handlować) żadnej ilości narkotyku.
Zakończenie
Implementacja omawianej Decyzji do polskiego ustawodawstwa wynikała nie tylko z obowiązków związanych z członkowstwem Polski w Unii
Europejskiej, tj. stosowanie prawa europejskiego, lecz również z potrzeby
uregulowania i doprecyzowania przepisów tak, aby Polska wraz z innymi
krajami – członkami UE – mogła wspólnie stawić czoło rosnącemu rynkowi narkotykowemu. Co ważne, przestępczość narkotykowa dotyka
często w większym stopniu coraz młodszą młodzież, zagrażając jej prawidłowemu rozwojowi. Niezbędne w Decyzji było również podkreślenie
stanowczości w walce z przestępczością zorganizowaną, która importuje
i dystrybuuje narkotyki na dużą skalą w sposób coraz skuteczniejszy
i trudniejszy do opanowania. Polska, pomimo tendencji europejskich
dopuszczających użytek narkotyków w określonych granicach, pozostaje
nieugięta w swym stanowisku o nielegalności obrotu oraz używania narkotyków w każdej ilości. Pozostaje mieć tylko nadzieję, że wysiłki i środki
finansowe oraz osobowe różnych instytucji, zwalczających narkomanię,
w pierwszej kolejności będą adresowane do podmiotów czerpiących
zyski z uzależnień młodzieży, a więc dystrybutorów oraz przestępczości
zorganizowanej.
222 |
References
Antczak, B. (2012). Problemy gimnazjalistów w aspekcie bezpieczeństwa
społecznego w szkołach warszawskich. Journal of Modern Science
3/15/2012
Ferszt-Piłat, K. (2014). Dewiacje wśród uczniów a bezpieczeństwo
w szkole oraz informowanie nauczycieli. Journal of Modern Science
1/20/2014
Grzelak, A., Królikowski M., Sakowicz A. (2012). Europejskie Prawo
Karne. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck. ISBN 978-83-255-2337-4
Sitek B. (2012). Bezpieczeństwo prawne a wertykalna wielowarstwowość
systemów prawnych. Journal of Modern Science 1/12/2012
Sprawozdanie Komisji w sprawie przeglądu postępów w realizacji planu
działania UE w zakresie narkotyków (2009–2012) w 2010 r. zawarte
w dokumencie KOM (2011) 630 wersja ostateczna [w:] Grzelak, A.,
Królikowski M., Sakowicz A. (2012). Europejskie Prawo Karne. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck. ISBN 978-83-255-2337-4, s. 151
Zawisza, J. (2013). Przestępczość nieletnich przyczyną wykluczenia społecznego. Journal of Modern Science 3/18/2013
Zhaksybergenovich K. M., Arykbaevich T. B., Mendigereevna T. I., (2014).
Cooperation between Kazakhstan and the European Union in the
fight against drugs. Journal of Modern Science 2/21/2014
Akty prawne
Druk 420/2006 – Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy
o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Źródło:
http://ww2.senat.pl/k6/dok/sejm/011/420.pdf dostęp: 30.06.2015
Dziennik Urzędowy UE, C 326 z 26/10/2012, P. 0001 – 0390
Dziennik Urzędowy UE, L 335/8 z 11.11.2004
Dziennik Urzędowy UE, L 342, 31/12/1996 P. 0006 – 0008
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. 1997 nr 88 poz.
553.
Ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Dz. U. Nr 197, poz.
1661, z późn. zm.
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, Dz. U. Nr
179, poz. 1485.
| 223
Źródła internetowe
Źródło: http://www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index99321EN.html
dostęp: 30.06.2015
Endnotes
1. Art. 83 § 1 TFUE: Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w drodze dyrektyw zgodnie
ze zwykłą procedurą ustawodawczą, mogą ustanowić normy minimalne odnoszące się
do określania przestępstw oraz kar w dziedzinach szczególnie poważnej przestępczości
o wymiarze transgranicznym, wynikające z rodzaju lub skutków tych przestępstw lub ze
szczególnej potrzeby wspólnego ich zwalczania.
Powyższe dziedziny przestępczości są następujące: terroryzm, handel ludźmi oraz seksualne wykorzystywanie kobiet i dzieci, nielegalny handel narkotykami, nielegalny handel bronią, pranie pieniędzy, korupcja, fałszowanie środków płatniczych, przestępczość
komputerowa i przestępczość zorganizowana.
2. Art. 168 § 1 TFUE: Przy określaniu i urzeczywistnianiu wszystkich polityk i działań Unii
zapewnia się wysoki poziom ochrony zdrowia ludzkiego.
Działanie Unii, które uzupełnia polityki krajowe, nakierowane jest na poprawę zdrowia
publicznego, zapobieganie chorobom i dolegliwościom ludzkim oraz usuwanie źródeł
zagrożeń dla zdrowia fizycznego i psychicznego. Działanie to obejmuje zwalczanie epidemii, poprzez wspieranie badań nad ich przyczynami, sposobami ich rozprzestrzeniania się oraz zapobiegania im, jak również informacji i edukacji zdrowotnej, a także monitorowanie poważnych transgranicznych zagrożeń dla zdrowia, wczesne ostrzeganie
w przypadku takich zagrożeń oraz ich zwalczanie.
Unia uzupełnia działanie Państw Członkowskich w celu zmniejszenia szkodliwych dla
zdrowia skutków narkomanii, włącznie z informacją i profilaktyką.
3. Art. 1. Do celów niniejszej decyzji ramowej przyjmuje się następujące definicje:
1) „narkotyki” oznaczają wszelkie substancje, o których mowa w następujących konwencjach Narodów Zjednoczonych:
a) Jednolita konwencja o środkach odurzających z 1961 r. (zmieniona protokołem
z 1972 r.),
b) Konwencja wiedeńska o substancjach psychotropowych z 1971 r. Obejmuje to
również substancje podlegające kontroli na mocy wspólnego działania 97/396/
WSiSW z dnia 16 czerwca 1997 r. dotyczącego wymiany informacji, oceny ryzyka
oraz kontroli nowych leków syntetycznych.
4. Art. 65 § 1. Przepisy dotyczące wymiaru kary, środków karnych oraz środków związanych z poddaniem sprawcy próbie, przewidziane wobec sprawcy określonego w art. 64
§ 2, stosuje się także do sprawcy, który z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu lub popełnia przestępstwo działając w zorganizowanej grupie albo
związku mających na celu popełnienie przestępstwa oraz wobec sprawcy przestępstwa
o charakterze terrorystycznym.
§ 2. Do sprawcy przestępstwa z art. 258 mają odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące sprawcy określonego w art. 64 § 2, z wyjątkiem przewidzianego w tym przepisie
zaostrzenia kary.
224 |
5. Art. 58 § 1. Jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę
pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy
inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary.
§ 2. Grzywny nie orzeka się, jeżeli dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie
jej można ściągnąć w drodze egzekucji.
§ 2a. Kary ograniczenia wolności związanej z obowiązkiem, o którym mowa w art. 35
§ 1, nie orzeka się, jeżeli stan zdrowia oskarżonego lub jego właściwości i warunki osobiste uzasadniają przekonanie, że oskarżony nie wykona tego obowiązku.
§ 3. Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą
5 lat, sąd może orzec zamiast kary pozbawienia wolności grzywnę albo karę ograniczenia wolności do lat 2, w szczególności jeżeli orzeka równocześnie środek karny; karę
ograniczenia wolności wymierza się w miesiącach i latach.
§ 4. Przepisu § 3 nie stosuje się do sprawcy występku o charakterze chuligańskim oraz
do sprawcy przestępstwa określonego w art. 178a § 4.
6. Art. 62. Orzekając karę pozbawienia wolności, sąd może określić rodzaj i typ zakładu
karnego, w którym skazany ma odbywać karę, a także orzec system terapeutyczny jej
wykonania.
7. Art. 63. § 1. Na poczet orzeczonej kary zalicza się okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie, zaokrąglając do pełnego dnia, przy czym jeden dzień rzeczywistego pozbawienia wolności równa się jednemu dniu kary pozbawienia wolności, dwóm dniom
kary ograniczenia wolności lub dwóm dziennym stawkom grzywny.
§ 2. Na poczet orzeczonych środków karnych, o których mowa w art. 39 pkt 2-3, zalicza
się okres rzeczywistego stosowania odpowiadających im rodzajowo środków zapobiegawczych, wymienionych w art. 275 lub 276 Kodeksu postępowania karnego.
Elements of financial valuations of companies
of Central Europe
Eléments d’analyse d’évaluations financières
concernant les sociétés d’Europe Centrale
Nicolas Levi
Polska Akademia Nauk
[email protected]
Abstract/ Résumé
The considered text aims at explaining how companies are valued
an assessed in Central Europe after the collapse of the Soviet Union. In
the first part of the text, a global overview of the theory of valuations is
provided. The first part includes the major type of valuations that are
utilized by professional from the valuation sector. The first part includes
the main valuations methodes (the net book value, discounted cash
flows and multiples -market capitalization to financial indicators of
a considered company-). The second part of the text concerns particularly
the societies of Central Europe as well as the specifics of this region. Some
examples of European companies are provided and studied. Multiples of
Central European Countries are studied as well as other factors related
to the financial assesment of companies. We will particularly remark that
multiples are highly different from one country to the other and therefore
the fundamental analysis is less strict in Central Europe in comparison to
Western countries of Europe.
Le texte ci-contre se donnera pour vocation d’expliquer la manière
dont sont évaluées les sociétés en Europe Centrale suite aux changements
économiques qui se sont déroulés après la chute de l’empire soviétique.
Dans la première partie du texte ci-dessous se trouve un rappel théorique
concernant les méthodes d’évaluations. La première partie comprend
les principaux types d’estimations (la méthode du patrimoine, l’actualisation et les comparables – capitalisation boursière en comparaison aux
principaux indicateurs financiers de sociétés). La seconde partie du texte
concernera tout particulièrement les sociétés d’Europe Centrale ainsi que
226 |
Nicolas Levi Eléments d’analyse d’évaluations financières concernant…
ces spécificités. Des exemples de sociétés d’Europe Centrale seront donnés
et étudiés. Les comparables de Sociétés d’Europe Centrale seront étudiés
ainsi que d’autres éléments relatifs aux estimations financières de sociétés.
On y remarquera tout particulièrement que les multiples des comparables
varient très fortement d’un pays à l’autre et que par la-même l’analyse fondamentale se révèle être moins suivie en Europe Centrale qu’en Europe
Occidentale.
Keywords:
Multiples, discounted cash flow, net book value, Poland, adjustments
Mots clés
Comparables, actualisation, patrimoine, Pologne, ajustements
Introduction générale
Dans le cadre d’une économie libérale, les affaires économiques
passent par des transactions qui elle-même nécessitent des estimations de
sociétés dans le cas de ventes/achats partiels ou totales de sociétés. Une
transaction est une opération commerciale visant au moins deux entités.
Pour la réalisation de transactions sur le marché des sociétés (achats/
ventes de sociétés), la valeur d’une société en question doit être établie.
Dans de telles conditions, c’est la valeur des capitaux propres ou des
actions qui doit être déterminée. La question fondamentale qui semble se
présentée est alors la suivante : Est-ce que la valeur de la société en question correspondra effectivement au prix de la transaction envisagée à la
date n ? La réalité semble démontrer le contraire. La valeur de l’entreprise
considérée diverge en générale de la valeur de la transaction.
Cependant pour en revenir au sujet de cet article qui se veut être
économique et pour mieux comprendre les estimations financières, ces
quelques pages reprendront en détail les méthodes d’évaluations de sociétés tout en prenant en compte la réalité d’une région européenne clé :
l’Europe Centrale (Par Europe Centrale, je comprends ici les nouveaux
pays membres de l’Union Européenne, à savoir la Bulgarie, la Croatie,
l’Estonie, la Hongrie, la Lettonie, la Lituanie, la Pologne, la Roumanie,
la Slovaquie, la Slovénie et la république Tchèque. A cette liste je rajouterais la Russie) C’est ainsi qu’au cours de ce texte seront énumérées les
spécificités des sociétés originaires de la partie Est de l’Europe qui est de
| 227
plus en plus importante dans le cadre de l’économie mondiale. Selon un
rapport de la société de conseil Ernst and Young, la Pologne a occupé la
36ème place dans le classement des pays les plus attrayants pour les fonds
de type Private Equity. The Global Venture Capital and Private Equity
Country Attractiveness Index, Ernst and Young, 2011. Tout d’abord l’auteur
souhaiterait mentionner quelques informations générales mais qui seront
utiles au lecteur intéressé : en Europe Centrale et Orientale les transactions en question concernent toutes particulièrement deux branches de
l’économie. Le secteur de la production ainsi que le secteur des matières
premières. C’est du moins ce qu’il en ressort du rapport préparé par la
société CMS Legal. 6% des transactions étaient relatives au secteur de
la production (395 transactions sur 2265). Les transactions relatives au
secteur des matières premières représentent plus de 50% du marché des
transactions en Europe Centrale en 2012 (valeur des transactions dans le
secteur minier : 58 milliards d’Euros. Valeur totale des transactions : 2265
milliards d’Euros). En 2013 la plus grande transaction en Europe Centrale
a été réalisée sur le terrain de l’Ancienne Union Soviétique c’est-à-dire en
Russie. La société de télécommunication russe « Tele 2 Russia Telecom »
a été acheté par « VTB Bank ». La transaction a été signée le 27 mars
2013 pour la somme de 10 milliards de zlotys (Top End Deals). Il est également intéressant de relever que parmi les 10 plus grandes transactions
du marché des fusions et acquisitions en Europe Centrale, 5 d’entre elles
ont eu lieu en Russie. On peut alors en déduire que plus une économie
était nationale dans le passé plus le marché des fusions et acquisitions
semble important (Top End Deals). D’où la première place de la Russie
dans ce classement. Revenons en tout d’abord aux méthodes d’évaluations
de sociétés.
Rappel concernant les méthodes d’évaluations financières
Dans un premier point je souhaiterais évoquer les principales
méthodes d’évaluations financières (Fateh, Boualem, 2013, p. 38–50).
Au préalable il faut savoir que les méthodes d’évaluation nécessitent non
seulement des connaissances comptables et financières mais aussi tout
un ensemble de savoir lié au domaine juridique ainsi qu’a des domaines
annexes qui permettront de connaitre non seulement l’aspect financier de
la société en question évaluée mais aussi de mieux analyser le domaine
ou le secteur et par la même la région géographique dans laquelle l’entité en question fonctionne. Tous ces éléments annexes ont un poids
228 |
considérable dans l’évaluation finale de la société et en sont indissociables.
D’autres éléments sont également à prendre en compte. Par exemple l’aspect humain de la société (qui gère la société et depuis quand ? Quelle
est l’expérience des cadres de direction ?). Revenons-en à présent aux
méthodes d’évaluation.
La valeur par liquidation
La valeur par liquidation se calcule en déduisant de la valeur de tous
les actifs (de la société) le passif ainsi que des frais des liquidations. Au
final la valeur que l’on obtiendra alors sera égale à un montant correspondant à une valeur moins la vente de tous les actifs moins le remboursement de tous les éléments du passif. Il s’agit donc de la valeur de la société
si celle-ci serait liquidée. En d’autres termes si nous prenons une société
présente en bourse. En cas de faillite, les actionnaires se diviseront la
somme restante de la soustraction Actifs moins sommes remboursées aux
créanciers.
La valeur d’exploitation
Cette approche, tournée vers l’avenir, nécessite de connaitre ce que
l’entreprise va rapporter et coûter à l’avenir. Les 5 prochaines années
seront tout particulièrement étudiées.
La méthode des DCF (appelée en langue anglaise discounted cash flow
method) pour « actualisation des flux de trésoreries », nécessite d’établir
le prévisionnel de trésorerie opérationnel, c’est-à-dire ce qu’il restera des
ventes de la société une fois que tous les coûts payés auront été payés.
Dans ce cas il sera nécessaire de prendre également en compte les prévisions de trésorerie net (qui sera calculé après avoir soustrait les investissements nécessaires pour maintenir et développer l’activité de la société)
que l’entreprise devrait générer année après année. Etant donné la durée
de vie d’une entreprise, on peut simuler ces flux de trésorerie de manière
inter temporelle. Dans le cadre de cette méthode les hypothèses sont plus
que nombreuses que dans le cadre des autres méthodes d’estimation de
sociétés. Pour estimer la valeur de l’exploitation d’une société, la personne
effectuant l’estimation cherchera à normaliser les profits futurs tout en
cherchant à supprimer les éléments qui ne sont pas à associer aux éléments de base. Ces éléments feront l’objet d’une évaluation annexe. Pour
calculer cette valeur, il faudra examiner l’historique des bénéfices et
| 229
étudier l’impact des événements non récurrents qui ont affecté les bénéfices passés. Après avoir déterminé les bénéfices normalisées, il faudra
étudier l’entreprise et la comparer à d’autres types d’investissements afin
d’étudier la rentabilité réelle de la société.
L’approche par comparaison :
Il est également possible de pouvoir évaluer financièrement une société
en appliquant les mécanismes de comparaisons. Dans le cadre de cette
méthode la société en questions sera comparée aux sociétés appartenant
au même secteur d’activité. Disposant d’une taille relativement similaire et
d’une structure juridique équivalente. Si nous chercherons à évaluer une
société privée, celle-ci sera en général comparée à des sociétés publiques
dans la mesure où ces dernières sont dans l’obligation de publier leurs
informations financières (afin de pouvoir être quottées en bourse). Pour
procéder à l’évaluation en question, des rations économiques vont être
appliquées. On cherchera à comparer la capitalisation boursière des sociétés quottées et l’on comparera cette capitalisation boursières aux résultats
économiques de ces sociétés (les critères économiques utilisées sont en
général l’EBE – l’Excédent Brut d’Exploitation, le CA – chiffre d’affaireset le profit de après imposition de la société comparée. Pour cela il sera
nécessaire d’effectuer un benchmarking de sociétés comparées face à celle
que nous voulons évaluer financièrement. Des multiples seront alors
appliqués. Ces multiples que l’on peut qualifier de boursiers seront les suivants : Capitalisation Boursière divisée par les ventes, capitalisation boursière divisée par l’EBE, capitalisation boursière divisée par le profit. A ces
capitalisations nous devront encore ajouter la dette de la société ainsi que
les liquidités que celle-ci possède. Après en appliquant certaines primes et
ajustements (dont il sera question dans la seconde partie du texte), il sera
possible d’obtenir un rang de valeur pour la société visée.
Il est également possible d’effectuer les multiples de transactions. Les
comparables ne sont pas obligatoirement des sociétés cotées en bourse. La
valeur des capitaux propres retenue pour la comparaison est égale au prix
de cession des titres lors de la transaction.
Dans le cadre des évaluations par comparables, les plus importants
facteurs à prendre en considération, sont les éléments relatifs à la comparabilité des sociétés. Cette approche est fondée sur le principe que des
sociétés comparables se valorisent sur des critères et des règles identiques.
Une première approche consiste à établir des comparaisons sur le marché
230 |
des fusions-acquisitions. Cette approche pose le problème de l’opacité du
marché sur le montant de ses transactions, pour des raisons fiscales et
de discrétion. La seconde approche, de fait plus utilisée, s’appuie sur les
valeurs des sociétés cotées. Ces dernières font l’objet de nombreuses corrections pour tenir compte des disparités opérationnelles et fonctionnelles
des entreprises comparées.
L’approche patrimoniale
Dans le cadre de cette approche, la personne responsable de l’estimation se concentrera sur la valeur des actifs nets de l’entreprise (terrains,
usine, stocks, brevet, logiciels, marque…). Cette méthode a pour inconvénient de ne pas prendre compte du potentiel de développement de l’entreprise considérée (Mansfield, Royston, 2007, p. 152).
Eléments récapitulatifs
En conclusion de ce premier point, n’oublions jamais que la valeur
de la société ne représente en aucun cas le prix de celle-ci sur le marché
des acquisitions de sociétés. Le prix est en effet le résultat de la rencontre
entre l’offre et la demande. Rajoutons également à cela que l’évaluation
de la valeur de sociétés est d’abord économique avant d’être financière.
Elle s’appuie donc d’une part sur un diagnostique mais d’autre part sur un
audit de la société (pré ou post transaction, un due-diligence). Au final,
c’est donc l’acheteur ou celui qui participera au financement de la transaction qui décidera majoritairement du prix à payer pour la transaction
considérée (suite à la réalisation d’un due-diligence/audit). Il faut souligner qu’une entreprise ne vaut pas ce qu’affirme le marché mais ce que le
repreneur paiera.
Evaluations de sociétés en Europe Centrale
Faits marquants
Le marché des fusions et acquisitions en Europe Centrale est tout
particulièrement orientés vers les acquisitions, qui selon la société de
conseil-audit KPMPG, représentait en 50% de ce marché économique en
2010 en Pologne (KPMG Deal Watch: Rynek fuzji i przejęć: Polska na tle
Europy Środkowej). Le deuxième fait marquant qui soit relatif à la Pologne
est le fait que plus d’un tiers de ces transactions réalisées en 2010 (198
| 231
transactions) aient représentées des achats de paquets d’actions minoritaires. A noter également qu’une grande partie de ces transactions aient
été relatives à l’achat de titres financiers qui appartenaient à la base à l’Etat
polonais (KPMG Deal Watch: Rynek fuzji i przejęć: Polska na tle Europy
Środkowej).
Les pays d’Europe Centrale, à l’exception de la Slovaquie et de la Slovénie ou la monnaie unique a remplacé la monnaie locale, en 2009 en
Slovénie et en en Slovaquie), en raison de la perte de valeurs de leurs
monnaies locales, les niveaux de ventes ainsi que les profits des sociétés
exprimés en euro chutent régulièrement. Le tout est du à l’affaiblissement
des monnaies locales. Quelles sont alors les conséquences pour les multiples des sociétés comparables. D’une part ces multiples ont alors tendance
à diminuer et d’autre part cela diminue l’estimation financière de la société
financière en question.
Autres éléments d’analyse
Les niveaux de valorisation sur les marchés d’Europe Centrale sont
également différents de ce que l’on peut remarquer en Europe Occidentale. Citons à titre d’exemple PKN Orlen, une société polonaise qui a un
chiffre d’affaire de 30% plus important que MOL, son concurrent hongrois direct. Ces deux sociétés disposent d’un profil similaire mais cependant le profit final de MOL pour 2010 était de 25% plus élevé que celui
de PKN Orlen. Quant à la valorisation, celle de PKN Orlen est deux fois
plus élevé que dans le cas de MOL. Citons un autre exemple de société
qui montre que la valorisation en elle-même peut être nettement différente de la réalité économique que l’entreprise en question représente.
Selon le journaliste polonais reconnu Radek Pasterski, du quotidien polonais renommé « Rzeczpospolita », la société polonaise d’énergie « Polska
Grupa Energetyczna » qui en 2010 avait un chiffre d’affaire de 5 milliards
d’euros (30% de moins que son concurrent tchèque CEZ). Son profit est
de 50% plus bas et son estimation par comparable est 40% plus faible que
dans le cas de son homologue tchèque. A cela se rajoute le fait que la
productivité de la société polonaise face à celle de la République Tchèque
est limitée. PGE emploie plus de 46 000 personnes, à peu près 12 000
personnes de plus que son équivalent tchèque. De manière plus générale le marché boursier polonais semble être plus manipulé que d’autres
places boursières d’Europe Centrale (citons par exemple Prague et Budapest). Manipuler signifie ici que les estimations semblent être faussées
232 |
sur le marché polonais par rapport aux autres pays d’Europe Centrale
(Pasterski, 2010).
Tout confirme donc que les marchés boursiers en Europe Centrale
sont différents des marchés financiers en Europe Occidentale. C’est pourquoi toute estimation financière de sociétés d’Europe Centrale doit s’appuyer sur des critères précis. En raison de la volatilité de certaines sociétés
et de problèmes juridiques récurrents, les critères d’évaluation proposés
par Warren Buffet peuvent s’avérer être fondamentaux (notamment la
comparaison de la rentabilité face aux obligations américaines).
Le profit que l’on peut attendre des sociétés d’Europe Centrale est également à comparer à la rémunération des obligations des Etats d’Europe
Centrale. Etant donné que le « prix de l’argent » en Europe Centrale est
supérieur au prix de l’argent en Europe Occidentale. Les sociétés d’Europe
Centrale peuvent sembler moins attrayantes car des investissements dans
les obligations de ces pays peuvent être plus attrayants ou moins risqués
que des investissements dans des sociétés d’Europe Centrale. Cela s’avère
vrai quand les obligations d’Europe Centrale ne sont pas considérées
comme étant risqués.
Primes de risques appliquées par les principaux cabinets de conseil
(Les principaux cabinets de conseil (le Big 4) sont en ordre alphabétique :
Deloitte, Ernst and Young, KPMG et PricewaterhouseCoopers.).
Pays
Rating
Spread
Risque
Prime de Risque Pays
Pologne
A2
80
6,00%
1,20%
Lettonie
A2
80
6,00%
1,20%
Lithuanie
A3
90
6,15%
1,35%
Norvège
Aaa
0
4,80%
0,00%
Suède
Aaa
0
4,80%
0,00%
Taïwan
Aaa3
0
4,80%
0,00%
Bermudes
Aaa
0
4,80%
0,00%
Source: Analysis Damodaran 2005
Les primes évoquées ci-dessous nous montrent que les pays d’Europe
Centrale continuent d’être considérées comme étant plus risqués que les
pays occidentaux et que certains pays choisis (comme par exemple l’ile de
Taïwan et l’Archipel des Bermudes).
| 233
Comme au cours des dernières années, un des acteurs clés du marché
des fusions et acquisitions en Europe Centrale n’est d’autre que l’état qui
est représenté par le Ministère du Trésor Public. Les nombreuses privatisations qui ont lieu en Europe Centrale en font un acteur primordial dans
le cadre de ces transactions. Cela est tout particulièrement vrai dans la
mesure où les plans de privatisations pour les années précédentes n’ont
pas été pleinement réalisés. A titre d’idée, les privatisations en 2010 ont
rapporté 30 milliards de zlotys. Soulignons aussi qu’effectuer des transactions avec l’état implique non seulement de respecter les critères soumis
par l’état et accepter des délais de transactions très longtemps (parfois plusieurs années). Soulignons également que dans le cas des pays d’Europe
Centrale l’état ne cessera pas d’être actionnaire d’ici peu, il cherchera toujours à garder une part dans les sociétés en question (comme par exemple
PZU en Pologne, la principale compagnie d’assurance en Pologne et la
plus grande société de ce type en Europe Centrale- ci-contre une liste de
sociétés ou l’état polonais est l’actionnaire majoritaire. http://nadzor.msp.
gov.pl/nad/import/3,Wykaz-spolek-z-wiekszosciowym-udzialem-Skarbu-Panstwa.html). Dans le futur chaque pays d’Europe Centrale vendra
différents types de sociétés. En Pologne ce sont notamment les sociétés
liées au transport et aux matières premières qui sont actuellement proposées par le Ministère des Privatisations.
Les estimations de sociétés en question sont également surestimées
tout particulièrement en Pologne ou les valeurs économiques sembleraient moins être prises en compte que dans le cas de sociétés présentes
sur les places boursières occidentales ou dans d’autres pays d’Europe Centrale (Budapest et Prague). C’est pour quoi les crises financières à venir
pourraient plus toucher la place boursière de Varsovie que les autres
bourses d’Europe Centrale.
Conclusion
Dans un premier point, soulignons qu’il n’existe pas de formules
exactes et sures à appliquer dans le cadre des estimations financières de
sociétés. Chacune des méthodes proposées possèdent des avantages ainsi
que des inconvénients. La volatilité et les problèmes juridiques de sociétés
en Pologne incitent à utiliser plusieurs méthodes d’estimation afin de se
faire une idée de la valeur de la société en question. Le problème essentiel
qui survient ici est que idée de la valeur que l’on se fait déroge du prix réel
234 |
de la transaction. Un delta se forme alors entre le prix de la transaction
et la valeur de la société. La divergence repose sur le désir d’acheter et de
vendre de l’entité en question ce qui peut porter un lourd préjudice au
prix final de la transaction. Ces transactions auront cependant plus de
chances de réussite dans le cadre d’une croissance globale de l’économie
régionale à l’échelle de l’Europe Centrale et Orientale.
References
Articles
Mansfield, John R et Royston, Paul J. (2007) Aspects of valuation practice
in Central and Eastern European economies. Property Management,
25(2), pp. 150–163.
Pasterski, R. (2010) Kryzys nie zachwiał spółkami Europy Środkowej
[La crise n’a pas économisé les sociétés d’Europe Centrale, „Rzeczpospolita”, 8 septembre 2010. Téléchargé (le 30.05.2014) de http://www.
ekonomia.rp.pl/artykul/532558.html?print=tak&p=0
Ouvrages
Fateh, Saci et Boualem, Aliouat, (2013) La création de valeur des alliances
stratégiques et des fusions-acquisitions : Justification comparative par le
modèle de mesure de la valeur financière « cas des sociétés du SBF 250 ».
Téléchargé (le 20 mai 2014) de http://hal.inria.fr/docs/00/87/75/14/
PDF/Communication_SACI_Grenoble_21_22_juin_2013_HAL_
SHS_.pdf
Sources Internet
KPMG Deal Watch. Rynek fuzji i przejęć: Polska na tle Europy Środkowej
[Le marché des fusions et acquisitions: la Pologne comparé à l’Union
Européenne]. Téléchargé (le 12.05.2014) de : http://www.kpmg.com/
PL/pl/IssuesAndInsights/ArticlesPublications/Documents/Rynekfuzji-i-przejec.-Polska-na-tle-Europy-Srodkowej.pdf
Top End Deals. Téléchargé (le 20.05.2014) de https://events.mergermarket.
com/file_uploads/6326c26c1c5d1dbcc7dca3dcd0062764_Toptendeals.
pdf
Drought and water shortages in Asia as a threat
and economic problem
Sergiusz Prokurat
[email protected]
Abstract
The paper touches on the economic and political issues connected to
water shortages in Asia, including droughts, and the economic consequences of the lack of quality water. Access to water is a global economic
and political challenge and it’s predicted to continue to be important issue
for many countries because in the coming years we will be seeing rising
water demand, on par with demographic growth. Water will become an
increasingly valuable resource, especially in Asia. The data presented in
the article based on statistics of water sources, total water withdrawal,
access to drinking water, water consumption per capita, access to piped
water indicate that Asian countries are prone to potential political conflicts caused by the struggle for water. In summary, since in Asia are no
systematic evaluations of the negative effects of water-related problems
for economies there is a need to create more accurate calculations and
contingency plans. For this purpose such measures should be introduced
in Asian countries.
Keywords:
Asia, drought, economy, impact, water, quality of water
Introduction
Water is a substance which is indispensable to life and is also the most
common chemical compound on Earth. We see it throughout or life cycle,
on every step. It is an important element of the world economy, as it has
shaped cultural exchange for centuries. Water is symbolically considered
one of the elements, four in European culture, or five in the Chinese
and Japanese version. In many religions submerging in water symbolises
a cleansing and rebirth. Water is opposed to fire, air and earth in Europe,
236 |
Sergiusz Prokurat Drought and water shortages in Asia...
and fire, metal, wood and earth in China, with the Japanese considering
it as opposing fire, air, earth and thunder. It symbolises life, fertility and
cleansing. The quantity and quality of water determines economic development, health, through access to clean drinking water, the security of
populations, if we take into consideration areas at risk of flooding, the
state of the natural environment and development of non-production
industries such as tourism and leisure (Kundziewicz and others, 2010).
The amount of water on Earth is estimated at 2.2 x 1018 tonnes.
Humanity has access to around 30-50 thousand km3 of drinking water
a year. Each day we use huge quantities of water – by cooking, taking
a shower, doing the laundry or washing the dishes. Meanwhile the large
majority of water on Earth is salty. Only 2.5 % of the resource is drinking
water, of which 68.6% is trapped in glaciers. This means that water which
is actually available for drinking is just 1% of global water resources,
whose use is specified by chart 1.
Chart 1. Earth’s Water Sources
Source: own elaboration. Data taken from: United States Geographical Survey
(Skiklomanov I., World fresh water resources in: Gleick P., Water in Crisis:
A Guide to the World’s Fresh Water Resources 1993).
| 237
Impact of availability of drinking and piped water
Although the last few decades have seen great and unprecedented progress in science and technology, leading to great changes in our ways of
life, and providing an across-the-board rise in prosperity and improved
quality of life, still many people in Africa and Asia are waiting for this
change to transpire. China and India alone recorded almost half of the
world’s progress, with increases of 457 million and 522 million respectively since 1990. This is not surprising, however, since the inhabitants of
these two countries represent 46% of the developing world’s population.
Chart 2. Number of people who gained access to improved drinking
water sources from 1990 to 2008 (millions)
Source: own elaboration. Data taken from WHO, Progress and sanitation of drinking water, report UNICEF/WHO JMP, March 2012, http://www.wssinfo.org/fileadmin/user_upload/resources/JMP-report-2012-en.pdf
One in nine humans on Earth suffers from chronic thirst and diseases
caused by drinking polluted water (WHO, 2014). 82% of those who lack
access to improved water live in rural areas, while just 18% live in urban
areas (WHO, 2014). In all 2.6 billion people live in inadequate sanitary
conditions (UNHDR, 2006)1. Most problems are concentrated in Africa
and Asia – this is where most people afflicted by thirst, malnutrition and
associated illnesses live. The lack of water paralyses the development of
individuals and society as a whole. This is one of the main reasons for
238 |
which millions of children can’t go to school. These children cannot afford
the luxury of learning because they have to help their mothers supply the
household with water. The crisis in fresh water access is also being exacerbated due to population growth. From the mid XX century, as a result
of the demographic boom, the population of our planet has tripled. While
the demographic situation of more advanced countries seems to be stabilising, less developed regions are seeing huge population increases, especially in large cities. In areas where urbanisation is accelerating, the development of the infrastructure capable of providing drinking and sanitary
water is far behind current needs.
The rich world uses much more water than the developing world does.
Consumption increases with GDP per capita which is shown in chart 3.
In most European countries the average amount is around 200-300 litres
daily. In African countries, such as Mozambique, average daily water consumption per capita was below 10 l. This is against the backdrop of international organisations, which recommend a minimum of 20 l of water
(not including the water needed for washing clothes), available at most
1 km from the household. Increased water consumption is correlated with
increasing income, as measured by Gdp per capita. In countries suffering
from water shortages it is the subject of speculation.
Chart 3. Water consumption levels in chosen countries
Source: own elaboration. Data taken from UNDP Human Development Report
2006
| 239
Access to fresh water is an indispensable condition of social development and the fight against poverty – without satisfying this need the
development of education and healthcare is simply impossible. Water
quality is also paramount for the generation of human capital. As found
by WHO studies, every minute a child dies from a water-related disease
(WHO, 2008). In Southern Asia, the proportion of the population using
shared or unimproved facilities is much lower, and open defecation is the
highest of any region. Although the number of people resorting to open
defecation in Southern Asia has decreased by 110 million people since
1990, it is still practised by 41% of the region’s population, representing
692 million people. Open defecation is highest in rural areas of Southern Asia, where it is practised by 55% of the population (WHO, 2012).
Among the problems related to water shortages and its inadequate quality
P. Gleick specifies (Gleick, 2012):
Waterborne diseases – caused by the ingestion of water contaminated
by human or animal faeces or urine containing pathogenic bacteria or
viruses (including cholera, typhoid, amoebic and bacillary dysentery
and other diarrheal diseases). Diarrhoea is the 4th leading cause of child
death, a majority of which are water-related (UN, 2013).
Water-washed diseases, caused by poor personal hygiene and skin or
eye contact with contaminated water (scabies, trachoma and flea, lice and
tick-borne diseases).
Water-based diseases, caused by parasites found in intermediate
organisms living in contaminated water (dracunculiasis, schistosomiasis,
and other helminthes);
Water-related diseases: caused by insect vectors, especially mosquitoes that breed in water (include dengue, filariasis, malaria, onchocerciasis, trypanosomiasis and yellow fever).
The problematic lack of water is a hallmark of the challenges facing
Asia. Despite Asian countries growing dynamically in recent years, there
is significant risk that growth will be stunted by factors such as the lack of
water. In the last two decades broader access to fresh water actually overshot the Millennium Development Goals, as specified by the UN – the
goal was to increase global fresh water availability from 76% to 88% in the
1990–2015 period.
240 |
Chart 4. Usable water per person in thousands of cubic meters
Source: own elaboration. Data taken from United Nations World Water Development Report 2014
Asian perspective on water
60% of the Asian population lacks a secure water supply in their
homes. Although there has been progress in terms of providing drinking
water in Asia, looking at the number of households that have piped water
paints a dismal picture. In Bangladesh, to take just one example, one of
the most populous countries in Asia, just 6 per cent of the population
has access to piped water. Majority of the population living in Asia lacks
access to a secure household water supply (Water Development Outlook
2013). As indicated by the graph, people in Bangladesh, Cambodia, Nepal,
Indonesia, Laos, India and Pakistan see the lowest levels of piped water
sources access. In the Philippines, Thailand progress has been made in
providing people access to piped water. South Korea, Malaysia and Japan
are the leading providers of piped water to its population. In Singapore,
every household has access to fresh water. The data show wide discrepancies in access to safe drinking water, indicating that the region has a long
way to go before people have the most basic facility – clean water.
| 241
Chart 5. Asia’s access to piped water
Source: own elaboration. Data taken from Water Development Outlook 2013
Gains in the use of piped water in households have indeed been made
in these regions, but progress is mostly in the ‘other improved’ category
of water sources. 65% of the populations in Southern Asia use other
improved sources rather than piped water as their primary on premises
source. The second group of countries is made up of Eastern Asia and
Western Asia, where at least 70% of the population use piped water on
premises. In Eastern Asia (dominated by China) a dramatic increase
in piped water supplies has been achieved since 1990, with a gain of 35
percentage points in coverage of this category in the last 20 years. Eastern Asia is also the most improved region in the use of overall improved
drinking water sources, starting at 68% in 1990 and achieving 91% coverage in 2010. This is a 23 percentage-point increase, much higher than any
other region.
The Asia-Pacific is home to 60% of the world’s population but it has
only 36% of its water resources. Per capita water availability is the lowest
in the world. The majority of the world’s fresh water resources are used
up by agriculture. Unfortunately, the low quality of irrigation system used
in developing countries leads to significant waste. In addition, as a result
of a wasteful economy woodland coverage is decreasing, and woods are
a natural factor behind maintaining the quantity and quality of water
resources. Agriculture is the largest water consumer in the world. It boasts
69% of global fresh water consumption. Africa and Asia have an even
higher water intensity of their agricultural sectors (above 85%).
242 |
Chart 6. Total water withdrawal by sector (km3/per year)
Source: own elaboration. Data taken from UN FAO AQUASTAT, http://www.fao.
org/nr/aquastat/ (accessed 2015)
Chart 7. Global water withdrawal map
(as a percentage of total available water)
Note: Water stress is defined as having a high percentage of water withdrawal
compared to total available water in the area.
Source: taken from “Le Monde diplomatique” (author: Philippe Rekacewicz),
February 2006.
| 243
The threats and risks linked to droughts and water shortages are prevalent due to the following reasons:
Natural reasons: Extreme hydrological phenomena – droughts and
floods – have become a major problem in many parts of the world. Floods
kill thousands of victims each year I developing Asian countries (especially in Bangladesh, China and India). In 1998 a flood in Bangladesh
left nearly 70% of the country under water. The largest material damage
caused by river floods, amounting to an estimated 30 billion dol., were
recorded in China also in 1998. Such an overflow of water paradoxically
causes a drinking water shortage. Meanwhile a drought, understood as
a lack of water, is the natural disaster which is most difficult to face. Its
direct cause is a lack of precipitation. Around 20–30 days without rain
is enough to observe the drying out of soils and mass deaths of plants,
and each day which passes without rain will only exacerbate the scale of
the disaster – mass animal migrations, soil desertification, famine, and
a highly increased probability of catastrophic fires. If such conditions are
maintained for over a month, we can say with certainty that the natural
catastrophe is in fact a full-blown drought.
The effects of droughts and water shortages can be divided into three
groups: environmental, economic and social consequences. In the case of
environmental effects: lower surface and subterranean water levels, lower
flow levels (with a decrease below the minimum leading to direct danger for amphibian life), increased pollution of surface water, the drying
out of wetlands, more and larger fires, higher deflation intensity, losing
biodiversity, worse health of trees and the appearance of pests and den
droid diseases. Economic losses include lower agricultural, forest, game
and fishing output, higher food production costs, lower energy production levels in hydro plants, losses caused by depleted water tourism and
transport revenue, problems with water supply for the energy sector and
technological processes in metallurgy, mining, the chemical, paper, wood,
foodstuff industries etc., disruption of water supplies for municipal economies. Meanwhile social costs include the negative effect on the health of
people directly exposed to this phenomenon (excessive heat waves), possible limitation of water supplies and its increased pollution levels, high
food costs, stress caused by failed harvests, etc. This is why droughts and
fresh water shortages may be considered as a factor which increases the
gap between developed and developing countries.
Man-made risks: Intensive civilizational development and demographic growth have led to negative changes of the landscape as a result
244 |
of human activity. The very quick changes in land use, with the wholesale
substitution of stable ecosystems such as woods, meadows and wetlands
into unstable ecosystem, specifically agricultural fields. This has led to
rapid and negative changes in the heat and water balance of the entire
country. Rising road, car park surface areas, i.e. impermeable surfaces in
built-up areas decreases the amount of water soaked up by the soil and
increases surface rundown, also compressing the time from precipitation
to increased river water levels. In effect we are seeing depleted groundwater resources.
Apart from a growing population worldwide, which is a direct factor
behind more irrigation, the global water shortage is also caused by our
habits, especially by growing demand for meat, due to the much higher
„water intensity” of meat products as compared to vegetables. The measure of this intensity is the water footprint, which describes the entire
amount of drinking water used to produce a given good (also indirectly,
i.e. with the use of irrigation). Information about the water footprint of
products and tips on how to decrease your footprint show us how much
average food products „costs”. For example, producing one kilogramme of
rice requires an average of 2500 litres of water, 1 kg of rye bread – 1600 l,
1kg of cabbage – 260 l, 1 kg of corn – 1220 l, 1 kg of potatoes – 290 l, 1 kg
of beef 15400 litres, 1kg of pork – 6000 l, 1 kg of poultry – 4330 l, 1 kg of
chocolate – 17000 l, while producing 1 kg of cotton uses up 10000 litres of
fresh water (Waterfootprint idea, 2015).
In some parts of Asia, where water access is severely restricted, even
small drop-offs in its availability or anomalous annual precipitation may
endanger society as a whole. In order to ensure water access, the local
giant, China, is constructing dams on the Mekong, leaving Vietnam, Laos,
Cambodia and Thailand without water. In their conflict with China these
countries have no other option but to complain. But Chinese plans go
even further. A huge project of reversing the flow of the Brahmaputra
(Chinese: Tsangpo) river, which after leaving Chinese Tibet flows through
India and Bangladesh. The struggle for water in some afflicted regions
has led inhabitants to hiring guards in order to protect wells and anther
sources. In the macro scale this is best exemplified by the Amu Daria
River, shared by Uzbekistan, Turkmenistan, Tajikistan and Afghanistan,
which has been nearly completely dried out, so much so that it has ceased
to reach the Aral Sea/Lake, which is evaporating in an alarming pace.
The fact that Turkmenistan retains much of the water before it flows into
Uzbekistan is merely an example illustrating the bigger picture.
| 245
In the densely populated coastal regions of South-East Asia, where
nearly half of the Asian population lives, extracted groundwater is polluted by seawater, which causes severe water shortages in cities such as
Manila, Jakarta, Bangkok, Dhaka and Karachi. This is why gigantic water
dams are the decoration of many Asian waterfronts. According to UN
Water Development Report, data from 2014, the situation is reaching an
alarming level in Asia. Interesting data on the total water consumption
per capita compared to all renewable water resources per capita paint
a grim picture (UN FAO, 2010). Apart from Turkmenistan, which uses
more water than it has (total consumption is higher than total renewable
sources), it is clearly visible that some Asian countries have little possibility of a more effective water economy, with the exception of Singapore,
which has at its disposal technology allowing for recycling urine into tap
water (Upson, 2010).
Chart 8. Total water consumption per capita compared to total renewable
water sources per capita
Source: own elaboration. Data taken from UN FAO (2010), AQUASTAT online
database, Water use, by sector and by source, Total renewable water resources
databases at: http://www.fao.org/nr/water/aquastat/main/index.stm
The solutions adopted in Singapore and statistical data show that
Asian countries will soon have to adopt measures leading to more effective water use. Most farmers in Asia and the Pacific still use natural
246 |
„flooding” irrigation systems, while suing newer methodologies might
decrease water consumption by half. It is worth noting interesting projects undertaken in China, such as the construction or expansion of
coastal desalination plants, which will be located to the east of Beijing, in
Tangshan (Caofeidian). The project’s aims are to complete an extension of
facilities by 2019, which according to the plan should provide one million
tonnes of fresh water each day to the inhabitants of China (which may
be as high as a third of daily consumption in Beijing). For now the plant
Chart 9. Annual Physical Drought Exposure in Asia-Pacific
Source: changed and adapted from: UN Cartographic Section, FAO, Global Discovery, UNEP/GRID. Designed by UNEP/GRID Europe for the Global Assessment Report on Risk Reduction (GAR), OCHA_ROAP_Drought_v1_2014,
http://www.unocha.org/roap/.
| 247
is producing 50 thousand tonnes a day. In other countries government
policy is an obstacle. Unfortunately, as long as the population has access
to free or subsidised water, there won\t be any incentives for change.
Water shortages may turn it into a commodity of paramount importance to the economy. Within 50 to 80 years, with further integration of
global markets and projecting rising transaction numbers, futures and
other markets will be created – options, calls, swaps – on formal and
informal exchanges, all trading in water. Various types and categories of
fresh water will emerge, as we now see with the grades of oil. Water as an
asset will become an important resource on par with oil, copper, agricultural resources and precious metals. Up to now the lack of reliable information sources on water supply has made it difficult to establish a market
price. More research is needed, which would determine the profitability of
water transactions. An additional problem is the fact that in many countries water is simply wasted, because it is delivered to the population at
very low prices, often as a result of government subsidies.
Conclusions
Access to water is a global economic and political challenge. An estimated $260 billion is lost globally each year due to lack of adequate water
supply and sanitation (WHO, 2012b). On average, every $1 invested in
water and sanitation provides a $4 economic return (WHO, 2012b). Universal access to water and sanitation would result in an estimated $32 billion in economic benefits per year globally from reductions in health care
costs and increased productivity from reduced illness (WHO, 2012b).
Only 6% of international aid went towards investments in water and sanitation in 2011 (WHO, 2012b).
In Asia there are no systematic evaluations and wholesale analyses of
the negative effects of water-related problems for economies. In the case
of extremely agriculturally harmful atmospheric and soil droughts losses
are usually estimated just based on lost harvests. Negative effects of these
phenomena are also evaluated in woodland economies, with the basis of
calculations being the amount of fires caused by droughts, young tree dieoffs and increasing numbers of pests and diseases. But broader analyses
based on economic losses caused by hydrological droughts are not conducted (including losses from transport and tourism, lower energy output
in hydro plants etc.). In construction water shortages and climate change,
causing dangers weather fluctuation are especially risky for commercial
248 |
real estate, which is he darling of investors. This is because building
costs increase, their market value drops, higher insurance premiums are
imposed, also construction costs are on the up and delays are more common. These higher production costs are passed on to investors. A solution
or mitigation of these problems would be ecological construction, which
by design is aimed at energy efficiency and media use.
In his book „Water: Asia’s New Battleground”, Brahma Chellaney says
that the future of the continent may in large part depend on water. The
author observes the link between water and national security. Water may
be the cause of conflict and confrontation between countries.
What are the measures which can help avoid such a scenario? Water
desalination is not profitable – its price is far above normal fresh water.
But with the implementation of new technology it may well be worthwhile in the future. Better irrigation methods, creating drought-resistant
crops, constructing power plants which do not use huge amounts of water
for cooling, or using recycled water to flush toilets are just some ideas.
The main preventive measures include reducing population growth
and preventing changes in the natural environment. This is increasingly
true because in the coming years we will be seeing rising water demand,
on par with demographic growth. Water will become an increasingly valuable resource, especially in Asia.
According to climate projections, in the future we are to expect prolonged dry spells (without precipitation or precipitation well below average), with the subsequent rise of temperature, which due to increased
evaporation will further endanger the water balance. We can also expect
future water deficits to be present on much larger areas and for them to
be much more intensive. Up to the mid XXI century water demand will
rise by 55 % – as per the UN’s report on the Millennium Development
Goals”. The paper foresees that it will only take 50 years for the Earth to
achieve a population of 9.6 billion people. Over 40 per cent of these will
be faced with water shortages. The problem will be particularly acute for
inhabitants of Africa, the Middle East and South Asia. According to the
UNEP „GEOB 4” report, by 2025 water demand will rise by 50% in developing countries and 18% in the rich world, while water resources are not
increasing – especially those of clean water.
| 249
References
“Le Monde diplomatique”, February 2006.
Cerić D. (2013), Renewable primary energy production in Europe and
Asia a geographical overview, in: “Journal of Modern Science”
3/18/2013, ss. 461–482.
Gleick P. (2012), Dirty Water: Estimated Deaths from Water-Related Diseases 2000-2020.
http://www.pacinst.org/wp-content/uploads/sites/21/2013/02/water_
related_deaths_report3.pdf
Kundzewicz Z., Zalewski M., Kędziora A., Pierzgalski E., Zagrożenia związane z wodą, in: „Nauka”, 4/2010, s.87-96. http://www.pan.poznan.pl/
nauki/N_410_12_Kundzewicz_woda.pdf (accessed 01.07.2015)
OECD (2013). Financing Water and Sanitation in Developing Countries:
The Contribution of External Aid
OECD (2013). Total DAC flows at a glance (accessed 01.07.2015)
Rychlik P., Ensuring security and stability in certain parts of Asia by introducing appropriate legal measures in the context of terrorist threatintroductory remarks, in: “Journal of Modern Science” 1/16/2013,
ss. 343–352.
UN (2014), World Water Development Report 2014
UN FAO (2010), AQUASTAT online database, Water use, by sector and
by source, Total renewable water resources, http://www.fao.org/nr/
water/aquastat/main/index.stm (accessed 01.07.2015)
UN FAO AQUASTAT, http://www.fao.org/nr/aquastat/ (accessed 01.07.2015)
UN FAO, Global Discovery, UNEP/GRID. Designed by UNEP/GRID
Europe for the Global Assessment Report on Risk Reduction (GAR),
OCHA_ROAP_Drought_v1_2014, http://www.unocha.org/roap/
(accessed 01.07.2015)
UN Inter-agency Group for Child Mortality Estimation (2013), Levels &
Trends in Child Mortality, Report 2013. New York: United Nations
Children’s Fund.
UNHDR (2006), United Nations Human Development Report, pp. 6,
7, 35 http://www.undp.org/content/dam/undp/library/corporate/
HDR/2006%20Global%20HDR/HDR-2006-Beyond%20scarcityPower-poverty-and-the-global-water-crisis.pdf (accessed 01.07.2015)
United States Geographical Survey (Skiklomanov I., World fresh water
resources” in: Gleick P., Water in Crisis: A Guide to the World’s Fresh
Water Resources 1993).
250 |
Upson S. (2010), Singapore’s Water Cycle Wizardry, http://spectrum.ieee.
org/energy/environment/singapores-water-cycle-wizardry (accessed
01.07.2015)
Water Development Outlook (2013).
Waterfootprint idea, based on website: http://www.waterfootprint.org
(accessed 01.07.2015)
WHO (2012), Progress and sanitation of drinking water, report UNICEF/
WHO JMP, March 2012, http://www.wssinfo.org/fileadmin/user_
upload/resources/JMP-report-2012-en.pdf (accessed 01.07.2015)
WHO (2012b). Global costs and benefits of drinking-water supply and
sanitation interventions to reach the MDG target and universal
coverage.
WHO (2014) World Health Organization and UNICEF Joint Monitoring
Programme (JMP), Progress on Drinking Water and Sanitation, 2014
Update.
Endnote
1. 2006 United Nations Human Development Report, pp.6, 7, 35 (http://www.undp.org/
content/dam/undp/library/corporate/HDR/2006%20Global%20HDR/HDR-2006Beyond%20scarcity-Power-poverty-and-the-global-water-crisis.pdf)
The evolution of marketing tools used in education
management
Ewolucja narzędzi marketingowych stosowanych
w zarządzaniu oświatą
Barbara Antczak
Abstracts
The development of the market economy in the late nineteenth and
early twentieth century brought the establishment of marketing. There
was the need for action on the market aimed at obtaining the desired
response by the entrepreneur, and later – the competitive advantage.
There was also the need for a practical and useful knowledge. Marketing
is not therefore a set of theoretical rules, claims and invented guidelines,
but is a generalized experience of the practical rules of conduct of
companies, which, thanks to their use, can gain market success in
economic competition. These processes are inextricably linked with the
market being the center of the action.
It is therefore necessary to use many tools and sales techniques
(packaging, pricing, distribution, promotion, market analysis through
its continuous research) focusing around the function of the product,
associated services, and prices. The most important is the self-satisfaction
of the customer. Some people think that marketing is a way that facilitates
the sale of products, others that it is tantamount to advertising. Marketing
however is much more than the ability to sell and advertise goods or
services.
Wraz z rozwojem gospodarki kapitalistycznej na przełomie XIX i XX
w. powstała dziedzina nauki nazwana marketingiem. Już wtedy odczuwano potrzebę działania na rynku, mającego na celu uzyskanie przez
przedsiębiorcę pożądanego odzewu, a w późniejszym okresie przewagi
konkurencyjnej. Widzino konieczność stosowania praktycznej i użytecznej wiedzy. Marketing nie jest więc zbiorem teoretycznych praw, twierdzeń i wymyślonych zasad, a uogólnionym doświadczeniem praktycznych
zasad postępowania firm, które dzięki ich stosowaniu uzyskują na rynku
252 |
Barbara Antczak Ewolucja narzędzi marketingowych stosowanych...
sukces w rywalizacji gospodarczej. Procesy te nierozerwalnie związane są
z rynkiem, jako centrum działania.
Należy zatem wykorzystywać wiele narzędzi i technik sprzedaży (opakowanie, cenę, rozpowszechnianie, promocję, analizę rynku poprzez jego
ciągłe badanie), koncentrując się wokół funkcji wyrobu, usług towarzyszących oraz ceny. Najważniejsza staje się satysfakcja własna nabywcy.
Niektórzy sądzą, że marketing to sposób ułatwiający sprzedaż produktów,
inni, że jest on równoznaczny z reklamą. Marketing jest jednak czymś
więcej niż umiejętnością sprzedawania i reklamowania towarów i usług.
W niniejszym artykule szczególnym rozważaniom i badaniom został
poddany jeden z elementów marketingu-mixu – promocja, a dokładniej
– promocja placówki edukacyjnej.
Keywords:
trends, promotion, satisfaction, clients, marketing methods, school
trendy, promocja, satysfakcja, klient, metody marketingowe, szkoła
Wstęp
Rozwój gospodarki kapitalistycznej, który miał miejsce na przełomie
XIX i XX, spowodował powstanie dziedziny nauki nazwanej marketingiem. Już wtedy odczuwano potrzebę działania na rynku, mającego na
celu uzyskanie przez przedsiębiorcę pożądanego odzewu, a w późniejszym okresie przewagi konkurencyjnej. Widziano konieczność stosowania praktycznej i użytecznej wiedzy. Marketing nie jest więc zbiorem
teoretycznych praw, twierdzeń i wymyślonych zasad, a jest uogólnionym
doświadczeniem praktycznych zasad postępowania firm, które dzięki ich
stosowaniu uzyskują na rynku sukces w rywalizacji gospodarczej. Procesy
te nierozerwalnie związane są z rynkiem, jako centrum działania. Początkowo przyjęto orientację produkcyjną (wyprodukować odpowiednią ilość
dóbr), z czasem zastąpiono ją sprzedażową (znany klient, zna mój produkt), a następnie marketingową – klient nie kupuje produktu, ale płaci
za zaspokojenie swoich potrzeb, interesuje go wyłącznie własna satysfakcja z danego dobra lub usługi. Różnice pomiędzy tymi koncepcjami są
fundamentalne i ta obowiązująca od lat 80-tych XX wieku koncentruje
się wokół odbiorcy – najważniejsze są potrzeby, pragnienia i wymagania
klienta (Matosek, 2011). Należy zatem wykorzystywać wiele narzędzi
i technik sprzedaży (opakowanie, cenę rozpowszechnianie, promocja,
| 253
analiza rynku poprzez jego ciągłe badanie), koncentrując się wokół funkcji wyrobu, usług towarzyszących oraz cen (Antczak, 2009). Najważniejsza staje się satysfakcja własna nabywcy.
Niektórzy sądzą, że marketing to sposób ułatwiający sprzedaż produktów, inni, że jest on równoznaczny z reklamą. Marketing jest jednak
czymś więcej niż umiejętnością sprzedawania i reklamowania towarów
i usług. Istnieją oczywiście różne definicje marketingu, w których eksponuje się rozmaite aspekty. Nie wdając się jednak w rozważania terminologiczne, marketing można określić jako celowy sposób postępowania na
rynku, oparty na zintegrowanym zbiorze instrumentów i działań oraz
orientacji rynkowej (Garbarski, Rutkowski, Wrzosek, 2000). Najbardziej
istotna w marketingu jest ciągłość procesów – nieprzypadkowych, a ściśle
sprecyzowanych, określonych na dłuższy okres. Należy zatem stwierdzić,
że marketing nie jest przypadkowym, ale celowym sposobem postępowania, opartym na wielu instrumentach (połączonych ze sobą) określonych
warunkami i zjawiskami, panującymi na rynku.
Główną cechą orientacji rynkowej, jako podstawy marketingu, jest
uruchamianie instrumentów i działań, dotyczących wyżej wymienionych
punktów wyjścia. Doświadczenia krajów z wieloletnią tradycją rynkową
wskazują, iż w dawnych czasach do osiągnięcia sukcesu wystarczyło
wyprodukować towar, aktywnie go reklamować oraz sprzedać. Nazywano
to „marketingiem”. Tak też potocznie rozumie się marketing i dzisiaj.
Jednak pojmowany w ten sposób gwarantuje niepowodzenie. Nie można
zapominać o tym, że obecnie klienci mają olbrzymi wybór różnego
rodzaju towarów, że żądają przede wszystkim dobrej jakości kupowanych
produktów. Wobec tego skłaniają się ku ofercie, która najlepiej odpowiada
ich potrzebom i oczekiwaniom. Przy dokonywaniu zakupu kierują się
subiektywnie postrzeganą wartością towaru. Nie dziwi więc fakt, że
sukces na rynku osiągają dziś te przedsiębiorstwa, których produkty
najlepiej zadowalają, a nawet zachwycają klientów. Dla tych przedsiębiorstw marketing to szeroko rozumiana filozofia firmy, a nie tylko jej
funkcja. Przedsiębiorstwa muszą być zorientowane na rynek i klienta, nie
zaś wyłącznie na produkt i koszty, muszą przykładać dużą wagę do jakości
tak, aby spełnić, a nawet przekroczyć oczekiwania klienta. Trzeba również pamiętać, że prowadzą one między sobą ostrą walkę konkurencyjną
(szerzej Antczak, 2011) Przywództwo na rynku osiąga się, przewidując
nowe potrzeby, style życia, dostarczając wartości, o jakich się klientom
nie marzyło. Zatem marketing w najlepszym wydaniu powinien tworzyć
nowe wartości i podnosić standard życia.
254 |
Celem przedsiębiorstwa powinno być pozyskiwanie klientów przez
zapewnienie im satysfakcji z nabywanych produktów, zaspokajanie istniejących i pobudzanie przyszłych potrzeb (Sztucki,1994). Idąc tym tokiem
rozumowania (tak istotnym w marketingu), klientowi obojętne jest, jakiej
firmy kupi płyn do płukania tkanin, czy telewizor. Tak naprawdę w pierwszym przypadku chce „kupić” pachnącą i odświeżoną odzież, a w drugim
– dobry odbiór, spodziewane dodatkowe funkcje. Pamiętając o tym należy
klientowi wyraźnie wskazać korzyści, jakie odniesie, kupując nasz produkt na konkurencyjnym rynku.
Poprzez instrumenty i działania marketingowe można również pobudzić potrzeby potencjalnych klientów. Takim przykładem przedstawienia
nabywcy produktu dotąd nieznanego i nieoczekiwanego może być kostka
Rubika, w swoim czasie telewizor, czy nie aż tak dawno telefon komórkowy. Prezentując te towary producenci głosili, że zaspokajają one ich
ukryte (przyszłe) potrzeby (marzenia).
Intensywność stosowania marketingu zależy w dużym stopniu od
poziomu życia społeczeństwa w danym kraju. Wraz ze wzrostem dochodów realnych konsumentów, który jest następstwem wzrostu gospodarczego i wyższej wydajności pracy, maleje istotnie udział wydatków gospodarstw domowych na dobra, zaspokajające potrzeby podstawowe.
Szacuje się, że w krajach wysoko rozwiniętych na zaspokajanie
potrzeb podstawowych gospodarstwa domowe przeznaczają niespełna
połowę dochodów, zaś pozostałą – na realizację własnych pasji, skrywanych marzeń i tzw. samorealizację. Choć marketing jest stosowany
w gospodarce rynkowej w odniesieniu do wszystkich dóbr i usług, to
jego natężenie, narzędzia i metody zwiększają się szczególnie na tych
rynkach, na których swoboda wyboru przez konsumentów różnych sposobów zaspokajania potrzeb jest największa, czyli na rynkach wysoce
konkurencyjnych.
Marketing usług
Stosunkowo nowym zjawiskiem jest stosowanie zasad i narzędzi
nowoczesnego marketingu przez firmy usługowe (może z wyjątkiem
towarzystw ubezpieczeniowych i banków): hotelarskie, turystyczne, linie
lotnicze, restauracje, kosmetyczno-fryzjerskie, edukacyjne. Marketingiem
usług zainteresowano się dopiero w latach osiemdziesiątych (Leksykon
marketingu, 1998). Jest to zjawisko zdumiewające, jeśli weźmie się pod
uwagę udział sektora usług w gospodarce. W tworzeniu PKB w Polsce
| 255
udział usług stanowi 65%, a w krajach zachodnich nawet ponad 70%. Im
ten wskaźnik jest wyższy, tym gospodarka jest bardziej rozwinięta – stoi
na wyższym poziomie w hierarchii zamożności.
Do niedawna tłumaczono ten fakt małą konkurencją w wielu branżach usługowych. Interesujące wydaje się spostrzeżenie, że początkowo
koncepcje marketingowe w tym sektorze były stosowane przez osoby
zatrudnione poprzednio w branżach produkcyjnych lub w handlu. Ich
posunięcia i działania były imitacją działań, odnoszących się do dóbr
materialnych, co nie zawsze przynosiło spodziewane efekty. Był to jeden
z powodów rozwoju marketingu w dziedzinie usług. Można stwierdzić, że
marketing usług korzysta z dorobku ogólnej wiedzy teoretycznej z zakresu
marketingu, której podstawową cechą jest określone podejście do zjawisk
rynkowych, pozwalające na ustalenie związków przyczynowo-skutkowych
w sferze rynku oraz zbadania zależności między podmiotami rynku a ich
otoczeniem. Rozwój marketingu usług spowodował więc wzbogacenie tej
wiedzy w niektórych jej obszarach.
Specyficzne cechy usług (niematerialność, różnorodność, nierozdzielczość, nietrwałość, proces) determinują możliwość zastosowania
metod badawczych w odniesieniu do tego rynku. W teorii marketingu
usług przyjmuje się za punkt wyjścia orientację prorynkową podmiotów
gospodarczych, czyli potrzeby i preferencje nabywców usług oraz efektywne ich zaspokajanie.
Rodzaj oferty usługowej, jej cechy i atrybuty są integralnie związane
z charakterem organizacji. Jednostki edukacyjne – podobnie jak i inne
organizacje non-profit – mogą stosować znane elementy marketingu-mix
(czyli formuła 4xP – produkt, cena, dystrybucja, promocja, którą pierwszy sformułował E.J. McCarthy w 1960 r. – ang. Produkt, Price, Place,
Promotion). Wszystkie z tych elementów mogą być oczywiście stosowane w szeroko rozumianej edukacji, zarówno publicznej, a tym bardziej
w niepublicznej.
W niniejszym opracowaniu szczególnym rozważaniom i badaniom
został poddany ostatni element, czyli promocja, a dokładniej – promocja
placówki edukacyjnej.
Ogólnie znane środki promocji to:
• reklama;
• sprzedaż osobista;
• publicity;
• public relations;
i mogą być zróżnicowane ze względu na różne grupy adresatów:
256 |
•
•
konsumentów (dzieci i młodzież, rodzice, dalsza rodzina i znajomi);
sponsorów.
Stosowanie głównego narzędzia promocji, jakim jest reklama, ma
w praktyce bardzo duże znaczenie. Jednak ze względu na jej koszt staje się
często niedostępna dla państwowych jednostek edukacyjnych – głównie
szkół ponadgimnazjalnych czy też policealnych. Państwowe szkoły wyższe
są tak oblegane, że właściwie nie korzystają z narzędzi marketingowych.
Jednostki te, oczywiście w pewnym sensie, uczestniczą w reklamie, ale
właściwie ograniczają się do wydawania informatorów i zamieszczenia
swojej oferty w Internecie. W szkołach ponadgimnazjalnych sytuacja
przedstawia się zupełnie odmiennie. Ze względu na niż demograficzny,
który już od kilku lat wpływa na rekrutację w tych placówkach, ważnym
wsparciem jest właśnie reklama, nawet bez względu na koszty, gdyż kierujący zdają sobie doskonale sprawę z prostej zależności: mniej uczniów
– mniej szkół. Stosowane są więc różne formy reklamy, głównie:
• notka w informatorze;
• komunikat prasowy;
• plakat;
• ulotka;
• stoisko reklamowe na targach edukacyjnych;
• gadżety reklamowe (długopisy, koszulki, czapeczki, breloczki).
Znaczną trudnością w promocji jednostek edukacyjnych jest przekonanie konsumentów, że:
• odnosić będą w przyszłości osobiste korzyści – w tym przypadku intelektualne, które zaowocują w późniejszym okresie;
• wymagana jest konieczność dalszego rozwoju;
• realizacja dążeń i zamierzeń nastąpi właśnie tu – w naszej jednostce.
W dzisiejszych czasach, biorąc pod uwagę poziom konkurencji na
rynku szkół, zarówno placówki publiczne, jak i prywatne, muszą się
promować. Działania promocyjne powinny być procesem planowym
i ukierunkowanym na osiąganie założonych celów. Umiejętność promowania placówki musi być wpisana w organizację pracy szkoły i formy
jej zarządzania. Należy pamiętać przy tym, że tworzenie odpowiedniego
wizerunku szkoły w środowisku, w którym znajdują się osoby (rodzice,
uczniowie) zainteresowane szkołą, jest skierowane właśnie do nich, a ich
opinie są bardzo cenne (Bielski, 2012).
Najczęściej wykorzystywane są proste atrybuty, charakterystyczne
dla danej placówki, tj. wyposażenie, profesjonalizm kadry pedagogicznej, kontakty z zagranicą – w tym możliwość korzystania z grantów
| 257
programów edukacyjnych Unii Europejskiej (Sokrates, Commenius,
Leonardo da Vinci, Lingua), zajmowane miejsce w rankingach, znani
absolwenci. Tak istotne cechy, dotyczące rzeczywistego „produktu”, jakim
jest wiedza (i umiejętności) zdobywana dzięki stosowanym, określonym
programom (często autorskim i nowatorskim), metodom i treściom
nauczania, które kształtują ucznia, studenta, po prostu człowieka – na
całe życie, dla klienta jednostek edukacyjnych nie są niestety informacjami najistotniejszymi, pierwszoplanowymi – nie są one po prostu marketingowe. Należy jednak zauważyć, iż w czasie zebrań informacyjnych
coraz częściej, głównie rodzice, pytają również o szczegółową ofertę
edukacyjną.
Edukacja, jako specyficzny produkt na rynku, również może być
poddana badaniom marketingowym usług, przy uwzględnieniu jednak,
że jednostki edukacyjne mają do spełnienia specyficzną misję i nie mogą
mieć wyłącznie charakteru rynkowego. Poniżej zostanie przedstawione
badanie sondażowe przeprowadzone w dwóch warszawskich szkołach
ponadgimnazjalnych.
Badaniem objęto uczniów i rodziców klas drugich dwóch różnych
warszawskich szkół: liceum ogólnokształcącego i technikum. Wybór ten
nie był przypadkowy, ponieważ uczniowie i rodzice z tych klas byli w stanie poznać szkołę, atmosferę w niej panującą, wymagania nauczycieli;
mogą też porównać rzeczywistość z ich oczekiwaniami, którymi kierowali
się przy wyborze szkoły. Ze względu na źródło pochodzenia informacji
były to badania pierwotne, podyktowane potrzebami informacyjnymi
kierownictwa szkoły, miały charakter eksplanacyjny, ponieważ dawały
możliwość wyboru najlepszego wariantu rozwiązania problemów w istniejących warunkach, a więc:
• ustalenia, co ma największe znaczenie dla odbiorców usług edukacyjnych przy wyborze szkoły – jakie są ich oczekiwania?
• w jakim stopniu promocja szkoły wpływa na klienta i który z jej elementów jest najskuteczniejszy, najbardziej zauważalny?
Zdecydowano się na badania sondażowe, polegające na wypełnieniu
przygotowanego wcześniej kwestionariusza dla uczniów i osobnego dla
rodziców. Badaniami objęto 91 uczniów i 59 rodziców. Przeprowadzono
je wiosną 2012 r. Były to badania jednorazowe, na próbie ważonej (dobór
nie był losowy – obejmował klasy drugie). Przeprowadzone badania charakteryzują się tym, iż analizowane cechy są niemierzalne i przedstawić
je można jedynie metodą opisową. Formą prezentacji jednostek zbiorowości są wykresy statystyczne. Pozwalają one dostrzec i zrozumieć ważne
258 |
aspekty badanego zjawiska, ustalić generalne tendencje, a prezentowane
wykresy powierzchniowe przedstawić i porównać strukturę omawianych
zjawisk.
Analiza danych
Analiza wyników badań jest dwupłaszczyznowa – dotyczy zarówno
uczniów, jak i ich rodziców, a opis statystyczny pokazuje rozkład częstości
jednej zmiennej w każdej z jej kategorii.
Na pytanie pierwsze, dotyczące źródeł informacji o szkole, zarówno
rodzice (82,3%), jak i uczniowie (69,8%), za podstawowe uznali te, które
zaliczyć można do kategorii „reklamowych” (informator, media, targi
edukacji), a zdecydowanie mniej – do „pozareklamowych” (rodzina, znajomi). Oczywiste staje się, iż wpływ i znaczenie stosowanych przez szkołę
różnorodnych form reklamy, a szerzej – promocji, ma duże znaczenie.
Odbiorcy usług edukacyjnych są podatni na wszelkie rodzaje promocji
i mają one wpływ na ich decyzje. Warto więc inwestować w te formy
komunikacji z otoczeniem.
Wykres 1. Źródła informacji o szkole rodziców i uczniów [w %]
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań sondażowych.
| 259
Drugie pytanie dotyczyło decyzji wyboru szkoły: czy była podejmowana samodzielnie, czy z udziałem rodziców? Z badań przeprowadzonych wśród rodziców wynika, że tylko 15,3% brało udział, a uczniowie
twierdzą, że aż 49,5%. Rodzice zdecydowanie minimalizują swój wpływ
w podejmowaniu tak ważnej decyzji dla przyszłości dziecka – chcąc być
może, aby było bardziej samodzielne.
Wykres 2. Uczestnictwo rodziców przy wyborze szkoły
Pytanie trzecie dotyczyło kryteriów uwzględnianych przy wyborze
szkoły.
W odpowiedziach rodziców zdecydowanie przeważają kryteria
„zależne” (na które szkoła ma wpływ) – 84,6%, nad kryteriami „niezależnymi” (na które szkoła nie ma wpływu) – 15,4%.
Wśród kryteriów „zależnych” dominują:
• poziom nauczania – 19,9%;
• renoma szkoły – 14,7%;
• nowoczesne kierunki kształcenia – 14,0%;
• kryterium „niezależne” – dogodny dojazd – 14,0%.
Opinia uczniów jest podobna – kryteria „zależne” od szkoły – 78,2%,
a „niezależne” – 21,8%. Najważniejsze kryteria dla uczniów, to:
• większa możliwość podjęcia pracy po ukończeniu tej szkoły – 20,3%;
• dogodny dojazd – 19,3%;
• poziom nauczania – 16,8%;
• nowe kierunki kształcenia – 13,4%.
260 |
Wykres 3. Kryteria wyboru szkoły przez uczniów i rodziców [w %]
.U\WHULDZ\ERUXV]NRá\
5HQRPDV]NRá\ 3R]LRP 1RZRF]HVQH 3UDFRZQLH 'RVWĊSGR 'XĪ\Z\EyU 3UDFDSR
QDXF]DQLD
NLHUXQNL VSHFMDOLVW\F]QH ,QWHUQHWX
MĊ]\NyZ XNRĔF]HQLX
REF\FK
V]NRá\
URG]LFH
7 UDG\FMH
URG]LQQH
'RJRGQ\
GRMD]G
,QQH
XF]QLRZLH
Na pytanie czwarte, dotyczące spełnienia oczekiwań, jakie były
pokładane przy wyborze szkoły, zdecydowana większość rodziców
(98,2%) i tylko 59,6% uczniów odpowiedziało pozytywnie. Przy odpowiedzi negatywnej (40,4%) bardzo mało uczniów podało uzasadnienie
(36,1%), a do najistotniejszych zaliczyli złe wyposażenie jednej z trzech
pracowni komputerowych, sali gimnastycznej oraz zbyt wysoki poziom
nauczania.
Wykres 4. Spełnienie oczekiwań wobec szkoły
| 261
Pytanie piąte dotyczyło określenia czy i co podoba się w tej szkole?
Pozytywnie odpowiedziało 83,6%, natomiast, że nic się nie podoba
– 16,4%. Największym uznaniem cieszy się poziom nauczania (38%),
kadra nauczycielska (24%), atmosfera panująca w szkole (21%). Opinia
ta jest pozytywna dla szkoły i powinna działać motywująco w dalszych
poczynaniach placówki.
Wykres 5. Opinia uczniów dot. funkcjonowania szkoły
Pytanie szóste dotyczyło wyrażenia zdania: czy i co nie podoba się
w tej szkole? 95,2% odpowiedziało na to pytanie uzasadniając swoją
opinię, a 4,8% odpowiedziało, że wszystko się nie podoba. Grupując
udzielone odpowiedzi na „dydaktyczne” i „techniczne”, do pierwszej
zaliczono:
• niektórzy nauczyciele – 21,6%;
• wymogi regulaminowe – 21,6%;
• zbyt wysoki poziom nauczania – 12,2%;
a do drugiej:
• stan i wyposażenie sanitariatów (w tym palenie papierosów) – 27,0%;
• zaplecze sportowe – 8%;
• wyposażenie pracowni komputerowej – 4%.
262 |
Wykres 6. Opinia uczniów dot. funkcjonowania szkoły
Pytanie siódme dotyczyło chęci wprowadzenia zmian w szkole. 74,7%
uczniów odpowiedziało, że wprowadziłoby zmiany, a 25,3%, że nie.
Wśród zmian młodzież proponuje:
• modernizacje i remonty – 30,8%;
• unowocześnienie sprzętu komputerowego i rozszerzenie dostępu do
Internetu – 21,8%;
• zmiany poziomu wymagań – 14,1% (przy czym: obniżenie poziomu
i wprowadzenie zajęć rekreacyjnych – 11,5%, podwyższenie poziomu
– 2,5%);
• problemy z paleniem papierosów – 11,5% (wprowadzenie palarni
– 5,1%, bardziej zdecydowane egzekwowanie zakazu palenia papierosów na terenie szkoły – 6,4%);
• wyposażenie sanitariatów – 9%.
Znaczna część tych postulatów jest niezależna od szkoły i wiąże się
ze zwiększeniem środków finansowych, które szkoła otrzymuje z budżetu
m.st. Warszawy.
Pytanie ósme dotyczyło przystosowania się do warunków panujących
w szkole. Pozytywnie odpowiedziało 92,5%, a negatywnie – 7,5%, z czego
16,7% uzasadnia dlaczego.
| 263
Wykres 7. Propozycja zmian w szkole w opinii uczniów
Wykres 8. Przystosowanie się do warunków panujących w szkole
wg uczniów
264 |
Kolejne pytanie dotyczyło tradycji szkoły. 79,2% odpowiedziało, że
ma to istotne znaczenie dla placówki, jednakże z tego tylko 23,8% podało
uzasadnienie.
Wykres 9. Znaczenie tradycji szkoły wg rodziców
Poniżej przedstawiono opinie rodziców na temat kadry nauczycielskiej, zanim dziecko zaczęło uczęszczać do szkoły. Zdecydowana większość (82,5%) odpowiedziała, że nie miała takich informacji, a 17,5%
– miało, z tego 80% określiło te informacje jako bardzo dobre.
Wykres 10. Opinie o kadrze nauczycielskiej w szkole wg rodziców
| 265
Następnie zapytano rodziców, czy dla przyszłości dziecka ważne jest
zdobycie:
• tylko wiedzy teoretycznej – odpowiedziało 18,6%;
• tylko umiejętności praktycznych – odpowiedziało 16,9%;
• wiadomości teoretycznych i umiejętności praktycznych – odpowiedziało 42,5%;
• nie miało zdania w tej sprawie – 22%.
Pozytywne wydaje się, iż rodzice widzą potrzebę zdobywania przez
swoje dzieci zarówno wiedzy teoretycznej, jak i praktycznej, ale jednocześnie aż 22% rodziców nie ma na ten temat zdania, co stanowi dość duży
wskaźnik.
Wykres 11. Przekazywanie wiedzy praktycznej i teoretycznej w szkole
wg rodziców
Kolejny problem dotyczył uwzględnienia zainteresowań dziecka przy
wyborze szkoły: 74,5% odpowiedziało, że tak, a 25,5% – nie. Spośród
rodziców uczniów technikum 64,3% uzasadniało wybór szkoły możliwością zdobycia zawodu i podjęcia pracy.
266 |
Wykres 12. Uwzględnianie zainteresowań dziecka przy wyborze szkoły
wg rodziców
Wykres 13. Kontynuacja kształcenia dziecka po ukończeniu szkoły
wg rodziców
Ważnym pytaniem jest jak rodzice widzą dalsze kształcenie dziecka
po ukończeniu szkoły. Zdecydowana większość rodziców (89,5%) deklarowała kontynuację nauki przez dziecko, natomiast 10,5% odpowiedziało,
| 267
że nie, ponieważ barierą jest brak środków finansowych, które mogliby
przeznaczyć na ten cel.
Na koniec zapytano o promocję szkoły i jej skuteczność. Dobrze działania te oceniło 60,4% badanych, przeciwnego zdania było 7,5% (proponując poszerzenie informacji w Internecie), a 32,1% nie miało zdania na
ten temat.
Wykres 14. Skuteczność promocji szkoły wg rodziców
Biorąc pod uwagę, że głównym źródłem informacji dla odbiorców
usług edukacyjnych jest nadal informator (dostarczany do wszystkich
szkół ponadgimnazjalnych nieodpłatnie przez wydawnictwo „Perspektywy”), należałoby zawrzeć w nim więcej informacji, dotyczących nowoczesnych technik i programów nauczania oraz poświęcić więcej uwagi
tradycjom i osiągnięciom szkoły (laureaci olimpiad, konkursów, współzawodnictwo sportowe, staże zagraniczne). Okazało się, iż poza sprawami dydaktycznymi, równie duże znaczenie ma np. dogodny dojazd do
szkoły. Można zatem wyeksponować lokalizację oraz różnorodne możliwości dojazdu – szczególnie ważne dla osób mieszkających w pobliskich
dzielnicach.
268 |
Podsumowanie
Reasumując, zaobserwowano zależność między oczekiwaniami
odbiorców a atrybutami szkoły i jej działaniami marketingowymi. Zachowując misyjny charakter edukacji, można sprostać oczekiwaniom uczniów
i ich rodziców, zapewniając:
• wysoki poziom kształcenia ogólnego (wiedza teoretyczna), jak i wysokie umiejętności praktyczne, dzięki właściwemu doborowi kadry
pedagogicznej (wysokie kwalifikacje, a w przypadku przedmiotów
zawodowych – wymagana praktyka w jednostkach gospodarczych);
• rzetelność kształcenia, zapewniona między innymi realizacją nowoczesnych programów nauczania i stosowaniem właściwych – aktywizujących i angażujących metod nauczania;
• dobór nowoczesnych środków i pomocy dydaktycznych;
• bieżące mierzenie jakości pracy szkoły poprzez przeprowadzanie
ankiet, testów poziomowych i próbnych egzaminów (maturalnych
i z przygotowania zawodowego);
• życzliwą i partnerską atmosferę zarówno w kontaktach nauczyciel
– uczeń, jak i uczeń – uczeń.
Duży wpływ na odbiorców usług edukacyjnych ma opracowana
przez szkołę promocja, którą należy stosować oraz udoskonalać, głównie
poprzez:
• opracowanie notki informacyjnej do Informatora z uwzględnieniem
podstawowych atrybutów szkoły, takich jak: nowoczesne kierunki
kształcenia, duży wybór języków obcych, nowoczesny sprzęt dydaktyczny, osiągnięcia w olimpiadach, konkursach i zajęciach sportowych
oraz możliwość odbycia np. stażu zagranicznego w ramach praktyk
zawodowych;
• udoskonalenie i prowadzenie na bieżąco strony internetowej szkoły
(najlepiej z udziałem uczniów);
• zaprojektowanie atrakcyjnego, przyciągającego uwagę stoiska reklamowego na targach szkół (organizowanych wiosną każdego roku).
Doświadczenia i wyniki badań wskazują, że targi są bardzo popularnym wśród młodzieży sposobem zbierania informacji o szkołach.
Należy zatem stosować różnego rodzaju nowoczesne formy reklamy,
w tym szczególnie audiowizualną, multimedialną – z wykorzystaniem
specjalnych programów komputerowych (przygotowanych przez samych
uczniów), prezentujących szkołę, jej osiągnięcia i proponowane kierunki kształcenia. Działania tego rodzaju umożliwiają zapoznanie się
z ofertą edukacyjną w sposób atrakcyjny i interesujący dla młodzieży.
| 269
Można również stosować innego rodzaju zachęty (rozdawanie gadżetów,
ulotek).
W warunkach rosnącej konkurencji na rynku usług edukacyjnych,
niestosowanie narzędzi marketingowych może prowadzić do zniknięcia
szkoły z mapy edukacyjnej. Głównie dotyczy to dużych miast, a szczególnie Warszawy, ze względu na bogatą ofertę edukacyjną oraz notowany już
od dłuższego czasu niż demograficzny wśród młodzieży.
References
Antczak, B., (2009), „Rola marketingu w procesie kierowania firmą”,
[w]: Journal of Modern Science nr 1/6/2009, WSGE Józefów.
Antczak, B., (2011), Usługi edukacyjne – rynek taki sam jak inne?, WSGE
Józefów.
Bielski, J., (2012), „Kształcenie i wychowanie w personalizmie”, [w]: Dylematy współczesnej edukacji,[red.]: K. Dziurzyński, WSGE Józefów.
Garbarski, L., Rutkowski, I., Wrzosek, W., (2000), Marketing, PWE
Warszawa.
Leksykon marketingu, [red.]: J. Altkorna, T. Kramer, (1998), PWE
Warszawa.
Matosek, M., (2011), „Najważniejsze narzędzia zarządzania – przegląd
zastosowań”, [w]: Journal of Modern Science nr 4/11/2011, WSGE
Józefów.
Sztucki, T., (1994), Marketing: sposób myślenia, system działania, Wyd.
Placet Warszawa.
Whistleblowing in the enterprise
– whether it is needed?
Whistleblowing w przedsiębiorstwie
– czy jest potrzebny?
Dr inż. Paweł Chodak
[email protected]
Abstracts
The article presents information on people reporting irregularities
in enterprises and institutions and government agencies. The issue of
whistleblowing, which very often is called to term, it is very difficult and
socially complex because our society is not yet at the stage of acceptance
of this type of behavior. We accept the fight against crime by the police,
we agree with the need to punish criminals.
However, you are not sure whether we want to inform you about the
crimes. The problem concerns the human mentality but very important is
the law and the procedures involved. Today, unfortunately, provide information about a crime connected with the problem of lack of protection
of such people, courageous people. This article will address the information gathered by the Foundation Stefan Batory, which conducted a series
of studies in the field of reporting irregularities. In addition, it will be
analyzed the legal situation of such persons on the basis of Polish legislator. This analysis will be based on the provisions of the UN Convention
against Corruption, which was adopted by the United Nations General
Assembly on 31 October 2003. The result of the analysis will show the
conditions that must be met in order to secure transmission of information on irregularities in the Polish realities and social system.
Artykuł przedstawia informacje na temat osób zgłaszających nieprawidłowości w przedsiębiorstwach i instytucjach samorządowych
i rządowych. Problematyka informowania o nieprawidłowościach, które
bardzo często nazywane jest donoszeniem, jest bardzo trudna i społecznie złożona, ponieważ nasze społeczeństwo nie jest jeszcze na etapie
akceptacji tego typu zachowań. Akceptujemy zwalczanie przestępczości
272 |
Paweł Chodak Whistleblowing w przedsiębiorstwie – czy jest potrzebny?
przez odpowiednie służby, zgadzamy się z potrzebą bezwzględnego karania przestępców, ale jeżeli osobiście mamy się przyczynić do ujawnienia
przestępstwa, to wtedy nie jesteśmy już tak zdecydowani (Chodak, 2013).
Problem nie dotyczy wyłącznie mentalności ludzkiej. Bardzo ważne jest
skuteczne prawo i jego egzekwowanie oraz ochrona osób zgłaszających
informacje o nieprawidłowościach. W artykule wykorzystane zostaną
informacje zgromadzone przez Fundację im. Stefana Batorego, która
przeprowadziła szereg badań w zakresie osób, zgłaszających nieprawidłowości. Dodatkowo zostanie przeanalizowana sytuacja prawna takich osób
na gruncie prawodawca polskiego. Analiza ta zostanie oparta o zapisy
Konwencji Narodów Zjednoczonych Przeciwko Korupcji, która została
przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu
31 października 2003 roku. Wynikiem analizy będzie przedstawienie
warunków, jakie muszą być spełnione w celu bezpiecznego przekazywania informacji o nieprawidłowościach w polskich realiach systemowych
i społecznych.
Keywords:
organized crime, a threat to national security, threats to international
security, crime, police, National
Wprowadzenie
Zapobieganie, ujawnianie i zwalczanie korupcji (Zawisza J., 2013) jest
niezwykle trudnym zadaniem, które wynika z pewnego rodzaju specyfiki
tego typu przestępstwa, przede wszystkim z modus operandii, czyli charakterystycznego sposobu zachowania dla danego rodzaju przestępstwa.
Aby zrozumieć tę szczególną specyfikę przestępstw korupcyjnych, należy
dokonać porównania typowego przestępstwa kryminalnego z typowym
przestępstwem korupcji. Otóż w pierwszym przypadku, kiedy dochodzi
do przestępstwa kryminalnego mamy do czynienia ze sprawcą przestępstwa czyli przestępcą oraz z poszkodowanym, czyli ofiarą przestępstwa.
W przestępstwie kryminalnym mamy ofiarę przestępstwa, która jest
zainteresowana ujawnieniem i ukaraniem sprawcy (o ile nie został wskazany). W drugim przypadku, kiedy dochodzi do wystąpienia przestępstwa
korupcyjnego mamy do czynienia z dwoma sprawcami przestępstwa,
czyli dwoma przestępcami. W tym przypadku nie ma poszkodowanego,
| 273
który byłby związany bezpośrednio ze sprawcami, co oczywiście nie
oznacza, że nie ma go wcale – jest nim z reguły jakiś podmiot, a często
całe państwo. Jeżeli nie ma bezpośredniego poszkodowanego, a udział
w przestępstwie bierze dwóch sprawców, to oczywisty jest fakt, iż nikomu
nie zależy na ujawnieniu przestępstwa. Powyższe porównanie wskazuje
powody, dla których ujawnianie i zwalczanie korupcji jest tak trudnym
zadaniem dla właściwych służb policyjnych. Jedną z form korupcji jest
łapownictwo urzędnicze, które wpisuje się w podejmowany temat niniejszego artykułu. Paweł Sitek w swojej książce „Łapownictwo urzędnicze,
polityczne oraz gospodarcze w świetle prawa karnego” wskazuje, iż jednym z najbardziej społecznie szkodliwych zachowań, atakujących od
wewnątrz działalność instytucji państwowych i samorządu terytorialnego,
jest łapownictwo. Cechą specyficzną łapownictwa jest swego rodzaju
interakcja, polegająca na wręczaniu–przyjmowaniu korzyści w związku
z pełnioną funkcją. Stąd też spotykane nazwy „łapownictwo bierne”
i „łapownictwo czynne”. Łapownictwo jest przestępstwem, które godzi
w zasadę bezstronności oraz równego traktowania obywateli w sferze
publicznej oraz prawidłowego funkcjonowania organów państwowych.
Jak widać ta forma korupcji jest trudna do ujawnienia, dlatego rola
osób zgłaszających informacje o takich zachowaniach urzędników jest
niezwykle ważna.
Jednym ze sposobów ujawnienia przestępstwa jest whistleblower,
który krzycząc o korupcji w przedsiębiorstwie, ujawnia fakty o występujących nieprawidłowościach o podłożu korupcyjnym. Czy instytucja
whistleblowera jest potrzebna, czy funkcjonowanie takich osób w naszych
polskich przedsiębiorstwach jest realne i jaka jest podstawa prawna oraz
jak takie osoby mogą być postrzegane przez współpracowników? Na te
pytania znajdą Państwo odpowiedź w dalszej części artykułu.
Podstawy prawne wdrażania whistleblowingu w Polsce
Kto to taki whistleblower? Otóż określenie to dotyczy w potocznym
tłumaczeniu osób, które są świadkami działań przestępczych, najczęściej
o podłożu korupcyjnym, i nie boją się o tym głośno mówić i adresować
stosowne informacje do przełożonych. Whistleblower to osoba demaskująca nieprawidłowości – demaskator. W naszych polskich realiach osoba
taka często nazywana jest kapusiem, a czasami wichrzycielem.
Początki whistleblowingu na świecie związane są z Konwencją Narodów Zjednoczonych Przeciwko Korupcji, która została przyjęta przez
274 |
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 31 października
2003 roku. Jest to podstawy międzynarodowy dokument w dziedzinie
zapobiegania i zwalczania korupcji.
W Preambule Konwencji wskazano na szereg niepokojących zjawisk,
występujących w związku z korupcją oraz najważniejsze elementy związane z tym zjawiskiem. Państwa Strony Konwencji wskazały na:
1. Zagrożenie dla stabilności i bezpieczeństwa społeczeństw wywołane
przez korupcję, która dodatkowo przynosi szkodę instytucjom i wartościom demokratycznym, wartościom etycznym i sprawiedliwości
oraz zagraża trwałemu rozwojowi i rządom prawa.
2. Zaniepokojenie powiązaniami korupcji z innymi formami przestępczości, w szczególności przestępczości zorganizowanej i gospodarczej,
w tym praniem pieniędzy.
3. Zaniepokojenie przypadkami korupcji, w które zaangażowane są
znaczne ilości środków, mogących stanowić poważną część zasobów
Państw, które to przypadki zagrażają stabilności politycznej i trwałemu rozwojowi tych Państw.
4. Przekonanie, że korupcja nie jest już kwestią lokalną, lecz zjawiskiem
międzynarodowym, dotykającym wszystkie społeczeństwa i gospodarki, która pociąga za sobą konieczność międzynarodowej współpracy w celu jej zapobiegania i kontroli.
5. Przekonanie, że wymagane jest wszechstronne i wielopłaszczyznowe
podejście w celu efektywnego zapobiegania i zwalczania korupcji.
6. Przekonanie, że dostępność pomocy technicznej może odegrać ważną
rolę w zwiększeniu możliwości Państw, w tym między innymi poprzez
wzmocnienie ich zdolności prawnej i budowanie instytucji, efektywnego zapobiegania i zwalczania korupcji.
7. Przekonanie, że nielegalne wzbogacanie się jednostek może być szczególnie szkodliwe dla instytucji demokratycznych, gospodarek narodowych i rządów prawa.
8. Zdecydowane bardziej efektywne sposoby zapobiegania, wykrywania i powstrzymywania międzynarodowego przepływu bezprawnie
pozyskanych środków i wzmocnienie międzynarodowej współpracy
w zakresie zwrotu korzyści z korupcji.
Dodatkowo, Państwa Strony Konwencji:
1) uznając podstawowe zasady należytego procesu prawnego w postępowaniu karnym oraz w postępowaniu cywilnym lub administracyjnym
dla orzeczenia praw własności;
| 275
2) uznając podstawowe zasady należytego procesu prawnego w postępowaniu karnym oraz w postępowaniu cywilnym lub administracyjnym
dla orzeczenia praw własności;
3) mając na uwadze, że zapobieganie i wyeliminowanie korupcji stanowi
odpowiedzialność wszystkich Państw oraz, że w celu zagwarantowania
skuteczności wysiłków podejmowanych przez nie w tej sferze, muszą
one współpracować ze sobą nawzajem przy wsparciu i zaangażowaniu indywidualnych osób i grup spoza sektora publicznego, takich
jak stowarzyszenia cywilne, organizacje pozarządowe i organizacje
środowiskowe;
4) mając również na uwadze zasady właściwego zarządzania sprawami
publicznymi i mieniem publicznym, zasadę sprawiedliwości, odpowiedzialności i równości wobec prawa oraz potrzebę ochrony integralności i popierania kultury odrzucania korupcji;
5) pochwalając pracę Komisji ds. Zapobiegania Przestępczości i Wymiaru
Sprawiedliwości w Sprawach Karnych oraz Biura Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości związaną z zapobieganiem
i zwalczaniem korupcji;
6) przywołując pracę przeprowadzoną na tym polu przez inne organizacje międzynarodowe i regionalne, łącznie z działalnością Związku
Afrykańskiego, Rady Europy, Rady Współpracy Celnej (znanej również jako Światowa Organizacja Celna), Unii Europejskiej, Ligi Państw
Arabskich, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz
Organizacji Państw Amerykańskich;
7) odnotowując z uznaniem wielostronne instrumenty, mające na celu
zapobieganie i zwalczanie korupcji, między innymi Ogólnoamerykańską Konwencję Zwalczania Korupcji przyjętą przez Organizację Państw
Amerykańskich w dniu 29 marca 1996 roku, Konwencję dotyczącą
walki z korupcją, w którą zaangażowani są funkcjonariusze Wspólnot Europejskich lub funkcjonariusze Państw Członkowskich Unii
Europejskiej, przyjętą przez Radę Unii Europejskiej w dniu 26 maja
1997 roku, Konwencję zwalczania łapówkarstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w międzynarodowych transakcjach handlowych przyjętą przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
w dniu 21 listopada 1997 roku, Konwencję prawa karnego o korupcji
przyjętą przez Radę Ministrów Rady Europy w dniu 27 stycznia 1999
roku, Konwencję prawa cywilnego o korupcji przyjętą przez Radę
Ministrów Rady Europy w dniu 4 listopada 1999 roku oraz Konwencję
Związku Afrykańskiego o zapobieganiu i zwalczaniu korupcji przyjętą
276 |
przez Głowy Państw i Rządów Związku Afrykańskiego w dniu 12 lipca
2003 roku,
wskazały, że działania związane ze zwalczaniem przestępczości zorganizowanej, w tym korupcji, należy uznać za priorytetowe i w dniu 29 września
2003 roku ogłosiły wejście w życie Konwencji Narodów Zjednoczonych
o zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej.
Polska podpisała Konwencję 10 grudnia 2003 roku, a ratyfikowała
15 września 2006 roku.
Celami Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej są:
1. Popieranie i wzmacnianie środków w celu skuteczniejszego i efektywnego zapobiegania i zwalczania korupcji
2. Popieranie, ułatwianie i wspomaganie międzynarodowej współpracy
i pomocy technicznej w zapobieganiu i walce przeciwko korupcji,
w tym zwrotu korzyści z korupcji
3. Popieranie integralności, odpowiedzialności i dobrego zarządzania
sprawami publicznymi i mieniem publicznym.
Do najważniejszych definicji Konwencji należą:
„Funkcjonariusz publiczny” oznacza: (i) każdą osobę pełniącą obowiązki
ustawodawcze, wykonawcze, administracyjne lub sądowe w Państwie
Stronie, na jakimkolwiek szczeblu, zarówno z powołania, jak i z wyboru,
zarówno na zasadach stałych, jak i tymczasowych, zarówno za wynagrodzeniem, jak i bez wynagrodzenia; (ii) każdą inną osobę wykonującą
funkcję publiczną, w tym dla agencji publicznej lub przedsiębiorstwa
państwowego, bądź też pełniącą służbę publiczną w rozumieniu prawa
wewnętrznego Państwa Strony i zgodnie z zastosowaniem właściwego
prawa Państwa Strony; (iii) każdą inną osobę określoną jako „funkcjonariusz publiczny” w prawie wewnętrznym Państwa Strony. Jednakże dla
celów pewnych określonych środków, o których mowa w Rozdziale II
niniejszej Konwencji, „funkcjonariusz publiczny” może oznaczać każdą
osobę pełniącą funkcję publiczną lub służbę publiczną w rozumieniu
prawa wewnętrznego Państwa Strony i zgodnie z zastosowaniem właściwego prawa Państwa Strony.
Ustanowienie tych definicji było niezwykle ważne dla zapewnienia
właściwego wskazywania osób podejrzanych o popełnienie przestępstw.
Oczywiście w polskim systemie prawnym „funkcjonariusz publiczny” też
został zdefiniowany – w art. 115 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks
karny (Dz. U. 1997.88.553):
| 277
§ 13. Funkcjonariuszem publicznym jest:
1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej;
2) poseł, senator, radny;
3) poseł do Parlamentu Europejskiego;
4) sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba
orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie
ustawy;
5) osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu
państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie
czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych;
6) osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu
kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe;
7) osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji
państwowej;
8) funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa
publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej;
9) osoba pełniąca czynną służbę wojskową;
10) pracownik międzynarodowego trybunału karnego, chyba że pełni
wyłącznie
11) czynności usługowe.
Kolejną definicją wprowadzoną na mocy cyt. Konwencji jest:
„Mienie” – oznacza wszelkiego rodzaju dobra, zarówno materialne, jak
i niematerialne, ruchome i nieruchome, trwałe i niematerialne, a także
dokumenty prawne lub instrumenty stanowiące o istnieniu tytułu własności lub uprawnień do tych dóbr.
W polskim systemie prawnym, na podstawie zapisów art. 44 ustawy
z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121,
827, z 2015 r. poz. 4, 397, 539), mieniem jest własność i inne prawa
majątkowe.
Warto przytoczyć politykę i praktyki zapobiegające korupcji, umieszczone w Konwencji, w Rozdziale II „Środki zapobiegawcze”.
278 |
Polityka i praktyki zapobiegające korupcji wskazują, że:
1. Każde z Państw Stron, działając zgodnie z podstawowymi zasadami
swojego prawa wewnętrznego, rozwinie i wprowadzi w życie lub
utrzyma już istniejącą efektywną skoordynowaną politykę antykorupcyjną, która wspiera udział społeczeństwa oraz odzwierciedla
podstawowe zasady rządów prawa, właściwego zarządzania sprawami
publicznymi i mieniem publicznym, integralności, przejrzystości
i odpowiedzialności.
2. Każde z Państw Stron podejmie starania w celu ustanowienia i popierania skutecznych praktyk zapobiegania korupcji.
3. Każde z Państw Stron podejmie starania w celu okresowej oceny istniejących odpowiednich instrumentów prawnych i środków administracyjnych w celu określenia ich adekwatności w zapobieganiu i walce
z korupcją.
4. Państwa Strony, w stosownym zakresie i zgodnie z podstawowymi
zasadami ich systemów prawnych, podejmą wzajemną współpracę
oraz współpracę z właściwymi międzynarodowymi i regionalnymi
organizacjami dla popierania i rozwoju środków, o których mowa
w niniejszym artykule. Współpraca ta może obejmować udział w międzynarodowych programach i projektach, których celem jest zapobieganie korupcji.
Mając na względzie realizację polityki antykorupcyjnej, w szczególności wykonywanie zadań przez odpowiednie służby, Konwencja wprowadza pewnego rodzaju wymogi w obszarze wspierania tej działalności:
1. Każde z Państw Stron, działając zgodnie z podstawowymi zasadami
swoich systemów prawnych, zapewni istnienie, odpowiednio, organu
lub organów dla zapobiegania korupcji poprzez:
1) implementację założeń polityki określonej w art.5 Konwencji oraz,
o ile okaże się to stosowne, nadzór i koordynację implementacji
tychże założeń,
2) wzrost i rozpowszechnianie wiedzy o zapobieganiu korupcji.
2. Każde z Państw Stron udzieli organowi bądź organom, o których
mowa w ustępie 1 niniejszego artykułu konieczną adekwatną niezależność, w zgodności z podstawowymi zasadami swojego systemu prawnego, umożliwiając mu bądź im wykonywanie jego bądź ich funkcji
w sposób efektywny i bez oddziaływania niedozwolonych wpływów.
Zapewnione zostaną niezbędne środki materialne i wyspecjalizowany
personel, jak również szkolenie takiego personelu w zakresie, w jakim
będzie to wymagane dla pełnienia ich funkcji.
| 279
Konwencja wskazuje na istotne z punktu widzenia przejrzystości
i transparentności działania organów państwa elementy systemu prawnego, organizacyjnego i społecznego. Najważniejsze elementy systemu
prawnego, organizacyjnego i społecznego przedstawiono poniżej.:
Kodeksy postępowania funkcjonariuszy publicznych. W celu walki
z korupcją, każde z Państw Stron powinno promować, między innymi, integralność, uczciwość i odpowiedzialność wśród funkcjonariuszy publicznych, zgodnie z podstawowymi zasadami swojego systemu prawnego.
Zamówienia publiczne i zarządzanie finansami publicznymi. Każde
z Państw Stron, działając zgodnie z podstawowymi zasadami swojego systemu prawnego, podejmie niezbędne środki dla ustanowienia stosownych
systemów odnoszących się do zamówień publicznych, opartych na przejrzystości, konkurencyjności i obiektywnych kryteriach przy podejmowaniu decyzji, które to systemy są skuteczne między innymi w zapobieganiu
korupcji.
Sprawozdawczość publiczna. Mając na uwadze konieczność walki
z korupcją, każde z Państw Stron, działając zgodnie z podstawowymi
zasadami jego prawa wewnętrznego, podejmie takie środki, jakie mogą
być niezbędne dla zwiększenia przejrzystości jego administracji publicznej, w szczególności pod względem, odpowiednio, organizacji, funkcjonowania i procesu podejmowania decyzji.
Środki dotyczące sądownictwa i służby prokuratorskiej. Mając na
uwadze niezawisłość sądownictwa i jego kluczową rolę w walce z korupcją, każde z Państw Stron, działając zgodnie z podstawowymi zasadami
jego systemu prawnego i bez szkody dla niezawisłości sądowej, podejmie
środki dla wzmocnienia integralności i zapobiegania okazjom do korupcji
między członkami wymiaru sprawiedliwości. Środki te mogą obejmować
zasady odnoszące się do postępowania członków wymiaru sprawiedliwości.
Udział społeczeństwa. Każde z Państw Stron podejmie odpowiednie
środki, działając w ramach swoich możliwości i zgodnie z podstawowymi zasadami swojego prawa wewnętrznego, dla popierania aktywnego
uczestnictwa indywidualnych osób i grup spoza sektora publicznego,
w tym społeczeństwa, organizacji pozarządowych i organizacji środowiskowych, w zapobieganiu i zwalczaniu korupcji oraz wzrostu społecznej
świadomości dotyczącej istnienia, przyczyn i powagi zagrożeń ze strony
korupcji.
Środki dla zwalczania prania pieniędzy. W celu przeciwdziałania
wszelkim formom prania pieniędzy oraz w celu ich wykrywania, wprowadzi, w ramach swoich kompetencji, kompleksowy wewnętrzny reżim
280 |
o charakterze regulacyjnym i nadzorczym dla banków oraz pozabankowych instytucji finansowych, w tym osób fizycznych i prawnych świadczących formalne lub nieformalne usługi przekazywania pieniędzy lub
wartości oraz, w stosownym zakresie, dla innych organów szczególnie
podatnych na pranie pieniędzy, który to reżim będzie w szczególności
podkreślał wymagania dotyczące identyfikacji klienta oraz, odpowiednio,
identyfikacji beneficjenta, prowadzenia dokumentacji oraz informowania
o podejrzanych transakcjach.
Przekupstwo krajowych funkcjonariuszy publicznych. Każde z Państw
Stron przyjmie takie środki ustawodawcze i inne środki, jakie mogą być
konieczne do ustanowienia jako przestępstwo następujących czynów,
jeżeli zostały popełnione umyślnie: obietnicę, propozycję lub wręczenie
funkcjonariuszowi publicznemu, bezpośrednio lub pośrednio, nienależnej korzyści dla samego funkcjonariusza lub innej osoby bądź podmiotu
w celu działania lub zaniechania działania w wykonywaniu swoich obowiązków służbowych.
Malwersacja, sprzeniewierzenie lub inne nadużycie mienia przez
funkcjonariusza publicznego. Każde z Państw Stron przyjmie takie środki
ustawodawcze i inne środki, jakie mogą być konieczne do ustanowienia jako przestępstwo następujących czynów, jeżeli zostały popełnione
umyślnie: malwersacji, sprzeniewierzenia, lub innego nadużycia przez
funkcjonariusza publicznego dla swojej korzyści lub korzyści innej osoby
bądź podmiotu, jakiegokolwiek mienia, środków publicznych lub prywatnych, papierów wartościowych bądź jakiejkolwiek rzeczy wartościowej powierzonej funkcjonariuszowi publicznemu z tytułu sprawowanego
stanowiska.
Handel wpływami. Każde z Państw Stron rozważy przyjęcie takich
środków ustawodawczych i innych środków, jakie mogą być konieczne
do ustanowienia jako przestępstwo następujących czynów, jeżeli zostały
popełnione umyślnie:
1) obietnicę, propozycję, wręczenie funkcjonariuszowi publicznemu lub
jakiejkolwiek innej osobie, bezpośrednio lub pośrednio, nienależnej
korzyści w celu nakłonienia funkcjonariusza publicznego lub jakiejkolwiek innej osoby do nadużycia swojego rzeczywistego lub rzekomego
wpływu z zamiarem uzyskania od administracji lub władzy publicznej
Państwa Strony nienależnej korzyści dla pierwotnego inicjatora czynu
lub jakiejkolwiek innej osoby;
2) domaganie się lub akceptowanie przez funkcjonariusza publicznego
lub jakąkolwiek inną osobę, bezpośrednio lub pośrednio, nienależnej
| 281
korzyści dla siebie lub dla innej osoby, poprzez nadużycie swojego rzeczywistego lub rzekomego wpływu z zamiarem uzyskania od administracji lub władzy publicznej Państwa Strony nienależnej korzyści.
Nadużycie funkcji. Każde z Państw Stron rozważy przyjęcie takich
środków ustawodawczych i innych środków, jakie mogą być konieczne do
uznania jako przestępstwo, jeżeli popełnione umyślnie, nadużycia funkcji
lub stanowiska przez wykonywanie lub niewykonanie działania, z naruszeniem prawa, przez funkcjonariusza publicznego w czasie wykonywania
swoich funkcji w celu uzyskania nienależnych korzyści dla siebie lub dla
innej osoby lub podmiotu.
Nielegalne wzbogacenie. Z zastrzeżeniem konstytucji i podstawowych
zasad swojego systemu prawnego, każde z Państw Stron rozważy przyjęcie takich środków ustawodawczych oraz innych środków, jakie mogą
być konieczne do uznania jako przestępstwo, jeżeli popełnione umyślnie,
nielegalnego wzbogacenia, co oznacza znaczący wzrost mienia urzędnika
państwowego, którego nie może w sposób rozsądny wyjaśnić w odniesieniu do swoich prawowitych zarobków.
Pranie dochodów z przestępstwa. Każde z Państw Stron przyjmie,
zgodnie z podstawowymi zasadami swego prawa wewnętrznego, takie
środki ustawodawcze i inne środki, jakie mogą być konieczne do uznania
jako przestępstwo, jeżeli zostały popełnione umyślnie.
Odpowiedzialność osób prawnych:
1. Każde z Państw Stron przyjmie takie środki, jakie mogą być konieczne,
zgodnie z jego zasadami prawnymi, do ustanowienia odpowiedzialności osób prawnych za udział w przestępstwach określonych zgodnie
z niniejszą Konwencją.
2. Z zastrzeżeniem zasad prawnych danego Państwa Strony, odpowiedzialność osób prawnych może mieć charakter karny, cywilny lub
administracyjny.
3. Rzeczona odpowiedzialność nie przesądza karnej odpowiedzialności
osób, które popełniły przestępstwa.
4. Każde z Państw Stron zapewni w szczególności, że osoby prawne
odpowiedzialne zgodnie z niniejszym artykułem podlegają skutecznym, współmiernym i zniechęcającym sankcjom karnym lub niekarnym, w tym sankcjom finansowym.
Zablokowanie, zajęcie i konfiskata. Każde z Państw Stron podejmie,
w największym możliwym zakresie dozwolonym przez jego wewnętrzny system prawny, środki, jakie mogą być niezbędne, by umożliwić
konfiskatę:
282 |
1) wpływów z przestępstwa, pochodzących z przestępstw określonych
zgodnie z niniejszą Konwencją albo mienia, którego wartość odpowiada wysokości takich wpływów;
2) mienia, sprzętu lub innych narzędzi użytych albo przeznaczonych do
użycia w przestępstwach określonych w niniejszej Konwencji.
Ochrona świadków, biegłych i ofiar:
1. Każde z Państw Stron podejmie odpowiednie środki, zgodnie ze
swym prawem wewnętrznym oraz w ramach swych możliwości, celem
zapewnienia skutecznej ochrony przed potencjalnym odwetem albo
zastraszeniem świadka lub biegłego składającego zeznania w związku
z przestępstwami określonymi zgodnie z niniejszą Konwencją oraz,
w stosownym zakresie, ochrony ich krewnych i innych bliskich im osób.
2. Środki przewidziane w treści ust. 1 niniejszego artykułu mogą m. in.
obejmować, bez naruszenia praw oskarżonego, w tym jego prawa do
należytego procesu:
1) ustanowienie procedur fizycznej ochrony takich osób, takich jak,
w niezbędnym i możliwym zakresie, zmiana miejsca pobytu oraz,
w stosownym zakresie, nieujawnianie albo ograniczenie ujawniania
informacji dotyczących tożsamości i miejsc pobytu takich osób,
2) wprowadzenie przepisów o dowodach pozwalających na składanie
świadkom i biegłym zeznań w sposób zapewniający bezpieczeństwo zeznających, takich jak dopuszczenie zeznań za pośrednictwem technologii komunikacyjnej, takiej jak nagranie wideo lub
inne stosowne środki;
3. Państwa Strony rozważą zawarcie umów lub porozumień z innymi
Państwami w sprawie zmian miejsc pobytu osób, o których mowa
w ust. 1 niniejszego artykułu.
4. Postanowienia niniejszego artykułu mają również zastosowanie do
ofiar, w zakresie, w jakim są one świadkami.
5. Każde z Państw Stron, z zastrzeżeniem jego prawa wewnętrznego,
umożliwi przedstawienie i rozważenie poglądów i stanowisk ofiar,
w stosownych stadiach postępowania karnego prowadzonego przeciwko sprawcom w taki sposób, by nie naruszało to prawa do obrony.
Ochrona osób zgłaszających. Każde z Państw Stron rozważy włączenie
do swego wewnętrznego systemu prawnego stosownych środków zapewniających ochronę przed każdym niesprawiedliwym traktowaniem osoby,
która zgłasza w dobrej wierze i na racjonalnych podstawach właściwemu
organowi wszelkie zdarzenia związane z przestępstwami określonymi
zgodnie z niniejszą Konwencją.
| 283
Wyspecjalizowane organy. Każde z Państw Stron, działając zgodnie
z podstawowymi zasadami swojego systemu prawnego, zapewni istnienie organu, organów lub osób wyspecjalizowanych w zwalczaniu korupcji poprzez egzekwowanie prawa. Przyznają im niezbędną niezależność,
zgodnie z podstawowymi zasadami systemu prawnego danego Państwa
Strony tak, aby były one zdolne do wypełniania swoich funkcji skutecznie
i bez żadnych niepożądanych wpływów. Każda z takich osób lub członków personelu organu bądź organów winna mieć stosowne przeszkolenie
i posiadać do swojej dyspozycji środki niezbędne do wypełnienia swoich
zadań.
Przedstawione powyżej obszary działania i dostosowania polskiego
systemu prawodawczego oraz zapewnienie możliwości stosowania zapisów Konwencji było niezbędne do pokazania ogromnego zakresu prac
jaki Polska ma do wykonania. Niestety w praktyce, realizacja wymienionych postanowień nie wygląda dobrze.
Ochrona sygnalistów w praktyce w polskich realiach
Instytut Praw Publicznych wydał bardzo interesujące opracowanie:
Ochrona Sygnalistów w Polsce, opracowane przez Annę Wojciechowską-Nowak. W opracowaniu tym znalazło się szereg interesujących informacji, których część pozwalam sobie zaprezentować.
Sygnalizowanie nieprawidłowości godzących w interes publiczny,
w tym dotyczących zdrowia lub życia ludzkiego, bezpieczeństwa, środowiska naturalnego czy rzetelnego gospodarowania środkami publicznymi,
nie jest zjawiskiem nowym. Można nawet zaryzykować tezę, że nadużycia
będą budzić u większości obywateli – przynajmniej zaś chcielibyśmy, aby
tak było – odruch sprzeciwu, powodując chęć zawiadomienia kogoś, podjęcia jakiegoś działania, które położy im kres. Nowa jest jednak koncepcja
stworzenia ram prawnych zarówno dla takiego sygnalizowania, jak i dla
ochrony prawnej osób podejmujących to wyzwanie.
Dlaczego sygnaliści powinni być chronieni? Czy nam się to opłaca?
Odpowiadając na pierwsze pytanie należy jasno powiedzieć, że to dzięki
nim mogą wyjść na światło dzienne wszelkiego rodzaju nieprawidłowości,
w tym przestępstwa korupcyjne.
Potrzebujemy takich ludzi, jak górnik metaniarz, który zawiadomił
Wyższy Urząd Górniczy, że w kopalni „Halemba” są fałszowane wyniki
pomiaru gazu, jak opiekunki zatrudnione w jednym z wrocławskich żłobków, które zaalarmowały policję o wypadkach znęcania się nad dziećmi,
284 |
czy jak dolnośląska dziennikarka, która głośno zaczęła mówić o niewywiązywaniu się przez jej pracodawcę, nadawcę publicznego, z ustawowego
obowiązku realizowania misji publicznej.
Kolejnym argumentem jest „opłacalność”. Otóż raport do narodów
o oszustwach i nadużyciach pracowniczych, corocznie sporządzany
przez Stowarzyszenie Biegłych do spraw Przestępstw i Nadużyć Gospodarczych (Association of Certifi ed Fraud Examiners), w edycji z 2012
roku potwierdza prawidłowość z lat poprzednich – nadużycia w korporacjach najczęściej są wykrywane dzięki sygnałom (43% analizowanych
wypadków), które pochodzą od pracowników (50,9% sygnałów), klientów
(22,1%) lub anonimowych osób (12,4%). Przykuwa uwagę to, że sygnały
te okazały się efektywniejszym źródłem informacji o nieprawidłowościach
niż narzędzie do tego dedykowane, czyli nadzór kierowniczy (14,6%)
i audyt wewnętrzny (14,4%)1. Warto dodać, że – według cytowanego
raportu – nadużycia co roku kosztują przedsiębiorstwa 5% ich obrotów.
System prawa w Polsce zachęca (por. art. 304 § 1 kodeksu postępowania karnego), a w niektórych wypadkach nakazuje (por. art. 240
kodeksu karnego, art. 231 kodeksu karnego w zw. z art. 304 § 2 kodeksu
postępowania karnego, art. 100 ust. 2 pkt 4 kodeksu pracy) zgłaszać
nieprawidłowości.
Naturalną konsekwencją powinno być zapewnienie przez ustawodawcę bezpieczeństwa osobom, które są gotowe narazić na ryzyko swoje
życie zawodowe, bezpieczeństwo finansowe, czasem zaś osobiste. Idąc
dalej, w praktyce, efektywność ochrony prawnej sygnalistów w Polsce
wynika z:
1) obywatelskiego i prawnego obowiązku ujawniania nieprawidłowości – art. 304 § 1 kodeksu postępowania karnego, art. 231 kodeksu
karnego w zw. z art. 304 § 2 kodeksu postępowania karnego, art. 240
kodeksu karnego, art. 100 ust. 2 pkt 4 kodeksu pracy;
2) ochrony tożsamości sygnalisty – ustawa o ochronie danych osobowych, ustawa o świadku koronnym, art. 184 kodeksu postępowania
karnego (tak zwany świadek incognito), art. 23 ust. 2 ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy;
3) odpowiedzialności cywilnoprawnej sygnalisty z tytułu naruszenia
dóbr osobistych – art. 24 kodeksu cywilnego;
4) odpowiedzialności karnej sygnalisty z tytułu pomówienia – art. 212
kodeksu karnego;
5) odpowiedzialności sygnalisty za ujawnienie tajemnicy ustawowo chronionej – art. 265–267 kodeksu karnego;
| 285
6) odpowiedzialności za złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracowniczych – art. 218 kodeksu karnego.
Whistleblowing po polsku
W 2000 roku, Program Przeciw Korupcji, działający w ramach Fundacji Batorego, rozpoczął poradnictwo prawne w zakresie przepisów
antykorupcyjnych. Wśród różnorodnych skarg zaczęły również wpływać
skargi osób, których historie układały się według pewnego powtarzalnego schematu. Były to skargi ludzi, którzy zauważyli nieprawidłowości lub byli świadkami nadużyć w swoim miejscu pracy lub środowisku
i nie mogąc przejść obojętnie, postanowili zawiadomić właściwe organy.
Krótko po swojej decyzji tracili pracę. Przy czym wypowiedzenie umowy
o pracę rzadko było pierwszą reakcją pracodawcy. Na początku osoby
te były odsuwane na „boczny tor” – na drodze tak zwanego wypowiedzenia zmieniającego przesuwano je na niższe stanowisko (na przykład
do archiwum lub magazynu), z którym najczęściej wiązało się niższe
wynagrodzenie. W niektórych przypadkach pracodawca odcinał w ten
sposób dostęp pracownika do dokumentów i informacji, stanowiących
źródło niepokojących sygnałów. W innych wypadkach alienował od
reszty pracowników, marginalizując jednocześnie jego rolę w instytucji
i w zespole. O ile te konsekwencje nie były wystarczającym ostrzeżeniem dla demaskatora, następnym krokiem stawało się wypowiedzenie
umowy o pracę.
Powyższa informacja zapożyczona z opracowania Anny Wojciechowskiej-Nowak, Jak zdemaskować szwindel? Czyli krótki przewodnik po
whistle-blowingu, opublikowany przez Fundację im. Stefana Batorego,
dobitnie pokazuje jak trudne i niebezpieczne jest powiedzenie na głos, że
dzieje się coś niedobrego, że popełnione są nadużycia, że mamy do czynienia z korupcją, że w związku z tymi nieprawidłowościami nasze miejsce pracy może być zagrożone.
Czy whistleblowin ma szanse na powodzenie w polskich
realiach? – podsumowanie
Odpowiedź na tak postawione pytanie nie będzie jednoznaczna. Aby
coś miało powodzenie, w tym przypadku musi być spełnionych wiele
warunków i to równocześnie, a do najważniejszych należą:
1) świadomość i wiedza o nadużyciach;
2) odwaga osoby zgłaszającej;
286 |
3) ochrona prawna osoby zgłaszającej;
4) zrozumienie współpracowników dla zgłaszającego;
5) zrozumienie i podziękowanie od osób zarządzających firmą czy
instytucją;
6) świadomość wymiaru sprawiedliwości – znajomość przestępstw
korupcyjnych;
7) dobra wola wszystkich stron.
Jako ostatni warunek pojawiła się „dobra wola wszystkich stron”. Sformułowanie może nieostre dla języka prawnego, ale jakże istotne z punktu
widzenia działania całej machiny whistleblowingu. Zadaniem dobrej woli
jest chęć przyjrzenia się i przeanalizowania wszystkich informacji związanych ze zdarzeniem przestępczym. Jeżeli te elementy nie zostaną spełnione, nie będzie dobrej woli, bezpieczne i nieskrępowane funkcjonowanie osób zgłaszających nie ma przyszłości w polskich realiach prawnych,
zawodowych i społecznych.
References
Chodak Paweł, (2012) Korupcja w Polsce rzeczywista skala zjawiska
Journal of Modern Science 4/15/2012, Wydawnictwo WSGE, Józefów
ISSN 1734-2032
Chodak Paweł, (2013) Zgoda społeczeństwa na niewielkie przestępstwa
korupcyjne Journal of Modern Science 3/18/2013, Wydawnictwo
WSGE, Józefów 2013 ISSN 1734-2032
Chodak Paweł, Korupcja w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej,
Przegląd Antykorupcyjny CBA, Warszawa 2013. ISBN 2083-7127.
Konwencja Narodów Zjednoczonych Przeciwko Korupcji, przyjęta przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 31 października 2003 roku.
Sitek Paweł, Łapownictwo urzędnicze, polityczne oraz gospodarcze
w świetle prawa, WSGE Józefów 2013. ISBN 978-83-62753-33-8.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz.
121, 827, z 2015 r. poz. 4, 397, 539).
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 2014 r. poz.
1502, 1662).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U.1997.88.553).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U.
z 1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
| 287
Wojciechowska-Nowak Anna, Jak zdemaskować szwindel? Czyli krótki
przewodnik po whistle-blowinguFundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2008.
Wojciechowska-Nowak Anna, Ochrna Sygnalistów w Polsce, Instytut
Spraw Publicznych, Program Prawa i Instytucji Demokratycznych.
Zawisza Jerzy, (2013) Korupcja narzędziem przestępstw we współczesnym
świecie, Journal of Modern Science 4/19/2013, Wydawnictwo WSGE,
Józefów 2013 ISSN 1734-2032
Innovation in the management
of the knowledge-based organizations
Innowacyjność w zarządzaniu organizacjami
opartymi na wiedzy
Zygmunt Domański
[email protected]
Abstracts
The paper concerns innovative changes in the modern knowledge
management and knowledge-based organizations. The necessity of innovative management in rapid development of the market competitiveness
is substantiated in this article. The influence of technological changes,
information technology and communication on methods and forms of
modern management is presented. Furthermore, there are conditions
shown which knowledge based organization must meet. Its characteristic features, principles and concepts were underlined as well. There were
examples of knowledge-based organization provided: net, fractal and virtual. The necessity of changes in the management of organizations which
aspire to gaining success and competitive advantage on the market. In this
article there are important factors presented for modern management as
well as the role and tasks of management in this range. The article presents
the functions and instruments of knowledge-based organization system.
The role of the progress leader and knowledge workers in creating positive
image of organization is emphasized. The importance of creativeness and
innovativeness in facilitating management is discussed. The author presents dependence of the success of organization on creative and initiative
workers and active managers. In the centre of attention are advantage of
innovation in management and difficulties in their introduction into life.
There is the comparison between traditional management and innovation
based management too.
Celem opracowania jest przedstawienie innowacyjnych zmian
w nowoczesnym zarządzaniu wiedzą i organizacjami opartymi na wiedzy. W artykule uzasadniono niezbędność wprowadzania innowacyjnego
290 |
Zygmunt Domański Innowacyjność w zarządzaniu organizacjami…
zarządzania w okresie szybkiego rozwoju konkurencyjności rynkowej.
Wykazano wpływ zmian technologicznych, informatycznych i komunikacyjnych na metody i formy współczesnego zarządzania. Ponadto
przedstawiono warunki jakie powinna spełniać organizacja oparta na
wiedzy. Ukazano jej cechy charakterystyczne, zasady i koncepcje. Podano
przykłady związanych z wiedzą organizacji: sieciowych, fraktalnych
i wirtualnych. Pokazano konieczność zmian w zarządzaniu organizacjami, pragnącymi uzyskać sukces i przewagę konkurencyjną na rynku.
Zaprezentowano czynniki istotne w nowoczesnym zarządzaniu oraz rolę
i zadania kierownictwa w tym zakresie. Ukazano funkcje i instrumenty
systemu zarządzania organizacjami opartymi na wiedzy. Podkreślono rolę
lidera postępu i pracowników wiedzy w kreowaniu wizerunku organizacji. Omówiono znaczenie kreatywności i innowacyjności w usprawnieniu
zarządzania. Zobrazowano zależność sukcesu organizacji od kreatywnych
i pełnych inicjatyw pracowników i sprawnych menadżerów. Zwrócono
również uwagę na zalety innowacji w zarządzaniu i trudności w ich wprowadzaniu w życie. Dokonano porównania między zarządzaniem tradycyjnym a zarządzaniem opartym o innowacje.
Keywords:
knowledge, knowledge management, creativity, innovation, the organizations
based on the knowledge, network organizations
wiedza, zarządzanie wiedzą, kreatywność, innowacje, organizacje oparte
na wiedzy, organizacje sieciowe
Wstęp
Konsekwencją powstania nowoczesnej gospodarki jest rozwój organizacji opartych na wiedzy. Współczesne czynniki, które zdeterminowały konkurencyjność rynkową to idee, wiedza, kompetencje i doświadczenie.
W środowisku konkurencji rynkowej dominują te przedsiębiorstwa,
które mają umiejętność przystosowania się do otoczenia, charakteryzują
się elastycznością w nawiązywaniu współpracy z innymi, a także umiejętnością nowoczesnego zarządzania, a poza tym posiadają zdolność pozyskiwania najlepszych specjalistów z interesujących dziedzin, sprawnie
zarządzających posiadaną wiedzą. Wiedzę analizuje się w wielu aspektach,
dokonując jej podziału pod względem różnych kryteriów. Pionierem w tej
| 291
dziedzinie był węgierski filozof Michael Polanyi, który po raz pierwszy
w pracy „The Tacit Dimension” (Polanyi, 1967) wprowadził termin tacit
knowledge (wiedza ukryta, milcząca, bierna), czyli taka, o jakiej nie wiemy,
że ją posiadamy. Znaczenie wiedzy w zarządzaniu spopularyzowali japońscy uczeni Ikujiro Nonaka i Hirotaka Takeuchi. W swojej książce (1995),
„The Knowledge – creating Company – How Japanese Companies Create the
Dynamics of Innovation” przedstawili pomysł tworzenia wiedzy, koncentrującej się na wykorzystaniu i powstawaniu nowej wiedzy w organizacji,
w oparciu o zgromadzoną wiedzę istniejącą już w danej organizacji. Obieg
wiedzy jest mniej istotny od tworzenia nowej. Koncepcja obu autorów stanowi inne spojrzenie zarówno na dziedzinę zarządzania wiedzą, jak i na
teorię innowacji.
W teorii i praktyce zarządzania brakuje ogólnie przyjętej i akceptowanej definicji zarządzania wiedzą. Wpływają na to dwa czynniki – po
pierwsze stosunkowo krótki okres jej funkcjonowania, niepozwalający
na usystematyzowanie zgromadzonych danych i informacji, a po drugie
– nadmiar różnych określeń, koncepcji i teorii często sprzecznych.
Przyjmuje się, że początkiem koncepcji zarządzania wiedzą jest rok
1987. W Stanach Zjednoczonych doszło wtedy do pierwszej konferencji pt. Managing the knowledge assets into 21 st. century, zorganizowanej
wspólnie przez Uniwersytet Purdue z siedzibą w West Lafayette w stanie
Indiana i firmę DEC (Digital Equipment Corporation). W tym czasie
w Szwecji zawiązała się tzw. Grupa Konrada pod kierownictwem Karla
Erika Sveibyego, która zainicjowała prace nad „zarządzaniem kapitałem
intelektualnym”.
Odtąd zauważa się sukcesywny rozwój idei wiedzy w zarządzaniu
przedsiębiorstwami. Próby definiowania pojęcia zarządzanie wiedzą zrodziły się w roku 1997 w uczelniach i wielkich korporacjach. Szczególne
zasługi mają w tym zakresie uczeni współpracujący z międzynarodowymi
koncernami, świadczącymi usługi doradcze i audytorskie, należącymi do
tzw. wielkiej czwórki: Ernst&Young, PrincewaterhouseCoopers (PwC),
Deloitte i KPMG (nazwa KPMG powstała od pierwszych liter nazwisk
partnerów czterech spółek założycielskich, które połączyły się 1987 r.,
Klynveld, Peat, Marwick, Goerdeler).
W koncernie Ernst & Young, zarządzanie wiedzą określa się jako system zaprojektowany, aby pomóc przedsiębiorstwu w zdobywaniu, analizowaniu, wykorzystaniu (ponownym wykorzystaniu) wiedzy, w celu podejmowania szybszych, mądrzejszych i lepszych decyzji, dzięki czemu może
ono osiągnąć przewagę konkurencyjną.
292 |
W firmie audytorsko-doradczej KPMG, zarządzanie wiedzą to: systematyczna i zorganizowana próba wykorzystania wiedzy wewnątrz organizacji tak, aby przetworzyć jej umiejętności gromadzenia i wykorzystania
wiedzy na efekty rynkowe. Zarządzanie wiedzą obejmuje tu zbiór procesów zarządzania i inicjatyw zaprojektowanych tak, aby organizacje sprawnie i skutecznie wykorzystywały dane, wiedzę (zarówno formalną, jak
i cichą, indywidualną lub wspólną, zapisaną lub niezapisaną) do wspierania swojej działalności.
W globalnym przedsiębiorstwie PrincewaterhouseCoopers, definiowano zarządzanie wiedzą jako „sztukę przetwarzania informacji i innych
aktywów intelektualnych w trwałą wartość dla klientów i pracowników
organizacji”.
W amerykańskiej firmie analityczno-doradczej GartnetGroup, zarządzaniem wiedzą nazywana jest: „dyscyplina, która promuje kompleksowe
podejście do tworzenia, dzielenia i zastosowania wszystkich zasobów
informacyjnych przedsiębiorstwa. Zarządzanie wiedzą obejmuje rozwijanie, wprowadzanie i utrzymywanie odpowiedniej infrastruktury technicznej i organizacyjnej, która umożliwia dzielenie się wiedzą. Elementem
dodatkowym jest wybór odpowiedniej technologii i dostawców, którzy
umożliwiliby stworzenie tych infrastruktur”.
W polskiej literaturze także zdefiniowane jest pojęcie zarządzania wiedzą w organizacjach. Wiesław M. Grudzewski i Irena K. Hejduk przedstawiają zarządzania wiedzą w organizacjach jako systematyczne tworzenie,
organizowanie i upowszechnianie kapitału intelektualnego organizacji,
czyli zbioru informacji, założeń, doświadczeń, związków, procesów, innowacji oraz odkryć. (Grudzewski, Hejduk, 2004).
Organizacje oparte na wiedzy
W zmieniającej się rzeczywistości społecznej i gospodarczej, zaistniała
konieczność innego podejścia do gospodarowania i zarządzania przedsiębiorstwami. Uzyskanie przewagi konkurencyjnej na rynku wymagało
przekształcenia tradycyjnego przedsiębiorstwa w nowoczesną organizację, opartą na wiedzy. Koncepcja takiej organizacji upowszechniła się jako
alternatywa dla modelu przedsiębiorstwa opartego na kapitale materialnym. Zmiana profilu przedsiębiorstwa generuje potrzebę opracowania
systemowych rozwiązań i stworzenia warunków do transferu wiedzy
i możliwości jej praktycznego wykorzystania.
| 293
Cechą charakterystyczną takiej organizacji według Karla E. Sveiby’ego
(Sveiby, 1997) jest zatrudnianie wysoko wykwalifikowanych specjalistów,
tzw. knowledge werkers, którzy potrafią przekształcać posiadane i zdobywane informacje na konkretną wiedzę, niezbędną do budowania wysokiej
pozycji w gospodarce światowej.
Bogusz Mikuła (Mikuła, 2006) wyróżnia kilka cech organizacji opartych na wiedzy, np.:
• odrzucenie tradycyjnych struktur działalności;
• inwestycje w zasoby niematerialne;
• wysoki poziom przedsiębiorczości;
• umiejętność zarządzania wiedzą;
• budowanie partnerskich relacji z otoczeniem;
• odpowiednia struktura i kultura organizacyjna;
• zmiana ról i zakresu pracy pracowników;
• ciągłe uczenie się.
Organizacje oparte na wiedzy nazywane są często organizacjami inteligentnymi lub samouczącymi się, gdyż są otwarte na zmiany i umożliwiają
uczenie się wszystkich jej członków. Organizacja inteligentna posiada
umiejętność rozpoznawania i dostosowywania się do warunków otoczenia, gdyż poprzez kontakt z otoczeniem zdobywa potrzebną wiedzę. Ma
również zdolność do wyprzedzania tych zmian i aktywnego kształtowania
swego otoczenia oraz tworzenia nowatorskich pomysłów i szybkich przystosowań, w których na pierwszy plan wysuwa się gromadzenie i rozwój
potencjału ludzkiego.(Domański Z., 2014)
Organizacje oparte na wiedzy nie muszą mieć dużych zasobów materialnych, natomiast ich potencjał budują zasoby o charakterze niematerialnym. Zasoby niematerialne przedsiębiorstwa to jego cechy, wiedza,
kompetencje, zdolności i wartości zatrudnionych pracowników, zwane
w literaturze przedmiotu kapitałem ludzkim. Inwestycje w zasoby niematerialne przedsiębiorstwa oznaczają nakłady na doskonalenie i kształcenie
pracowników, które przyniosą w przyszłości przedsiębiorstwu wymierne
korzyści ekonomiczne. Organizacje takie powinny posiadać umiejętność
skutecznego motywowania pracowników do uczestnictwa w procesie
uczenia się, kreatywności i tworzenia innowacji. Proces uczenia się powinien być świadomy i ciągły, zaplanowany i zorganizowany.
Na pierwszy plan organizacji opartych na wiedzy wysuwają się przedsiębiorstwa sektora usługowego, opierające swoją działalność na umiejętnościach i kompetencjach pracowników, wspomaganych szerokim
294 |
zastosowaniem systemów informatycznych. Przedsiębiorstwa przemysłowe także mogą stać się organizacjami opartymi na wiedzy, jeśli spełnią
odpowiednie warunki, tj. poznają znaczenie wiedzy w przemyśle i sposoby jej wykorzystania w kreowaniu wartości niezbędnych do wzmocnienia pozycji rynkowej przedsiębiorstwa oraz będą umiejętnie zarządzać
tą wiedzą. Nie mogą skupiać się wyłącznie na własnej działalności, lecz
powinny tworzyć powiązane sieci współpracy z innymi organizacjami.
Sieciowość jest atrybutem gospodarki opartej na wiedzy.
Organizacje powiązane w sieci wzajemnie się przenikają, oddziałują
na siebie i tworzą swoiste warunki konkurencji i współpracy. Współdziałanie organizacji sieciowych określają zawarte umowy oraz normy i przepisy prawne. Podstawą współpracy są powiązania partnerskie, odejście od
hierarchicznej zależności, swobodny sposób przepływu informacji, elastyczność organizacyjna, kolektywne podejmowanie decyzji oraz wspólna
ideologia i wzajemne zaufanie. W organizacjach sieciowych są ściśle określone role i odpowiedzialność członków sieci, pozwalająca na odmienne
zarządzanie i przywództwo.
Organizacje oparte na wiedzy mogą powstawać w każdym sektorze
gospodarki, jeśli spełnią określone reguły. Przyszłością tych organizacji
są struktury wirtualne i fraktalne. Organizacje wirtualne są siecią przedsiębiorstw, tworzących platformę współpracy z pomocą telekomunikacji.
Czynnikiem spajającym pracę takiej organizacji jest przepływ informacji – i to ona musi być głównym produktem kooperacji, gdyż jedynie
dobra niematerialne mogą być swobodnie przesyłane za pomocą sieci
teleinformatycznych.
Istotą organizacji tego typu jest wykorzystanie tkwiącego w nich
potencjału gospodarczego, intelektualnego oraz organizacyjnego, występującego w różnych miejscach na świecie, który wychodzi poza ramy
i schematy tradycyjnej działalności biznesowej.
Podstawą funkcjonowania organizacji wirtualnych jest telepraca,
wpływająca na obniżenie kosztów działalności. Struktury wirtualne już
funkcjonują w takich dziedzinach, jak ubezpieczenia (brokerzy), w przemyśle rozrywkowym (agencje), w biurach podróży, firmach konsultingowych, sklepach i giełdach internetowych, firmach edukacyjnych itp.
Kolejnym przykładem organizacji opartych na wiedzy są organizacje
fraktalne.Nazwa pochodzi od matematycznej figury przestrzennej zwanej
fraktalem, której części są podobne do całości (fraktal z łac. fractus– złamany, cząstkowy, ułamkowy). Tadeusz Kotarbiński zdefiniował organizację fraktalną, jako „pewien rodzaj całości, ze względu na stosunek do niej
| 295
własnych elementów, mianowicie taka całość, której wszystkie składniki
współprzyczyniają się do powodzenia całości”.
Charakterystyczną cechą organizacji fraktalnych jest realizowanie
przez nie jedynie części zadań wykonywanych w klasycznych przedsiębiorstwach. Pozostałe czynności, które mogą być wykonane lepiej lub
taniej, zostają zlecone na zewnątrz (outsourcing).
Ogniwa sieci charakteryzują się samodzielnością w decyzjach handlowych, finansowych i organizacyjnych, natomiast funkcję koordynującą
jednostki sprawuje centralna jednostka, o uznanej reputacji i pozycji.
Organizacje fraktalne tworzone są w formie organizacji sieciowych
(networking, network organization), które odchodzą od hierarchii pionowej na rzecz stosunków i komunikacji poziomej. Organizacje sieciowe
poprzez efekt sieci zmieniają tradycyjne oblicze działalności gospodarczej. W organizacjach sieciowych następuje zniesienie zwyczajowych
barier przestrzenno-czasowych i ograniczeń, wynikających z położenia
geograficznego oraz barier między sektorami gospodarczymi. Wejście
na rynek lub nowe rynki, przestaje być wyłącznie funkcją zaangażowanego kapitału, a stanie się przede wszystkim funkcją dostępu do wiedzy. Przedsiębiorstwa fraktalne można traktować jako jeden z istotnych
instrumentów budowy gospodarki sieciowej, opartej na wymianie wartości niematerialnych, takich jak kapitał intelektualny, kluczowe kompetencje, wiedza i umiejętności pracowników. Przykładami organizacji
fraktalnej mogą być: Auchan, McDonalds, Żabka, stacje paliw Statoil,
Shell i inne.
Zarządzanie organizacjami opartymi na wiedzy
Coraz więcej współczesnych organizacji przechodzi na model zarządzania wiedzą. Istotnymi elementami tego typu zarządzania są ludzie
i zastosowany system motywacyjny oraz informatyczne systemy wspomagania zarządzania. Od sposobu motywowania pracowników i rozwoju kultury organizacyjnej, podporządkowanej wiedzy, zależy sukces
organizacji i jej pozycja na rynku. Najważniejszą wartość dla organizacji
opartej na wiedzy stanowią kompetentni pracownicy, którzy dysponują
znaczną wiedzą i pod sprawnym kierownictwem potrafią ją odpowiednio
wykorzystać.
Umiejętne zarządzanie kapitałem intelektualnym organizacji i troska
o jego powiększanie, prowadzi do wzrostu innowacyjności i kreatywności,
poprawy relacji z klientami i dostawcami, polepszenia wizerunku firmy
296 |
oraz do zmiany postaw pracowników. Końcowym rezultatem takich działań jest wzrost efektywności i konkurencyjności organizacji oraz jej nieustanny rozwój.
Zwierzchnictwo organizacji opartej na wiedzy może sprostać rosnącym wymaganiom i zbudować odpowiedni system zarządzania wiedzą,
jako kluczowym aktywem organizacji. Wymaga to jednak sprawnego
procesu szkolenia kadr w zakresie znaczenia wiedzy dla dobra organizacji
i wynikających z tego korzyści dla pracowników.
Kolejnym zadaniem kierownictwa jest tworzenie kultury organizacyjnej, atmosfery zaufania, otwartości i bezpieczeństwa oraz przyjaznych
stosunków międzyludzkich.
Ważnym elementem w pracy kierownictwa jest tworzenie infrastruktury zarządzania wiedzą, czyli wybór właściwych narzędzi wspomagających to zarządzanie, stosownych technologii informatycznych i oprogramowania, umiejętność sprawnego wykorzystania mediów oraz zdolności
efektywnej komunikacji i kooperacji.
Niemniej ważną sprawą jest nadzór nad wykorzystaniem wiedzy do
celów ekonomicznych, opracowanie i wdrożenie metod oraz narzędzi
pomiaru efektywności jej zastosowania.
Jak widać, zadania kierownictwa organizacji w zakresie zarządzania są
trudne i złożone.
Według Toma Lamberta (Lambert, 2000), nowoczesne kierowanie to
proces sterowania zachowaniem ludzi, koordynowania ich działań i stymulowania wysiłków po to, żeby sprawnie oraz skutecznie osiągać cele
organizacji. Istotą takiego kierowania jest przywództwo, rozumiane jako
zdolność do wykorzystania potencjału, który tkwi w innych ludziach oraz
skupienie wiedzy, talentów i zdolności. Takie podejście umożliwia pracownikom zaspokojenie potrzeb, które są tożsame, bądź zbieżne z celami
firmy.
Obecnie odchodzi się od tworzenia przyszłości przedsiębiorstwa
w oparciu o charyzmę lidera czy też nakazy menadżera, na rzecz otwartości, kreatywności i czynnego uczestnictwa w zarządzaniu wszystkich
pracowników. Jednak rola kierownictwa w nowoczesnym zarządzaniu jest
nadal istotna i polega na umiejętności ukazywania misji i wizji organizacji, sposobów przełamywania wewnętrznych oporów i ograniczeń oraz
lęku przed przyszłością, a także zachęcania do łamania przestarzałych
schematów i stereotypów.
Sens współczesnego zarządzania organizacją określiła Elżbieta Jędrych
(Jędrych, 2007), twierdząc, że „nowoczesne kierowanie nie oznacza
| 297
rozkazywania, a siły nie czerpie się już z władzy i stanowiska, lecz z wiedzy i autorytetu budowanego na wyróżniających umiejętnościach”.
Funkcje i instrumenty systemu zarządzania organizacją opartą na wiedzy, obejmują trzy obszary:
• zarządzanie działalnością intelektualną pracowników;
• zarządzanie zasobami wiedzy zgromadzonymi w organizacji;
• wspomaganie informacyjne zarządzania organizacją.
W systemie zarządzania organizacją opartą na wiedzy, istotnym elementem jest zarządzanie zasobami ludzkimi i związana z tym kultura
organizacyjna, czyli zrozumienie, wsparcie kierownictwa, odpowiednie
programy zachęt oraz rozwijanie wzajemnych kontaktów wśród pracowników. Pracownicy, ich umiejętności i zaangażowanie, stanowią zasadniczy
potencjał organizacji. Proces budowania bazy wiedzy w przedsiębiorstwie
jest poważnym wyzwaniem dla kierownictwa, szczególnie, że zachęcanie
pracowników do dzielenia się posiadaną wiedzą jest utrudnione z powodu
wiele barier utrwalonych w dawnych strukturach organizacyjnych, takich
jak:
• rywalizacja między pracownikami;
• konkurencja między poszczególnymi działami w organizacji;
• przekonanie, że wiedza to element władzy;
• niewydolność struktury informatycznej.
Większość osób zatrudnionych w organizacji, w sposób świadomy
lub nieświadomy buduje swoje własne bazy wiedzy. Nawet jeśli taka wiedza jest przekazywana dalej, to ze względu na jej niestandardowy charakter jest ona bardzo często zmieniana i spłycana. Pracownik szczebla
podstawowego najczęściej nie wie, jak posiadana przez niego wiedza
zostanie wykorzystana i kto będzie czerpał z tego faktu korzyści. Bardzo
często ludzie, którzy przekazali wiedzę innym, obawiają się, że zostaną
zwolnieni lub przesunięci na inne stanowisko, gdyż zmieniła się wartość
ich osoby dla organizacji. Z tego powodu, wiedza konieczna do podejmowania decyzji powinna być gromadzona na szczeblu najwyższym
i dlatego istotny jest w tym względzie właściwy dla danej organizacji
system zarządzania. Odpowiednie szkolenia, wysoka kultura organizacji, uzmysłowienie wszystkim pracownikom wspólnych celów i wspólnej
odpowiedzialności za wyniki, powoduje powstawanie wśród nich silnych
więzi międzyludzkich. Wówczas dzielą się oni chętnie wiedzą i wspólnie
rozwiązują zaistniałe problemy, mając świadomość, że taka współpraca
przyczynia się do wzrostu znaczenia przedsiębiorstwa i ich własnego
rozwoju.
298 |
Japońscy uczeni Ikujiro Nonaka i Hirotaka Takeuchi (Nonaka, Takeuchi, 2000,) przeprowadzili analizę doświadczeń organizacji japońskich
i amerykańskich w zastosowaniu systemu zarządzania wiedzą. Wyróżnili
następujące trzy modele zarządzania w aspekcie tworzenia wiedzy:
• „góra – dół», gdzie najwyższy szczebel zarządzania tworzy wiedzę
i przekazuje ją pracownikom do realizacji;
• „dół – góra», w którym wiedza jest tworzona przez tzw. przedsiębiorczą jednostkę na dole organizacji;
• „środek – góra – dół», w którym wiedza jest tworzona przez cały
zespół ze średnią kadrą w roli twórców wiedzy, następnie przekazywana zarządcom, którzy tę wiedzę wdrażają.
Stosując pierwszy model zarządzania („góra – dół»), gromadzi się
i przekazuje wiedzę dostępną. W drugim modelu („dół – góra»), udaje
się zgromadzić wiedzę ukrytą, natomiast w trzecim («środek – góra
– dół»), który można też określić mianem systemu zdecentralizowanego,
następuje zgromadzenie wiedzy zarówno dostępnej, jak i ukrytej. Nasuwa
się wniosek, że trzeci model zarządzania jest najbardziej właściwy do
budowy organizacji opartej o wiedzą. Jednak nie należy zapominać,
że wybór modelu zarządzania jest zależny od wielu innych czynników
i każda organizacja powinna znaleźć własną, indywidualną drogę jego
tworzenia. Zarządzanie organizacją opartą na wiedzy jest to proces, dzięki
któremu przedsiębiorstwa niezależnie od wielkości mogą przybrać taką
postać, która pozwoli im na stanie się w pełni konkurencyjnymi, na stale
zmieniającym się globalnym rynku.
Proces dostosowania polega na bardzo szybkim procesie uczenia się,
w wyniku czego następuje dostosowanie się organizacji do nowych wymagań otoczenia. Dokonuje się to poprzez zmiany struktury organizacyjnej,
jak i profilu produkcji lub usług. Działania kierownicze mają polegać na
realizacji zadań przedsiębiorstwa poprzez stymulowanie i koordynowanie wspólnych wysiłków na rzecz tworzenia możliwie najefektywniejszej
współpracy.
Odejście od hierarchicznego sposobu zarządzania wymaga od menadżera pełnienia roli animatora i koordynatora, który traktuje pracownika
podmiotowo i całościowo, uwzględniając jego uzdolnienia, poziom motywacji, emocje i zaangażowanie.
Skuteczne zarządzanie polega na udzielaniu wsparcia pracownikowi
i zachęcaniu do samodzielności w rozwiązywaniu problemów. Należy
podkreślać ważność pracownika dla organizacji, budując w ten sposób
jego lojalność i przywiązanie. Ponadto kierownictwo powinno zapewnić
| 299
pracownikowi poczucie bezpieczeństwa i możliwość rozwoju zawodowego poprzez nieustanne uczenie się i doskonalenie. Organizacja oparta
na wiedzy zwiększa swój potencjał intelektualny poprzez organizowanie
szkoleń i warsztatów, gdyż każda forma pogłębiania wiedzy pracowników
poszerza ich umiejętności, które mogą być wykorzystane do wydajniejszej pracy. Niezbędnym działaniem kadry kierowniczej, zmierzającym do
podniesienia sprawności funkcjonowania organizacji opartej na wiedzy,
jest kształtowanie środowiska pracy przyjaznego wprowadzaniu innowacji oraz wzmacnianiu stopnia kreatywności pracowników, m.in. poprzez
budowanie odpowiednich relacji.
Innowacje w zarządzaniu
Współczesne organizacje napotykają na szereg zjawisk, które powodują, że zarządzanie nimi staje się coraz większym wyzwaniem dla ich
kadry kierowniczej. Przede wszystkim organizacje stają się coraz bardziej
uzależnione od swoich konsumentów, co oznacza konieczność dokonania zmian w systemie zarządzania w celu sprostania oczekiwaniom.
W wyniku tego procesu, organizacje niejako automatycznie odpowiadają
na wyzwania klientów w procesie podejmowania decyzji na wszystkich
szczeblach organizacji.
Innym zjawiskiem, które zdecydowanie utrudnia proces zarządzania,
jest nieoczekiwana i często znaczna zmienność otoczenia zewnętrznego
i wewnętrznego organizacji, co powoduje, że coraz trudniejszy staje się
proces planowania, przy czym podjęte decyzje mogą się szybko dezaktualizować i wymagać bieżących korekt. Dodatkowo, we współczesnych
organizacjach, mamy do czynienia ze stałym wzrostem wiedzy i kwalifikacji pracowników, co powoduje, że możliwe oraz konieczne staje się
stosowanie takich systemów zarządzania, które zarówno korzystają z wiedzy swoich pracowników, jak i dają im poczucie realnego wpływu na losy
organizacji. Sukces i przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa budują
kreatywni i pełni inicjatyw pracownicy pod kierownictwem sprawnych
menadżerów, wykorzystujących nowoczesne formy i narzędzia komunikacji międzyludzkiej, służące do odkrywania nowych rozwiązań. Pracownik kreatywny posiada zdolność do tworzenia rzeczy nowych, dotychczas
nieznanych, nigdzie niestosowanych, czyli innowacji. Innowacyjność
polega na wdrażaniu w życie pomysłów i koncepcji pracowników jako
nowych produktów, nowych rynków zbytu czy nowych metod produkcji. Innowacyjność jest zatem wynikiem kreatywności, a kreatywność
300 |
i innowacyjność jest ściśle powiązana z komunikacją międzyludzką. Bez
wzajemnego komunikowania się, nie może być mowy o sprawnym zarządzaniu czy tworzeniu nowych projektów i wdrażaniu ich do produkcji.
Pojęcia komunikacja, komunikowanie i komunikowanie się pochodzą
od łacińskiego słowa communicatio, oznaczającego uczestnictwo, współudział, łączność, związek, wspólnotę. Obecnie pojęcie to zostało rozszerzone i oznacza: „transmisję”, „przekaz”, „przekazywanie wiadomości”,
więc obrazuje sens współczesnych stosunków w przedsiębiorstwie.
W organizacji opartej na wiedzy, komunikacja dotyczy relacji pomiędzy pracownikami i jest związania z rozpowszechnianiem wiedzy. Wiedza,
kreowana i rozpowszechniana w przedsiębiorstwie, stała się wartością niematerialną, w znacznym stopniu decydującą o jej możliwościach i wynikach. W efekcie stosowania nowych technik i metod wykorzystywania
wiedzy w zarządzaniu przedsiębiorstwami, dochodzi do znacznego przyspieszenia tempa rozwoju różnego rodzaju pomysłów i idei o charakterze
organizacyjnym, finansowym, produktowym i technologicznym. Tworzeniu nowoczesnego przedsiębiorstwa sprzyja zarządzanie przez innowacje.
Implikuje ono konieczność podejmowania wysiłku na rzecz wdrażania
zupełnie nowych rozwiązań w zakresie organizacji i metod pracy. Innowacje prowadzą do pożądanych zmian jakościowych. Służą doskonaleniu
pracy oraz budowaniu twórczego potencjału organizacji poprzez rozwój
zasobów ludzkich.
Innowację można zdefiniować jako „wprowadzanie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu lub procesu, nowej metody marketingowej, lub nowej metody organizacji działalności gospodarczej, nowej organizacji wewnątrz firmy lub relacji zewnętrznych firmy” (Janasz, Kozioł,
2007).
W potocznym rozumieniu innowacja oznacza coś nowego i innego
od dotychczasowych rozwiązań; kojarzy się z potrzebną zmianą na lepsze.
Słowo to pochodzi od łacińskiego innovatio, czyli odnowienie. Innowacyjność w przedsiębiorstwie można określić jako zdolność i motywację firmy
do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce wyników
badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków.
Przedsiębiorstwo zorientowane na innowacje (Jasiński, 1992) to takie,
które:
• prowadzi w szerokim zakresie prace badawczo-rozwojowe (lub dokonuje zakupów nowych produktów czy technologii);
• przeznacza na tę działalność stosunkowo wysokie nakłady finansowe;
• systematycznie wdraża nowe rozwiązania naukowo-techniczne;
•
| 301
reprezentuje duży udział nowości (wyrobów i technologii) w zakresie
produkcji i usług;
• stale wprowadza innowacje na rynek.
W przedsiębiorstwie opartym na wiedzy, zorientowanym na innowacje, rośnie znaczenie nowoczesnego zarządzania zasobami ludzkimi.
Jest ono definiowane jako proces, składający się z logicznie powiązanych
czynności, ukierunkowanych na zapewnienie organizacji, w określonym
czasie i miejscu, wymaganej liczby pracowników o odpowiednich kwalifikacjach, a także tworzenie warunków stymulujących ich rozwój. Myślą
przewodnią nowoczesnego zarządzania jest wzrost zaangażowania wszystkich członków personelu w działaniu na rzecz osiągnięcia celów strategicznych firmy, co ma zostać zrealizowane przede wszystkim poprzez
zmianę podejścia kierownictwa do podwładnych. Ideę wprowadzenia
innowacji w zarządzaniu zaprezentował amerykański teoretyk zarządzania Joseph Juran na kursie dla kierowników działów planowania i kontroli
zorganizowanym przez Amerykańskie Stowarzyszenie do spraw Zarządzania. Dotychczasowy autorytarny styl kierowania zastąpiono partnerskim, dzięki czemu pracownicy mogą się wykazać kreatywnością i innowacyjnością. Koncepcja zarządzania przez innowacje zmierza do rozwoju
organizacji poprzez wdrożenie szeroko zakrojonych zmian w kluczowych
dziedzinach jej działalności. Jest to ofensywny styl zarządzania, doskonale
sprawdzający się w gospodarce wolnorynkowej i w warunkach nasilenia
walki konkurencyjnej. Dotychczasowe zachowawcze strategie, prowadzące
do impasu w przedsiębiorstwie, muszą być zmienione, gdyż obniżają jego
pozycję na rynku. Umiejętność efektywnego zarządzania zmianami i nieustannej adaptacji otoczenia wewnętrznego firmy do niejednostajnych
warunków działania w środowisku międzynarodowym, pozwala osiągać
sukcesy w rywalizacji z konkurentami.
Takie podejście wymaga promowania udoskonaleń oraz przełamywania schematów skostniałego postępowania, nadal dominującego w wielu
przedsiębiorstwach. W praktyce oznacza to stałą gotowość do wprowadzania szeroko zakrojonych zmian.
Obecnie, szanse na rozwój mają jedynie organizacje ukierunkowane
na permanentne poszukiwanie możliwości innowacyjnych i wychwytywanie okazji rynkowych. Rozwój organizacji wymaga odrzucenia postawy
wygodnictwa, bierności i opóźnionego reagowania na zmiany na rzecz
postawy proaktywnej, w ramach której wdrożenie zarządzania przez
innowacje staje się absolutną koniecznością. Wprowadzanie innowacji
w zarządzaniu, wiedzie do maksymalizacji efektywności organizacji,a
302 |
jednocześnie wymaga podejmowania stałego wysiłku do monitorowania
działań konkurencji oraz oczekiwań klientów. Najważniejszą rolę w koncepcji zarządzania przez innowacje odgrywa kierownictwo, przeświadczone o nieodzowności wdrażania innowacji, co wymaga uzmysłowienia
sobie, iż na sukces rynkowy liczyć mogą wyłącznie jednostki nowatorskie
i przedsiębiorcze. Zarządzający organizacją muszą wykazywać chęć wspierania pomysłowości każdego z pracowników, przełamywania stereotypów
i utartych schematów postępowania oraz kreowania klimatu i kultury
organizacyjnej, sprzyjającej innowacyjności, takiej jak np. tworzenie kół
jakości, forów dyskusyjnych czy zespołów zadaniowych. Kierownictwo
powinno być otwarte na propozycje podwładnych, dotyczące usprawnień
nie tylko technologicznych, ale także organizacyjnych, doceniać twórczą
inwencję pracowników i zarazem umiejętnie przełamywać opór tych, którzy mają negatywne podejście do zmian. Do zadań kierownictwa należy
udzielanie kompetencyjnego i psychologicznego wsparcia jednostkom
kreatywnym, troska o nieustanne podnoszenie poziomu umiejętności
personelu, dobór szkoleń i pomoc w samorozwoju jednostek, ponieważ
tylko wysokie kwalifikacje mogą być źródłem postępu. Zarząd ma sprzyjać nowoczesnemu modelowi organizacji „uczącej się”, reagującej twórczo
na sygnały z otoczenia zewnętrznego i umiejącej podjąć wyzwania rynkowych konkurentów. Innowacją w nowoczesnym zarządzaniu jest zmiana
w pojmowaniu przywództwa dotychczas zastrzeżonego dla osób zajmujących formalnie utworzone stanowisko kierownicze. Obecnie liderem
przedsięwzięcia może być osoba podejmująca się tej roli z racji posiadanej
wiedzy i umiejętności jej wykorzystania w praktyce, jeśli zostanie zaakceptowana przez pracowników. Tak wyłoniony lider nie kieruje bezpośrednio działaniami ludzi, ale pracuje z nimi, aby osiągniąć założone cele.
Współuczestniczy w rozwiązywaniu problemów, nie poucza tylko trenuje,
stymuluje działanie poprzez stawianie pytań, nie podejmuje samodzielnych decyzji, lecz zwiększa autonomię i władzę współpracowników w ten
sposób umacniając swój wpływ na nich. Nie ingeruje w procesy operacyjne, gdyż jego miejsce nie jest na szczycie organizacji, lecz w jej środku.
Rolę lidera postępu, w nieustannie doskonalącej się organizacji,
może objąć kierownictwo najwyższego szczebla, które samo wykazywać
się będzie pomysłowością, by nie zdawać się wyłącznie na innowacyjne
podejście podwładnych, a jednocześnie stale będzie wymagać od wszystkich pracowników konstruktywnych koncepcji, usprawniających funkcjonowanie firmy. Warto przy tym stworzyć warunki do kreatywnej „burzy
mózgów”, gdyż tego typu eksplozja pomysłów może okazać się niezwykle
| 303
przydatna w szybkiem rozwoju przedsiębiorstwa. Dając każdemu pracownikowi okazję do zaangażowania się w proces tworzenia strategii firmy,
podnosi się jego pozycję w przedsiębiorstwie, pozwala osiągać satysfakcję
z pracy i zadowolenie z dokonań.
Jednak innowacje mogą zakłócać stabilność i równowagę przedsiębiorstwa, zmniejszając poczucie bezpieczeństwa pracowników z powodu
wzrostu obciążenia pracą, naruszenia więzi międzyludzkich, zmian
dotychczasowych norm i wartości oraz ewentualnego obniżenia zarobków.
Wdrażanie innowacji powinno więc być poprzedzone kalkulacją strat
i zysków oraz wnikliwą analizą skutków. W proces innowacji muszą być
zaangażowani wszyscy pracownicy, którym przypisane będą jasno określone role i zadania oraz zdefiniowane oczekiwania. Przed rozpoczęciem
realizacji procesu innowacyjnego należy sformułować listę kluczowych
problemów, dotyczących celowości planowanych innowacji, przewidywanych korzyści i ram czasowych.
Planowanie rozwiązań innowacyjnych polega na przewidywaniu opłacalności projektu, spodziewanych efektów, utrudnień w realizacji, ewentualnych negatywnych konsekwencji, wpływu na nastroje pracownicze. Ważnym elementem w planowaniu innowacyjności jest stworzenie skutecznych
metod zachęcania pracowników do kreatywnego myślenia i postępowania.
Wprowadzanie innowacji nie jest procesem łatwym i wymaga
dużej wiedzy, a przede wszystkim wytrwałości i cierpliwości ze strony
przedsiębiorców.
Procedura posługiwania się koncepcją zarządzania przez innowacje
składa się z kilku etapów, a mianowicie:
1. Zainicjowanie zmian gwarantujących długofalowy rozwój organizacji;
2. Dokonanie diagnozy posiadanych zasobów przedsiębiorstwa i stanu
otoczenia;
3. Sporządzenie listy problemów wymagających rozwiązania w chwili
obecnej i w przyszłości;
4. Przygotowanie koncepcji innowacji pozwalających podnieść efektywność działania organizacji;
5. Wykonanie analizy opłacalności ekonomicznej innowacji;
6. Zastosowanie bodźców motywacyjnych wobec kadry kierowniczej
wszystkich szczebli;
7. Identyfikacja potencjalnych czynników oporu przed zmianami
w organizacji;
8. Prognozowanie źródeł ewentualnych konfliktów z powodu planowanych zmian;
304 |
9. Ostrożna implementacja innowacji;
10. Monitoring zachowań i postaw pracowników;
11. Ustanowienie systemu wczesnego ostrzegania w razie niepożądanych
reakcji konkurentów lub odbiorców;
12. Bieżąca kontrola i ewentualna korekta działań innowacyjnych.
Zaletą zarządzania przez innowacje jest stymulowanie postępu, aktywizacja i rozwój osobisty pracowników przez permanentne samokształcenie. Kluczową wadą takiego zarządzania są trudności związane z pokonaniem oporów, przyzwyczajeń, tradycyjnych sposobów myślenia i działania
pracowników (Karcz, 2009).
Porównanie zarządzania tradycyjnego i zarządzania nowoczesnego
z zastosowaniem innowacji obrazuje poniższa tabela.
Tabela. 1. Porównanie zarządzania tradycyjnego i zarządzania
nowoczesnego z zastosowaniem innowacji
ZARZĄDZANIE
TRADYCYJNE
ZARZĄDZANIE PRZEZ
INNOWACJE
STYL
ZARZĄDZANIA
Autorytarny
Partnerski
STOSUNEK DO
ZMIAN
Brak reakcji na zmiany lub
opóźniona reakcja
Otwartość na zmiany
STRATEGIA
Zachowawcza, bierna
Proaktywna, kreatywna
CEL
Dążenie do maksymalnych
zysków
Rozwój kapitału
intelektualnego
SPOSOBY
DZIAŁANIA
Stabilne,
ustrukturalizowane,
stereotypowe
Odrzucenie stereotypów,
szybkie dostosowanie się
do zaistniałej sytuacji
ŹRÓDŁO WŁADZY
KIEROWNICTWA
Umiejscowienie w hierarchii Posiadana wiedza
organizacyjnej
i kompetencje
STRUKTURA
KIEROWNICTWA
Hierarchiczna
Heterarchiczna
(horyzontalna)
RELACJE
Z PRACOWNIKAMI
Wysoka zależność od
kierownictwa
Duża autonomia
pracownicza oparta na
wiedzy i profesjonalizmie
KOMUNIKACJA
W ORGANIZACJI
Pionowa, sformalizowana
Pozioma, horyzontalna,
nieformalna
Źródło: Opracowanie własne.
| 305
Zastosowanie innowacji w nowoczesnym zarządzaniu organizacją
opartą na wiedzy przynosi wymierne korzyści, gdyż wymusza postęp, bez
którego organizacja, działająca na wysoce konkurencyjnym rynku, skazana byłaby na porażkę. Ponadto aktywizuje pracowników, integrując ich
wokół wspólnych celów i tworząc kulturę opartą o określone wartości.
Daje pracownikom szerokie możliwości osobistego rozwoju i doskonalenia zawodowego. Innowacje zajmują szczególne miejsce wśród czynników
sukcesu współczesnych przedsiębiorstw, gdyż przynoszą każdej organizacji wiele korzyści w różnych obszarach. W dobie rosnącej konkurencyjności, innowacje są uznawane za najbardziej skuteczny środek zdobywania, utrzymania i wzmacniania pozycji firmy na rynku, które pozwalają
poprzez wykorzystanie jej zasobów zwiększać możliwości rozwoju. Zastosowane w przedsiębiorstwie innowacje mogą poszerzać jego zdolności
produkcyjne, zmniejszać koszty produkcji i zagrożenie dla środowiska,
zwiększać wydajność i zalety wyrobów, zapewniać oszczędności materiałów, chronić przed utratą pozycji na rynku.
Do korzyści z innowacji można zaliczyć również ułatwienia w pracy,
wzrost jej jakości i wydajności, polepszanie i unowocześnianie procesów wytwórczych. Ponadto innowacje przyczyniają się do zwiększenia
zdolności eksportowych i możliwości realizacji celów strategicznych,
usprawnienia organizacji i metod pracy oraz poprawy warunków bezpieczeństwa pracy, likwidacji barier i aktywizacji zasobów oraz zwiększenie
ogólnej sprawności i efektywności działań. Często zauważa się również
lepsze przystosowanie organizacji do otoczenia oraz podniesienie jakości wyrobów i konkurencyjności ich sprzedaży. Na podkreślenie zasługuje korzystne ekonomicznie wprowadzanie innowacji organizacyjnych.
Celem wdrażania przez przedsiębiorstwa innowacji organizacyjnych jest
zwiększenie sprawności ich funkcjonowania poprzez redukcję kosztów
administracyjnych czy zaopatrzenia, wzrost wydajności pracy, wynikający
z usprawnienia stanowiska pracy, lepszy dostęp do baz wiedzy wewnątrz
organizacji i poza nią. Innowacje organizacyjne przyczyniają się do zintensyfikowania wymiany informacji w obrębie przedsiębiorstwa i z jego
otoczeniem zewnętrznym oraz do poprawy zdolności firmy do uczenia
się i wykorzystywania nowej wiedzy i technologii. Istotne korzyści przynoszą organizacji innowacje z zakresu zarządzania. Wprowadzenie po raz
pierwszy systemów zarządzania produkcją, projektami, wiedzą, jakością
i czasem, przyczyniają się do rozwoju przedsiębiorstwa poprzez wymuszenie postępowych zmian w skostniałych strukturach tradycyjnego
zarządzania. Efektywne wykorzystanie nowych sposobów zarządzania
306 |
jednoczy wszystkich członków organizacji i skupia ich wokół wspólnego
celu, jakim jest wzrost konkurencyjności na rynku.
Innowacyjność przedsiębiorstw buduje innowacyjność całej gospodarki, przyczyniając się do jej konkurencyjności, a w efekcie do wzrostu
Produktu Krajowego Brutto (PKB).
Zakończenie
Początek XXI wieku jest związany z radykalnym przyspieszeniem zmian
technologiczno-cywilizacyjnych, które w powiązaniu ze wzmożonymi
procesami globalizacji tworzą zupełnie nowe jakościowo warunki funkcjonowania rynków, państw, jednostek i całych społeczeństw. Nowe technologie, prowadzące do zupełnie odmiennych metod działania, stają się możliwe dzięki szybkiemu pomnażaniu wiedzy, umiejętnościom docierania
do niej i wykorzystywania jej w celu osiągania oczekiwanych rezultatów.
Organizacje oparte na wiedzy mogą rozwijać się obecnie w państwach o gospodarkach najwyżej rozwiniętych. Kraje mniej rozwinięte
muszą dopiero przystąpić do budowy gospodarki opartej na wiedzy, tzn.
tworzenia warunków sprzyjających powstawaniu i rozwojowi przedsiębiorstw, które opierają na wiedzy swoją działalność i rozwój. Wychodząc z założenia, że zasoby niematerialne, takie jak: informacja, wiedza
i kapitał intelektualny, stanowią jednocześnie zasoby strategiczne przedsiębiorstw, można stwierdzić, że dzięki racjonalnemu ich pozyskiwaniu
i wykorzystaniu możliwy jest stały rozwój organizacji.
Realizacja przyjętej strategii zarządzania przedsiębiorstwem wymaga
określenia potencjalnych szans i zagrożeń, związanych z pozyskiwaniem
odpowiedniej wiedzy. Źródeł rozwoju należy szukać we wszystkich działaniach, podejmowanych przez organizację również w jej otoczeniu. Na podstawie powyższych rozważań można skompletować obszary aktywności
współczesnych organizacji opartych na wiedzy, które koncentrują się na:
– współdziałaniu z otoczeniem w taki sposób, aby jednym z głównych
przedmiotów wymiany była wiedza, tkwiąca w ludziach oraz strukturach zewnętrznych i wewnętrznych;
– budowaniu struktur wewnątrz organizacji, zorientowanych na tworzenie nowej wiedzy i jej efektywne zagospodarowanie;
– oparciu systemów polityki personalnej na podejściu, w myśl którego
wiedza ma charakter zasobu strategicznego;
– przekształceniu kultury tradycyjnej w taką, której podstawami stają się
wiedza i sposoby jej wykorzystania.
| 307
Wysoka pozycja zarządzania wiedzą wynika z widocznego na każdym
kroku wyścigu technologicznego o nowe produkty, metody wytwarzania i wyposażenie. Kadra kierownicza przedsiębiorstw powinna zdawać
sobie dobrze sprawę z daleko idących przemian, zachodzących w globalnej gospodarce światowej. Dotyczy to powstania globalnej konkurencji
i rynku, wprowadzenia globalnych produktów i usług, wykorzystywania
globalnego marketingu i dystrybucji. Innowacje mogą i powinny stanowić
podstawowy czynnik sukcesu organizacji pod warunkiem, że organizacje
te będą chciały, mogły i potrafiły tworzyć innowacje oraz efektywnie je
wykorzystywać.
Organizacje, poprzez swoich kierowników, powinny wykazywać zdolność do prowadzenia racjonalnych działań ukierunkowanych na innowacje, do metodycznego przezwyciężania wszelkiego rodzaju ograniczeń,
racjonalnego podejścia do zarządzania działalnością innowacyjną, opartego na wypracowanych przez naukę modelach.
Kierownictwo organizacji opartych na wiedzy, powinno dążyć do
świadomego tworzenia środowiska doświadczeń, sprzyjającego wzajemnym interakcjom z indywidualnymi klientami, wnoszącymi swoją wiedzę
niezbędną do tworzenia wartości, systemowego sięgania po zasoby rozproszone w różnych częściach świata, a które są niezbędne do sprawnego
tworzenia innowacji. Strategie takich organizacji powinny być ukierunkowane na tworzenie i wykorzystanie różnych form innowacji: radykalnych,
usprawniających, przyrostowych, doraźnych i sformalizowanych – z jednej strony, z drugiej zaś – innowacji zamkniętych, innowacji opartych na
współpracy, innowacji otwartych.
Podstawowym warunkiem sprawnego zarządzania działalnością innowacyjną jest więc zrozumienie przez zarządzających czym są innowacje,
jak się dzielą, jak powstają, jaką spełniają rolę w rozwoju każdej organizacji, we wzroście jej konkurencyjności. Następnym krokiem jest opracowanie strategii działalności innowacyjnej, adekwatnej do wewnętrznych
i zewnętrznych warunków funkcjonowania organizacji, strategii uwzględniającej odpowiednie sposoby pozyskiwania poszczególnych kategorii
innowacji i ich efektywnego wykorzystania. W pozyskiwaniu innowacji
szczególną rolę powinni spełniać klienci, którzy w określonym środowisku doświadczeń dzieliliby się własną wiedzą, wspomagającą tworzenie
wartości zmaterializowanych w innowacjach.
Można więc stwierdzić, iż rola innowacji w zarządzaniu przedsiębiorstwem opartym na wiedzy jest kluczowa.
308 |
References
Antoszkiewicz, J. D. (2008). Innowacje w firmie. Praktyczne metody wprowadzania zmian. Warszawa: Wydawnictwo Poltex.
Bieniok, H. (1999). Metody sprawnego zarządzania. Warszawa: Agencja
Wydawnicza Placet.
Czubasiewicz, H. (2001). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa:
Wydawnictwa Akademickie.
Domański z. (2014) Zarządzanie wiedzą w organizacji, Journal of Modern
Science 3/22/2014 Józefów , Wydawnictwo WSGE, ISSN 1734-2032
Drucker, P. F. (1974). Skuteczne zarządzanie. Warszawa: Wydawnictwo
PWN.
Dworczyk, M. i Szlasa, R. (2001). Zarządzanie innowacjami: wpływ innowacji na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw. Warszawa: Oficyna
Wydawnicza Politechniki Warszawskiej.
Grudzewski, W. i Hejduk, I. (2004). Zarządzanie wiedzą w organizacjach.
Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Janasz W. (red.) (2009). Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii
Europejskiej. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Janasz, W. i Kozioł, K., (2007). Determinanty działalności innowacyjnej
Przedsiębiorstw. Warszawa: Wydawnictwo PWE.
Jasiński, A. (1992). Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku. Warszawa:
Wydawnictwo KiW.
Jędrych, E. (red.) (2007). Zarządzanie zasobami ludzkimi dla menedżerów
średniego szczebla. Kraków: Wydawnictwo Oficyna Wolters Kliwer
business.
Kłak, M. (2010). Zarządzanie wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie.
Kielce: Wydawnictwo WSEiP.
Lambert, T. (2000). Problemy zarządzania. Warszawa: Dom Wydawniczy
ABC.
Mikuła, B. (2006). Organizacje oparte na wiedzy. Kraków: Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej.
Nonaka, I. i Takeuchi, H. (2000). Kreowanie wiedzy w organizacji. Jak
spółki japońskie dynamizują procesy innowacyjne. Warszawa: Wydawnictwo Polska Fundacja Promocji Kadr.
Penc, J. (1999). Innowacje i zmiany w firmie. Transformacja i sterowanie
rozwojem przedsiębiorstwa. Warszawa: Wydawnictwo Placet.
Proctor, T. (1998). Zarządzanie twórcze. Warszawa: Wydawnictwo Gebethner & Ska.
| 309
Sveiby, K. E. (1997). The New Organizational Wealth. San Francisco: Berrett-Koehle Publishers.
West, M, A. (2000). Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Unemployment as a threat to social security
– the state in Poland since 2005
Bezrobocie zagrożeniem bezpieczeństwa społecznego
– stan w Polsce od 2005 roku
Paulina Siejka-Wieczerzycka
[email protected]
Abstracts
Unemployment is one of the most acute social issues. This phenomenon is complex and multidimensional, which is a threat to public safety
– it brings negative consequences for the unemployed, their families and
the whole society. With unemployment are related to other problems:
social discontent, the load on the budget, professional deactivation, or
even social marginalization. Unemployment can lead to family breakdown, or a general reduction in public health. Therefore, the article presents the basic concepts associated with this phenomenon, but the scale
of this phenomenon is shown by tests carried out on the basis of the data
of the Central Statistical Office and Labour Offices. In addition, based on
the data of the Social Opinion Research Centre, examined the opinions
of economically active people about their sense of threat of losing their
jobs. All this is presented phenomenon of unemployment in Poland in
two areas: unemployment recorded in the years 2005–2014 and the insecurity of losing current work among economically active persons in the
years 2005–2015.
Uznaje się, że bezrobocie jest jedną z najbardziej dotkliwych kwestii
społecznych. To zjawisko złożone i wielowymiarowe, które jest zagrożeniem dla bezpieczeństwa społecznego – przynosi ujemne skutki dla bezrobotnych, ich rodzin, a także dla całego społeczeństwa. Z bezrobociem
wiążą się inne problemy: niezadowolenie społeczne, obciążenie budżetu,
zawodowa dezaktywacja czy nawet marginalizacja społeczna. Bezrobocie może stać się przyczyną rozpadu rodziny czy też ogólnego obniżenia
zdrowotności społeczeństwa. Dlatego też w artykule przedstawiono podstawowe pojęcia związane z tym zjawiskiem, zaś jego skalę określono za
312 |
Paulina Siejka-Wieczerzycka Bezrobocie zagrożeniem bezpieczeństwa…
pomocą badań przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny oraz
Urzędy Pracy. Ponadto, w oparciu o dane Centrum Badań Opinii Społecznej, wskazano opinie osób aktywnych zawodowo na temat ich poczucia
zagrożenia utratą pracy. Wszystko to zobrazowało zjawisko bezrobocia
w Polsce w dwóch płaszczyznach: bezrobocie rejestrowane w latach 2005–
2014 oraz poczucie zagrożenia utratą obecnej pracy wśród osób aktywnych zawodowo w latach 2005–2015.
Keywords:
unemployment, threat, social security, Poland, family
bezrobocie, zagrożenie, bezpieczeństwo społeczne, Polska, rodzina
Wstęp
Zjawisko bezrobocia towarzyszy ludzkości niemal od zawsze. Jedynie
oblicze i rozmiary tego zjawiska zmieniają się w zależności od funkcjonującego ustroju społeczno-gospodarczego. Stan ten jest bardzo złożony,
postrzegany w wymiarze ekonomicznym, prawnym czy społecznym.
Ponadto ma wpływ zarówno na dynamikę rozwoju ekonomicznego, jak
i standard życia ludności, co decyduje o nastrojach społecznych (E. Staszewska, 2012, s. 13).
Niewątpliwie bezrobocie stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa
społecznego (zob. B. Barbachowska, K. Dziurzyński, M. Such-Pyrgiel,
A. Szejniuk, 2014, s. 179 i n.). Już w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego
Rzeczypospolitej Polskiej z 2014 r. wskazano, że „barierą dla dalszego
rozwoju jest utrzymujące się zjawisko długotrwałego bezrobocia, ubóstwa
i wykluczenia społecznego, a co za tym idzie rozwarstwienia społecznego
i nierównego dostępu do dóbr i usług”.
Zagrożenia bezpieczeństwa społecznego
W Słowniku języka polskiego PWN pojęcie zagrożenia definiowane
jest jako „sytuacja lub stan, które komuś zagrażają lub w których ktoś czuje
się zagrożony”. „Zagrażać” to według Słownika „stać się dla kogoś lub czegoś realnym niebezpieczeństwem” (Słownik języka polskiego PWN).
Zagrożenia społeczne są to zagrożenia, skutkiem których jest brak
bądź niedostatek środków utrzymania. Źródła zagrożeń społecznych,
to: byt, schronienie, zdrowie, praca, dzieciństwo, środowisko, ubóstwo,
| 313
osamotnienie, edukacja, zagrożenia fizyczne (J. Gierszewski, 2013, s. 85)
(Such-Pyrgiel, 2015).
Już z definicji bezpieczeństwa socjalnego i społecznego wypływają
zagrożenia dla społeczeństwa. Bezpieczeństwo społeczne definiowane jest
bowiem jako „ochrona egzystencjalnych podstaw życia ludzi, zapewnienie
możliwości zaspokajania indywidualnych potrzeb (materialnych i duchowych) oraz realizacji aspiracji życiowych przez tworzenie warunków do
pracy i nauki, ochronę zdrowia oraz gwarancje emerytalne.” (A. Skrabacz,
S. Sulowski, 2012, s. 7). Wspomniane bezpieczeństwo społeczne wiązane
jest z bezpieczeństwem socjalnym, jednak to pierwsze jest stanem szerszym. Bezpieczeństwo socjalne natomiast, to „ochrona którą dostarcza
społeczeństwo swoim członkom poprzez zapobieganie ekonomicznej i społecznej nędzy, która może być powodowana redukcją zarobków, chorobą,
macierzyństwem, dyskryminacją w sektorze zatrudnienia, bezrobociem,
niepełnosprawnością, podeszłym wiekiem.” (Definicja Międzynarodowej
Organizacji Pracy z 1984 r.; zob. P. Majer, 2012, s. 243) (Such-Pyrgiel,
2015).
W Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej
z 2014 r. stwierdzono, że „barierą dla dalszego rozwoju jest (…) utrzymujące się zjawisko długotrwałego bezrobocia, ubóstwa i wykluczenia społecznego, a co za tym idzie rozwarstwienia społecznego i nierównego dostępu
do dóbr i usług. Szansą na zwiększenie spójności społecznej będą działania
aktywizujące, umożliwiające powszechne uczestnictwo w różnych sferach
życia społeczno-gospodarczego.”.
Należy szczególnie podkreślić, że bezrobocie jest ogromnym zagrożeniem dla rodziny – podstawowej komórki życia społecznego (zob.
A. Krajewska, 2014, s. 61 i n.; P. Siejka, 2013, s. 439–440). Brak pracy jednego z rodziców lub obojga oraz powstająca w związku z tym bieda coraz
częściej uniemożliwiają prawidłowe funkcjonowanie polskiej rodziny.
Niewątpliwie bowiem bezrobocie znacznie wpływa na powstawanie problemów materialnych, mieszkaniowych, zdrowotnych czy też edukacyjnych. Zjawisko to ogranicza ponadto zaspokajanie potrzeb w wielu sferach życia, a także jest powodem poczucia zagrożenia – pojawia się lęk
nie tylko o przyszłość własną, ale również przyszłość potomstwa. Dlatego
też należy stwierdzić, że bezrobocie to stan deprywacji – ciągłego niezaspokojenia potrzeby emocjonalnej, sensorycznej, kulturowej, społecznej
czy biologicznej oraz brak zrealizowania zamierzeń bądź celów życiowych
(A. Gadula, w: A. Skrabacz, S. Sulowski, 2012, s. 222; zob. A. Szejniuk,
2014, s. 159 i n.) (Barbachowska i inni, 2014).
314 |
Istota i rodzaje bezrobocia
W Leksykonie polityki społecznej bezrobocie definiowane jest jako:
• brak równowagi na rynku pracy, który wyraża się nadwyżką pracy nad
jej popytem;
• sytuacja, gdzie grupa zdolnych do pracy i gotowych do jej podjęcia
pracowników nie znajduje możliwości zatrudnienia;
• niezaspokojona potrzeba pracy, która przynosi dochód;
• stan przymuszonej bezczynności zawodowej jednostki, który spowodowany jest trudnością znalezienia zatrudnienia;
• stan przeciwstawny pełnemu zatrudnieniu – najczęściej definiowany
jako sytuacja, w której każdy zdolny do pracy i chcący pracować
człowiek może znaleźć pracę w stosunkowo krótkim czasie oraz na
warunkach, które regulowane są przepisami prawa pracy (B. Rysz-Kowalczyk, 2002, s. 20–21).
Bezrobotnym (w potocznym znaczeniu) jest natomiast osoba, która
poszukuje pracy zarobkowej, i która pozbawiona jest możliwości jej wykonywania wskutek braku ofert pracy. W znaczeniu prawnym bezrobotny
definiowany jest natomiast jako osoba, która posiada status bezrobotnego,
wynikający z zarejestrowania się we właściwym urzędzie (B. Rysz-Kowalczyk, 2002, s. 20–21; zob. art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy).
Uznaje się, że istnieje już ponad 70 różnych typów bezrobocia
(M. Socha, U. Sztanderska, 2000, s. 15). Ogólnie bezrobocie dzielone
jest na:
• bezrobocie przymusowe – osoba chce podjąć pracę, ale nie może jej
uzyskać;
• bezrobocie dobrowolne – dana osoba podejmie pracę, ale na warunkach korzystniejszych niż proponowane;
• bezrobocie całkowite – to brak zarobków związany z niemożnością
uzyskania odpowiedniego zatrudnienia w sytuacji, gdy dana osoba jest
zdolna do pracy, jest do dyspozycji i pracy rzeczywiście poszukuje.
Ze względu na przyczyny powstawania bezrobocia wyróżnia się:
• bezrobocie frykcyjne, fluktuacyjne (płynne, przejściowe) – oznacza
normalne funkcjonowanie rynku pracy, jeśli wynosi 3–5%;
• bezrobocie strukturalne (technologiczne) – spowodowane jest strukturalnym niedopasowaniem podaży pracy do popytu na pracę;
• bezrobocie koniunkturalne – związane jest z przejściowo obniżonym
popytem na pracę;
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
| 315
bezrobocie klasyczne (płacowe) – powstaje wskutek zbyt wysokich
płac realnych (zob. szerzej: B. Rysz-Kowalczyk, 2002, s. 20–21; J. Gierszewski, 2013, s. 170–171).
Ze względu na formę, w jakiej występuje, wyróżnia się:
bezrobocie jawne (rejestrowane) – to osoby, które są zarejestrowane
w urzędach pracy i uprawnione do zasiłku;
bezrobocie ukryte – obejmuje bezrobotnych niezarejestrowanych
w urzędach pracy, którzy pracują w niepełnym wymiarze czasu pracy,
okazjonalnie (dorywczo), bądź którzy pracują na stanowiskach poniżej swoich kwalifikacji; grupa ta obejmuje również osoby, które pozostają niezwolnione z pracy, mimo ich nieprzydatności (U. Batorska,
2005, s. 242).
Ze względu na czas trwania wyróżnia się:
bezrobocie krótkookresowe – do 3 miesięcy bez zatrudnienia;
bezrobocie średniookresowe – dotyczy osób pozostających od 3 do 12
miesięcy bez zatrudnienia
bezrobocie długookresowe – odnosi się do osób, które bez zatrudnienia pozostają powyżej 12 miesięcy;
bezrobocie długotrwałe – nazywane również chronicznym – dłuższe
pozostawanie bez pracy jest powodem zmniejszenia szans na ponowne
zatrudnienie
bezrobocie sezonowe – powodowane jest periodyczną zmiennością
warunków klimatycznych, a także cyklów produkcyjnych w pewnych
działach gospodarczych, w szczególności w rolnictwie oraz powiązanej
z nim gospodarce żywnościowej;
bezrobocie wtórne – powroty do bezrobocia, wielokrotne rejestracje
bezrobotnych (J. Gierszewski, 2013, s. 171; por. B. Rysz-Kowalczyk,
2002, s. 20–21)
Ze względu na zasięg terytorialny wyróżnia się:
bezrobocie lokalne;
bezrobocie regionalne;
bezrobocie powszechne.
Dane statystyczne dotyczące zjawiska bezrobocia
Miernikiem bezrobocia jest stopa bezrobocia – stosunek liczby osób
bezrobotnych do liczby osób aktywnych zawodowo (odsetek siły roboczej, która nie ma pracy, ale zarejestrowana jest jako poszukująca pracy).
Stopa bezrobocia wyrażana jest w procentach (Ł. Arendt, A. Hryniewicka,
I. Kukulak-Dolata, B. Rokicki, 2002, s. 23).
316 |
Wykres 1. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce
w latach 2005–2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS (stat.gov.pl)
Z przedstawionych danych wynika, że najwyższą stopę bezrobocia
w Polsce zarejestrowano w roku 2005 (17,60%). Do roku 2008 włącznie,
notowano stały spadek stopy bezrobocia. Do roku 2013 stopa bezrobocia
nieznacznie wzrastała, zaś w roku 2014 ponownie odnotowano jej spadek
(11,50%).
Mapa 1. Stopa bezrobocia w Polsce według województw
(czerwiec 2014, grudzień 2014)
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Urząd Pracy w Olsztynie
| 317
Z przedstawionych danych wynika, że w czerwcu 2014 r. najwyższa
stopa bezrobocia została zarejestrowana w województwie warmińsko-mazurskim, gdyż wynosiła aż 19,0%. Równie wysoki poziom bezrobocia rejestrowanego charakteryzował województwa: kujawsko-pomorskie
(16,2%), zachodniopomorskie (15,7%), świętokrzyskie (14,8%) oraz podkarpackie (14,7%). Natomiast najniższą stopę bezrobocia zarejestrowano
w województwach: wielkopolskim (8,3%), mazowieckim (10,2%), śląskim
(10,2%) oraz małopolskim (10,4%).
W grudniu 2014 r. sytuacja wyglądała podobnie: najwyższy poziom
bezrobocia rejestrowanego charakteryzował województwa: warmińsko-mazurskie (18,9%), kujawsko-pomorskie (15,7%), zachodniopomorskie (15,6%), podkarpackie (14,8%) i świętokrzyskie (14,2%). Najniższa zaś stopa bezrobocia została zarejestrowana w województwach:
wielkopolskim (7,8%), śląskim (9,6%), mazowieckim (9,8%) i małopolskim (9,9%).
Stopa bezrobocia w Polsce w 2014 r. wynosiła 11,5%.
Zagrożenie bezrobociem
Wykres 2. Zagrożenie bezrobociem w Polsce w 2014 i 2015 r.
Źródło: Komunikat z badań CBOS 2015 (cbos.pl)
W porównaniu do 2014 roku, w roku 2015 zmniejszyła się liczba osób
aktywnych zawodowo, które czują się zagrożone utratą obecnej pracy.
O 3 punkty procentowe zmniejszyła się liczba osób, które liczyły się
z możliwością utraty pracy (w 2015 r. łącznie obawiało się o ten stan 35%
osób, podczas gdy w 2014 r. było to 38%). Należy zwrócić uwagę na fakt,
że jedynie około jedna piąta respondentów zdecydowanie odpowiedziała,
318 |
że przedstawiona sytuacja jest mało prawdopodobna. Także jedynie 5–7%
bardzo poważnie liczy się z możliwością utraty pracy.
Jeśli zaś chodzi o poczucie zagrożenia utratą pracy w poszczególnych
województwach, to sytuacja przedstawia się następująco:
Mapa 2. Terytorialne zróżnicowanie poczucia zagrożenia bezrobociem
Odsetki odpowiedzi twierdzących na pytanie: Czy liczy się Pan(i) z możliwością utraty obecnej pracy (np. zwolnienia, bankructwa, upadku, likwidacji zakładu, gospodarstwa itp.)?
Źródło: Komunikat z badań CBOS 2015 (cbos.pl)
Na podstawie powyższych danych stwierdzić należy, że największe
zagrożenie bezrobociem odczuwają mieszkańcy województwa warmińsko-mazurskiego oraz mazowieckiego (39%), niewiele mniejsze – osoby
mieszkające w województwie podlaskim, podkarpackim i małopolskim.
Najmniejsze obawy w tej kwestii mają mieszkańcy województwa opolskiego (20%) oraz wielkopolskiego (21%).
| 319
Wykres 3. Poczucie zagrożenia bezrobociem w Polsce w latach
2005–2015 – wskazania osób aktywnych zawodowo
Czy liczy się Pan(i) z możliwością utraty obecnej pracy (np. zwolnienia,
bankructwa, upadku, likwidacji zakładu, gospodarstwa itp.)?
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań CBOS w latach 2005–2015
Przedstawione dane obejmują odpowiedzi: tak („raczej tak”, „bardzo
poważnie się z tym liczę”), nie („raczej nie”, „nie, to mało prawdopodobne”) oraz trudno powiedzieć. Na ich podstawie stwierdzić należy, że
wśród osób aktywnych zawodowo utrzymuje się lęk przed bezrobociem.
Najmniej osób odczuwało zagrożenie w 2008 r., kiedy to jedynie 23%
osób aktywnych zawodowo twierdziło, że „poważnie” lub „raczej poważnie” liczą się z utratą obecnej pracy. Należy jednak zauważyć ogólny stały
wzrostu poczucia zagrożenia bezrobociem w kolejnych latach. Jak widać,
od 2007 r. stopniowo zwiększał się odsetek pracowników, obawiających się
utraty pracy, aż do roku 2013, kiedy to aż 40% pracowników stwierdziło,
że czują takie zagrożenie. W kolejnych latach daje się zauważyć nieznaczny
spadek poczucia zagrożenia bezrobociem z jednoczesnym wzrostem
poczucia bezpieczeństwa w sferze pracy. W każdym roku od 3 do 6%
osób aktywnych zawodowo nie potrafiło dokładnie określić, czy liczą się
z możliwością utraty pracy, odpowiadając: trudno powiedzieć.
320 |
Podsumowanie
Przedstawione dane Głównego Urzędu Statystycznego oraz Urzędów
Pracy ukazały rzeczywistą skalę zagrożenia, jakim jest bezrobocie w Polsce w latach 2005–2014. Pamiętać przy tym należy, że obok bezrobocia
jawnego występuje bezrobocie ukryte (zjawisko to zostało pokrótce wyjaśnione w niniejszej pracy). Z przedstawionych danych wynika, że stopa
bezrobocia w Polsce w 2014 r. wynosiła 11,50% – w tym roku najwięcej
mieszkańców pozostawało bez pracy w województwie warmińsko-mazurskim, zaś najmniej w województwie wielkopolskim.
Od wielu lat Centrum Badania Opinii Społecznej prowadzi cykliczne
badania, dotyczące bezrobocia i poczucia zagrożenia bezrobociem w Polsce. W oparciu o te dane stwierdzić należy, że nadal wiele osób odczuwa
lęk przed utratą pracy, choć od 2013 r. odsetek osób z poczuciem takiego
zagrożenia nieznacznie maleje. Warto dodać, że najwięcej osób odczuwa
lęk w województwie warmińsko-mazurskim oraz mazowieckim, zaś najmniej – w województwie opolskim.
Bezrobocie to bez wątpienia zjawisko negatywne, które przynosi
ujemne konsekwencje nie tylko dla samych bezrobotnych i ich rodzin,
ale również dla całego społeczeństwa. Wysoka stopa bezrobocia w Polsce
w ostatnich latach wymaga łagodzenia skutków tego zjawiska, co wiąże się
z zastosowaniem narzędzi minimalizowania jego skutków – aktywnej oraz
pasywnej polityki społecznej państwa.
References
Akty prawne
Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy (Dz. U. 2004, nr 99, poz. 1001 ze zm.).
Literatura
Arendt, Ł., Hryniewicka, A., Kukulak-Dolata, I., Rokicki, B. (2002), Bezrobocie – między diagnozą a działaniem.
Barbachowska B., Dziurzyński K., Such-Pyrgiel M., Szejniuk A., (2014),
Bezrobocie a bezpieczeństwo społeczne. Analiza zjawiska na przykładzie powiatu podwarszawskiego, Journal of Modern Science Tom
2/21/2014, Wyd. WSGE, Józefów 2014, ISSN: 1734-2031, s. 179–209.
Batorska, U. (2005),Rodzaje i struktura bezrobocia w Polsce, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 1.
| 321
Drabik, U. i Sobol, E. (2014), Słownik języka polskiego PWN, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Gdula, A. (2012), Zagrożenia społeczne współczesnej polskiej rodziny,
w: A. Skrabacz i S. Sulowski (2012), Bezpieczeństwo społeczne.
Pojęcia, uwarunkowania, wyzwania, Warszawa: Elipsa. ISBN
978-83-715-1079-3
Gierszewski, J. (2013), Organizacja systemu bezpieczeństwa społecznego,
Warszawa: Difin.
Krajewska, A. (2014), Skutki bezrobocia i ubóstwa w życiu rodzin, Journal
of Modern Science, nr 2/12/21.
Majer, P. (2012), Istota i zakres bezpieczeństwa społecznego na początku
XXI wieku, Journal of Modern Science, nr 1/12.
Rysz-Kowalczyk, B. (2002), Leksykon polityki społecznej, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.
Siejka, P. (2013), Wpływ migracji zarobkowych na bezpieczeństwo
rodziny, Journal of Modern Science, 4/19/213.
Skrabacz, A. i Sulowski, S. (2012) Bezpieczeństwo społeczne. Pojęcia,
uwarunkowania, wyzwania, Warszawa: Elipsa.
Socha, M. i Sztanderska, U. (2000), Strukturalne podstawy bezrobocia
w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Staszewska, E. (2012), Środki prawne przeciwdziałania bezrobociu, Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Such-Pyrgiel M., Dziurzyński K., (2015). Bezpieczeństwo społeczne, (w:)
Leksykon Bezpieczeństwo. Wybrane pojęcia, pod red. P. Chodaka, wyd.
WSGE, Józefów, ISBN 978-83-62753-54-3, s. 141 i s. 143–144.
Strony internetowe
www.cbos.pl
www.stat.gov.pl
Ethical analysis of the right of persons with
intellectual disabilities to sexuality education
in Slovakia
Mgr. Petr Kocina
doc. PhDr. Dagmar Marková, PhD.
University in Nitra, Hodžova 1, 949 74 Nitra, Slovak Republic
[email protected],
[email protected]
Abstract
The present study focuses on sexuality education as an integral part
of the fundamental right to education. It analyses relevant provisions of
the Convention on the Rights of Persons with Disabilities and highlights
related ethical issues. Study also shows that sexuality education is ideologically saturated and morally charged topic in Slovakia. In this paper we
analyse context between social constructions of intellectual disability and
sexuality and their implication for sexuality education. We outline some
aspects of the right to sexuality education for persons with intellectual
disabilities and discuss cultural challenges and related ethical dilemmas
from the liberal point of view.
Keywords:
intellectual disability, ethics, sexuality education, human rights, morals
Introduction1
As the international community moves towards more robust recognition of human rights of persons with disabilities2, parents, legal guardians and professionals must work together to ensure that it is delivered
safely and effectively. There is no doubt that by constant development
of human rights through international legal and political agenda we are
on the path to greater justice and equality. Because of recent progress in
the international human rights legislation persons with intellectual disabilities are much more likely to accomplish personal dreams and goals.
324 |
Petr Kocina Ethical analysis of the right of persons with intellectual disabilities…
However, rather than resolving all the ethical issues at once, application of
human rights can sometimes just as readily create or reveal hidden, long
time ignored, difficult ethical and cultural dilemmas. Socially constructed
myths infused by the ideological approach to sexuality often keep people with intellectual disabilities in a lonely and isolated world. Without
proper education in place these myths are likely to reproduce and harm
the possibility of real change on the ground for many people. Education
is therefore most basic human right. It had been shaped by different legal
instruments, and there are many sources of this law. United Nations Universal Declaration of Human Rights, Convention on the Rights of the
Child and the Convention on the Rights of Persons with Disabilities all
recognize this right. We will focus on the provisions of the Convention
on the Rights of Persons with Disabilities because it deals precisely with
disabilities. Declared purpose of this agreement is to promote, protect and
ensure the full and equal enjoyment of all human rights and fundamental
freedoms by all persons with disabilities, and to promote respect for their
inherent dignity. (Article 1)
The Convention on the Rights of Persons with Disabilities
The text was originally adopted by the United Nations General
Assembly on 13 December 2006, and opened for signature on 30 March
2007. Optional Protocol has established a committee of experts to monitor implementation of the treaty provisions by its States parties. Slovakia signed treaty on 26 September 2007. National Council of the Slovak
Republic agreed to it in resolution nr. 2048 on 9 March 2010. Head of
state ratified treaty on 28 April 2010. It came into force on 25th of Jun
2010 (Stavrovská, 2014, p. 32).
Equality, non-discrimination and changing constructions
of disability (Article 5)
States Parties in the treaty recognize that: “all persons are equal before
and under the law and are entitled without any discrimination to the
equal protection and equal benefit of the law.” (Article 5)
That is an important statement because people with disabilities were
traditionally viewed as powerless objects of charity, medical treatment
and necessary social protection. For decades, around the world, especially
in the Central and Eastern Europe, they have often lived their lives in
| 325
gigantic state run institutions, usually away from their families. In recent
years, important changes in public policies affected much of the world
and resulted in improved opportunities for people with intellectual disabilities. New policies further developed human rights based approach
to education, employment, and equal access to sexual health and social
care in general. During the last 10-20 years many persons with intellectual disabilities have developed their abilities further on a larger scale, so
their influence has increased and they become little more visible. They are
less likely to be treated as members of an inferior category today. People
living with intellectual disabilities begin to assume new place in society.
Unfortunately, societal attitudes have changed a lot less in regard to their
sexuality.
Prejudices and harmful practices (Article 8)
States Parties undertake to adopt immediate, effective and appropriate
measures: “To combat stereotypes, prejudices and harmful practices relating to persons with disabilities, including those based on sex and age, in
all areas of life”. (Article 8)
Even today, some professionals in care homes and parents sometimes
refuse to acknowledge that people have sexual feelings, needs, and desires,
regardless of their intellectual abilities. As a result, many young people
who live with intellectual disabilities often do not receive suitable sexuality education. We can assert that to this day, persons with intellectual
disabilities are often viewed as asexual, unsuitable for life in a relationship
and at the same time their sexual needs are sometimes firmly controlled.
Many of them are still unable to enjoy basic sexual and reproductive
rights today (Náravaez, 2013, p. 264). According to Herrath (2009) denial
and suppression of sexual needs of clients in state run or private institutions is overrated in scientific journals and there is a real progress on the
ground. Legislation has partially changed the attitudes of staff and professionals. However, absence of suitable sexuality education on the ground is
a real problem in Slovakia. We are behind the European standard for various economic, ideological and cultural reasons. Persisting deeply rooted
humiliating myths may still harm ambitions and intimate aspirations
of many people. Many of these socially constructed myths are probably
the legacy of single-sex institutions with little or no stimulation of any
kind; social isolation and complete absence of sexuality education and
may have in fact very complex discursive sources. These constructions
326 |
may have a number of functions. They could legitimise sexual abuse by
staff or approve the involuntary sterilisation as a means of social control.
We identified just a few of them: 1. The holy innocent – eternal children,
2. Over-sexed, 3. Unsuitable for life in a relationship, 4. True purpose of
sexuality (Wood, 2004).
The holy innocent – eternal children
According to this myth, persons with disabilities are not sexual beings
and therefore do not require any education in such matters. Some people
still regard persons with intellectual disability as ‘holy innocents’ believing
that they remain child-like forever (Wood, 2004, p. 43) The perception of
women with disabilities as asexual beings is a curious one, because at the
same time, a very high percentage of women with disabilities are victims
of sexual abuse and rape perpetrated by those close to them in their family and social environments (Juste et al, 2013. p. 168). Construction of
innocents is also closely associated to the religious concept of guilt and
sin associated with extramarital non procreative sex. Nevertheless, there
is a wide spread consensus among professionals that sexual interests and
desires are common for persons with intellectual disabilities. There are
some modifications, that reflect the health condition of the individual, but
in general we can say that most of them express sexual needs of some
kind and want them to be satisfied in one way or another (Marková et al.,
2009). They are often attracted to sexual partners and engage in sexual
activities, providing they have an opportunity and physical ability to do
so. Denying sexuality is directly linked to violence. Human development
cannot be conceived without sexuality and denying sexuality, an aberration which is widespread and tolerated by the system, constitutes one of
the most invisible and harmful forms of all the types of violence women
with disabilities suffer (Juste et al, 2013. p. 172). Regardless of the fact that
persons with intellectual and cognitive disabilities often have a problem in
recognizing, expressing and balancing their emotions, they need:
• to have privacy;
• to love and be loved;
• to develop friendships and emotional relationships;
• to learn about sex, sexual intercourse, safe sex and other issues related
to sexuality (to protect themselves from sexual abuse);
• to implement their rights and responsibilities regarding privacy and
sexual expression;
| 327
•
•
to enter marriage and become parents;
to develop personal sexual identity in accordance with age, social
development, cultural values and social responsibility
(Dorsey et al. 1998, Štifanić & Dobi-Babić 2000, Walsh et al. 2000, Katalinić, et al, 2011, Marková, Mandzáková 2011) There is widespread agreement among professionals on this issue.
Over-sexed
Some people on the other hand believe that people with intellectual
disabilities are over-sexed; (dangerous sexual predators); that they have
somehow increased sexual drive and may not be able to control themselves in an intimate situation (Wood, 2004). Belief in this myth can
produce reluctance to provide comprehensible sexuality education. It is
a curious result, because good quality education and training are necessary for promoting healthy and mutually respectful sexual behaviour
regardless of the person’s intellectual abilities.
Unsuitable for life in a relationship
Persons with intellectual disabilities generally exhibit a lower level of
intelligence and impaired adaptive behavior; these deficiencies usually
become apparent during childhood (Marková, Mandzáková, 2011). Persons with mild disability are usually capable of adaptive sexual behavior.
Their sexuality is sometimes developing at slower pace compare to average person but they can be very advanced and expressive too, often due to
specific social and cultural conditions in disadvantaged families. They can
usually learn academic skills up to about the sixth-grade level, although at
a slower pace than other children. They have about the same sexual needs
as average population. As adults they can usually support themselves if
given some help. In most cases no medical or physical signs are involved.
They have sexual intercourse as often as an intact population (Marková,
Mandzáková, 2011, p. 39). Hingsburger has concluded that disabled people can develop sexual relationships with others if they live in a healthy
environment surrounded by people with adequate habits (Hingsburger,
1991).
Situation of persons with moderate or severe disability is much more
difficult. 10% of retarded individuals are moderately retarded, 3–4%
severely retarded, and 1-2% profoundly retarded (Dorsey et al. 1998, p. 6).
328 |
The cause of occurrence may be genetic (congenital metabolic failures,
chromosomal aberrations), psychosocial (chronic lack of intellectual
stimulation) and secondary as the sequel of disease or trauma (Kaplan
& Sadock 1998, Durkin et al. 2000, Katalinić, et al, 2011). As children,
the moderately retarded progress to about the second-grade level in academic subjects, the severely retarded develop only minimal speech and
communication skills, and the profoundly retarded have little capacity to
move about or profit from sensory information (Dorsey et al. 1998, p. 6).
Their situation regarding sexual life and partnership is difficult. Only very
few ever reach the level of independence, which allows them to live an
average life with chosen partner without supervision of their parents or
legal guardian (Marková, Mandzáková, 2011, p. 39). It is never easy and
there are additional risks involved. Experts claim that persons with severe
and some with moderate mental retardation should not enter marriage
or have children, while persons with a mild type of mental retardation
should have a limited right to enter marriage and have children in specific
and very restricted cases. It has been proved that women with mild retardation often have a partner without intellectual deficit, while men with
mild retardation very rarely enter marriage (Gallagher 2002). Slovak legislation reflects this opinion and allows people with intellectual disabilities
to enter marriage and have children in specific and restricted cases. Court
has to approve the decision to marry if one of the parties has no legal
capacity. It is important to have some protective measures in place. Persons with intellectual disability are often victims of sexual violence. But
regardless of whether they are in fact fit to consent with marriage or not,
they have right to privacy; to love and be loved; to develop friendships
and emotional relationships and learn about sex, sexual intercourse, safe
sex and other issues related to sexuality in order to establish possibility
of consent to sexual relationship and to protect themselves from sexual
abuse.
True purpose of sexuality
There is no universal agreement on what is considered moral or
immoral sexual behaviour. Sexual acts have no meaning in themselves
– it is a particular culture that gives exact meaning to sexual practice or
people who engage in it. What is after all given the definition of moral
or immoral depends on culture (Marková, 2006, p. 59). According to
traditional religious approach to sexuality in Slovakia, true purpose of
| 329
sexuality is procreation. We have even renamed “Sexuality education”
to “Education to Marriage and Parenthood” in order to stress marriage
and parenthood to be central goal of the education. Because persons with
intellectual disabilities are, often unjustly, seen as unsuitable for parenthood and marriage, celibacy is therefore presented to them by religious
stuff members and professionals as the only moral option. In line with
Judeo-Christian tradition religious authorities continue to declare any
sexual activity outside marriage as sin in Slovakia. Sexual acts seeking the
orgasm of one or more of the parties unless marital are officially declared
by church unreasonable, unhealthy and wrong. To engage in a sex act
of a non-marital kind—e.g. adultery, fornication, intentionally sterilized
intercourse, solitary masturbation or mutual masturbation (e.g. sodomy),
and so forth is plainly declared a sin. According to this religious tradition
any intercourse, even with spouse, if solely for pleasure, or if solely for the
sake of health, or if solely as a relief from temptations to masturbation or
extra-marital sex is in principle seriously wrong (Finnis, 1997). To regard
any of such types of sexual conduct as morally acceptable might is therefore sometimes a serious problem for religious professionals working in
social and health services. It often plainly contradicts their beliefs. Therefore we are witnessing that sexuality education is furthermost a political
issue in Slovakia. To those, deeply rooted in Christian tradition of thinking, any such right as, to learn about sex, sexual intercourse, safe sex, masturbation and other issues related to sexuality in a liberal manner is itself
morally problematic regardless of the student’s health condition. Intellectual and cognitive disability may be just an additional stigma.
Freedom from exploitation, violence and abuse (Article 16)
States Parties shall take all appropriate legislative, administrative,
social, educational and other measures to protect persons with disabilities, both within and outside the home, from all forms of exploitation,
violence and abuse, including their gender-based aspects. (Article 16)
Persons with intellectual disabilities are particularly vulnerable and
subject to social invisibilisation, exclusion, dependence and isolation, circumstances which contribute to their being more likely to suffer abuse.
Of all women with disabilities, women with intellectual disabilities suffer
most (Juste et al, 2013. p. 168). Girls are more prone to become victims
of incest and rape (Marková 2011). Therefore the paragraph q of the preamble to the United Nations Convention on the Rights of Persons with
330 |
Disabilities recognize that women and girls with disabilities are often
at greater risk, both within and outside the home, of violence, injury or
abuse, neglect or negligent treatment, maltreatment or exploitation and
that they suffer different types of discrimination. The Convention also
acknowledges the need to include the gender perspective in all efforts
towards promoting the full enjoyment of rights and liberties. The perception of persons with severe disabilities as imperfect, dependent beings
leads the perpetrator to believe that abusing a person with disabilities is
less important and less serious and that there is greater impunity. This,
in turn, paves the way for people with disabilities to suffer even greater
violence (Juste et al, 2013. p. 168). Also in the case of possible marriage
it must be kept in mind that they can thus become victims of physical,
mental and financial abuse by their partners, so the community must provide adequate protective measures (Disability Rights Commission 2007).
“It turned out that more severely disabled individuals were more prone to
abuse. They become victims of sexual abuse twice as often as the healthy
population and five times more frequently than other forms of abuse
(physical, mental)”(Katalinić, et al, 2011 p. 38). Slovak republic is obliged
to take all appropriate measures to prevent all forms of exploitation, violence and abuse by ensuring, inter alia, appropriate forms of gender- and
age-sensitive assistance and support for persons with disabilities and
their families and caregivers, including through the provision of information and education on how to avoid, recognize and report instances of
exploitation, violence and abuse. (Article 16)
Sexuality education and prevention of violence
“States Parties recognize the right of persons with disabilities to education.” (Article 24) Sexuality education is not a new subject in Slovakia.
It is clear that the issue of sexuality is very important for mental welfare
and social wellbeing. Sexuality education’s compulsory curriculum was
developed after 1989. This was later, without any change of its content,
for the political reasons only, renamed to Curriculum for Education to
Marriage and Parenthood for Elementary and Secondary Schools. Curriculum is elaborated to be used within other elementary and secondary
subjects – officially included in other subjects such as Ethics, Religion and
Biology. Officially approved concept was adopted by the decision of the
Slovak government Nr. 390 in 4. 6. 1996. Curriculum Nr. 2493/1998 – 41,
is officially binding since 29 Jun 1998, Law Nr. 245/2008. It is supposed
| 331
to be realized within the framework of other subjects by professionals
or school psychologists but the subject largely failed to be implemented.
Curriculum for Education to Marriage and Parenthood for Elementary
and Secondary Schools was again approved by Ministry of Education of
SR Nr. 4560/2010-916 on 15. March 2010. Accordingly, decision about
implementation of the curriculum is to be made by head teacher, and
teachers in cooperation with professionals, students, parents and other
employees. Room for implementation of Education to Marriage and Parenthood in individual school program is 0.5 hour per week, in form of
voluntary – non compulsory subject, and is otherwise officially included
inside of subjects such as Ethics, Religion and Biology (Marková, Mandzáková, 2011. p. 81). Lukšík et al. 2003, Marková, Mandzáková, 2011,
claim that in spite of Education to Marriage and Parenthood is officially
a compulsory subject it is after all realized by minority of teachers on voluntary basis. To get proper information in time is a matter of luck for all
children in Slovakia.
Situation of persons with intellectual disability is even more difficult.
Suitable sexuality education might be completely out of reach for many.
They are more often educated at home. Even when educated in school,
people with severe or even mild disablement are very often considered
not apt enough for any useful information on sexuality. Expressing themselves as persons with their own legitimate sexual needs and rights is not
a real option if they live in isolation without any access to suitable sexuality education. Intact persons often mutually exchange information on
this topic and get educated in this way. They have access to some kind of
information through the media and sometimes family. “Young disabled
people cannot talk about sexuality with their peers because they attend
special schools or classes for disabled persons. In these special school
programs there is usually no talk about sexuality, although they are also
individuals with sexual needs. Adolescents with mental retardation experience through puberty the same hormonal storms as their healthy peers.
Their parents are daily confronted with numerous problems and thus simply do not have either time or strength to introduce conversation on the
topic of sexuality” (Katalinić, et al, 2011 p. 40). It is sometimes proclaimed
that persons with intellectual disabilities should be protected against sexuality. Such statement is usually nothing else but cover up for generally
very negative attitude towards sexuality of persons with intellectual disabilities (Marková, Mandzáková, 2011. p.8). Exclusion of sex education as
a part of the educational cycle for this group means discrimination and
332 |
depreciation of their essential human rights. It must be mentioned that
due to all these facts such persons are more prone to sexual abuse than
the non-retarded, while unwanted pregnancies and sexually transmitted
diseases are very frequent (Walsh et al 2000, Gust et al. 2003, Murphy &
Elias 2006, Carpenter 2002, in: Katalinić, et al, 2011 p. 40).
Conclusion
The full development of human potential and sense of dignity and
self-worth, and the strengthening of respect for sexual and reproductive
rights, fundamental freedoms and sexual diversity, require good quality
education. Sexuality education clearly shapes a real life options for people with intellectual disabilities but issues related to sexuality always carry
a moral dimension as well. Political Catholicism does not support individual’s right to get comprehensive information on sexuality at school.
Disability may be just an additional stigma. Further discrimination may
be the result of constructions of sexuality based on various prejudice and
myths. Religious construct, that sexuality has the only true and moral
purpose in procreation within marriage, if imposed on disabled persons,
results in painful sexual deprivation or feelings of guilt. Convention on
the Rights of Persons with Disabilities legally bound Slovak republic to
take all appropriate measures, including legislation, to modify or abolish existing laws, regulations, customs and practices that constitute discrimination against persons with disabilities. They have an equal right
to privacy; to love and be loved; to develop friendships and emotional
relationships and learn everything about sex, sexual intercourse, safe sex
and other issues related to sexuality. They are sexual beings. Responsible
sexual behaviour requires access to information and acceptance of individual sexuality. Sexuality education is extremely important in order to
protect people from sexual abuse. Right to suitable and effective sexuality
education is therefore truly a fundamental human right. It opens a real
possibility to enjoy other human rights to the full possible extent. (Right
to freedom from exploitation, violence and abuse; freedom of expression
and opinion, respect for privacy, respect for home and the family; health)
Slovak republic is legally bound to ensure and promote full realization of
all human rights and fundamental freedoms for all persons with disabilities without discrimination of any kind on the basis of disability.
| 333
References
Disability Rights Commission (2007). Disabled people´s experiences
of anti-social behavior and harassment in social housing: a critical
review. In: S.Katalinic et al. Reproductive rights of mentally retarded
persons (pp.38-43). Zagreb:Medicinska Naklada
Dorsey, J. Danett, F. Lake,S.Mentally retarded women and forced contraceptives. Cited (12.04.2015) http://www.uky.edu/Classes/PHI/305.002/
ret.htm
Durkin, M.S. et al. (2000). Prenatal and postnatal risk factors for mental retardation among children in Bangladesh. Am J Epidemiol, Cited
(26.03.2015) http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11117611
Finnis, J. (1997). Law, Morality, and Sexual Orientation. In : J. Corvino
(ed.), Same Sex: Debating the Ethics, Science, and Culture of Homosexuality (pp. 31–43). Lanham-New York-London: Rowman and Littlefield .
Gallagher,E.(2012). Adult clients with mild intelectual disability:Rethinking our assumptions. ANZJFT 23 (4), pp. 202–210.
Guide to gender mainstreaming in public disability policies. (pp. 388).
Madrid: Grupo Editorial Cinca, S. A.
Herrath, F. (2009).Was behindert Sexualität? Erfurt:INSOS Kongres.
Hingsburger, D. (1992). I witness History and a person with a developmental disability. Mountville PA: Vida Publishing.
Juste, J. et al. (2012). Violence against women. In: Guide to gender mainstreaming in public disability policies.(pp. 172). Madrid: Grupo Editorial Cinca, S. A.
Kaplan, H. and Sadock, B. (1998), Comprehensive textbook of psychiatry.
New York: Virginia Alcott Sadock
Katalinic, S.et al. (2011). Reproductive rights of mentally retarded persons. Psychiatria Danubia 24 (1), pp.38-43, Cited (23.3.2015) http://
www.hdbp.org/psychiatria_danubina/pdf/dnb_vol24_no1/dnb_
vol24_no1_38.pdf
Lukšík, I.and Supeková, M. (2003). Sexualita a rodovosť v sociálnych
a vý¬chovných súvislostiach. Bratislava: Humanitas.
Marková, D. (2007). Predmanželská sexualita v kontextoch sexuálnej diverzity a variability. Bratislava: Regent.
Marková, D. (2009). Sexualita, normy a sexuálne deviácie. In:
Marková, D. (2012). O sexualite, sexuálnej morálke a súčasných partnerských vzťahoch. Nitra: Garmond.
334 |
Marková, D.and Mandzáková, S. (2011). Postihnutá sexualita alebo ľudské
sexuálne príbehy?: O sexualite a sexuálnej výchove osôb s mentálnym
postihnutím. Nitra: Garmond,
Narváez, A. P. et al. (2012). Sexual and reproductive rights. In:
P. Ondrejkovič. et.al, Sociálna patológia (pp. 240–264) Bratislava: VEDA.
Stavrovská, Z. (2014). Príklady z praxe zo súdneho konania o spôsobilosti
na právne úkony. Bratislava :ZPMP v SR.
Wood, A. ( 2004). Sexuality and Relationships Education for people with
Down syndrome. Down Syndrome News and Update ;4(2), pp. 42–51,
Cited (19.03.2015) http://www.down-syndrome.org/practice/330/
Endnotes
1. This article was supported by grant UGA 2015 – I-14-201-02, Etická sonda do problematiky sexuálnych a reprodukčných práv – The ethics probe into the issue of sexual
and reproductive rights; and VEGA 1/0286/14: Behavioral and Attitudinal Attributes of
Sexuality in Young Individuals with Mild Intellectual Disabilities in Context of Risk and
Prevention.
2. Persons with disabilities include those who have long-term physical, mental, intellectual
or sensory impairments which in interaction with various barriers may hinder their full
and effective participation in society on an equal basis with others. (Article 1. Convention on the Rights of Persons with Disabilities).
Identification of security and defense
Identyfikacja bezpieczeństwa i obronności
dr Łukasz Roman
Abstracts
The content of this article constitute a description of the results of
studies that relate the theoretical foundations of the science of defense
and security sciences, first of all being, genesis, scientific apparatus and
identification of these disciplines.
Furthermore, the considerations were also the views of terminology
related with the wider defense and security, it presents the origins of the
science of defense and science of safety which were selected from former
military sciences, as well as in the whole of the present problems characterized became an object of study of these disciplines and their identification, nature, scope, formal separation in other sciences.
The article includes content that relate to the explanations describing
the identification of security and defense. It presents the current importance of selected basic terms of system and related safety disciplines of
science and the science of defense. The descriptions and explanations
allow you to bring issues of their identity.
The subject of the investigations presented in this article are primarily differences between the teachings of security and defense sciences.
Referring to previous work in both areas by indicating their origin and
the need to distinguish the subject of research. While both disciplines
within the social sciences can use a common methodology, it distinguish
their subject knowledge is regarded as a prerequisite for the functioning
of these disciplines.
Treść niniejszego artykułu stanowi opis wyników badań, które dotyczą teoretycznych podstaw nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie,
przede wszystkim istoty, genezy, aparatu naukowego oraz identyfikacji
tychże dyscyplin naukowych.
336 |
Łukasz Roman Identyfikacja bezpieczeństwa i obronności
Ponadto przedmiotem rozważań były poglądy terminologiczne związane z szeroko rozumianą obronnością i bezpieczeństwem, przedstawiona
została geneza powstania nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie,
które wyłoniono z byłych nauk wojskowych, a także w całokształcie rozpatrywanej problematyki scharakteryzowano przedmiot badań tychże
dyscyplin naukowych, ich identyfikację, istotę, zakres oraz formalne
wyodrębnienie w systemie nauk.
W artykule zawarto treści, które dotyczą wyjaśnień opisujących identyfikację bezpieczeństwa i obronności. Przedstawiono w nim aktualne
znaczenia wybranych, podstawowych terminów systemowych oraz związanych z dyscyplinami nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności. Przedstawione opisy i wyjaśnienia pozwalają przybliżyć kwestie ich tożsamości.
Przedmiotem dociekań prezentowanych w niniejszym artykule są
przede wszystkim różnice między naukami o bezpieczeństwie a naukami
o obronności. Odnosząc się do dotychczasowych prac w obu dziedzinach,
wskazano ich rodowód i konieczność rozróżnienia przedmiotu badań.
O ile obie dyscypliny, mieszczące się w dziedzinie nauk społecznych
posługiwać się mogą jednolitą metodologią, o tyle rozróżnienie ich przedmiotów poznania jest traktowane jako warunek konieczny funkcjonowania tych dyscyplin.
Keywords:
the science of defense, the science of safety, defense, national security,
international security, state security, state defense system, national security
system
nauki o obronności, nauki o bezpieczeństwie, obronność, bezpieczeństwo
narodowe, bezpieczeństwo międzynarodowe, bezpieczeństwo państwa, system obronny państwa, system bezpieczeństwa narodowego
Wprowadzenie
Nauki o bezpieczeństwie i nauki o obronności są nowymi dyscyplinami w dziedzinie nauk społecznych. Geneza obu tych dyscyplin naukowych wywodzi się z wcześniej uprawianych nauk wojskowych. Zmiany
w strukturze obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin
naukowych i artystycznych, a w zasadzie istotny podział nauk wojskowych na te dwie dyscypliny i umieszczenie ich w dziedzinie nauk społecznych wpłynął na konieczność jednoznacznego określenia przedmiotu
| 337
poznania tych nauk oraz wykazania specyfiki metodologicznej. W środowisku naukowym podjęto zatem dyskusję naukową dotyczącą obszaru
i przedmiotu badań oraz właściwego danym dyscyplinom aparatu metodologii badań.
Geneza nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie
Obronność w ostatnim okresie przeszła niezwykle burzliwe, dynamiczne i spektakularne zmiany zarówno w sferze teoretycznej, jak i praktycznej. Jeszcze do niedawna kojarzona była ze sferą militarną (wojskiem,
armią, siłami zbrojnymi), a jej synonimem była obrona narodowa (Koziej,
2010, s. 16). Idea tej definicji w węższym znaczeniu wynikała głównie
z tego, że dla wielu grup, elit i jednostek społecznych obronność ściśle
związana jest z armią, siłami zbrojnymi, to nic innego jak siła militarna,
czyli wielkość armii i potęga rażenia środków walki.
Pod koniec XX wieku terminologiczne aspekty obronności nabrały
innego znaczenia, a prekursorem tego kierunku był profesor S. Koziej,
który definiował obronność jako dziedzinę bezpieczeństwa narodowego
obejmującą „zintegrowane przeciwstawianie się zagrożeniom polityczno
– militarnym przy wykorzystaniu wszystkich – wojskowych i cywilnych
– zasobów państwa, zorganizowanych w system obronności…” (Koziej,
2006, s. 8). Zauważalne są istotne związki i zależności między obronnością a bezpieczeństwem, można stwierdzić, że obronność – w szerokim
rozumowaniu – to zespół cech i atrybutów danego podmiotu (człowieka,
jednostek, grup, społeczeństw) oraz podejmowanych przez niego działań
i stwarzanych sytuacji w odniesieniu do rzeczywistości, które mają służyć
w celu umacnianiu i zapewnieniu bezpieczeństwa. Można wywnioskować, że obronność to szczególna właściwość podmiotu – systemu, która
jest rozpatrywana w wymiarze personalnym i strukturalnym, podejmowane przez te podmioty działania, służą zapewnieniu ich bezpieczeństwa.
(Koziej, 2006, s. 8).
„Obronność” jest również utożsamiana z potrzebą obrony i ochrony
kraju oraz jego obywateli, dóbr kultury czy wartości ekonomicznych.
Dotyczyć może praktycznych i konkretnych perspektyw na odparcie
wszelakiego ataku, jest też związana z uzbrojeniem sił zbrojnych, ich zdolnością bojową, a także samym przygotowaniem społeczeństwa do obronnej działalności.
Rzeczywistość sfery polityczno-społecznej swoją drogę ewolucji
w Polsce przeżywała po zakończeniu drugiej wojny światowej, kiedy
338 |
to w urzędowej klasyfikacji dziedzin nauki funkcjonowały nauki wojskowe. Za rozwój tych dyscyplin naukowych na przełomie lat pięćdziesiątych XX wieku była odpowiedzialna Akademia Sztabu Generalnego, której
zarazem postawiono najistotniejsze zadania w sferze kształcenia, edukacji,
szkolenia oraz przygotowania żołnierza – oficera do objęcia służbowych
stanowisk, wymagających wyższych studiów wojskowych oraz prowadzenia prac naukowych w zakresie wiedzy wojskowej (Dziennik Ustaw 1951,
nr 17, poz. 134.). Taki stan rzeczy miał praktycznie miejsce do początku
XXI wieku. Ponadto istotny jest fakt, iż nauki wojskowe, traktowane jako
jedna z dziedzin nauki w Polsce, zostały umiejscowione w Uchwale Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów z dnia 24 października 2005
roku w sprawie określenie dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin
naukowych i artystycznych (Monitor Polski 2005 nr 79, poz. 1119.).
Nauki wojskowe miały swoje prawne podstawy jako dziedzina nauki
i dyscyplina naukowa, w której wyszczególniono sekwencję specjalności
naukowych. Badania naukowe, które prowadzono w zakresie tych nauk,
związane były przede wszystkim z teorią sztuki wojennej, prawami wojny,
militarnymi i ekonomicznymi aspektami wojny, a także przygotowaniem
społeczeństwa i państwa do potencjalnej wojny, pełną organizacją armii
(głównie jej struktur, jednostek, uzbrojenia itp.) oraz utrzymaniem odpowiedniego poziomu gotowości bojowej wojsk i efektywnością systemu
obronnego państwa. Warto również wskazać fakt, że wymienione wyżej
nauki utożsamiane były z systemem wiedzy o cechach, atrybutach i prawnych aspektach wojny, pełnej mobilizacji, organizacji i przygotowaniu
sił zbrojnych oraz kraju do przyszłej, ewentualnej wojny oraz o zasadach
i sposobach jej prowadzenia. Ponadto przedmiot badań nauk wojskowych
skupiał się w głównej mierze na walce zbrojnej, która prowadzona była
w czasie wojny. Przedstawione rozważania bez wątpienia ukazują miejsce oraz rolę nauk wojskowych w rozwiązywaniu problemów, dotyczących kształtowania, funkcjonowania i ujednolicania systemu obronnego
państwa.
W 2011 roku, na mocy Uchwały Centralnej Komisji do sprawy Stopni
i Tytułów z dnia 28 stycznia 2011, zmieniającej uchwałę w sprawie określenie dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, nauki wojskowe z dniem 24 marca 2011 roku zostały oficjalnie skreślone z listy dziedzin nauk w Polsce (Monitor Polski 2011 nr 14,
poz. 148) Stąd też miniona dekada miała istotne znaczenie w procesie
ewolucji i przemian, dokonujących się w obszarze nauki i szkolnictwa
wyższego w Polsce. Tak więc po wieloletnich, naukowych debatach, nauki
| 339
wojskowe, jako jednocześnie dziedzina i dyscyplina naukowa, formalnie
zostały zastąpione, dwoma dyscyplinami, wchodzącymi w skład dziedziny
nauki humanistyczne, a od października 2011 roku – nauki społeczne.
Dyscypliny te to nauki o obronności oraz nauki o bezpieczeństwie. Wypadałoby również podkreślić fakt, że w zasadzie w uchwale tej nie ukazano
związków nowo powołanych dyscyplin ze skreślonymi naukami wojskowymi, a także nie sprecyzowano konkretnych zasad kontynuowania
dorobku usuniętej dziedziny nauki polskiej. Ponadto nowo wyłonione
dyscypliny ulokowano w naukach humanistycznych, których obszar
badawczy dotyczy praktycznie zjawisk kultury i ich historycznego rozwoju. Następną decyzją administracyjną w formie rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku (Dziennik
Ustaw 2011 nr 179, poz. 1065), nauki o bezpieczeństwie i nauki o obronności zostały umiejscowione w dziedzinie nauk społecznych, traktowanych jako zespół nauk, zajmujących się społeczeństwem oraz zjawiskami
i procesami społecznymi, analizowanymi z różnych punktów widzenia.
Przedstawione etapy i sposoby administracyjnego podejścia przyczyniły się do tego, że w środowisku naukowym, związanym dotychczas
z naukami wojskowymi, zaistniała niebagatelna potrzeba zidentyfikowania
podstaw tożsamości ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych nowych dyscyplin naukowych. Stąd też zrodziła się również
konieczność rozwiązania problemu ewentualnego rozgraniczenia obszarów badań naukowych (dawnych nauk wojskowych) pomiędzy dwie
nowo powstałe dyscypliny. Analizując literaturę przedmiotu oraz dokumenty źródłowe, warto zaznaczyć, że należy doprowadzić do pełnej identyfikacji nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie oraz scharakteryzowania ich wkładu – zarówno aktualnego, jak i potencjalnego w przyszłości
– w dorobek polskiej nauki.
Istota, zakres i przedmiot badań nauk o bezpieczeństwie
i nauk o obronności
Przystępując do istoty nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności,
na samym początku należy stwierdzić, że z wyodrębnieniem dyscypliny
naukowej ściśle związane jest jednoznaczne określenie jej przedmiotu
poznania. Dlatego też tak ważne jest, aby obie dyscypliny posiadały precyzyjnie określony i zidentyfikowany przedmiot badań. Z niego bowiem
wynikać będą także cele i zadania tych nauk. Najczęściej wszelkie analizy rozpoczyna się od ujęć słownikowych, w których bezpieczeństwo jest
340 |
traktowane jako określony stan lub poczucie, synonim braku zagrożeń,
jako pewność niewystępowania zagrożeń, stan spokoju i pewności egzystencjalnej podmiotów indywidualnych i zbiorowych, ale także w aspekcie
dynamicznym jako proces.
Warto zacząć od jednego z najwybitniejszych teoretyków i praktyków
bezpieczeństwa gen. bryg. prof. dr. hab. Stanisława Kozieja, który w swej
książce pt.: „Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu
XXI wieku”, mówiąc o dynamicznym zjawisku (procesie) bezpieczeństwa
podmiotu, skupił swoją uwagę na podejściu pragmatycznym. Ujmuje tam
bezpieczeństwo jako: „dziedzinę aktywności, która zmierza do zapewnienia możliwości przetrwania, rozwoju i swobody realizacji własnych
interesów w konkretnych warunkach, poprzez wykorzystanie okoliczności
sprzyjających (szans), podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyka oraz
przeciwdziałanie (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju
zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów”. (Koziej, 2006, s. 6). W innym
miejscu jednak wskazuje, że: „bezpieczeństwo w sensie statycznym to stan
braku zagrożeń dla podmiotu, stan spokoju, pewności (stan obiektywny
i subiektywny: uświadomiony i nieuświadomiony). Bezpieczeństwo w sensie dynamicznym (działanie podmiotu na rzecz bezpieczeństwa) to proces
osiągania i utrzymania stanu braku zagrożeń i swobody działania” (Koziej,
2006, s. 7).
Niewątpliwie bezpieczeństwo jest aktualnie najbardziej pożądaną wartością dla każdego człowieka i obejmuje swoim zasięgiem obszary jego
egzystencji i rozwoju.(Szafrańska i Szafrański, 2014, s. 214). Jego stan
(poziom) uzależniony jest przede wszystkim od zmian w otoczeniu (środowisku), które zwykle generują w nim różnorodne rodzaje zagrożeń. Te
z kolei wymagają podejmowania stosownych działań obronnych w celu
eliminacji tych zagrożeń lub obniżenia skutków ich zaistnienia, stanowiąc zarazem swoiste wyzwanie dla całej społeczności międzynarodowej.
W ocenie wielu znawców przedmiotu głębokie zmiany polityczne, społeczne i ekonomiczne, które zaistniały w świecie na przełomie wieków,
miały istotny i różnorodny wpływ na strukturę zagrożeń oraz poziom
bezpieczeństwa. Spowodowały również potrzebę nowego spojrzenia na
sposoby organizowania i prowadzenia działań obronnych, adekwatnych
do nowych rodzajów zagrożeń. W nowej rzeczywistości politycznej i społecznej, pojęcia związane z bezpieczeństwem i obronnością nie utraciły
na swym znaczeniu. Natomiast weryfikowany jest ich zakres oraz relacje
między nimi. Często są one na nowo definiowane (Tomaszewski, 2014,
s. 39).
| 341
W teorii i praktyce znajduje się wiele różnych pojęć dotyczących bezpieczeństwa i obronności. Niezaprzeczalnie do najczęściej spotykanych
pojęć z tego obszaru można zaliczyć: bezpieczeństwo międzynarodowe,
bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo państwa, bezpieczeństwo
zewnętrzne, bezpieczeństwo wewnętrzne, bezpieczeństwo publiczne,
bezpieczeństwo militarne, obronność państwa, obrona narodowa, system obronny państwa. Niektóre z tych pojęć nie doczekały się jeszcze
powszechnie akceptowanych definicji lub są używane zamiennie. Dotyczy
to zwłaszcza takich pojęć, jak: bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo
państwa, bezpieczeństwo wewnętrzne i bezpieczeństwo publiczne, bezpieczeństwo zewnętrzne i bezpieczeństwo militarne, czy też obronność
państwa i obrona narodowa. Oznacza to, że w najbliższych latach jednym
z ważnych zadań w obszarze teorii bezpieczeństwa i obronności będzie
uporządkowanie terminologii oraz weryfikacja i klasyfikacja występujących w niej pojęć. Należy przy tym uwzględnić bezpośredni związek między bezpieczeństwem a obronnością państwa.
Jak już słusznie podkreślono, bezpieczeństwo jest w literaturze różnie
percypowane. Bezpieczeństwo bez wątpienia jest pojęciem interdyscyplinarnym, stanowi przedmiot zainteresowań wielu dziedzin naukowych
(filozofii, socjologii, ekonomii, prawa, historii, psychologii czy nauki
o stosunkach międzynarodowych). Od strony etymologicznej termin bezpieczeństwo pochodzi pod łacińskiego sine cura = securitas (bez pieczy),
co jednoznacznie może oznaczać ochronę i stabilność własnych interesów (Zawisza, Ćmiel, 2012, s. 190). Często jest identyfikowane wyłącznie z brakiem zagrożeń i rozumiane jako stan otoczenia, umożliwiający
egzystencję i rozwój człowieka lub państwa. Według Charlesa Manninga
bezpieczeństwo jest przeciwieństwem niebezpieczeństwa, które z kolei
zostało określone przez Salvadora de Mandriagę jako: „poczucie zagrożenia ze strony niestabilnego porządku, w którym żyjemy” (Stańczyk,
1996, s. 16). Z kolej Roy E. Jones dodaje, że „bezpieczeństwo jest w tym
aspekcie swobodą działania, której nie towarzyszy poczucie zagrożenia,
a więc i stanem umysłu, który determinowany jest przez określoną formę
porządku międzynarodowego» (Stańczyk, 1996, s. 16). W najogólniejszym
znaczeniu, bezpieczeństwo, w naukach społecznych, obejmuje zaspokajanie takich potrzeb, jak: istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie i pewność rozwoju. Dotyczy to zarówno
pojedynczych jednostek ludzkich, grup społecznych, większych zbiorowości, jak i państw, grup państw oraz całych systemów międzynarodowych
(Zięba, 1999, s. 27).
342 |
W „Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego”
pojęcie bezpieczeństwa narodowego jest rozumiane, przede wszystkim
jako „stan uzyskany w rezultacie odpowiednio zorganizowanej obrony
i ochrony przed wszystkimi zagrożeniami militarnymi i niemilitarnymi,
zewnętrznymi i wewnętrznymi, przy użyciu wszelkich sił i środków (Pawłowski, 2002, s. 169).
Przy tym, w zależności od miejsca występowania zagrożeń, wyróżnia się bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne. Autorzy innych opracowań traktują bezpieczeństwo narodowe również jako podstawową
potrzebę narodową, priorytetowy cel działalności państwa, a nawet jako
proces obrony i ochrony państwa i społeczeństwa przed zagrożeniami
(Kitler, 2011, ss. 2–31). Jednakże coraz częściej bezpieczeństwo narodowe
jest rozumiane jako zdolność państwa i społeczeństwa do zapewnienia
możliwości jego przetrwania, zachowania integralności terytorialnej
i wewnętrznej stabilności (Zając, 2011, s. 22). Występuje tu próba procesowego traktowania bezpieczeństwa, które jest osiągane w wyniku określonej aktywności podmiotu (państwa). Aktywność ta może przybierać różne
formy i w zależności od rodzaju zagrożeń będzie wymagała zastosowania
różnych środków. Zatem poziom tak rozumianego bezpieczeństwa zależy
od zdolności i umiejętności podmiotu (człowieka, państwa) do przeciwstawienia się potencjalnym zagrożeniom (Polak, Krakowski, 2015, s. 40).
Wydaje się, że nowo powstałe nauki o obronności i nauki o bezpieczeństwie skłoniły wielu badaczy do prób ich zdefiniowania i przedstawienia ich podstaw teoretycznych. W związku z powyższym istotne jest
leksykalne zaprezentowanie obu tych dyscyplin naukowych.
Nauki o bezpieczeństwie obejmują „całokształt problematyki bezpieczeństwa w wymiarze międzynarodowym i narodowym; jednostkowo-osobowym i społecznym. Celem ich jest tworzenie teoretycznych
podstaw oraz rozwoju systemów bezpieczeństwa międzynarodowego,
narodowego i systemów operacyjnych funkcjonujących w obszarze bezpieczeństwa” (Szulc, 2013, s. 67).
Przedmiotem badań nauk o bezpieczeństwie są „współczesne
potrzeby, stany i systemy bezpieczeństwa we wszelkich wymiarach oraz
ich funkcjonowanie w aspekcie efektywności jednostki oraz na różnych
poziomach organizacyjnych” (Szulc, 2013, s. 67).
System bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa)
to „całość sił (podmiotów), środków i zasobów przeznaczonych przez
państwo do realizacji zadań w dziedzinie bezpieczeństwa, odpowiednio
do tych zadań zorganizowana (w podsystemy i ogniwa), utrzymywana
| 343
i przygotowywana. Składa się z podsystemu (systemu) kierowania i szeregu
podsystemów (systemów) wykonawczych” (Huzarski, Wołejszo, 2014, s. 14).
Nauki o obronności obejmują „teoretyczne podstawy praktycznych
rozwiązań w zakresie przygotowania i działania systemu obronnego,
w różnych warunkach i stanach jego funkcjonowania” (Kaczmarek,
Wołejszo, Jakubczak, 2013, s. 28). W innym ujęciu: nauki o obronności
„obejmują problematykę obronną we wszystkich sferach konstytucyjnej
egzystencji państwa i jego obywateli oraz wszelką działalność obronną
w skali międzynarodowej. Ich celem jest identyfikowanie wszelkich zagrożeń i kreowanie wieloaspektowych działań narodowych i międzynarodowych systemów obronnych” (Szulc, 2013, s. 66).
Przedmiotem badań nauk o obronności są wszelkie systemy
obronne, działające w aspekcie przeciwstawiania się powstających zagrożeń, a w szczególności: stany sytuacyjne, procedury i związki przyczynowo-skutkowe, objawiające się przez pryzmat wpływów zarządzania
(dowodzenia) na efekty jakościowe działań obronnych ze szczególnym
uwzględnieniem działań militarnych (Szulc, 2013, s. 66).
Nauki obronności i nauki o bezpieczeństwie w systemie nauki
Formalne wyodrębnienie nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie
stanowi poważne wyzwanie dla ich uzasadnionego funkcjonowania. Warto
również przedstawić kwestie związane z miejscem tychże dyscyplin w systemie nauki, a także zasadne jest ukazanie ich możliwych perspektyw rozwoju. Na rys. 1 i 2 autor zaprezentował podział nauk w koncepcji OECD
oraz polskiej. Nie występują w nich zasadnicze różnice. Do dalszych rozważań autor wykorzystał klasyfikację zaprezentowaną na rys. 2. Z niej
bowiem jednoznacznie wynika umiejscowienie nowo powołanych dyscyplin naukowych w obszarze nauk społecznych. Elementy tego obszaru
wpływać będą w znaczącym stopniu na badania w rozpatrywanych dyscyplinach. Warto jednak podkreślić, iż we wszelkich analizowanych badaniach społecznych znaczący wpływ wywierać będą nauki humanistyczne.
Kluczowe dla rozważanej problematyki oraz wyników badań wydaje
się być określenie relacji poszczególnych dziedzin występujących w klasyfikacji nauk. Oficjalnie wyodrębniono trzy dziedziny w tym obszarze:
dziedzinę nauk społecznych, dziedzinę nauk ekonomicznych i dziedzinę
nauk prawnych (rys. 3). Z formalnego punktu widzenia to bardzo istotny
podział dla statusu analizowanych dyscyplin, gdyż w badaniach nad bezpieczeństwem i obronnością nieodzowne jest branie pod uwagę aspektów
344 |
ekonomicznych oraz prawnych. Mając na uwadze jedynie te trzy dziedziny w obszarze nauk społecznych, wskazane jest podkreślenie interdyscyplinarnego faktu, iż konieczne jest wzajemne powiązanie, nakładanie
i przenikanie się nauk, a ponadto podczas prowadzonych badań i analiz
w każdej z tych dziedzin, w zależności od podjętego problemu-uwzględnianie pozostałych kwestii nauk.
Specjaliści jednomyślnie przypisują poszczególnym dziedzinom nauk
społecznych odpowiedni dla nich przedmiot poznania, mając jednak na
uwadze fakt, iż we współczesnych badaniach kluczowe i nieodzowne jest
wykorzystywanie podejścia interdyscyplinarnego przede wszystkim tam,
gdzie mamy do czynienia ze zjawiskami typowo społecznymi. Stąd też
problematyka wymienionych dziedzin w obszarze nauk społecznych nie
może być wyalienowana ani nie powiązana z innymi naukami, a ponadto
przedmiot każdej z dziedzin przenika do pozostałych (Szulc, 2013,
ss. 50–51).
Klasyfikację dziedzin według OECD przedstawiono na rys. 1.:
Rys. 1. Klasyfikacja dziedzin nauki według OECD
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www.nauka.gov.pl (stan na dzień
11.07.2013 r.).
| 345
Klasyfikację nauki w polskim ujęciu przedstawia rys. 2.:
Rys. 2. Polskie ujęcie klasyfikacji nauk od 2011 roku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dziennik Ustaw 2011 nr 179, poz.
1065.
Warto również ukazać podział dziedzin w obszarze nauk humanistycznych i społeczny. Podział ten przedstawia rys. 3.
Dotychczasowe rozważania wskazały dość istotny atrybut i właściwość
współczesnych badań naukowych, a mianowicie ich interdyscyplinarność.
Wskazane jest uwzględnienie faktu, iż same badania mają interdyscyplinarny charakter, aczkolwiek nie mogą takie być dyscypliny naukowe,
które przecież mają swoją indywidualną istotę, identyfikację, tożsamość
i to w wielu aspektach.
Ponadto kluczowe jest przedstawienie wzajemnych korelacji pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami w dziedzinie nauk społecznych (rys. 4).
W przedstawionym podziale uwidacznia się wzajemne przenikanie się
doświadczeń z danych dyscyplin w dziedzinie nauk społecznych, ponieważ wszystkie dotyczą człowieka, a w zasadzie społeczeństw.
Podział na dyscypliny w dziedzinie nauk społecznych przedstawia
rys. 4.
346 |
Rys. 3. Dziedziny w obszarze nauk humanistycznych i społecznych
DZIEDZINY W
OBSZARACH NAUK
OBSZAR NAUK HUMANISTYCZNYCH
DZIEDZINA NAUK
HUMANISTYCZNYCH
DZIEDZINA NAUK
TEOLOGICZNYCH
K^ZEh<^WKBEz,
DZIEDZINA NAUK
^WKBEz,
DZIEDZINA NAUK
EKONOMICZNYCH
DZIEDZINA NAUK
PRAWNYCH
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dziennik Ustaw 2011 nr 179, poz. 1065.
Rys. 4. Dyscypliny w dziedzinie nauk społecznych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dziennik Ustaw 2011 nr 179, poz. 1065.
| 347
W związku z tym, że klasyfikacja dyscyplin naukowych jest wtórna
do występujących problemów to powinna szczególnie mieć na uwadze
ich swoistość, przedmiot poznania oraz stosowane metody badawcze.
Ponadto warto podkreślić fakt, iż w systemie nauki nie ma rozłącznego
podziału dziedzin na dyscypliny naukowe. Jak już wcześniej podkreślano, dyscypliny te w większym lub mniejszym stopniu nakładają się na
siebie, co wynika również stąd, że współczesne problemy bez wątpienia
mają charakter interdyscyplinarny, ale ich określone grupy często cechuje
swoista odmienność, a dodatkowo występują w innym środowisku lub
wymagają innego, swoistego podejścia i stosowania odmiennych metod
ich rozwiązania.
Podsumowanie
We współczesnym świecie nauka odgrywa istotną rolę, dając zarazem fundamenty rozwoju człowieka i społeczeństw. Bez wątpienia każdy
zakres poznania i wiedzy, zarówno dziedzina i dyscyplina naukowa,
w konkretnym stopniu wiążą się z innymi, wymagając prowadzenia interdyscyplinarnych dociekań. Jest to podyktowane wzajemnym przenikaniem się przedmiotów badań poszczególnych nauk.
Nauki o obronności oraz nauki o bezpieczeństwie formalnie zastąpiły w systemie nauki polskiej funkcjonujące wcześniej nauki wojskowe,
znacznie rozszerzając ich obszar badań. Ważne jest również, aby permanentnie rozgraniczyć przedmiot badań nauk o bezpieczeństwie od przedmiotu badań nauk o obronności. Ten pierwszy, związany z bezpieczeństwem, można odnieść do aktualnego stanu bezpieczeństwa, aktualnych
zagrożeń poszczególnych rodzajów bezpieczeństwa, wszelkich tendencji, zmian oraz czynników, które mają wpływ na stan bezpieczeństwa
w danych obszarach. Natomiast w zainteresowaniu nauk o obronności
pozostają zarówno wojskowe jak, i cywilne zasoby oraz działania związane
z obronnością państwa. Przedmiotem zainteresowania tych nauk nie są
wyłącznie struktury i działania wojsk, lecz także sposoby przygotowania kompleksowych systemów obronnych w celu zapewnienia zdolności
państw do efektywnego przeciwdziałania zagrożeniom zewnętrznym
z użyciem wszelkich posiadanych zasobów, w tym również we współdziałaniu z innymi państwami.
W niniejszym artykule zostały przedstawione teoretyczne kwestie
nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie, a zarazem ich swoista charakterystyka, rodowód oraz wyłonienie ich z wcześniej uprawianych nauk
348 |
wojskowych. Wskazano również na obszar, zakres i przedmiot poznania
nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie, a także na umiejscowienie
tych nowo powołanych dyscyplin w systemie nauki.
References
Dziennik Ustaw 1951, nr 17, poz. 134.
Dziennik Ustaw 2011 nr 179, poz. 1065.
Huzarski M., Wołejszo J., (2014), Leksykon obronności, Warszawa: Bellona,
ISBN: 978-83-11-13382-2.
Kaczmarek W., Wołejszo J., Jakubczak R., (2013), Obronność – teoria
i praktyka, Warszawa: Bellona, ISBN: 978-83-11-12684-8.
Kitler W., (2011), Bezpieczeństwo narodowe RP, Warszawa: AON, ISBN:
978-83-7523-159-5.
Koziej S., (2006), Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu
XXI wieku, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN: 83-7441341-7, 978-83-7441-341-1.
Koziej S., (2010), Obronność Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1989–2009,
Warszawa: www.koziej.pl.
Monitor Polski 2005 nr 79, poz. 1119.
Monitor Polski 2011 nr 14, poz. 148.
Pawłowski J. (red.) (2002), Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa
narodowego, Warszawa: AON, ISBN: 83-88062-23-9.
Polak A., Krakowski K., (2015), Obronność jako dyscyplina naukowa, Warszawa: AON, ISBN: 978-83-7523-369-8.
Stańczyk J., (1996), Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa:
ISP PAN, ISBN: 8386759135, 9788386759132.
Szafrańska E., Szafrański J., (2014), Edukacja na rzecz bezpieczeństwa,
Journal of Modern Science, Józefów: Wydawnictwo WSGE w Józefowie, ISSN 1734-2031.
Szulc B., (2013) Metodologiczne i edukacyjne wyznaczniki nauk o obronności, Warszawa: AON.
Tomaszewski A., (2014), Obronność w teorii i praktyce, Warszawa: AON.
Zając J., (2011), Współczesny wymiar bezpieczeństwa, Warszawa: AON.
Zawisza J., Ćmiel S., (2012), Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa strukturalnego w kontekście bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego,
Journal of Modern Science Józefów: Wydawnictwo WSGE w Józefowie, ISSN: 1734-2031.
Zięba R., (1999), Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa: Scholar, ISBN: 83-7383-075-8.
Nationalist discourse in Poland – main ideas
Dyskurs nacjonalistyczny w Polsce – główne idee
Tomasz Wrzosek
[email protected]
Abstracts
This paper concerns Polish nationalist discourse. The author tries to
describe the most important features of this discourse in a synthetic way
taking into account a historical perspective. He claims that if it comes
to its key elements, the structure of the discourse is constant despite
changeable socio-political circumstances. Only less relevant elements like
means used by nationalists in order to achieve their main goal which is
the power change. The author of this paper formulates its conclusions on
the basis of analysis of texts published on the websites associated with
nationalist movement. The authors of analyzed texts are former members
and leaders of Młodzież Wszechpolska which is among the most influential Polish nationalist organizations. Therefore, their point of view can
be consider as an adequate representative for Polish nationalist ideology
in general.
Artykuł dotyczy polskiego dyskursu nacjonalistycznego. Autor podejmuje w nim próbę syntetycznego opisania najważniejszych cech tego
dyskursu w perspektywie historycznej. Twierdzi, że zasadnicza struktura polskiego dyskursu nacjonalistycznego jest trwała, pomimo zmieniających się okoliczności społecznych i politycznych. Zmienne są w nim
tylko elementy drugoplanowe, takie jak środki działania, mające służyć
osiągnięciu założonych celów, z których głównym jest zdobycie władzy.
Autor wyciąga swoje wnioski na podstawie analizy tekstów publikowanych na stronach internetowych związanych z organizacjami nacjonalistycznymi. Autorzy analizowanych tekstów są byłymi działaczami lub liderami jednej z nacjonalistycznych organizacji – Młodzieży
Wszechpolskiej, a zatem ich poglądy stanowią adekwatną reprezentację
ideologii nacjonalistycznej.
350 |
Tomasz Wrzosek Dyskurs nacjonalistyczny w Polsce – główne idee
Keywords:
discourse, nationalism, nationalistic discourse, enemy, nation state, national
movement
dyskurs, nacjonalizm, dyskurs nacjonalistyczny, wróg, państwo narodowe,
ruch narodowy
Uwagi wstępne
Jeszcze pół wieku temu można było myśleć, że epoka nacjonalizmu
przeminęła bezpowrotnie, przynajmniej w Europie. Dziś, kiedy Unia
Europejska zagrożona jest przez egoistyczną politykę poszczególnych państwa narodowych, a partie nacjonalistyczne mają swoich przedstawicieli
nawet w Parlamencie Europejskim, należy powrócić do badań nad nacjonalizmem. Lepsze zrozumienie tego zjawiska pozwoli być może ustrzec
Europę przed destrukcyjnym wpływem skrajnych nacjonalizmów. Celem
niniejszego artykułu jest analiza polskiego dyskursu nacjonalistycznego
i próba wskazania jego trwałych elementów oraz takich, które ulegają
zmianom w zależności od społeczno-politycznego kontekstu. Z moich
dotychczasowych analiz wynika bowiem, że zaskakująco dużo elementów
ideologii powstałej przecież pod koniec XIX, w pierwszym okresie funkcjonowania ruchu narodowego, nadal jest częścią współczesnego nacjonalizmu. Główną osią nacjonalistycznego dyskursu jest natomiast figura
wroga. Pytanie, na które chcę odpowiedzieć, dotyczy tego, którzy aktorzy
społeczni są współcześnie postrzegani przez działaczy i publicystów ruchu
narodowego jako wrogowie.
Przedmiotem analizy będą teksty byłych działaczy Młodzieży Wszechpolskiej, którzy obecnie nadal utożsamiających się z ideologią nacjonalistyczną i publikują swoje wypowiedzi na stronach internetowych związanych z ruchem narodowym. Metodą analizy zastosowaną do badania
wybranych tekstów jest Krytyczna Analiza Dyskursu inspirowana podejściem między innymi Teuna van Dijka (1993), o której szczegółowo pisałem w innym miejscu.1 Tu chciałbym tylko przypomnieć, że specyfiką tej
metody jest swego rodzaju zaangażowanie badacza w analizowany problem. Krytyczne podejście ma bowiem na celu udział w rozwiązywaniu
problemów społecznych poprzez wskazywanie niesprawiedliwości, które
wymagają naprawienia.
| 351
Zarys historii i ideologii polskiego ruchu narodowego
Polski ruch narodowy pojawił się stosunkowo późno na tle zachodnioeuropejskich odpowiedników. Jedną z głównych przyczyn tego zjawiska były zapewne doświadczenia walk niepodległościowych, które Polacy
prowadzili w XIX wieku, ponosząc kolejne klęski, pogarszające sytuację
polskiej ludności. Historia polskiego nacjonalizmu jest dość dobrze opisana, zatem nie ma potrzeby przypominania jej w niniejszym artykule,
którego celem jest przede wszystkim rekonstrukcja najważniejszych
elementów, składających się na współczesny dyskurs nacjonalistyczny.
Nie da się, rzecz jasna, uniknąć pewnych odwołań do historii, ponieważ niektóre wydarzenia miały kluczowe znaczenie dla kształtu nacjonalistycznego dyskursu, a także sama historia w tymże dyskursie pełni
ważną rolę.
Kluczową postacią polskiego nacjonalizmu jest Roman Dmowski,
którego myśl polityczna i społeczna jest nadal uznawana przez polskich
nacjonalistów za najważniejszy punkt odniesienia. Chociaż Dmowski nie
był jedynym działaczem ruchu narodowego, to w powszechnej świadomości funkcjonuje on jako jego twórca. Niewątpliwie wpływ tego polityka
na kształt polskiego ruchu narodowego i nacjonalistyczny dyskurs jest
znaczący. Można wskazać kilka elementów myśli Dmowskiego, które najsilniej na niego oddziałują. Swoje idee Dmowski zawarł w książce Myśli
nowoczesnego Polaka (1994), która jest swego rodzaju manifestem polskiego nacjonalizmu. Przede wszystkim jest to wizja narodu, wzorowana
na nowoczesnych narodach europejskich, z których największym podziwem darzył Dmowski Anglików, szczególnie ze względu na ich globalną
wówczas dominację gospodarczo-kulturową. Drugim ważnym elementem
był krytycyzm wobec polskiego romantyzmu narodowego, którego efektem były nieudane powstania przeciwko Rosji.
Oprócz idei Dmowskiego, istotnym czynnikiem kształtującym polski
nacjonalizm był konflikt między obozem narodowym a obozem Piłsudskiego. Jego kulminacja miała miejsce po zamachu stanu dokonanym
przez Józefa Piłsudskiego w 1926 roku. Wówczas pogrzebane zostały
nadzieje ruchu narodowego na przejęcie władzy w Polsce. Sam Dmowski
natomiast zradykalizował swoje idee, zawierając sojusz z katolicyzmem.
Wcześniej, w ideologii polskiego nacjonalizmu katolicyzm był częścią
polskiej tradycji, ale podporządkowaną idei narodu. Od 1927 roku, kiedy
Dmowski opublikował broszurę Kościół, naród, państwo (1993), katolicyzm stał się koniecznym, nieusuwalnym elementem polskiej tożsamości
narodowej.
352 |
Kilka pierwszych dekad istnienia ruchu narodowego można uznać
za kluczowe dla polskiego nacjonalizmu. To wówczas pojawiły się i były
rozwijane idee, stanowiące najważniejsze elementy nacjonalistycznego
dyskursu. Pierwszą z tych idei, która w okresie dwudziestolecia międzywojennego stała się problematyczna z uwagi na sojusz z katolicyzmem,
był egoizm narodowy. Pogodzenie chrześcijaństwa jako religii uniwersalistycznej i tejże idei egoizmu narodowego wymagało od nacjonalistycznych myślicieli nie lada ekwilibrystyki. Efektem tych wysiłków był nacjonalizm chrześcijański, który miał pogodzić te sprzeczności. Dzięki niemu,
przynajmniej teoretycznie, udało się polskim nacjonalistom odciąć od
włoskiego i niemieckiego faszyzmu oraz oprzeć wizję społeczeństwa na
średniowiecznej filozofii i teologii, przede wszystkim Tomasza z Akwinu.
W ten sposób idealizowane stanowe, cechowe i hierarchiczne społeczeństwo średniowieczne stało się wzorem, wedle którego miał być tworzony
nowoczesny naród polski.
W nacjonalistycznym sposobie myślenia ważną rolę odgrywa figura
wroga. Polacy w tej roli tradycyjnie obsadzali mocarstwa, które dokończyły dzieła upadku I Rzeczypospolitej. Polscy nacjonaliści wykreowali
nowych wrogów: Masonów i Żydów. Ci drudzy zostali uznani przez
nacjonalistycznych myślicieli za główną przeszkodę na drodze do budowy
nowoczesnego narodu polskiego z uwagi na fakt, że w strukturze społecznej zajmowali miejsce klasy średniej, uniemożliwiając tym samy rozwój
etnicznie polskiej klasy średniej. Wobec Żydów, szczególnie w latach 30.
XX wieku, podejmowano liczne próby ograniczenia praw w dostępie do
sfery publicznej. Najbardziej znanym przypadkiem był numerus clausus,
czyli ograniczenie liczby osób pochodzenia żydowskiego, przyjmowanych
na wyższe uczelnie. Jednym z efektów antyżydowskiej ideologii polskich
nacjonalistów był także gospodarczy bojkot społeczności żydowskiej.
Charakterystykę współczesnego dyskursu nacjonalistycznego można
rozpocząć od opisu ideologii Młodzieży Wszechpolskiej, reaktywowanej
przez Romana Giertycha w 1989 roku i nawiązującej nazwą do organizacji
założonej przez Romana Dmowskiego w 1922 roku. Szczegółowej analizy
dyskursu młodych narodowców dokonałem w innym miejscu, a tu chciałbym tylko przywołać najważniejsze wnioski, które w zestawieniu z analizą
współczesnego dyskursu, pozwolą ukazać zmiany oraz trwałe elementy
nacjonalistycznego dyskursu.
Jednym z niezmiennych elementów dyskursu nacjonalistycznego jest
główny cel działań – przejęcie władzy. Aby ten cel zrealizować, projektowano i projektuje się nadal różne strategie, które w przybliżeniu można
| 353
ująć w hasło: praca u podstaw. Na strategię Młodzieży Wszechpolskiej
z okresu pierwszych dwudziestu lat po reaktywacji składała się troska
o publiczny wizerunek, reinterpretacja historii oraz walka ze zmianami
społecznymi, związanymi z pojawieniem się ruchów feministycznych oraz
LGBT. W publikowanych na stronie internetowej organizacji tekstach,
młodzi nacjonaliści poświęcili wiele uwagi osobom homoseksualnym
oraz feministkom, których obsadzili w roli największych wrogów narodu.
Tak jak Żydzi w ideologii przedwojennych nacjonalistów, tak feministki,
geje i lesbijki w ideologii współczesnej Młodzieży Wszechpolskiej symbolizują to wszystko, co nie mieści się w nacjonalistycznej wizji narodu.
Bronią, stosowaną przez młodych nacjonalistów do walki z osobami należącymi do tych kategorii społecznych, było dyskredytowanie feministek
poprzez konstruowanie ich negatywnego wizerunku jako niekobiecych
kobiet, a zatem nie mających prawa do wypowiadania się w imieniu
kobiet. W przypadku gejów i lesbijek z kolei podkreślano, że homoseksualizm jest niezgodny z naturą i stanowi zagrożenie dla rodziny. Ponadto
homoseksualiści jawią się w analizowanych tekstach z jednej strony jako
przestępcy, a z drugiej – jako siła polityczna, która żąda specjalnych przywilejów dla gejów i lesbijek.
Obecny kształt ruchu narodowego jest efektem przełomu jaki dokonał
się w 2007 roku, kiedy to założyciel Młodzieży Wszechpolskiej – Roman
Giertych – odciął się od tej organizacji z uwagi na związane z jej działaczami skandale i oskarżenia o faszyzm. Wtedy członkowie Młodzieży
Wszechpolskiej postanowili wycofać się z bieżącej polityki i wrócić do
pracy organicznej. Wkrótce potem rozpoczął się proces konsolidacji różnych ugrupowań nacjonalistycznych, które obecnie znane są pod nazwą
Ruch Narodowy.
Nowe otwarcie
Lata świetności Młodzieży Wszechpolskiej, które miały miejsce
dekadę temu, rozbudziły nadzieję działaczy nacjonalistycznych na to, że
ruch narodowy wreszcie zdobędzie władzę. Stało się tak w trakcie trwania
koalicji rządowej Prawa i Sprawiedliwości, Ligi Polskich Rodzin i Samoobrony. Wówczas działacze Młodzieży Wszechpolskiej byli posłami i ministrami w rządzie koalicyjnym. Jednak ta passa nie trwała długo i Młodzież
Wszechpolska wróciła do punktu wyjścia – bycia niszową organizacją.
Jednak niektórzy z byłych działaczy Młodzieży Wszechpolskiej nadal są
aktywni w sferze publicznej jako politycy lub publicyści i współtworzą
354 |
Ruch Narodowy. To ich teksty będą materiałem badawczym, na podstawie
którego scharakteryzuję współczesny dyskurs nacjonalistyczny, wskazując
jego zmienność i elementy trwałe.
Pośród wybranych przeze mnie tekstów znajdują się takie, które
powstały przy okazji kampanii wyborczej do Parlamentu Europejskiego.
Autor jednego z nich, Krzysztof Bosak, były lider Młodzieży Wszechpolskiej, swoją uwagę skupia w nim na długoterminowej strategii działania
narodowców:
My mamy czas i rozwijamy swój projekt, który nie jest na wybory,
ale na całe pokolenie. Im więcej osób to zrozumie i zaakceptuje tym
lepiej. Niemniej żadna krytyka i presja „zjednoczeniowa” nie powinna
nas zniechęcać, jeśli dobrze rozumiemy co nas różni i czego chcemy
(Bosak 2014a).
W tej wypowiedzi Bosaka dostrzec można gest asekuracji. Po
doświadczeniach współpracy w koalicyjnym rządzie, były lider Młodzieży
Wszechpolskiej sugeruje zachowanie ostrożności i niezawieranie pochopnych sojuszy. W jego sposobie myślenia jest widoczna, charakterystyczna
dla Młodzieży Wszechpolskiej, wiara w ostateczne zwycięstwo nacjonalistów, wbrew dotychczasowym doświadczeniom i porażkom.
W innym tekście, Bosak dotyka kwestii wroga, która zawsze stanowiła ważny składnik nacjonalistycznego dyskursu. Jak wcześniej wspomniałem, dla Młodzieży Wszechpolskiej w pierwszych dwu dekadach po
reaktywacji, głównymi wrogami były feministki i osoby homoseksualne.
Współcześnie, w tej kwestii widoczna jest zmiana. Wróg stał się bardziej ogólny. Krzysztof Bosak wyjaśnia ten problem przy okazji konfliktu
o tęczę na Placu Zbawiciela w Warszawie:
Spór się będzie toczył, my w tym sporze chcemy zabierać głos, ponieważ uważamy, że nie jest to sprawa nieistotna, ale wyraża ona bardzo
dobrze konflikt ideologiczny, jaki ma miejsce w Polsce. Chcielibyśmy,
aby Polska nie szła w tym kierunku, z którym się nie zgadzamy, dlatego będziemy prowadzić kolejne akcje przeciwko tęczy, która już
przez samych autorów tej instalacji została przedstawiona jako symbol
ideologii lewicowej (Bosak 2014b).
Konkretne kategorie społeczne, obsadzane dotychczas w roli wrogów,
zostały teraz zastąpione abstrakcyjną kategorią ideologii lewicowej. Nie
| 355
jest to zupełnie nowy przeciwnik, ponieważ już w programowej książce
Romana Giertycha Kontrrewolucja młodych (Giertych 1994) lewica znalazła się na liście wrogów. W dyskursie współczesnym walka przybiera
kształt symboliczny, ponieważ przeciwnik, czyli lewicowość, jest trudny
do zlokalizowania. Zatem wybór tęczy z Placu Zbawiciela wydaje się sensowny i pozwala skonsolidować środowisko narodowe i jego walkę wokół
namacalnego obiektu.
Państwo
Kształt polskiego państwa był wiodącym tematem wewnętrznych dyskusji od początku istnienia polskiego nacjonalizmu. Idea ścisłego związku
polskości i katolickości, która zdominowała myślenie narodowców o państwie w okresie dwudziestolecia międzywojennego, odżyła. Jak pisze przywoływany już Krzysztof Bosak, odwołując się do badań opinii społecznej:
Widzowie odpowiadający na ankietę „Czy Polska jest państwem
świeckim” mają rację, że nie jest i to bardzo dobrze. Oby się nigdy
nie stała. Tzw. świeckość to lewicowy konstrukt ideologiczny. […]
Chrześcijaństwo jest wpisane w Polską kulturę od tysiąca lat i mamy
prawo oczekiwać, że będzie szanowane. To, że coś jest akceptowane
na Zachodzie, to nie znaczy, że musi być obecne u nas. Mamy prawo
do swojej odrębnej specyfiki i w zasadzie wszyscy poza skrajną lewicą
mniej lub bardziej to rozumieją (Bosak 2014c).
Stanowisko Bosaka opiera się na przekonaniu, że neutralność światopoglądowa państwa jest w praktyce niemożliwa, ponieważ każdy system opiera się na jakiejś etyce. Zatem, jeśli państwo polskie nie będzie
chrześcijańskie/katolickie, to będzie oparte na etyce lewicowej, która dla
polskich nacjonalistów nie jest akceptowalna. Autor przywołuje też często
wykorzystywany argument z tradycji: tysiącletni związek polskiej kultury
z chrześcijaństwem jest jego zdaniem wystarczającym usprawiedliwieniem uprzywilejowanej pozycji Kościoła i katolicyzmu. Takie przekonanie nie jest oczywiście oryginalnym pomysłem Boska i ma swoje źródła
w ideologii Romana Dmowskiego, który uważał, że nawet osoby niewierzące powinny uznać szczególną rolę katolicyzmu, ponieważ jest on istotą
polskości. Bosak wypowiada się tu z pozycji gospodarza – reprezentanta
katolickiej większości i w jej imieniu domaga się respektowania prawa do
dominacji.
356 |
Inny z byłych działaczy Młodzieży Wszechpolskiej – Bartłomiej Królikowski – jest w swoich poglądach jeszcze bardziej radykalny, twierdząc,
że katolicy w Polsce są dyskryminowania i wzywając polskich biskupów
do ich obrony:
Nawet jeżeli liczby zdeklarowanych katolików są przeszacowane,
nawet jeśli spora część osób deklarujących rzymską wiarę to osoby
religijnie letnie, to i tak nie sposób zaprzeczyć, że katolicy są w Polsce potężną siłą społeczną. Liczebnie są społecznym kolosem, hegemonem. Katolicy mają potężną siłę, co więcej – wspierani są przez
potężną instytucję Kościoła. Wydawałoby się więc, że w swoim kraju
tak potężna siła nie tylko może czuć się bezpiecznie, ale wręcz może
dyktować warunki dotyczące choćby systemu wartości na którym
opiera się państwo. Tymczasem, ta ogromna siła społeczna nie tylko
rezygnuje z walki o kształtowanie rzeczywistości – świadomości
narodu, podstaw aksjologicznych państwa, ale z dnia na dzień coraz
bardziej pogrąża się w rozpaczliwej defensywie.
Przez bierność swoich pasterzy miliony polskich katolików są zaszczuwane, nie czują swojej siły, która jest przecież ogromna. Kto jest ich
oprawcą? Grupki różowych działaczy, których nikt nie widział poza
Warszawą? Byle poślina z Biłgoraja? Bądźmy poważni. Cóż to jest przy
milionach wiernych, organizacji, stowarzyszeń, instytucji, cóż to jest
przy tysiącletnim polskim Kościele Katolickim? (Królikowski 2014a).
Wizja państwa, jaka wydaje się przyświecać przywołanemu autorowi,
odbiega znacznie od tego, co charakteryzuje współczesne europejskie
państwa demokratyczne, czyli respektowanie przez nie praw mniejszości.
Królikowski zdaje się sugerować, że większość może i powinna być dyktatorem. Katolicy w Polsce są w jego przekonaniu marginalizowani, chociaż
z uwagi na fakt, że stanowią większość powinni być siłą hegemoniczną.
Sam tytuł cytowanego tekstu wyraża doskonale stanowisko autora: Katolickie „basta!”. Nie poprzestaje on także na opisie sytuacji, ale wskazuje jej
przyczynę: brak aktywnych liderów, którymi jego zdaniem powinni być
biskupi. Ta reprymenda wobec hierarchii kościelnej jest echem niegdysiejszych ambicji nacjonalizmu polskiego, który chciał być siłą przewodnią
i nadrzędną nawet wobec Kościoła katolickiego.
Drugi z przywołanych fragmentów tekstu Królikowskiego jest
warty uwagi także z uwagi na aluzję do sił politycznych, uznawanych
| 357
za nacjonalistów, za przeciwników/wrogów. Pojawia się tu charakterystyczny dla dyskursu polskich narodowców brak szacunku dla innych
sposobów myślenia i osób je reprezentujących. Użyte przez autora zwroty
„grupki różowych działaczy” oraz „poślina z Biłgoraja” mają za zadanie ośmieszyć wrogów i dyskursywnie zneutralizować ich siłę, która za
sprawą bierności biskupów ma nieproporcjonalnie duży wpływ na polską
rzeczywistość.
Wiara Królikowskiego w naród, który potrzebuje jedynie odpowiedniego przywództwa, aby mógł się stać tym narodem z wizji polskich
nacjonalistów, zdaje się kruszyć w innym jego tekście:
Jestem dumny z koleżanek i kolegów z Ruchu Narodowego. Chapeau
bas, drodzy przyjaciele. Afera, której jesteśmy świadkami, ukazała
naszym oczom, nie tylko bydlęcy obyczaj władzy, nie tylko „deale”
i „wałki”. Ukazała się nam przede wszystkim ostentacyjna, bezczelna
pogarda władzy wobec Polaków. Polacy są w tych rozmowach obrażani, wyśmiewani, traktowani z odrazą. Naród jednak nie reaguje.
Zdrowy naród masowo wyszedłby na ulicę. Zdrowy naród po czymś
takim nie ustąpiłby póki nie upadłby skompromitowany rząd. Na ulice
wyszli jednak tylko narodowcy, nieliczni, w osamotnieniu, za to przekazuję im słowa uznania i szacunku (Królikowski 2014b).
Przywołany fragment jest świadectwem rozczarowania autora brakiem
adekwatnej reakcji polskiego społeczeństwa na tzw. aferę taśmową. Tu już
nie tylko biskupi polskiego Kościoła, ale także sami Polacy są bierni. Jedynie nieliczni narodowcy rozumieją sytuację i zdają sobie z niej sprawę, są
jakby reprezentantami tego narodu z nacjonalistycznych wizji, reprezentują wyższą formę narodowej świadomości.
Inni publicyści z kręgów nacjonalistycznych także mają krytyczny
stosunek do polskiej rzeczywistości. Autor przywołanego poniżej tekstu
skupia się na problemach demograficznych współczesnej Polski, podsumowując swoje rozważania konkluzją, wyrażającą zdziwienie i rozczarowanie polityką polskich władz:
Dzisiejsza Polska to dziwny kraj. Kraj, który posiadając olbrzymie
złoża łupków, nie potrafi przez kolejne lata zrobić z nich użytku. Posiadając tranzytowe położenie między wschodem i zachodem Europy,
pozwala się „obejść” w rosyjsko-niemieckiej układance energetycznej i w nieskończoność przeklina swoje położenie. Wreszcie, zamiast
358 |
zatrzymywać młodych, chętnych do pracy ludzi, niemal hurtowo
wysyła ich na emigrację…(Tenerowicz 2014a).
Oprócz krytyki Tenerowicz prezentuje także własne rozwiązania
demograficznych problemów. Przede wszystkim proponuje, aby powstrzymać emigrację młodych ludzi, skłonić do powrotu tych, którzy już wyjechali oraz prowadzić skuteczną politykę prorodzinną. Sugeruje także
zwrócenie większej uwagi na osoby pochodzenia polskiego, mieszkające
na wschód od Polski, jako na zasoby mogące uzupełnić demograficzne
braki w Polsce. Ten sposób myślenia można uznać za element rasistowski
nacjonalistycznego dyskursu, ponieważ autor sugeruje, aby nakłaniać do
zamieszkania w Polsce osoby polskiego pochodzenia, które nie wyrażają
takiej chęci, natomiast nie wspomina o migrantach z innych narodowości
i kultur, którzy są zainteresowani zamieszkaniem w Polsce.
Krytycyzm prezentowany przez przywoływanych autorów ma w dyskursie nacjonalistycznym długą tradycję, sięgającą początków ruchu narodowego. Kontynuując ją, nacjonalistyczni działacze pokazują w swoich
tekstach jak odległa jest polska rzeczywistość od projektów, które nacjonaliści promują od ponad stu lat. Przywoływany już Krzysztof Tenerowicz
w innym swoim tekście zajmuje się sprawami międzynarodowymi, a konkretnie sytuacją na Ukrainie:
Polska – jako kraj słaby – jest nieprzygotowana na jakiekolwiek nadzwyczajne sytuacje. Dlatego w naszym interesie leży zaprowadzenie
na Ukrainie spokoju, a najlepiej przywrócenie status quo ante. Dalsza
eskalacja konfliktu spowodowałaby bowiem problemy z tranzytem
gazu, niekontrolowaną falę imigracji, wzrost przestępczości przelewającej się przez granicę, olbrzymie straty polskich przedsiębiorstw
kooperujących z Ukrainą itd. Skrajny wariant, czyli wojna domowa
i rozpad państwa, oznaczałby z kolei powstanie tuż obok nas nowego
bytu politycznego, rządzonego przez szowinistów, którzy, uporawszy się z „zagrożeniem rosyjskim”, ostrze swojej uwagi – nie mamy
co do tego wątpliwości – skierowaliby na Polaków wciąż mieszkających na dawnych kresach południowo-wschodnich, a także na
Przemyśl, Bieszczady, Chełmszczyznę czy Beskid Niski (Tenerowicz
2014b).
Ocena sytuacji na Ukrainie jest dokonywana przez autora wyłącznie
z punktu widzenia polskiego interesu tak, jak go rozumie Tenerowicz.
| 359
Jest to analiza etnocentryczna, w której pobrzmiewa echo idei dominacji narodu polskiego nad innymi narodami słowiańskimi, które niegdyś
zamieszkiwały I Rzeczpospolitą. Fragment ten jest także świadectwem
żywotności klasycznej nacjonalistycznej idei egoizmu narodowego.
Świat widziany przez nacjonalistyczne okulary to nadal przestrzeń
rywalizacji państw narodowych uczestniczących w grze, w której zysk
jednych oznacza stratę drugich, gdzie nie ma kooperacji dla wspólnego
dobra.
Nowa strategia Ruchu Narodowego
Ostatni problem z zakresu współczesnego dyskursu nacjonalistyczne,
o którym chciałbym wspomnieć, to tożsamość oraz kwestia relacji Ruchu
Narodowego i innych partii prawicowych. Jeden z byłych liderów Młodzieży Wszechpolskiej – Robert Winnicki – próbuje nakreślić zarys nowej
strategii, podsumowując go następująco:
My, Ruch Narodowy, kroczymy nieustannie ścieżką, którą wyznaczyliśmy sobie w ostatnich latach – budujemy niezależne, ideowe
środowisko społeczno-polityczne. Budujemy organizacje i instytucje,
formujemy ludzi, którzy podejmują skuteczną walkę o Polskę realnie
podmiotową, Polskę narodowego solidaryzmu, tradycyjnej tożsamości, polskiej własności i swobodnej przedsiębiorczości, Polskę katolickich wartości. Polskę Wielką – duchem, kulturą, gospodarką, znaczeniem politycznym, siłą militarną.
Winnicki wskazuje tu na jeden z tradycyjnych sposobów działania charakteryzujących ruch nacjonalistyczny, a szczególnie Młodzież
Wszechpolską zarówno tę przedwojenną, jak i współczesną, a mianowicie na pracę formacyjną. To pozytywistyczne przekonanie o skuteczności takiej strategii nieco dziwi w świetle braku spektakularnych sukcesów nacjonalistów. Projekt stworzenia elity narodu, która będzie mu
przewodzić w procesie budowania Wielkiej Polski, wciąż napotyka na
przeszkody. Finalny efekt wysiłków ruchu narodowego, zarysowany
przez Winnickiego, jest świadectwem odejścia od politycznego realizmu
jaki charakteryzował polski nacjonalizm w początkowym okresie jego
istnienia.
Przywoływany już wielokrotnie Krzysztof Tenerowicz proponuje konkretne działania, które pomogą zrealizować cele Ruchu Narodowego:
360 |
[…] w sprawach ważnych i istotnych dla narodu i państwa należy
podjąć dyskusję, a nawet spór i to z kimś z kim Ruch Narodowy fundamentalnie się nie zgadza. Mam w tym kontekście dwie wiadomości.
Obydwie świetne. Pierwsza, to fakt, że żadne wybory sporu o pryncypia nie umożliwiają aż tak bardzo jak europarlamentarne. Druga
wiadomość, to prawdziwy dar z nieba w postaci głupoty, pseudonowoczesności oraz cynizmu formacji zwanej w zależności od potrzeb
„Twoim Ruchem Palikota Plus Grodzka, Rychu, Biedroń i Szczuka”. To
wprost wymarzony przeciwnik do stworzenia alternatywnej do PO-PiS osi sporu (Tenerowicz 2014c).
Jego propozycja polega na budowaniu tożsamości narodowców
w sporze z przeciwnikami politycznymi, którzy zdaniem autora ułatwiają
nacjonalistom zadanie za sprawą swoich programów i profilów działaczy.
Zaproponowana w powyższym fragmencie strategia, zdaje się mieć charakter reaktywny, tak jakby narodowcy nie mieli własnej pozytywnej propozycji i potrzebowali jakichś współrzędnych, dzięki którym będą mogli
się określić. Jednak Tenerowicz w dalszej części tekstu zmienia swoją
propozycję na bardziej aktywną i obsadza Ruch Narodowy w pozycji
podmiotu:
Tematy, w których przekonania RN stoją w jawnej sprzeczności
z wesołą ekipą filozofa z Biłgoraja są warte konfrontacji. Zwłaszcza
w kontekście „wolnościowych uregulowań”, z których słynie Bruksela
i sam Parlament Europejski. Ktoś powinien położyć kres przekonaniu,
że musimy być podobni do…, nie powinniśmy… wstydem jest… .
Tym kimś powinien być Ruch Narodowy, który ma wówczas szansę
na stworzenie politycznej osi sporu na linii normalność- Palikot i ska
(Tenerowicz 2014c).
Tenerowicz widzi tu Ruch Narodowy jako siłę polityczną, która
będzie w stanie przełamać monopol dwu głównych partii, decydujących
o kształcie polskiej sceny politycznej. Ma się on stać reprezentacją tej części polskiego społeczeństwa, która nie podziela europejskiego systemu
wartości, tych Polaków, którzy dobrze się czują ze swoją polskością i nie
widzą potrzeby zmiany. Tenerowicz. zdaje się sugerować, choć nie wprost,
że Polacy mają prawo pozostać tradycyjnym, patriarchalnym, ksenofobicznym, homofonicznym, rasistowskim społeczeństwem, Wybór partii
Palikota – partii antyklerykalnej i proeuropejskiej – jako swego rodzaju
| 361
negatywnego punktu odniesienia – wydaje się zrozumiałym wyborem.
Niemniej, postulowana przez autora, podmiotowość Ruchu Narodowego
nadal pasożytuje na przeciwnikach politycznych.
Podsumowanie
Celem niniejszego artykułu było wskazanie najważniejszych cech
współczesnego polskiego dyskursu nacjonalistycznego. Jak wynika
z powyższych analiz, trwałym elementem tego dyskursu jest figura
wroga, chociaż zmieniają się nieustannie podmioty, które tę rolę pełnią.
W początkowym okresie byli to przede wszystkim Żydzi, natomiast współcześnie polscy nacjonaliści unikają wszelkich antysemickich wypowiedzi.
Rolę wrogów pełnią dziś środowiska lewicowe, do których zaliczane są
różne kategorie społeczne, takie jak geje, lesbijki i feministki. Nie uległ
też zmianie główny cel ruchu narodowego, którym było od początku jego
istnienia zdobycie władzy poprzez stworzenie nowej elity, która mogłaby
reprezentować i przewodzić narodowi. Zmianie ulegają natomiast środki,
które temu celowi mają służyć.
Współczesny polski ruch narodowy jak dotąd nie odniósł znaczącego
sukcesu. Nowa Partia, która powstała jako efekt konsolidacji różnych
organizacji nacjonalistycznych pod szyldem Ruch Narodowy, nie zdobyła żadnego mandatu w wyborach do Parlamentu Europejskiego, które
odbyły się w 2014 roku. Jak dotąd największym sukcesem politycznym
pozostaje udział w rządzie przedstawicieli Młodzieży Wszechpolskiej
w latach 2005–2007. Jednak rosnąca popularność organizowanego od
kilku lat przez środowiska nacjonalistyczne Marszu Niepodległości może
wskazywać, że nacjonalizm polski jeszcze nie powiedział ostatniego słowa.
References
Bosak, K. (2014a). Między Gowinem a prawdą. <http://mysl24.pl/polityka/1756-miedzy-gowinem-a-prawda.html> (15.07.2014).
Bosak, K. (2014b). Racja jest po naszej stronie – wywiad z Krzysztofem
Bosakiem. <http://mysl24.pl/spoleczenstwo/1539-racja-jest-po-naszejstronie-wywiad-z-krzysztofem-bosakiem.html> (15.07.2014).
Bosak, K.(2014c). Wiara i państwo. <http://mysl24.pl/spoleczenstwo/1738-wiara-i-panstwo.html> (15.07.2014).
Dmowski, R. (1994). Myśli nowoczesnego Polaka. Wrocław: Nortom.
Dmowski, R. (1993). Kościół naród i państwo. Warszawa: Książka Polska.
362 |
Giertych, R. (1994). Kontrrewolucja młodych. Warszawa: Ad Astra.
Królikowski, B. (2014a). Katolickie – basta. <http://mysl24.pl/spoleczenstwo/1755-katolickie-basta.html> (16.07.2014).
Królikowski, B. (2014b). Ruch Narodowy. Jedyna ofiara afery taśmowej.
<http://mysl24.pl/tematy-tygodnia/1719-ruch-narodowy-jedynaofiara-afery-podsluchowej.html> (16.07.2014).
Tenerowicz, K. (2014a). (Z)marnowany potencjał. <http://mysl24.pl/polityka/1735-z-marnowany-potencjal.html> (17.07.2014).
Tenerowicz, K. (2014b). Entuzjastom Majdanu pod rozwagę. Stanowisko redakcji kwartalnika „Myśl.pl”.<http://mysl24.pl/tematy-tygodnia/1375-entuzjastom-majdanu-pod-rozwage-stanowisko-redakcjikwartalnika-mysl-pl.html> (17.07.2014).
Tenerowicz, K. (2014c). Czego potrzebuje Ruch Narodowy. <http://
mysl24.pl/polityka/1355-czego-potrzebuje-ruch-narodowy.html>
(17.07.2014).
Van Dijk, T. (1993). Principles of Critical Discourse analysis. Discourse &
Society vol. 4: 249-283.
Winnicki, R. (2014). Prawica lizbońska znowu razem. <http://mysl24.
pl/tematy-tygodnia/1757-prawica-lizbonska-znowu-razem.html>
(21.07.2014).
Wrzosek, T. (2010). Nacjonalizm i hegemonia. Przypadek Młodzieży
Wszechpolskiej. Łódź: Wydawnictwo Wschód Zachód.
Endnote
1. Najobszerniej opisałem tę metodę w książce Nacjonalizm i hegemonia. Przypadek Młodzieży Wszechpolskiej. W polskiej literaturze socjologicznej można znaleźć wiele pozycji
traktujących o zastosowaniu analizy dyskursu w naukach społecznych.
The cultural diversity as the innovation on the
example of the Polish and German basic education.
Case study
Różnorodność kulturowa jako forma innowacji
w świetle polskiej i niemieckiej edukacji elementarnej.
Wielokrotne studium przypadku
dr Katarzyna Ferszt-Piłat
Abstracts
The issue of the cultural diversity already permanently put its name
down into the scientific, media, public and political discourse. Certainly
it is significant for social and communications pragmatics and everyday
interactions in work, life, education, where we are coming across representatives of diverse cultures (of social-cultural systems). The present
article in the idea is supposed to move closer the situation of the meeting
of the small child with the cultural diversity and to underline the importance of intercultural education for small children in Poland and in Germany. Peculiarly an answer to a question is interesting: whether in this
educational systems formal and unofficial, is action which it is possible
to regard as innovations thematically accustoming small children to the
cultural diversity applied in the context of the multicultural society? With
the help of the case study we are trying to give an answer relating analyses
to Polish and German cultural area.
Zagadnienie różnorodności kulturowej nie tylko inspiruje naukowców,
publicystów i polityków, stanowiąc podstawę badań, dyskursów i debat,
jednakowoż jest ważne dla pragmatyki codziennych interakcji w pracy,
życiu, edukacji, gdzie napotykamy przedstawicieli różnorodnych kultur
(systemów społeczno-kulturowych). Niniejszy artykuł w zamyśle ma
przybliżyć sytuację spotkania małego dziecka z różnorodnością kulturową
oraz podkreślić znaczenie edukacji międzykulturowej w pracy z dziećmi
na pierwszym etapie edukacji w Polsce i w Niemczech. Szczególnie interesująca jest odpowiedź na pytanie: czy w niniejszych systemach edukacji
formalnej i nieformalnej, w kontekście społeczeństwa wielokulturowego,
Katarzyna Ferszt-Piłat Różnorodność kulturowa jako forma innowacji…
364 |
stosowane są działania, które można uznać za innowacje tematycznie
oswajające małe dzieci z różnorodnością kulturową? Metodą wielokrotnego studium przypadku próbujemy dać odpowiedź, odnosząc analizy do
polskiego i niemieckiego obszaru kulturowego.
Keywords:
intercultural education, social communication, education for peace,
multicultural society, cultural diversity,
komunikacja i edukacja międzykulturowa, edukacja dla pokoju, społeczeństwo wielokulturowe, różnorodność kulturowa, edukacja przedszkolna
„Wielość kultur oraz ich różnorodność jest przejawem twórczości ludzkiej
i wielkim bogactwem ludzkości.”1
Leon Dyczewski
Wprowadzenie w problematykę
Zagadnienie różnorodności kulturowej (ang. cultural diversity, cultural differences, niem. kulturelle Vielfalt, kulturelle Verschiedenheit) inspiruje obecnie dyskursy naukowe, medialne, publiczne oraz polityczne,
w których wskazuje się ją jako istotną cechę współczesnych społeczeństw.
Natomiast analiza literatury przedmiotu daje asumpt, aby stwierdzić,
że pojęcie „różnorodność kulturowa” definiować można statycznie jako
fakt istnienia i wyodrębnienia różnorodnych kultur oraz dynamicznie
– poprzez proces komunikacji międzykulturowej, rozumianej jako efektywna płaszczyzna porozumiewania się przedstawicieli odmiennych kultur. Wspomniana płaszczyzna wymaga określonych kompetencji międzykulturowych, te z kolei nabywane są przede wszystkim w trakcie edukacji
międzykulturowej. Dlatego szczególnego znaczenia nabierają badania
edukacyjne, prowadzone w ramach różnych systemów społeczno-kulturowych. Studia porównawcze w naukach społecznych już od połowy
XX stulecia przeżywają renesans i nic nie wskazuje na to, aby ta sytuacja
miała się zmienić. Dynamizm migracyjny i styczności międzykulturowe
inspirują i zachęcają do badań tego typu. Szczególne miejsce z pewnością
ma tu pedagogika porównawcza, interdyscyplinarna dziedzina badań,
| 365
a jej zadania określono, jako: „międzykulturowe porównanie struktur,
działania, celów, metod i osiągnięć różnych systemów oświatowych i społecznych odpowiedników tych systemów oraz ich części składowych”(porównaj: Pachociński, 2007, s. 57, Prucha, 2004, s. 27–32). Akcentuje się
tu wzajemne relacje miedzy nauczaniem a społeczeństwem, podkreślając
różnorodność w sferze edukacji, z nadzieją na wykrycie zasad i prawidłowości w badanych zjawiskach.
Powyższe stwierdzenia określają ramy niniejszego przedsięwzięcia,
którego celem jest prezentacja innowacji w edukacji małego dziecka, promujących różnorodność kulturową w Polsce i Niemczech. Dodajmy, że
interesuje nas zarazem formalny i nieformalny system edukacji. Zatem
podstawowe pytania, które towarzyszą naszym poszukiwaniom, brzmią
następująco: Czy w polskim i niemieckim systemie edukacji formalnej
i nieformalnej, w kontekście społeczeństwa wielokulturowego, stosowane
są działania, które można uznać za innowacje tematycznie oswajające
dzieci z różnorodnością kulturową? Jeżeli tak, to czym się charakteryzują?
Czy mają podobne znamiona w Polsce i Niemczech? Z pewnością są to
pytania z zakresu edukacji międzykulturowej małego dziecka, a w kontekście wyzwań edukacyjnych społeczeństwa wielokulturowego warto poszukać na nie odpowiedzi. Zakładamy oczywiście, że niniejsze innowacje dla
różnorodności kulturowej znajdziemy w organizacjach edukacyjnych,
które kierują swą działalność do dzieci. Zatem znajdą się tu: przedszkola
międzykulturowe, fundacje i organizacje o charakterze międzykulturowym, a także programy z zakresu edukacji międzykulturowej i one to stanowią nasz przedmiot badawczy.
Podejmując próbę odpowiedzi na powyższe pytania zastosowano
metodę problemowego wielokrotnego studium przypadku. Polega ona
na doborze i zestawieniu podobnych przypadków, ze względu na jakieś
kryterium, będące egzemplifikacją wcześniej ustalonego teoretycznego
problemu badawczego. W toku analizy literatury naukowej, stron internetowych przedszkoli, materiałów edukacyjnych oraz udostępnionych
szerszemu audytorium dokumentów i publikacji ogólnie dostępnych,
próbujemy opisać sytuację spotkania małego dziecka z różnorodnością
kulturową. Wnioski pozyskane dzięki niniejszemu studium problemu
będą podstawą do opracowania bardziej zaawansowanego projektu
badawczego, stanowiącego triangulację wielu metod i technik jakościowych oraz ilościowych, które pozwolą całościowo ująć zjawisko
spotkania i oswajania przez dziecko zjawiska i sytuacji różnorodności
kulturowej.
366 |
Zjawisko innowacji w edukacji a różnorodność kulturowa
Na podstawie definicji zawartej w rozporządzeniu Ministra Edukacji
Narodowej i Sportu z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne
szkoły i placówki (http://bip.men.gov.pl), innowację pedagogiczną stanowią wszystkie nowatorskie rozwiązania programowe, organizacyjne
bądź metodyczne, które mają na celu poprawić jakość pracy placówki.
W opinii Danuty Ekiert-Grabowskiej, innowacje pedagogiczne są zmianami wprowadzanymi świadomie do systemu szkolnego celem ulepszenia
praktyki edukacyjnej, zgodnie z określonymi potrzebami pedagogicznymi
(1994, s. 10–14). Potrzeby pedagogiczne są odpowiedzią na zmienność
rzeczywistości społecznej, kulturowej oraz konieczność dostosowania się
do nowych sytuacji, a także przygotowania uczniów do życia w realnym
świecie Implikuje je twórczy charakter pracy nauczycieli. Zatem „innowacja”, „innowacje” są zastosowaniem kreatywnej, twórczej idei, jako efektu
krytycznej refleksji w postrzeganiu rzeczywistości społecznej. W przypadku innowacji edukacyjnych chodzi o opracowanie takich innowacji,
które w procesie wdrażania pewnych nowych pomysłów i idei oświatowych biorą pod uwagę zmieniające się formy postrzegania rzeczywistości
oraz zmiany w systemach wartości, nowe potrzeby, zmiany w otoczeniu,
w którym funkcjonuje szkoła oraz nauczyciel.
W dyskursie na temat polskiej edukacji, często obecna jest tematyka
innowacji oraz działań kreatywnych, które powinny być podejmowane
w szkole, aby przeciwdziałać inercji tej instytucji. Anna Klim-Klimaszewska – badaczka zagadnień edukacji elementarnej jest zdania, że innowacje
należy wprowadzać już w edukacji przedszkolnej i podaje ciekawy przegląd
takich rozwiązań – począwszy od metod nauczanie, profilowanych placówek po innowacje programowe (2011, s. 175–264). Przykłady nowych
zastosowań metodycznych w edukacji dzieci starszych oraz młodszych
przywołują również inne badaczki – wymieniając dla przykładu: filozoficzne dociekania dzieci, uniwersytety dziecięce, plan daltoński, metodę
projektów czy metodę WebQuest (porównaj: Łażewska, 2012, s. 203–217
oraz Raczkowska-Lipińska, 2010). Obszarów zmian, w których można
zastosować innowacje edukacyjne, jest zatem wiele. Jeden z nich wpisał
się już na stałe w edukację europejską, a związany jest z rozpoznaniem
bardziej globalnych zmian społecznych i kulturowych. W dużym stopniu
generują je migracje oraz wyzwania społeczeństwa wielokulturowego.
Europejskie systemy edukacyjne wymagają zatem innowacji promujących różnorodność kulturową. U podstaw takich ewentualnych innowacji
| 367
znalazły się dokumenty i aktywności o światowym znaczeniu. Są to: Konwencja UNESCO w sprawie ochrony i promowania różnorodności form
wyrazu kulturowego z 2005 r., Raport światowy UNESCO, dotyczący
promowania różnorodności kulturowej oraz dialogu międzykulturowego
z 2009 roku (Investing in Cultural Diversity and Intercultural Dialogue.
UNESCO oraz Lewowicki, 2013), Europejski Rok Dialogu Międzykulturowego (2008), a także Międzynarodowy Rok Języków (2008). Zapewne
jest to również otwarty obszar działań w zakresie formalnej i nieformalnej
edukacji, której podstawowym celem powinno być wprowadzanie innowacji edukacyjnych poprzez promocję różnorodności kulturowej.
Różnorodność kulturowa a specyfika edukacji elementarnej
w Polsce i Niemczech
W większości krajów członkowskich Unii Europejskiej edukacja
przedszkolna jest pierwszym nieobowiązkowym etapem kształcenia,
będącym integralnym składnikiem systemu szkolnego (Kamińska, 2001,
s. 143). Edukacja najmłodszych uczniów powinna umiejętnie splatać
naukę z zabawą, by w łagodny sposób wprowadzić ich w świat szkoły. Ten
cel przyświecał w Polsce twórcom nowej podstawy programowej wychowania przedszkolnego, opisującej, jak przedszkole przygotowuje dziecko
do podjęcia nauki szkolnej (Podstawa Programowa, 2008). Generalnie,
placówki przedszkolne mają wspierać rozwój dziecka oraz przygotować
do etapu kształcenia w szkole. Realizują te zadania poprzez 16 obszarów
sprecyzowanych w Podstawie i tak sformułowanych, aby można było osiągnąć założone cele edukacji przedszkolnej. Wszystkich nie będziemy przytaczać, ale zwrócimy uwagę na te elementy, które są podstawą pierwszych
obserwacji i doświadczeń dziecięcych w zakresie „spotkania” z różnorodnością w ogóle, a szczególnie różnorodnością kulturową. Wśród sprecyzowanych, licznych celów w Podstawie są obecne takie, które zakładają
w pewnym stopniu przygotowanie dziecka do oswojenia z różnorodnością kulturową. Są to: budowanie systemu wartości, w tym wychowywanie
dzieci tak, żeby lepiej orientowały się w tym, co dobre i co złe; rozwijanie
umiejętności społecznych dzieci, które są niezbędne w poprawnych relacjach z dziećmi i dorosłymi; stwarzanie warunków sprzyjających wspólnej
i zgodnej zabawie oraz nauce dzieci o zróżnicowanych możliwościach
fizycznych i intelektualnych; budowanie dziecięcej wiedzy o świecie społecznym, kształtowanie u dzieci poczucia przynależności społecznej
(do rodziny, grupy rówieśniczej i wspólnoty narodowej) oraz postawy
368 |
patriotycznej; zapewnienie dzieciom lepszych szans edukacyjnych
poprzez wspieranie ich ciekawości, aktywności i samodzielności, a także
kształtowanie tych wiadomości i umiejętności, które są ważne w edukacji
szkolnej (Podstawa Programowa, 2008). Dodać należy tu ważną informację, że Podstawa Programowa określa ogólne wytyczne, stanowi podstawę
edukacji w polskim systemie, pozostawiając jednak placówkom edukacyjnym, kuratorom, dyrektorom i nauczycielom możliwość opracowywania
propozycji własnej realizacji zajęć, na podstawie programów autorskich,
innowacji edukacyjnych czy eksperymentów edukacyjnych. Na tej podstawie w Polsce działają placówki, które w swoich ramach realizują programy
z zakresu edukacji międzykulturowej.
W Niemczech nauka jest obowiązkowa dla wszystkich dzieci do
18 roku życia, czyli trwa 12 lat. Pierwszy poziom jest określany jako Primarbereich, jednak fakultatywne jest wychowanie przedszkolne (Kindergarten, Sonderkindergarten – odpowiednik przedszkoli integracyjnych
w Polsce). Wcześniej można skorzystać z opieki nad dzieckiem w żłobku
(Kinderkrippen, Kita). W niektórych landach organizuje się formę przejściową pomiędzy przedszkolem a szkołą podstawową, na kształt polskiej
klasy „0”. Są to tak zwane Vorklassen i Schulkindergarten. Ponieważ obecnie „Kinderkrippen” i „Kindergarten” oficjalnie nie są częścią publicznego
systemu szkolnictwa w Niemczech, to nie ma uniwersalnego programu
nauczania, przeznaczonego do realizowania w przedszkolach. Kompetencje w tym zakresie zostały całkowicie przekazane dyrektorom tych placówek. Znane są tylko ramowe cele nauczania (zapisane w akcie Jugendwohlfahrtsgesetz, czyli tzw. akt młodzieżowej opieki społecznej), które
każda placówka powinna realizować. Warto je tu przytoczyć: „Promować
rozwój dziecka poprzez skupianie jego uwagi na zabawie, bez szczególnego wyróżniania żadnego z obszarów wiedzy, przeznaczonych do późniejszego opanowania w szkole. Dbać o rozwój zarówno fizyczny, jak
i intelektualny dzieci, rozwijać umiejętności życia w grupie i społeczeństwie, sukcesywnie przygotowywać do wdrożenia dziecka w zbliżające się
obowiązki szkolne” (Jugendwohlfahrtsgesetz, 1990, z późniejszymi zmianami w 1998). Dla funkcjonowania placówek przedszkolnych w Niemczech niezwykle istotne jest prawo imigracyjne, które zapewnia nowym
przybyszom kursy integracyjne, a dzieciom właściwą edukację włączająca
i międzykulturową (Nohl, 2014).
| 369
Oswajanie małych dzieci z różnorodnością kulturową
podczas edukacji formalnej i nieformalnej – aplikacje
praktyczne
W polskim i niemieckim systemie edukacji formalnej i nieformalnej
podejmuje się wiele działań, które można uznać za innowacje tematycznie
oswajające dzieci z różnorodnością kulturową. Jednak z uwagi na specyfikę przepływów migracyjnych, a także uwarunkowania historyczne i społeczno-kulturowe, podejmowane działania mają niejako inne motywy.
Dla współczesnej edukacji międzykulturowej w Polsce charakterystyczne
jest koncentrowanie się głównie wokół spraw mniejszości narodowych
i etnicznych, które historycznie mają swe miejsce w polskim systemie społeczno-kulturowym. Obecnie w przestrzeni wielokulturowej, jak wskazuje
profesor Nikitorowicz, konieczne jest rozbudowanie edukacji międzykulturowej o nowe wątki. Nie wystarczają próby przybliżania świata innych
kultur. Niezbędne jest tworzenie programów edukacyjnych wzbogaconych o edukację międzykulturową, gdyż odpowiednia edukacja już na
poziomie przedszkola pozwoli na właściwe i satysfakcjonujące kontakty
z innymi kulturami w życiu dorosłym (porównaj: Nikitorowicz, 2010 oraz
Nikitorowicz, 2009).
W Niemczech od pierwszego stycznia 2005 roku obowiązuje nowe
prawo imigracyjne i na tej podstawie sądzić można, że jest to państwo
imigracyjne – wielokulturowe, w którym ogromne znaczenie przywiązuje
się do procesu integracji międzykulturowej. Na tej podstawie obowiązkiem państwa niemieckiego jest zapewnienie nowym przybyszom kursów integracyjnych, które obejmują: naukę języka, kursy zaznajamiające
z przepisami prawa, kulturą i historią Niemiec. Jest to działalność wręcz
obligatoryjna, gdy chodzi o dzieci w przedszkolach i szkołach (Röhrig,
s. 163 i dalsze).W ramach tych placówek deklarowana jest dwu-, a nawet
trzyjęzyczność. W związku z powyższą sytuacją, na terenie Niemiec od lat
działa wiele podmiotów promujących różnorodność kulturową.
Opis i analiza przeprowadzona na podstawie literatury naukowej,
stron internetowych przedszkoli, organizacji, materiałów edukacyjnych
oraz ogólnie dostępnych dokumentów i publikacji ukazały, że są to bardzo
podobne próby. Przykłady takich aplikacji przedstawia tabela 1.
370 |
Tabela 1. Przykłady oswajania małego dziecka z różnorodnością
kulturową
POLSKA
NIEMCY
Międzynarodowe
Przedszkole
Niepubliczne PANDA w Warszawie jako przykład przedszkola
międzykulturowego
„Kinderwelt Augsburg“ die interkulturelle Kindertagessstätte des
Frohsinn Bildungszentrum Augsburg e.V. jako przykład przedszkola
międzykulturowego
Przedszkole Artystyczno-Teatralne Komşu e.V. Interkulturelle Kindertages„Dorotka” w Olsztynie jako przykład stätte w Berlinie jako przykład przedprzedszkola międzykulturowego
szkola międzykulturowego dwujęzycznego w Niemczech
Program kształtowania wrażliwości Program KiDs – Kinder vor Diskrina odmienność „Przygody Innego”
minierung schützen!, czyli „Dzieci
przed dyskryminowaniem chronić”.
W ramach tego programu wykorzystywane są techniki dramy oraz lalki.
Program ISTA.
Fundacja Edukacji Międzykulturowej jako przykład nieformalnej edukacji dla różnorodności kulturowej
w Polsce
ISTA – Institut für den Situationsansatz
w Berlinie jako przykład nieformalnej
edukacji dla różnorodności kulturowej
w Niemczech
Źródło: opracowanie własne
W Polsce nadal dominuje homogeniczne pojmowanie systemu społeczno-kulturowego, choć w jego ramach historycznie ugruntowana
jest obecność innych grup kulturowych, z coraz wyższym wskaźnikiem
imigrantów. Z uwagi na wskazania europejskie oraz dokumenty i działania o światowym znaczeniu, promujące różnorodność kulturową, jest
to w Polsce otwarty obszar działań w zakresie formalnej edukacji małego
dziecka.
Dlatego w krajobrazie edukacji elementarnej pojawia się coraz więcej przedszkoli międzykulturowych. Jedno z nich – Międzynarodowe
Przedszkole Niepubliczne PANDA o profilu matematyczno-językowym
– znajduje się w Wólce Kosowskiej pod Warszawą. Jest to placówka przeznaczona dla dzieci w wieku od 2,5 do 5 lat. Przedszkole, założone przez
rodziców, realizuje koncepcję przedszkola międzynarodowego dla rodzin
| 371
z różnych kultur, a jego wychowankowie mają możliwość odkrywać świat
wszechstronnie i jednocześnie dzielić się swoimi doświadczeniami z kolegami i koleżankami, pochodzącymi z różnych krajów Azji. W przedszkolu, oprócz standardowych działań nastawionych na zaspokajanie
naturalnych potrzeb dzieci ruchowych, rozwoju twórczego, zdobywania
wiedzy w różnych dziedzinach, promowane są postawy szacunku i zrozumienia różnorodności kulturowej. Dzięki zajęciom językowym, artystycznym, poznawania zwyczajów i kulinariów z całego świata, przedszkolaki
oswajają różnorodność kulturową. Na stronie internetowej przedszkola
można znaleźć informacje, że ważnym elementem „programu jest edukacja międzykulturowa, która oznacza ogół praktyk edukacyjnych,
mających na celu propagowanie szacunku i wzajemnego zrozumienia
między uczniami, niezależnie od ich przynależności kulturowej, etnicznej czy religijnej” (http://www.przedszkolepanda.pl/edukacja-miedzykulturowa/). Ma to ogromne znaczenie dlatego, że przedszkole znajduje
się w okolicy, w której mieszkają imigranci z Chin i Wietnamu. Realizacja programu z zakresu edukacji międzykulturowej pozwala dzieciom
nie tylko na zapoznanie się z różnorodnością kulturową, ale także daje
sposobność kontaktu i relacji interpersonalnych z rówieśnikami – przedstawicielami odmiennych kultur. Dzieci w takiej sytuacji lepiej rozumieją
samo zjawisko odrębności kulturowej, a także szanują prawa mniejszości narodowych, grup etnicznych i imigrantów. Wydaje się, że działania
z zakresu edukacji międzykulturowej proponowane przez przedszkole
PANDA można uznać nie tylko za innowację edukacyjną, ale nawet społeczną czy lokalną. Zespół niniejszego przedszkola wykazuje zadowalającą
znajomość zasad współczesnej edukacji międzykulturowej. W placówce
prowadzona jest innowacja, a mianowicie autorski program „Uczymy się,
odkrywając świat”, który obok zasadniczych treści edukacyjnych, takich
jak: rozwijanie kompetencji językowych, zdobywanie wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia nauki w szkole, wszechstronny rozwój
ruchowy i artystyczny – kładzie nacisk na wzajemne poszanowanie, tolerancję, akceptację, odkrywanie tajników świata i całego bogactwa różnych
kultur: zwyczajów, smaków kuchni czy ulubionych zabaw, które przedszkolak może ,,dotknąć, spróbować i przeżyć” (http://www.przedszkolepanda.pl/edukacja-miedzykulturowa/). W przywoływanym przedszkolu
wyznacznikiem działań jest podstawa programowa MEN (Dz. U. nr 2
z 17 stycznia 2000 r. poz.18), którą wzbogacono o nowatorskie programy
tematyczne, między innymi z zakresu edukacji międzykulturowej, edukacji artystycznej oraz edukacji językowej. Ponadto program wzbogacony
372 |
jest o tematykę z zakresu sztuki (plastyki, teatru, muzyki), tematykę związaną z kulturą naszego kraju, Azji i świata.
Wśród coraz większej gamy inicjatyw międzykulturowych w Polsce
przedszkole „Dorotka” jest wyjątkowe. W Statucie Przedszkola znajdujemy
informację, że realizuje ono autorski projekt eksperymentu pedagogicznego, pt.:„Sztuka i twórczość oraz elementy pedagogiki międzykulturowej
w procesie kształtowania osobowości dziecka w wieku przedszkolnym”
(http://www.przedszkoledorotka.pl/). Niniejsza inicjatywa połączyła
wiele olsztyńskich instytucji i nie tylko instytucji. Honorowego patronatu programowi realizowanemu w przedszkolu udzieliły takie instytucje,
jak: Polski Komitet ds. UNESCO, Ambasada Republiki Angoli w Polsce,
Ambasada Republiki Indonezji w Polsce, Ambasada Meksyku w Polsce,
Ambasada Republiki Południowej Afryki w Polsce. Wspomniane przedszkole koncentruje swoją pracę wokół problemów edukacji dla pokoju,
praw człowieka, tolerancji, różnorodności kulturowej, ekologii, edukacji artystycznej. Eksperymentalnie realizuje podstawowe cele, zapisane
w Akcie Konstytucyjnym UNESCO, uczestnicząc zarazem w programach
proponowanych przez UNESCO.
Niniejszy eksperyment i innowacja edukacyjna, jako podstawowe
założenie programu wymieniają: „Wychowanie przez sztukę oraz edukację do tolerancji w procesie kształtowania osobowości dziecka w wieku
przedszkolnym”, a idąc dalej, wśród innych założeń, odnajdujemy: tworzenie optymalnych warunków do rozwijania otwartości i tolerancji dziecka
poprzez elementy wielokulturowe, kształtowanie postaw prospołecznych, bazujących na poszanowaniu godności istoty ludzkiej, otwartości,
tolerancji, rozumienia i szanowania innych, zapobieganie powstawaniu
takich postaw, jak ksenofobia, rasizm, uprzedzenie poprzez transfer negatywnych wzorców kulturowych, prowadzenie działań na rzecz integracji
dzieci pochodzących z różnych grup społecznych, uczenia szacunku dla
odmiennych kultur oraz świadomego uczestnictwa w życiu społecznym, wspieranie wszechstronnego rozwoju dziecka, z uwzględnieniem
jego cech indywidualnych. Autorzy wypowiedzi na stronie internetowej
stwierdzają, że: „Jest to program stanowiący podstawę otwartości i dialogu, wznoszący się ponad uprzedzenia i stereotypy etniczne, realizowany
poprzez tworzenie i wdrażanie zagadnień z poznawaniem odmiennych
– innych. Program dostarcza wiedzy o inności w odniesieniu do tradycji, różnic środowiskowych, kulturowych, etnicznych, wyznaniowych
i rasowych oraz zaleca kierowanie się szacunkiem do siebie i innych,
akceptacją inności oraz wrażliwości na drugiego człowieka” (http://www.
| 373
przedszkoledorotka.pl/). Przedszkole „Dorotka” jest również wieloletnim
uczestnikiem ogólnokrajowego projektu edukacyjnego AIESEC o nazwie:
International Kindergarten Polska. Projekt ten ma na celu szerzenie różnorodności kulturowej i tolerancji wśród dzieci w wieku przedszkolnym.
Jest to istotny okres w rozwoju dziecka, bo wtedy właśnie kształtują się
postawy wobec otaczającego świata. Zajęcia kulturalno-językowe prowadzone są przez wolontariuszy z zagranicy. Każda edycja projektu kończy
się podsumowaniem w postaci warsztatów z rodzicami.
Szczególnie ciekawe są inicjatywy podejmowane przez placówki
przedszkolne w Niemczech, które z uwagi na specyfikę prawa imigracyjnego, mają wieloletnią już praktykę we wprowadzaniu edukacji dla różnorodności, w tym kulturowej. Proces integracji międzykulturowej jest
regulowany przepisami i wymaga wręcz działalności obligatoryjnej wobec
dzieci w przedszkolach i szkołach (Röhrig, s. 163 i dalsze).
W międzykulturowym przedszkolu „Kinderwelt Augsburg“ die interkulturelle Kindertagessstätte des Frohsinn Bildungszentrum Augsburg
e.V. realizowany jest program oparty na założeniach „Bawarskiego planu
edukacji i wychowania w placówkach dziennych dla dzieci”. Przedszkole,
określane jako Kita, powstałe w 1996 roku, miało na celu podtrzymanie
i rozwój życzliwych kontaktów między mieszkańcami z różnorodnych
kultur. Od października 2008 roku otrzymało nazwę: „Kinderwelt Augsburg“ („Świat dzieci w Augsburgu“), dla podkreślenia międzykulturowych
zamierzeń. W przedszkolu jest również grupa żłobkowa. W placówce
obecnie edukuje się ok. 50. dzieci pochodzących z 20. różnych krajów.
Jak widać podstawowym elementem jest tu edukacja międzykulturowa
bądź coraz częściej przywoływana w dyskursach naukowców europejskich
– pedagogika różnorodności, a hasło przewodnie mówi: „Miteinander
leben – voneinander lernen”, czyli: wspólnie żyjąc – uczyć się od siebie
wzajemnie. Jej założenia kierowane są do niemieckich i zagranicznych
dzieci. Na stronie internetowej czytamy, że nie chodzi o dydaktyczne
oswajanie różnorodności kulturowej, ale raczej o traktowanie codziennych relacji z szacunkiem i zainteresowaniem. Dla przykładu – dzieci
i rodzice zachęcani są przy okazji różnych świąt do spotkań w przedszkolu razem ze swoimi dziećmi, i w ten sposób do zaznajamiania się
z codziennymi specjalnościami, tradycjami, zabawami, piosenkami i tańcami oraz kulinariami z innych kultur (http://www.kinderwelt-augsburg.
de/). W przedszkolu obchodzi się nie tylko święta niemieckie, ale również
z obszaru odmiennych kultur i religii. Ciekawe są przykłady rozwijania
kontaktów międzykulturowych w tej placówce, a opisano je następująco:
374 |
w przedszkolu dba się o wspólne świętowanie międzykulturowych uroczystości, rodzice są proszeni o udostępnianie materiałów przybliżających
kulturę ich kraju pochodzenia, co ułatwia dzieciom przesiedleńczym integracje, a dzieciom niemieckim pozwala lepiej zrozumieć ich kulturę – jak
twierdzą pracownicy przedszkola. W placówce znajduje się wystawka
wielojęzycznych kaset i książek z obrazkami, niemieckojęzyczne dzieci
uczą się wierszyków i piosenek zagranicznych towarzyszy zabaw, a oni
odwzajemniają się tym samym. Przy okazji uroczystości innych religii
i kultur praktykuje się również wzajemne odwiedzania, małymi grupami,
w domu. Imprezy integracyjne nie tylko dla dzieci, ale i rodziców są częstym wydarzeniem, czasem ze wsparciem tłumacza. Przekazywane i omawiane są podobieństwa i różnice kulturowe. Dzieci zapoznają inne religie
poprzez wyjścia na zewnątrz, do kościołów, meczetów, synagog. Dwujęzyczne przedszkole międzykulturowe Komşu e.V. Interkulturelle Kindertagesstätte to następny przykład, który jako znak czasu społeczeństw wielkich migracji powstał z potrzeb międzykulturowej społeczności lokalnej.
Na początku zapoznawania się z opisywaną placówką znajdujemy w jej
nazwie intrygujące słowo: „Komşu”. Jest ono pochodzenia tureckiego,
a oznacza po prostu sąsiedztwo. Z założenia była to placówka bilingwalna
i powstała jako potrzeba w społeczności lokalnej. W sąsiedztwie przedszkola mieszka większość osób z rodzin o pochodzeniu tureckim, kurdyjskim, niemieckim oraz arabskim. Jednak z uwagi na zmiany w społeczeństwach i ich wielokulturowy charakter wspominana tu placówka
przedszkolna przybrała bardziej międzykulturowy wymiar. Do niniejszego
przedszkola uczęszcza duża grupa dzieci w różnym wieku. Jest to 125
dzieci o bardzo zróżnicowanym pochodzeniu, a mianowicie: 1/3 to dzieci,
których rodzice są Niemcami, 1/3 ma tureckich rodziców, a 1/3 – jednego rodzica niemieckiego i jednego z innego obszaru kulturowego, na
przykład z Bułgarii, Chin, Francji, Indii, Iranu, Japonii, Chorwacji, Laosu,
Libanu, Maroka, Pakistanu, Szwecji, Sudanu, Turcji, Ukrainy, Węgier lub
Wietnamu, a także pochodzenia arabskiego. W przedszkolu obowiązują
dwa podstawowe języki: niemiecki i turecki – dodatkowo również angielski. Nauczyciele również są w połowie niemieckiego pochodzenia, a druga
połowa pochodzi z zagranicy. Od 2006 roku w przedszkolu realizowany
jest innowacyjny program oswajania różnorodności kulturowej pod tytułem: „Plecak“ („Rucksack”). Zakłada on, że rodzice uczestniczą ściśle
w życiu przedszkola z uwagi na konieczność nauki lub poprawy znajomości języka swych dzieci i własnej zarazem (http://www.komsu-kinder.de/).
Jak wcześniej wspomniano przedszkole jest nie tylko placówką opieki
| 375
i edukacji dzieci, ale spełnia również ważną rolę w funkcjonowaniu całej
wielokulturowej społeczności sąsiadów – to miejsce spotkań, poznawania odmiennych kultur i tradycji sąsiadów. Obchodzi się takie święta, jak:
Karnawał, Seker bayrami, Wielkanoc, Kurban bayrami, Newroz, Święto
Ognia i Boże Narodzenie. Podczas świąt można zapoznać się ze światem
zróżnicowanych kulturowo kulinariów. Dla przykładu: Sulu manti, biszkopt, Köfte, Börek, garnek warzyw, Pirzola, Çorba, Spagetti, Yayla çorbasi,
zupa jarzynowa. Z wakacji – czasem ze swoich rodzinnych stron – dzieci
przywożą pamiątki.
Aby uzyskać odpowiedź na pytania o innowacje z zakresu różnorodności kulturowej, zestawiono także porównywalne formy edukacji
nieformalnej w omawianym zakresie. W przypadku Polski jest to program kształtowania wrażliwości na odmienność pod tytułem: „Przygody Innego”, a niemiecka propozycja wybrana do analizy, to program
o nazwie: KiDs – Kinder vor Diskriminierung schützen!, czyli „Chronić
dzieci przed dyskryminowaniem!”.
Na bazie programu uwrażliwiania kulturowego o nazwie „Ku tożsamości międzykulturowej” Jerzego Nikitorowicza (2005, s. 104–122),
powstało wiele propozycji działań międzykulturowych skierowanych do
dzieci. Jedna z nich to projekt Fundacji Edukacji i Twórczości w Białymstoku, pod tytułem: „Przygody Innego” – to propozycja kształtowania
wrażliwości na odmienność w przedszkolach i szkołach podstawowych
na terenie województwa podlaskiego. Projekt został uznany Społeczną
Inicjatywą Roku 2010 w kategorii edukacyjnej i sportowej. Realizowany
był w pierwszym półroczu roku szkolnego 2010–2011. Wzięły w nim
udział głównie szkoły podstawowe i przedszkola z Białostocczyzny. Oto,
jak przebieg zajęć relacjonuje Karolina Chodorowska, wolontariuszka
fundacji, która zajęcia w przedszkolu poprowadziła za darmo: „Zajęcia
dotyczyły różnic wyznaniowych, narodowościowych czy też etnicznych.
Dzieci miały okazję poznać zwyczaje oraz tradycje różnych narodowości.
Na przykład uczyły się jeść pałeczkami i tańczyły w chińskich czapeczkach. Początkowo podchodziły do tych tematów z rezerwą. Potem polubiły zajęcia i oznajmiły, że chciałyby mieć za kolegę małego Murzynka”.
(http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20110122/AGLOMERACJABIALOSTOCKA/462734447). Z pewnością jest to ciekawy
i inspirujący sposób ograniczania takiej bariery jak etnocentryzm,
który jest naturalnym zjawiskiem dla osób oraz dzieci nie kontaktujących się z przedstawicielami odmiennych kultur (Ferszt-Piłat, 2006,
ss. 319–341).
376 |
Z perspektywy niemieckiej, szczególnie ciekawy z uwagi na edukację
międzykulturową, jest obecnie prowadzony w ramach ISTA projekt: KiDs
– Kinder vor Diskriminierung schützen!, czyli „Dzieci przed dyskryminowaniem chronić”. W ramach tego programu wykorzystywane są techniki
dramy oraz lalki. Są to specjalne lalki Persona Dolls©, odpowiednie dla
dzieci o różnorodnym społecznym czy kulturowym pochodzeniu. Reprezentują różnorodność rozpoznaną w naszym świecie. w tym również
różnorodność kulturową, przybliżając w ten sposób dzieciom ten aspekt
życia. Ta metoda pozwala na wyzwolenie emocji oraz nazwanie emocji,
wspomaga także pracę nad obalaniem stereotypów w kształceniu i wychowaniu. Każdą Persona Doll – lalkę wykonała Petra Fischer z Poczdamu,
która jest lalkarką oraz etnologiem europejskim. Dodatkowo niniejsze
działania wspierane są przez książki, bajki specjalnie przygotowane do
tego celu (http://www.situationsansatz.de/persona-dolls-125.html).
Z instytucji podejmujących działania edukujące poza formalnym systemem kształcenia, wykorzystano działania Fundacji Edukacji Międzykulturowej, jako przykład nieformalnej edukacji dla różnorodności kulturowej w Polsce. Fundacja Edukacji Międzykulturowej, powołana przez
zespół kobiet w 2006 roku, od początku realizowała projekty rozwojowe
i edukacyjne. Jest to organizacja pozarządowa. W jej ramach są realizowane różnorodne projekty z zakresu edukacji międzykulturowej, kierowane do najmłodszych – do przedszkolaków, dzieci z klas I–III, a także
ich rodziców. W ofercie tej organizacji znajdują się nieodpłatne oraz
odpłatne szkolenia i zajęcia edukacyjne. Zajęcia przygotowane z myślą
o najmłodszych obejmują różnorodne tematy poświęcone kulturze, sztuce
i życiu codziennemu. Służą wzbogaceniu wiedzy, rozbudzeniu ciekawości
i dobrej zabawie. Są prowadzone w formie gier, baśni i zabaw, działań plastycznych oraz ruchowych. Dla przykładu można przywołać tu program
zajęć dla dzieci w wieku przedszkolnym i klas I–III, pod tytułem: „Podróż
dookoła świata”, gdzie dzieci, poprzez inspirującą podróż do Afryki i Azji,
oswajają te kontynenty. Fundacja kieruje również projekty i szkolenia oraz
warsztaty do nauczycieli, pracowników Ośrodków Doskonalenia Nauczycieli, osób pracujących z uczniami cudzoziemskimi oraz ich rodzicami,
uchodźcami i imigrantami. Niniejsze warsztaty służą przygotowaniu do
prac w środowisku wielokulturowym, a także z osobami odmiennymi
kulturowo. Tematycznie poruszane są kwestie barier w komunikacji
międzykulturowej, na przykład stereotypów czy konfliktów na tle kulturowym. Prowadzone są szkolenia z zakresu edukacji międzykulturowej,
w oparciu o pakiety: „Ameryka Łacińska dla najmłodszych”, „Afryka dla
| 377
najmłodszych”, „Azja dla najmłodszych”, podczas których przekazywane
są wiadomości wprowadzające do kultury, historii i współczesności, życia
społecznego danego kontynentu (kraju) oraz podstawowe informacje na
temat prowadzenia zajęć z edukacji międzykulturowej z dziećmi w wieku
5–9 lat (http://www.miedzykulturowa.org.pl/cms/)
Bardzo ciekawym przykładem nieformalnej edukacji dla różnorodności kulturowej w Niemczech jest ISTA. To inaczej Institut für den Situationsansatz w Berlinie (Instytut Podejścia Kontekstowego w edukacji)
założony w 1996 roku jako część Międzynarodowej Akademii Innowacji w Pedagogice, Psychologii i Ekonomii w Berlinie (http://www.situationsansatz.de/). Sytuacyjne podejście to obecnie modny pedagogiczny
zamysł, które ma na celu odpowiadać zapotrzebowaniom życia w czasie
zmiany. Zaadaptował się w elementarnej pedagogice i realizuje swoje cele
poprzez specjalistyczne wsparcie dzieci pochodzących z różnorodnych
środowisk – również odmiennych kulturowo. Złożony dziecięcy świat
próbuje się opisać i analizować w 16 koncepcyjnych zasadach sytuacyjnego podejścia. ISTA realizuje wiele projektów z zakresu polityki różnorodnościowej, równościowej oraz antydyskryminacyjnej, a objęte są one
tytułem: „Dialog schaffen”, czyli; „Dochodząc do porozumienia”. Dla przykładu przywołamy kilka spośród licznych programów: inkluzja społeczna
w praktyce w żłobkach i przedszkolach (wrzesień 2012 – grudzień 2014),
implementacja działań przeciw stereotypom w kształceniu i wychowaniu
dzieci w hamburskich przedszkolach (2013–2014), implementacja działań
przeciw stereotypom w kształceniu i wychowaniu dzieci w Wyższej Szkole
Pedagogiki Społecznej Pro Inklusio (od 2012), Studium o imigrantach
i wzajemnej współpracy przedszkoli i rodziców, szczególnie na przykładzie Afganistanu oraz inne.
Zakończenie
W polskim i niemieckim systemie edukacji formalnej i nieformalnej,
w kontekście społeczeństwa wielokulturowego, podejmuje się wiele zadowalających działań, które można uznać za innowacje tematycznie oswajające dzieci z różnorodnością kulturową. Opis i analiza przeprowadzona
na podstawie literatury naukowej, stron internetowych przedszkoli, organizacji, materiałów edukacyjnych oraz udostępnionych szerszemu audytorium dokumentów i publikacji ukazała, że są to bardzo podobne próby.
Choć spodziewano się raczej dużych różnic, dlatego że państwo niemieckie ustawowo już od 2005 roku deklaruje wielokulturowość i imigracyjny
378 |
charakter swojego społeczeństwa. Natomiast w Polsce nadal dominuje
homogeniczne pojmowanie systemu społeczno-kulturowego, choć w jego
ramach historycznie ugruntowana jest obecność innych grup kulturowych,
z coraz wyższym wskaźnikiem imigrantów. Zatem odkryte podobieństwo
w realizacji postulatów edukacji międzykulturowej w ramach tych dwóch
systemów jest badawczo zaskakujące. Stwierdzono tu raczej różnice
w merytorycznych strategiach, w sposobach zastosowaniach innowacji,
w pomysłach, kreatywności rozwiązań – jednak przywołane w monografii
przypadki w podobny sposób pojmują samą ideę edukacji międzykulturowej oraz podobnie interpretują sytuację spotkania małego dziecka
z różnorodnością kulturową. Podkreślają znaczenie oraz promowanie
zaciekawienia i otwartości na innego – odmiennego kulturowo, a zarazem
ukazują podobieństwa we wzajemnych odczuciach, emocjach, doświadczeniach podczas dziecięcych kontaktów rówieśniczych. Taka sytuacja
cieszy i rokuje pozytywnie w kontekście wyzwań edukacyjnych społeczeństwa wielokulturowego, w ramach coraz bardziej zróżnicowanej Europy.
A zatem edukacja również małego dziecka powinna być dostosowana
do warunków społecznych i kulturowych, a w społeczeństwach coraz
bardziej wielokulturowych – uwrażliwiana na różnorodność kulturową.
W przypadku rzeczywistości wielokulturowej taki rozwój powinien być
wspomagany właśnie poprzez edukację międzykulturową i uświadamianie, że różnorodność kulturowa, o ile się w to właściwie zaangażujemy,
może stanowić element ubogacający i czyniący nasze codzienne interakcje
bardziej bezpieczne. Przypomina o tym również Powszechna Deklaracja
UNESCO o Różnorodności Kulturowej, przyjęta jednomyślnie na 31
sesji Konferencji Generalnej UNESCO w Paryżu, 2 listopada 2001 roku.
Niniejsze postulaty są zalecane również do realizowania przez europejskie
systemy kształcenia, w tym polski i niemiecki.
Dlatego do zadań współczesnej szkoły należy przygotowanie ludzi do
życia w perspektywie zmiany kulturowej poprzez wyposażenie ich w wiedzę i umiejętności niezbędne w pokonywaniu barier międzykulturowych,
poprzez przyswojenie strategii efektywnego i ubogacającego rozumienia
różnorodności kulturowej. Z założenia powinna być to strategia długofalowa, obejmująca edukacją dla różnorodności kulturowej już dzieci od
najmłodszych lat, A zatem jest to z pewnością wyzwanie dla europejskiej
edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, a także dla działań nieformalnych w tym zakresie. Przykładów takich działań jest coraz więcej, a podjęta próba ukazała wiele z takich inicjatyw oraz dała zaczyn do podjęcia
następnych pogłębionych już badań z tego zakresu.
| 379
References
Bildung in Deutschland 2014. Ein indikatorengestützter Bericht mit einer
Analyse zur Bildung von Menschen mit Behinderungen. Gefördert
mit Mitteln der Ständigen Konferenz der Kultusminister der Länder
in der Bundesrepublik Deutschland und des Bundesministeriums für
Bildung und Forschung. Bielefeld: Bertelsmann Verlag GmbH & Co.
KG. (ISBN 978-3-7639-5417-9 (Print) oraz ISBN 978-3-7639-5431-5
(E-Book).
Chromiec, E. (2014). Dziecko wobec obcości kulturowej. Gdańsk: GWP
(ISBN 83-89120-67-4).
Dyczewski, L. (2011). Kultura w całościowym planie rozwoju. Warszawa:
IW PAX (ISBN 978-83-211-1902-1).
Ekiert-Grabowska, D. (1994). Kierowanie zmianą. „Nowa Szkoła”, nr 1,
ss.10-14 (ISSN 0029-537X).
Ferszt-Piłat, K. (2006). Ethnocentrism as the barrier to communication
between different cultures. „Journal of Modern Science” nr 1/3, ss. 319341. Józefów: WSGE (ISSN 1734-2031).
Investing in Cultural Diversity and Intercultural Dialogue. UNESCO.
2009. (Dostęp: 2014-12-09)
Jugendwohlfahrtsgesetz, 1990, http://www.bmfsfj.de/doku/Publikationen/
spfh/7-Vorformen-und-historische-einordnung/7-5-jugendhilfe-alspraeventive-erziehungsinstanz,did%3D60978,render%3DrenderPrint.
html (Dostęp: 18.12.2014).
Kamińska, K. (2001). Edukacja przedszkolna w krajach Unii Europejskiej,
w: Edukacja w perspektywie integracji Europy. Red. M. Ochmański
i inni. Warszawa (ISBN 8388278118).
Klim-Klimaszewska, A. (2012). Pedagogika przedszkolna. Wyd. 2. Warszawa: I.W. ERICA (ISBN: 978-83-62329-21-2).
Lewowicki, T. (2013)(red). Kultura w edukacji międzykulturowej. Toruń:
Wyd. A. Marszałek ( ISBN 978-83-7780-752-1).
Łażewska, D. (2012). Zmiany w procesie nauczania – uczenia się. Praktyczne
rozwiązania i teoretyczne założeni, w: Dylematy współczesnej edukacji.
Red. K. Dziurzyński. Józefów: WSGE (ISBN 978-83-62753-18-5).
Misiarek, S. (2014). Innowacja w praktyce szkolnej, artykuł dla Kuratorium Oświaty w Poznaniu, Poznań (www.odn.poznan.pl, dostęp:
01.02.2015).
Nikitorowicz, J. (2009). Edukacja regionalna i międzykulturowa. Warszawa: WAIP (ISBN: 978-83-605-0109-2).
380 |
Nikitorowicz, J. (2007). Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania dla edukacji międzykulturowej. Gdańsk: GWP (ISBN 978-83-7489-116-5).
Nikitorowicz, J. (2010).Grupy etniczne w wielokulturowym świecie. Sopot:
GWP (ISBN 978-83-7489-279-7).
Nohl A.M. (2014). Konzepte interkultureller Pädagogik. Eine systematische
Einführung. Bad Heilbrunn: Klinkhardt (ISBN 978-3-7815-1996-1).
Pachociński, R. (2007). Pedagogika porównawcza. Warszawa: Wyd. Żak.
Podstawa Programowa Wychowania Przedszkolnego, dla przedszkoli,
oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych
form wychowania przedszkolnego. Rozporządzenie Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku. Dz. U. z dn. 15 stycznia 2009,
nr 4, poz.17.
Prucha, J. (2004). Pedagogika porównawcza. Podstawy międzynarodowych
badań oświatowych. Red. naukowa B. Śliwerski. Warszawa: PWN
(ISBN 83-01-14331-2).
Przygody innego. Bajki w edukacji międzykulturowej. (2011). Białystok:
Fundacja Edukacji i twórczości oraz Fundacja Uniwersytetu w Białymstoku (ISBN 978-83-918485-7-9, ISBN 978-83-929455-6-7).
Raczkowska-Lipińska, M. (2010). Praktyczna filozofia – nowa tendencja
w edukacji wczesnoszkolnej i we współczesnej literaturze dla dzieci, w:
Innowacje w edukacji elementarnej. Red. M. Raczkowska-Lipińska,
E. Jagiełło. Józefów: Wyd. WSGE.
Röhrig W. Sprachförderung und „Interkulturelles Lernen“ im Kindergarten. 140608sprachfkulturelleslernen.pdf, s. 163 i dalsze. (Dostęp:
15.06.2015).
Velthuijs, M. (2005). Żabka i obcy. Warszawa: Wyd. Wilga (ISBN
83-7375-328-1).
Strony internetowe – materiał źródłowy do analizy
http://www.przedszkolepanda.pl/edukacja-miedzykulturowa/ (Dostęp:
15.05.2015)
http://www.kinderwelt-augsburg.de/ (Dostęp: 17.05.2015).
http://www.miedzykulturowa.org.pl/cms/ (Dostęp: 10.05.2015).
http://www.przedszkoledorotka.pl/ (Dostęp: 15.05.2015).
http://www.komsu-kinder.de/ (Dostęp: 01.06.2015).
http://www.situationsansatz.de/ (Dostęp: 17.05.2015).
http://www.situationsansatz.de/persona-dolls-125.html
(Dostęp:
01.07.2015).
| 381
Pozostałe strony internetowe
http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20110122/AGLOMERACJABIALOSTOCKA/462734447 (Dostęp: 01.06.2015).
http://bip.men.gov.pl/men_bip/akty_pr_1997-2006/rozp_154.php?wrapper=test, (Dostęp: 18.12.2014).
Endnote
1. Dyczewski L. Kultura w całościowym planie rozwoju. IW PAX. Warszawa 2011,
s. 13–20.
Online market as a source of business development
Rynek internetowy jako żródło rozwoju biznesu
dr Sofiya Lukash
[email protected]
Abstracts
The huge potential, a newest and latest world trends, a direction of
whole market is an internet connection for companies and for enterprises.
Online researchers, mobile applications and online retailers, which play
a role of specialists, offer to demanded customers a comprehensive information about requested and needed goods and services. This knowledge
has a big influence to every economic decision, which leads to some
particular financial results, such as incomes, money, spends, profits and
others. Companies and customers finally start to properly assess the
advantages and benefits of this kind of business development. Nowadays
marketing is getting a new shapes and meanings because of intensive
internets development. Time of complex internets marketing is coming.
The tools of this marketing work effectively and meet a company`s needs.
The worlds internet`s development has been reviewed in the article. The
stage of online market of Poland and Ukraine has been analyzed and has
been compared. The features and prospective of modern internet marketing have been considered and analyzed.
Podłączenie do Internetu podmiotów gospodarczych, to, najnowszy
światowy trend, ogromny potencjał, kierunek, w którym dąży cały rynek.
Internetowe wyszukiwarki, aplikacje mobilne oraz internetowe sklepy
detaliczne, są źródłem, oferującym konsumentom wyczerpującą informację o poszukiwanych produktach. Ta wiedza ma wpływ na każdą decyzje
gospodarczą, która powoduje określone skutki finansowe (przychody,
koszty, wpływy, wydatki). Przedsiębiorcy i konsumenci zaczynają wyraźnie doceniać przewagę takiego rodzaju biznesu. Współczesny marketing
nabiera nowych form i znaczeń dzięki aktywnemu rozwojowi Internetu.
Przychodzi czas kompleksowego internetowego marketingu, instrumentu
który efektywnie pracuje na osiągnięcie celów marketingowych firmy.
384 |
Sofiya Lukash Rynek internetowy jako żródło rozwoju biznesu
W artykule przedstawiono współczesny rozwój Internetu na świecie.
Przeanalizowano i porównano stan oraz tendencje rynku internetowego
w Polsce i na Ukrainie. Rozpatrzono i przeanalizowano osobliwości
oraz perspektywy rozwoju marketingu internetowego we współczesnym
świecie.
Keywords:
internet, online market, business, the global economy, e-commerce, sales
lead, remarketing, cookies, information technology, media advertising,
marketing, social networks, Poland, Ukraine
Internet, rynek internetowy, biznes, gospodarka światowa, e-commerce,
lead sprzedażowy, remarketing, cookies, technologie informacyjne, reklama
medialna, marketing sieci społecznościowej, Polska, Ukraina.
Wprowadzenie
Szybki rozwój Internetu i elektronicznej wymiany danych radykalnie
zmienił sposoby realizacji zewnętrznych operacji handlowych. Dla przedsiębiorstw cyberprzestrzeń oferuje nowe narzędzia marketingowe i środowisko do prowadzenia biznesu oraz sposób obniżenia kosztów komunikacji z klientami. Konsumenci z kolei otrzymali nowe źródło informacji
o towarach i usługach, o nowych sposobach zaspokojenia swych potrzeb,
jak również nowe i skuteczne środki komunikacji zarówno z producentami, jak i miedzy sobą.
Okres powstania e-biznesu ujawnił dwa ważne punkty. Po pierwsze,
Internet okazał się bardzo skutecznym środkiem komunikacji, mającym
duży potencjał, na postawie którego zbudowano globalny rynek elektroniczny. Po drugie, doświadczenie firm, które wykorzystują Internet jako
dodatek do tradycyjnej działalności lub od początków zbudowały swój
biznes w Internecie, potwierdziło znaczenie, konieczność wzięcia pod
uwagę oraz wykorzystanie wszystkich istniejących doświadczeń z prowadzenia handlu i stosowania zasad marketingu w rozwoju biznesu.
Dzisiaj mówimy o powstaniu nowych zjawisk ekonomicznych i prawnych, takich jak biznes elektroniczny (e-biznes), handel elektroniczny
(e-commerce), marketing elektroniczny (e-marketing). Technologie informacyjne odgrywają ważną rolę w prowadzeniu oraz rozwoju biznesu. Po
wejściu w nowe tysiąclecie, w erę Internetu, oddzielenie biznesu od branży
technologii informacyjnej jest niemożliwe.
| 385
Zanim opiszemy specyfikę rozwoju biznesu z pomocą rynku elektronicznego, konieczne jest zdefiniowanie stosowanych dzisiaj podstawowych pojęć. Istniejące definicje i interpretacja badań w tym artykule
odzwierciedlają kilka obszarów wiedzy i tylko częściowo pokrywają nowe
zjawiska gospodarcze.
Omówienie
Główna tendencja biznesu w ostatnich czasach, to wejście do Internetu. Każda firma jest zainteresowana sprzedażą własnych towarów lub
usług. Z dnia na dzień coraz więcej firm wykorzystuje Internet do komunikacji z klientem, predestynuje oferowaniu towarów lub usług w sieci,
czyli stosuje instrumenty marketingu internetowego. Aby efektywnie
wykorzystać możliwości marketingu internetowego konieczna jest jednak
fachowa wiedza i umiejętność analizowania tego specyficznego środowiska, jakim jest Internet, prognozowania jego rozwoju, oraz poprawnego
zorganizowania procesów komunikacyjnych. Pytania o specyfikę funkcjonowania kompleksu marketingu w środowisku internetowym, o cechy
Internetowego marketingu, tendencje jego rozwoju są przedmiotem
badań takich zagranicznych i polskich autorów, jak: Philip Kotler, Wilson R., Hartman A., Henson U., Holmogorow W., Golubkow J., Uspenskij І., Lytowczenko І., Bojczuk І., Іwin L., Kuklin W., Antczak-Barzan A.,
Antczak B.inne.
Uwzględniając tempo rozwoju technologii internetowych, pytania
o możliwości sieci internetowej w marketingowej działalności firm, stają
się dziś bardzo aktualne i potrzebują dokładnego i głębokiego studiowania. Celem artykułu jest przedstawienie stanu i perspektyw rozwoju marketingu internetowego w Polsce i na Ukrainie oraz analiza jego osobliwości. W szczególności, zwrócono uwagę na tendencje rozwoju światowego
rynku internetowego i miejsce Polski na tym rynku.
Nauka, technologie i innowacje zawsze były rozstrzygającymi czynnikami rozwoju społeczeństwa. Zdaniem ukraińskiego ekonomisty, przemiany ekonomiczne, społeczne i polityczne we współczesnym świecie
podwyższają wagę informacji jako idealnego odzwierciedlenia w świadomości człowieka ważnych cech materialnych przedmiotów i zjawisk
i stworzenia na ich podstawie idealnych obrazów, co staje się motywacją
istnienia informacji i jej rozwoju (Gorowyj, 2010, s. 70).
Ważnym czynnikiem rozwoju współczesnej światowej gospodarki
jest znaczne uwydatnienie znaczenia informacji i efektywna organizacja
386 |
ich wymiany między uczestnikami rynku. Informacyjny etap rozwoju
cywilizacji, jako jakościowo nowy etap jej kształtowania, jest powiązany
z prężnym rozwojem technologii informacyjnych, stworzeniem możliwości szerokiego dostępu do informacji i jej wykorzystania przez społeczeństwo. W społeczeństwie informacyjnym prawie wszystkie społeczne
stosunki realizują się z użyciem technologii informacyjnych i komunikacyjnych, które głęboko wnikają w życie człowieka – w sferę produkcyjną,
bytową, lecznictwo, system edukacji, sektor państwowy. Łatwości i szybkości otrzymania koniecznych informacji przez światowy system informacyjny Internetu nie można porównać z niczym innym. Dzisiaj Internet
to sieć globalna, która zmieniła percepcję źródeł informacji, poszerzyła
możliwości dostępu do nich i ich wymiany.
Funkcjonalne możliwości Internetu stale się doskonalą i zmieniają.
Sieć nie ma granic, dla niej nie istnieją odległości. Internet stał się integralną częścią życia i biznesu. Dla współczesnego człowieka dostępność
do urozmaiconych środków Internetu już dawno jest jednym ze wskaźników jakości życia. Powstały więc takie pojęcia, jak handel elektroniczny
i m-commerce. Handel elektroniczny albo E-commerce to procedury
wykorzystujące środki i urządzenia elektroniczne, takie jak telefon stacjonarny i komórkowy, faks, Internet, telewizja, w celu zawarcia transakcji
handlowej. Popularną metodą handlu elektronicznego jest handel internetowy, gdzie występują transakcje handlowe pomiędzy sprzedającymi
a kupującymi. Najbardziej powszechną formą handlu elektronicznego
są sklepy internetowe. Oddzielną gałęzią handlu elektronicznego jest
m-commerce, w którym wykorzystuje się urządzenia mobilne. Obszar ten
zawiera dostęp do komercyjnych usług oferowanych w ramach e-commerce poprzez telefon komórkowy i inne urządzenia przenośne. Rozwój
tej podgałęzi e-commerce jest przejawem dążenia firm do dostępności
oferty niezależnie od miejsca i czasu, w którym znajduje się druga strona
transakcji. W Polsce, wydawcy prasy, wprowadzili we wrześniu 2009 r.
możliwość zamówienia recenzowanych na swoich łamach produktów
przez wysłanie wiadomości SMS. Ta odmiana m-commerce zyskuje coraz
większą popularność (Fura, 2009).
Według danych statystycznych, przedstawionych na międzynarodowej stronie InternetWorldStats (autorytatywna agencja analizy użytkowników Internetu), na dzień 31 grudnia 2014 roku, liczba użytkowników
sieci Internet na świecie wyniosła ponad 3 079 339 857. Średni poziom
wykorzystania Internetu na świecie, czyli odsetek ludności korzystających z Internetu, wynosi 42,4%. Wzrost liczby użytkowników Internetu
| 387
w stosunku do 31 grudnia 2000 roku to 753,0 mln (InternetWorldStats,
2015). W Europie, według InternetWorldStats, w sieci Internet jest 582,4
mln użytkowników, a odsetek ludności korzystających z Internetu wynosi
70,4%.
W Polsce i na Ukrainie Internet również zajmuje poczesne miejsce w życiu obywateli. Rozwój Internetu w tych krajach charakteryzuje
się wysoką dynamiką, jedną z największych w Europie. Według danych
InternetWorldStats, wśród dziesięciu krajów Europy z największą liczbą
użytkowników Internetu. Polska zajmuje 7 miejsce z 25,7 mln użytkowników, a Ukraina 8 miejsce, z 18,5 mln użytkowników. Na rysunku 1 pokazano Top-10 krajów Europy pod względem liczby użytkowników Internetu. Rysunek przedstawia bezwzględną liczbę użytkowników Internetu
w danym kraju. W odniesieniu do liczby ludności w Polsce dostęp do
Internetu posiada 66,9% ludności (InternetWorldStats, 2015).
Rys. 1. Top-10 państw Europy według liczby aktywnych użytkowników
Internetu
Źródło: http://www.internetworldstats.com/stats4.htm
Użytkownikami Internetu relatywnie częściej są mężczyźni niż kobiety
(67% wobec 60%). Może to w jakimś stopniu wynikać z faktu, że kobiety
w badanej grupie są przeciętnie nieco starsze od mężczyzn (średnio
kobiety 48 lat, mężczyźni 45 lat), a czynnikiem, który najsilniej determinuje przystępność Internetu, jest właśnie wiek (rys. 2). Z sieci korzystają niemal powszechnie młodsi respondenci (do 34 roku życia), a także
388 |
zdecydowana większość osób w wieku od 35 do 44 lat. Wśród badanych,
mających od 45 do 54 lat, odsetek regularnych użytkowników przekracza połowę, natomiast w kolejnej grupie wiekowej jest już niższy. Wśród
najstarszych respondentów internauci stanowią już tylko jedną piątą. Na
przystępność Internetu wpływa również wykształcenie. Najwięcej korzystających z sieci jest wśród osób z wykształceniem wyższym lub ponadgimnazjalnym, przy czym w tym drugim przypadku niemal powszechna
obecność online jest przede wszystkim funkcją młodego wieku.
Rys. 2. Odsetki internautów wśród osób w różnym wieku
Źródło: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2014/K_082_14.PDF
Ukraina uzyskała niepodległość ponad dwadzieścia lat temu. Od tego
czasu kraj ten buduje nową rzeczywistość gospodarczo-polityczną, opartą
na demokracji. Pod koniec października 2014 roku odbyły się tam wybory
parlamentarne, co przyciągnęło uwagę międzynarodowej opinii publicznej. W Internecie pojawiło się wiele artykułów na ten temat, a użytkownicy sieci omawiali go w komentarzach i na forach internetowych, również na Ukrainie. Kim są ukraińscy internauci w wieku 18–69 lat? Według
danych badania Internetowego Gemius Audiencje, które przeprowadza
Gemius S.A. – największa agencja badań rynku internetowego regionu
Centralnej i Wschodniej Europy – z sieci najchętniej korzystają osoby
młode – czterech na dziesięciu użytkowników sieci ma od 18 do 29 lat
(6,32 mln). Nieco więcej niż jedna czwarta internautów to osoby między
30 a 39 rokiem życia (4,5 mln), a jedna szósta – w wieku 40–49 lat (3 mln).
| 389
Ponad jedna dziesiąta internautów to osoby między 50 a 59 rokiem życia
(1,98 mln). Najmniej liczną grupę stanowią użytkownicy sieci, mający od
60 do 69 lat (0,89 mln) (Gemius Polska, 2014)
Na Ukrainie przeprowadzono kilka badań audytorium internetowego.
Podczas Czwartego Forum Ukraińskiego z Zarządzania Internetem, który
odbył się w 2014 roku, przedstawiono dane rozwoju rynku internetowego
na Ukrainie. Według różnych kryteriów, aktywnych użytkowników Internetu na Ukrainie jest od 12 do 20 mln, a. abonentów szerokopasmowego
dostępu od 2,9 do 3,9 mln. Prawie 16% gospodarstw domowych ma dostęp
do Internetu szerokopasmowego, a 98% terytorium Ukrainy pokrywa sieć
telefonii komórkowej (Ukrainian Internet Association, 2014).
Najpopularniejszą stroną WWW na Ukrainie jest wyszukiwarka
Google. Większość internautów z tego kraju odwiedza serwisy społecznościowe. Zainteresowaniem cieszy się też YouTube, Wikipedia i strona
Megogo.net, oferująca filmy online – wynika to z najnowszej analizy firmy
Gemius. Pokazuje ona, że największym zainteresowaniem na Ukrainie
cieszy się wyszukiwarka Google. Korzysta z niej siedmiu na dziesięciu
internautów (12,84 mln). Z kolei na stronę rosyjskiej wyszukiwarki Yandex wchodzi półtorakrotnie mniej użytkowników sieci (8,57 mln). Ponad
połowa ukraińskich internautów odwiedza portal Mail.ru, który także
oferuje wyszukiwarkę (9,58 mln). Na podstawie danych można zauważyć,
że użytkownicy sieci na Ukrainie chętnie zaglądają na serwisy społecznościowe. Najpopularniejszym z nich jest Vk.com, który odwiedza sześciu
na dziesięciu internautów (11,57 mln). Prawie połowę mniej użytkowników sieci przyciąga Facebook (6,11 mln). Co trzeci ukraiński internauta
przegląda Odnoklassniki.ua (5,15 mln) (AIN.UA , 2010).
Eksperci Asocjacji Internetowej Ukrainy (AIN.UA) prognozują, że
według wyników 2014 roku dostęp do Internetu będzie miało 37–40%
ludności kraju. Uważa się, że już od 33% użytkowników Internet zaczyna
być platformą komercyjną, czyli środkiem promocji biznesu, towarów,
ważnym nośnikiem reklamowym i marketingowym, że ma zdolność
„poruszać marki”. A to oznacza, że przedsiębiorcy, czyli biznes, w najbliższym czasie będą związani z Internetem, zapewniając sobie klientów
i dochód, bo Internet, to dziś źródło wzrostu biznesu.
Przeprowadzone badania świadczą o tym, że rynek dostępu do Internetu w Polsce i na Ukrainie znajduje się na krzywej rosnącej i zachowuje
wysokie tempo wzrostu, przy czym eksperci oczekują późniejszego przedłużenia wzrostu audytorium Internetu na Ukrainie. Ponadto Internet,
według użytkowników, dysponuje najwyższym poziomem zaufania wśród
390 |
innych źródeł informacji, daje duże możliwości w prowadzeniu działalności gospodarczej. Udoskonalenia technologii informacyjnych, systemów
i standardów ich współdziałania, doprowadziły do stworzenia nowych
kierunków współczesnego biznesu – e-biznesu, elektronicznej komercji i marketingu internetowego. Każdemu przedsiębiorstwu zależy na
powiększeniu grona klientów. Mechanizm, który pomaga uzyskać i gromadzić dane o konsumentach, to polityka cookies. Te ciasteczka używane
są najczęściej w celu optymalizacji procesu korzystania ze stron WWW.
Ciasteczka, które klient akceptuje, to zbieranie informacji o naszych preferencjach i przekazywanie jej firmom reklamowym, producentom oraz
organizacjom, które ich potrzebują. Według informacji internetowej, jest
to mały fragment tekstu, który serwis internetowy wysyła do przeglądarki i który przeglądarka wysyła z powrotem przy następnych wejściach
na witrynę. Używane jest to do zapamiętania dowolnych danych, które
można zakodować jako ciąg znaków. Dzięki temu użytkownik nie musi
wpisywać tych samych informacji za każdym razem, gdy powróci na tę
stronę lub przejdzie z jednej strony na inną.
Właśnie pojawienie i wzrost elektronicznej komercji stały się bodźcem rozwoju nowego kierunku we współczesnej koncepcji marketingu
– marketingu internetowego, czyli marketingu towarów oraz usług za
pomocą Internetu. Z rozwojem sieci Internet zmieniło się podejście do
zarządzania firmą, do opracowania i pozycjonowania towarów i usług,
sposobów stymulacji zbytu i inne, czyli zmieniło się podejścia do całego
kompleksu marketingu. Czołowi fachowcy w branży marketingu wysoko
oceniają marketingowe możliwości Internetu. Pozwala on bowiem zorganizować efektywny model funkcjonowania firmy, a to z kolei zabezpiecza jej stabilny rozwój, nadając przewagę nad innymi uczestnikami
rynku.
Współczesne technologie Internetu mogą być wykorzystane w różnych zakresach działania marketingowego firmy, a mianowicie w zakresie:
– informacyjnym (otrzymanie informacji komercyjnej, e-badanie,
e-rozesłanie, monitoring odwiedzających strony internetowej firmy);
– komunikatywnym (organizacja PR kampanii i telekonferencji,
reklama, promocja marki komercyjnej, zabezpieczenia odwrotnego
związku z konsumentem);
– logistyki i zbytu (sprzedaży i zakupy przez sklepy internetowe, na stronach internetowych firmy).
Komunikacja marketingowa w Internecie ma bardzo szerokie możliwości w porównaniu z tradycyjnymi instrumentami. Światowa sieć
| 391
zmienia filozofię prowadzenia biznesu. Marketing stopniowo przemieszcza się do Internetu razem z platformami handlowymi i dochodami
reklamowymi.
Marketing internetowy, jako teoria i metodologia organizacji marketingu w hipermedialnym środowisku internetowym, wprowadza nowe
osobliwości i przewagi w marketing tradycyjny, do których zalicza się
głównie: interaktywność; możliwość maksymalnie dokładnego targetowania (mechanizmu reklamowego, co pozwala wydzielić docelowe
audytorium i pokazać właśnie jemu reklamę); możliwość dokładnej post
click-analizy; stosunkowo niewielki koszt dostępu do informacji; operatywność otrzymania informacji; wygoda; dostępność; nieograniczone
audytorium; obniżenie poziomu wpływu na potencjalnego klienta.
Do dość ważnych przewag użycia marketingu internetowego można
również zaliczyć prostotę oceny efektywności kampanii, możliwość
korekty operatywnej kampanii w trakcie jej startu, możliwość kontaktu
z klientem w chwili jego największego zainteresowania. Marketing internetowy jest składową e-komercji i łączy w sobie takie elementy, jak:
reklama medialna, reklama kontekstowa, marketing w całości i optymalizacja pod kątem wyszukiwarki (SEO) w szczególności, marketing prosty, wirusowy i partyzancki. Na ogół marketing internetowy się wychodzi
poza klasyczną koncepcję marketingu. Jednak istnieją niektóre osobliwości marketingu internetowego, które są uwarunkowane przede wszystkim
pojawieniem się nowych środków, co wykorzystuję się kampaniach marketingowych. Marketing internetowy jest potrzebny do rozwiązania co
najmniej dwóch zadań: po pierwsze, do ustalenia popytu i propozycji na
konkretny towar czy usługę, a po drugie, do opracowania mechanizmów
przyciągnięcia uwagi potencjalnych klientów do danej produkcji, czyli
dla poszukiwawczej optymalizacji. Faktycznie, wszyscy użytkownicy sieci
Internet są zarejestrowani w tej lub innej sieci społecznościowej, z których każda ma swoje osobliwości i możliwości, a także swoje audytorium
z wyraźnie wyrażonymi charakterystykami. Sieci społecznościowej, to
platformy do komunikowania dużego odsetka docelowego audytorium
firmy. Treść sieci społecznościowej, jako interaktywnej wieloużytkownikowej strony internetowej, tworzona jest przez samych uczestników sieci.
W ostatnich latach na świecie i na Ukrainie dużą popularność wśród
użytkowników Internetu zyskały sieci społecznościowej takie, jak: Facebook, Twitter, Vkontakte, Instagram i inne. Sieci społecznościowej są
najczęściej wykorzystywanymi środkami komunikacji jest to środowisko,
które pozwala komunikować się grupie użytkowników, zjednoczonych
392 |
wspólnymi interesami. Dziś wzrost użycia sieci społecznościowych ma
globalny charakter. Ukraina zajmuje 5 miejsce na świecie, z 81% aktywnych użytkowników Internetu (GFK In Ukraine, 2014).Udział użytkowników sieci społecznościowych stale się zwiększa. Badania, przeprowadzone
przez firmę GFK In Ukraine, wskazują, że prawie co piąty mieszkaniec
Ukrainy jest użytkownikiem sieci społecznościowych i, że Ukraińcy nie
tylko się komunikują, ale coraz częściej pracują i zajmują się biznesem
w sieciach – użytkowników sieci społecznościowych będzie więc coraz
więcej.
Ze względu na taką popularność sieci społecznościowych zasadne
byłoby włączenie do elementów marketingu internetowego promocji
w sieciach społecznościowych albo marketingu społecznościowego sieci
(МSS). Marketing sieci społecznościowych jest to promowanie produktu,
przez dołączenie do istniejącego na serwisie audytorium użytkowników
procesu komunikacyjnego, związanego z danym produktem. Przewagą
promowania w sieciach socjalnych, jako elementu marketingu internetowego, jest to, że jest on dostępny tak dla znanych marek firmowych, jak
i dla niewielkich firm i nie potrzebuje dużych środków finansowych.
Różnica miedzy МSS a innymi odmianami marketingu polega na
odmiennym stylu komunikacji, który pozwala nie dzielić potencjalnych
klientów, a zdobywać przyjaciół i utrzymywać z nimi długoterminowe
relacje. Instrumenty, które powinno się wykorzystywać w МSS, to instrumenty, które nie dzielą a łączą; które są częściowo pod postacią gry, są
dosyć ciekawe, mogą rozpowszechniać się samodzielnie; które uwzględniają interesy każdej konkretnej grupy i są maksymalnie dokładne; które
przewidują odwrotny związek i są otwarte na niego; które pozwalają
nawiązać kontakt z użytkownikami sieci społecznościowych. Jeśli mówić
o МSS, jak o elemencie marketingu internetowego, czyli kanale pracy
z audytorium, to głównym i najbardziej efektywnym instrumentem tutaj
może być budowa wspólnoty zwolenników marki komercyjnej lub firmy.
Budując silną wspólnotę, firma staje się zdolna nie tylko do kontaktów
z audytorium, ale też do zachęcania go, by stawało się aktywnym posłem
marki komercyjnej firmy w gronie znajomych danej wspólnoty. Marka
wspólnoty świetnie pracuje na podwyższenie lojalności audytorium albo
na dodatkową sprzedaż, kiedy utrzymuje się w polu widzenia użytkownika, w jego środowisku na stałe.
Innym instrumentem marketingowym sieci społecznościowych
jest ocena przez użytkowników jakości i przydatności strony internetowej firmy za pomocą przycisku „Like” w sieci Facebook, albo przycisku
| 393
„+1” w sieci socjalnej Google+, które mieszczą się na stronie internetowej firmy. Stymuluje to użytkowników do dzielenia się doświadczeniami
i rekomendowania strony internetowej, która im się spodobała, swojemu
otoczeniu. Poza tym przycisk „+1” ma wpływ na poszukiwawczą rangę
w wyszukiwarce Google. Im więcej głosów oddano na stronę internetową
firmy za pomocą przycisku „+1”, tym wyżej on znajdzie się w poszukiwawczym rankingu, a tym samym zainteresuje większe grono użytkowników Internetu. Przeprowadzenie w Internecie kampanii promowania strony internetowej, a co za tym idzie, – rozszerzenia rynku zbytu,
przyczynia się do rewelacyjnego efektu. Ponieważ Internet ma ogromne
audytorium potencjalnych konsumentów, to poprawnie zorganizowany
system promowania może uczynić firmę znaną w szerokim gronie, przez
co wzrośnie sprzedaż, zwiększy się rozpoznawalność firmy, a jednocześnie
istotnie obniżą się koszty reklamy towarów i usług. Pod względem ilości
reklamowej informacji, Internet wyprzedza tradycyjne środki.
Można zatem oczekiwać wzrostu znaczenia Internetu w prowadzeniu
biznesu. Korzyść z Internetu dla biznesu jest niezaprzeczalna. Polega na
możliwości operatywnego udostępnienia informacji o działalności i propozycjach firmy jej otoczeniu strategicznemu. Internet staje się coraz bardziej społecznościowy i coraz częściej skierowany na konkretnego użytkownika, na zaspokojenie jego potrzeb. Unikalność Internetu jako kanału
komunikacji polega na możliwości otrzymania operatywnego kontaktu
zwrotnego od użytkownika i organizacji interaktywnego współdziałania. Dziś marketing internetowy istotnie się zmienił, pojawiło się więcej
możliwości, zgromadziło się doświadczenie, agencje marketingowe stały
się wielofunkcyjne, ciekawe i dosyć efektywne. Technologie internetowe
marketingu nadal rozwijają się bardzo szybko. Dzisiaj marketing internetowy w Polsce i na Ukrainie rozwija się w szybkim tempie i uzyskuje
coraz więcej miłośników. Przedsiębiorcy i konsumenci zaczynają należnie
oceniać przewagę takiego rodzaju rozwoju biznesu. Zapotrzebowanie na
ten rodzaj marketingu wynika z tego, iż aktualne i czynne stają się: analiza
marketingowa i badania marketingowe w Internecie. Współczesny marketing nabiera nowych form i znaczeń, dzięki aktywnemu rozwojowi Internetu. Przychodzi czas kompleksowego marketingu internetowego, instrumentu, który efektywnie pracuje na osiągnięcie celów marketingowych
firmy. Szybkość rozwoju technologii internetowych, systemów poszukiwawczych, łatwość przyłączenia się do Internetu, pomaga pomyślnie rozwijać biznesy tym firmom, które potrafią to wykorzystać. Można powiedzieć, że dzisiaj gospodarzem świata jest ten, kto doskonale opanował
394 |
marketing internetowy. Marketing internetowy stale i dynamicznie się
rozwija, więc trzeba oczekiwać przemian, innowacji i nowych możliwości
dla biznesu. Internet jako instrument marketingowy, razem z innymi środowiskami komunikacyjnymi, stanie się platformą stworzenia jakościowo
nowych możliwości rozwoju biznesu.
Podsumowanie
Globalna gospodarka wkroczyła w nowy okres rozwoju związany
z powszechnym wprowadzeniem e-biznesu. Jednak firmom, które starają
się wejść na rynek internetowy trzeba powiedzieć, że e-biznes, cyberprzestrzeń i technologie informacyjne nie są panaceum na rozwiązanie wszystkich problemów i nie mogą zastąpić innych narzędzi marketingowych.
Decyzje o dostępie do Internetu i korzystanie z modeli e-biznesu muszą
być przyjęte przez organizację lub przedsiębiorstwo na podstawie wybranej strategii. Ta strategia powinna wskazać działania, określać czynności
firmy z wykorzystaniem postępu technicznego. Każdy model biznesu
w Internecie, ma inną strukturę organizacji działalności rynkowej, inne
sposoby otrzymywania zysków i swoje cele w środowisku elektronicznym.
Korzystając z technologii informacyjnych, firmy mogą otrzymywać
dodatkowe zyski ze sprzedaży produktów, zredukować koszty oraz skrócić
czas przeprowadzenia transakcji w różnych sektorach biznesu. Przedsiębiorstwa, które mają na celu stworzyć lub wzmocnić swoje własne marki,
wykorzystują Internet jako kanał do realizacji komunikacji marketingowej, w którym odbywa się stały dialog i budowanie długotrwałych relacji
z klientami oraz kanał rozpowszechniania informacji. Zainteresowane
Internetem są przede wszystkim firmy, zajmujące się detalicznym handlem elektronicznym; pośrednicy, zapewniający dobór partnerów biznesowych; firmy, które oferują pomoc i wsparcie w Internecie; organizacje
zaangażowane w budowanie społeczności internetowej; spółki stworzone
wokół produktu elektronicznego lub usługi.
References
AIN.UA, 2010. Ukraińcy wolą Google, «W kontakcie», Yandex,
i «Odnokłasniki»: http://ain.ua/2010/01/11/22329
Fura, 2009. Wydawcy prasy zaczęli sprzedawać książki SMS-em: http://
forsal.pl/artykuly/377237,wydawcy_prasy_zaczeli_sprzedawac_
ksiazki_sms_em.html,
| 395
Gemius Polska, 2014.Ukraińscy internauci lubią serwisy społecznościowe:
http://www.gemius.pl/wszystkie-artykuly-aktualnosci/kim-saukrainscy-internauci.html
GFK In Ukraine, 2014.Już połowa Ukraińców korzystają z Internetu; dwie
trzecie – sieci społeczne: http://www.gfk.com/ua/news-and-events/
press-room/press-releases/Pages/internet-use.aspx
Gorowyj W. Społeczne informacyjne komunikacje, ich napełnianie
i zasoby: Monografia. /NANUkrainy. – К., 2010.
6.InternetWorldStats, 2015.Linki do 53 krajów europejskich: http://www.
internetworldstats.com/europa.htm#pl
Ukrainian Internet Association, 2010. Raporty: \http://www.inau.org.ua/
reports.phtml
Increasing of employment of long-term unemployed
in material distress in the context of EUROPE 2020
Strategy
Zvyšovanie zamestnanosti dlhodobo nezamestnaných
v hmotnej núdzi v kontexte Stratégie Európa 2020
Peter Jusko
Univerzita Mateja Bela Slovak Republic
[email protected]
Abstracts
Finding solution of unemployment and poverty is one of the most
important challenges of social policy in the European Union today. The
existence of a global labor market emphasizes the need for adoption
of such measures, which are accepted and implemented in the wider
socio-economic units, such as eg. European Union. The indicator of longterm unemployment and material hardship in the context of its possible solutions are mainly data on the number and structure of long-term
unemployed job seekers who are in material need, the developments in
this segment of the labor market and the measures that these applicants
to solutions to their social situation may be used. In the Contribution We
characterize poverty and unemployment to functionally link the definition of social events and existing social interventions. We also focus on
legislative conceptualization process aspects of the application of social
interventions to solving poverty and unemployment. At the end of the
Contribution we point out possible solutions to long-term unemployment
within the context of Europe 2020 strategy.
Hľadanie riešení nezamestnanosti a chudoby predstavuje jednu
z najvýznamnejších výziev sociálnej politiky Európskej únie v súčasnosti.
Existencia globálneho trhu práce akcentuje potrebu prijímania takých
opatrení, ktoré sú akceptované a realizované v širších spoločensko-ekonomických celkoch, akým je napr. Európska únia. K indikátorom dlhodobej
nezamestnanosti a hmotnej núdze vo vzťahu k navrhovaniu možných riešení patria predovšetkým údaje o počte a štruktúre dlhodobo nezamestnaných uchádzačov o zamestnanie, ktorí sú v hmotnej núdzi, o vývojových
398 |
Peter Jusko Zvyšovanie zamestnanosti dlhodobo nezamestnaných…
trendoch v tomto segmente trhu práce, ako aj o opatreniach, ktoré títo
uchádzači na riešenie svojej sociálnej situácie môžu využívať. V príspevku
charakterizujeme chudobu a nezamestnanosť s cieľom funkčne prepojiť
vymedzenie sociálnej udalosti a k nej prislúchajúcich sociálnych intervencií. Zameriavame sa aj na legislatívnu konceptualizáciu procesuálnej
stránky uplatňovania sociálnych intervencií pri riešení chudoby a nezamestnanosti. V závere príspevku poukazujeme na možnosti riešenia dlhodobej nezamestnanosti v kontexte Stratégie Európa 2020.
Keywords:
poverty, unemployment, the Europe 2020 strategy, social policy, social
work, social event, life strategies of unemployed, long-term unemployment,
sociopathic phenomena, social intervention
chudoba, nezamestnanosť, stratégia Európa 2020, sociálna politika, sociálna
práca, sociálna udalosť, životné stratégie nezamestnaných, dlhodobá
nezamestnanosť, sociálnopatologické javy, sociálne intervencie
Úvod
Na trhu práce pôsobí viacero faktorov, ktoré ovplyvňujú mieru
zamestnanosti, ako aj mieru štátnych a iných ingerencií do tvorby pracovných miest a pomoci znevýhodneným skupinám na trhu práce. Existujúca asymetrickosť trhu práce spôsobuje, že uchádzači o zamestnanie,
ktorí ťažiskovo reprezentujú neuspokojenú ponuku na trhu práce sú
v nevýhodnejšom postavení ako zamestnávatelia. Ide predovšetkým o to,
že pracovnú silu ovplyvňujú charakteristiky, ktoré sú vo výraznej miere
nezávislé od vôle ich nositeľov. Patria k nim napr. niektoré demografické
faktory, ekonomické procesy prebiehajúce v spoločnosti, či legislatívne
úpravy, ktoré v užšom, ale aj širšom kontexte intervenujú do života ľudí
hľadajúcich si svoje uplatnenie na trhu práce.
Determinanty ponuky na trhu práce, ktoré na jej neuspokojenú časť
pôsobia nepriaznivo označujeme ako hendikepy pracovnej sily. V súvislosti s témou nášho príspevku sú nimi predovšetkým stav hmotnej núdze
a existencia dlhodobej nezamestnanosti. Štát (spoločnosť) vstupuje do
riešenia týchto problémov prostredníctvom socioekonomických opatrení,
ktoré však prehlbujú asymetrickosť trhu práce a pre dlhodobo nezamestnaných v hmotnej núdzi často spôsobujú to, že namiesto očakávanej participácie na trhu práce dochádza k ich sociálnej exklúzii.
| 399
Existencia globálneho trhu práce akcentuje potrebu prijímania takých
opatrení, ktoré sú akceptované a realizované v širších spoločensko-ekonomických celkoch, akým je napr. Európska únia. Z týchto dôvodov sme
sa v našom príspevku zamerali na identifikáciu možností zvyšovania
zamestnanosti dlhodobo nezamestnaných v hmotnej núdzi v dlhodobejších koncepčných súvislostiach, ktoré v našich podmienkach v súčasnosti
reprezentuje predovšetkým Stratégia Európskej únie pre zamestnanosť
a rast – Európa 2020.
1. Chudoba a dlhodobá nezamestnanosť ako sociálne
udalosti
Sociálne udalosti ako jedna z ťažiskových súčastí predmetu sociálnej
politiky predstavujú také životné situácie, pri ktorých si človek nedokáže
pomôcť vlastnými silami, a vzhľadom k tomu je s nimi spájané aplikovanie príslušných sociálnych intervencií. Spoločným menovateľom sociálnych udalostí je podľa Tomeša (2010, s.189) sociálne vylúčenie spôsobené
nedostatkom zdrojov a služieb. Pokiaľ má jednotlivec v dôsledku sociálneho vylúčenia malý pocit sociálneho bezpečia môže pochopiteľne vykázať
len minimálnu sociálnu suverenitu. Preto je z hľadiska riešenia sociálnych
udalostí, resp. aspoň zmiernenia ich sociálnych dôsledkov nevyhnutné
funkčne prepojiť vymedzenie sociálnej udalosti a k nej prislúchajúcich
sociálnych intervencií. Prvým krokom v tomto procese je nadobudnutie
právnej relevancie príslušnej sociálnej udalosti, pretože pokiaľ je sociálna
udalosť právne irelevantná nie sú s ňou spájané adekvátne právne následky,
tj. účinné sociálne intervencie. V kontexte témy nášho príspevku sú, resp.
takýmito udalosťami by mali byť chudoba a dlhodobá nezamestnanosť.
Výstižné definovanie pojmu chudoba je výrazným determinantom
efektivity následne prijímaných opatrení sociálnej politiky. Ide predovšetkým o stanovenie hranice chudoby, tj. exaktne určeného minimálneho
životného štandardu, nenaplnenie ktorého spôsobuje vznik chudoby.
Svetová banka (In: www.worldbank.sk) aplikuje hranicu chudoby pod
názvom „globálne minimum“, ktorým od roku 2005 je suma 1.25 USD na
deň (čiže 37,50 USD mesačne). V Slovenskej republike je hranicou chudoby tzv. životné minimum, ktoré je v zmysle Zákona NR SR č. 601/2003
Z.z. o životnom minime ustanovené ako spoločensky uznanú minimálnu
hranicu príjmov fyzickej osoby, pod ktorou nastáva stav jej hmotnej
núdze. V súčasnosti je životným minimom pre jednu plnoletú fyzickú
osobu 198,09 EUR mesačne.
400 |
Veľkým problémom v slovenskej sociálnej a právnej praxi je právna
relevancia pojmu chudoba. V príslušnej právnej norme (Zákone NR SR č.
599/2003 Z.z. o pomoci v hmotnej núdzi) je pojem chudoba nahradený
pojmom hmotná núdza, ktorý je definovaný ako stav, keď príjem občana
a fyzických osôb, ktoré sa s občanom spoločne posudzujú, nedosahuje
životné minimum a občan a fyzické osoby, ktoré sa s občanom spoločne
posudzujú, si príjem nemôžu zabezpečiť alebo zvýšiť vlastným pričinením. Z aspektu sociálnej suverenity klienta v hmotnej núdzi považujeme
za potrebné zdôrazniť čo je v zmysle tejto právnej normy považované za
vlastné pričinenie pri zabezpečovaní príjmu, základných životných podmienok a pomoci v hmotnej núdzi. Ide predovšetkým o vlastnú prácu,
ďalej užívanie vlastného majetku, tj. posudzovanú schopnosť občana
zabezpečiť si základné životné podmienky a pomôcť si v hmotnej núdzi
prostredníctvom svojich hnuteľných a nehnuteľných vecí a uplatňovanie
iných zákonných nárokov, ako sú napr. výživné, dávky nemocenského či
dôchodkového poistenia, nároky z pracovnoprávnych vzťahov apod.
Ponímanie dlhodobej nezamestnanosti v trvaní viac ako rok je typické
pre Medzinárodnú organizáciu práce, nie vo všetkých krajinách sa však
dodržuje rovnaká metodika pre dlhodobú nezamestnanosť. Odlišnosti
je možné vyabstrahovať jednak z hľadiska dĺžky jej trvania (napr. v niektorých krajinách je za dlhodobo nezamestnanú považovaná už osoba,
doba nezamestnanosti ktorej presahuje šesť mesiacov), ale aj v ponímaní
kontinuálnosti jej trvania, tj. či musí ísť o neprerušené trvanie, alebo je
možné aj jej prerušenie. Z hľadiska existujúcich dôsledkov má najvýraznejšie negatívny vplyv na osobnosť nezamestnaného, jeho rodinu, i celú
spoločnosť dlhodobá nezamestnanosť. Členenie nezamestnanosti podľa
dĺžky trvania má svoj význam jednak z hľadiska objektívneho poznania
jej priebehu, špecifikácie závažnosti jej dôsledkov ako aj voľby účinných
opatrení pri jej riešení.
Dlhodobá nezamestnanosť má viaceré príčiny. V Správe expertnej
skupiny pre strednú a východnú Európu pod názvom Stratégia pomoci
dlhodobo nezamestnaným (1994) sa uvádza, že dĺžku trvania nezamestnanosti ovplyvňujú predovšetkým tieto faktory:
• demografické krivky populačného vývoja,
• stav dopytu na trhu práce,
• nízka územná i profesijná mobilita pracovnej sily,
• flexibilita trhu práce a pracovných režimov,
• elasticita miezd a pomer medzi pracovným príjmom a sociálnymi
dávkami,
| 401
•
•
•
•
•
výška a dĺžka poberania hmotného zabezpečenia,
efektívnosť opatrení politiky zamestnanosti,
informačná základňa trhu práce,
postoj zamestnávateľov k zamestnávaniu dlhodobo nezamestnaných
podiel rizikových skupín obyvateľstva.
Právnu relevanciu dlhodobej nezamestnanosti v SR predstavujú
vybrané ustanovenia Zákona NR SR č. 5/2004 Z.z. o službách zamestnanosti. V tomto kontexte je dlhodobo nezamestnaným občanom občan
vedený v evidencii uchádzačov o zamestnanie najmenej 12 po sebe
nasledujúcich mesiacov. Dlhodobo nezamestnaní občania tvoria jednu
z kategórií tzv. znevýhodnených uchádzačov o zamestnanie, na ktorých sú
adresne zamerané sociálne intervencie v tejto oblasti, ktorými sú predovšetkým tzv. aktívne opatrenia na trhu práce.
2. Sociálne intervencie pri riešení chudoby a dlhodobej
nezamestnanosti
Jedným zo základných ukazovateľov sociálnej inklúzie je miera sociálnej suverenity klienta. Dosiahnutie, resp. udržanie sociálnej suverenity
klienta podporuje individuálnu, ale aj spoločenskú prosperitu predovšetkým uplatňovaním existujúcich sociálnych intervencií.
Sociálne intervencie môžeme považovať za “zámerné zasahovanie
do spôsobov konania jednotlivcov, skupín či inštitúcií, do ich životných
a pracovných podmienok, do štruktúry vzťahov apod.” (Levická, 2005,
s. 118). Stretávame sa s nimi už v 19. storočí, kedy sa štát prostredníctvom rôznych sociálnopolitických opatrení snaží riešiť sociálne problémy
občanov. Opatrenia vykonávané v rámci sociálnej intervencie postupne
získavali profesijný i teoretický background, a to najmä prostredníctvom
inštitucionalizácie a profesionalizácie sociálnej práce a sociálnej politiky.
Súčasné globálne ponímanie profesie sociálnej práce sociálnej práce (In:
www.ifsw.org, 2013) uvádza, že “the social work profession promotes
social change, problem solving in human relationships and the empowerment and liberation of people to enhance well-being. Utilising theories of
human behaviour and social systems, social work intervenes at the points
where people interact with their environments. Principles of human
rights and social justice are fundamental to social work”. Sociálna suverenita patrí medzi základné charakteristiky postavenia človeka v živote, a je
aj implicitnou súčasťou tohto ponímania sociálnej práce, predovšetkým
v kontexte sociálnej súdržnosti a vzťahu klienta a sociálneho prostredia.
402 |
Jedným z praktických prienikov sociálnej politiky a sociálnej práce sú
sociálne intervencie: “social work is a normative discipline that is strongly
focused on social intervention” (Ahmed-Mohamed, 2011, s. 13), podobne
aj opatrenia retrospektívnej sociálnej politiky vykazujú rysy sociálnych
intervencií zameraných na riešenie dielčieho sociálneho problému určitej cieľovej skupiny poskytnutím zdrojov alebo saturáciou oprávnených
potrieb členov tejto skupiny (Matoušek a kol., 2013, s. 240). Aplikácie
sociálnych intervencií v sociálnej praxi tak smerujú aj ku zabezpečovaniu
a udržiavaniu sociálnej suverenity jednotlivcov, v čom je možné identifikovať pozitívny synergický efekt sociálnej politiky a sociálnej práce.
Legislatívnou konceptualizáciou procesuálnej stránky uplatňovania
sociálnych intervencií pri riešení sociálnych problémov občanov, ktorými
sú napr. chudoba a dlhodobá nezamestnanosť sú v súčasnosti jednotlivé
právne normy sociálneho zákonodárstva. V Slovenskej republike k nim v
kontexte témy tohto príspevku aktuálne patrí predovšetkým Zákon NR
SR č. 599/2003 Z.z. o pomoci v hmotnej núdzi a Zákon NR SR č. 5/2004
Z.z. o službách zamestnanosti
Sociálne intervencie predstavujú podľa Matouška a kol. (2013, s. 238)
súhrnné označenie pre rôzne typy opatrení, ktoré sa vyznačujú dvoma
základnými rysmi. Po prvé ide o opatrenia usilujúce o zmenu sociálneho
prostredia u ľudí, u ktorých nastala nejaká sociálna udalosť. Po druhé ide
o opatrenia, ktoré sociálni klienti vedome uplatňujú ako nástroje naplňovania cieľov a smerujúce k prekonávaniu existujúcich dôsledkov sociálnych udalostí. Z hľadiska vplyvu sociálnych intervencií na sociálnu suverenitu človeka by sme z aspektu sociálnej práce akcentovali procedurálnu
stránku prijímaných opatrení, tj. samotnú prácu s klientom na mikro
a mezoúrovni a z aspektu sociálnej politiky by sme poukázali na význam
finálnych efektov makrosociálnych intervencií, akými sú napr. zníženie
miery chudoby, či zníženie miery dlhodobej nezamestnanosti.
Sociálne intervencie v zmysle Zákona NR SR č.599/2003 Z.z. o pomoci
v hmotnej núdzi sú uskutočňované formou štátnej sociálnej pomoci, konkrétne dávkami a príspevkami pomoci v hmotnej núdzi. Dávka v hmotnej
núdzi patrí občanovi, ktorý je v hmotnej núdzi a fyzickým osobám, ktoré
sa s občanom v hmotnej núdzi spoločne posudzujú, na zabezpečenie
základných životných podmienok. Jej výška sa v SR v súčasnosti pohybuje v rozmedzí 60,50 – 212,30 eur. Túto dávku je možné zvýšiť o 13,50
– 17 eur v súvislosti s tehotenstvom, resp. starostlivosťou o dieťa. Príspevok na zdravotnú starostlivosť vo výške 2 eur patrí občanovi v hmotnej núdzi a každej fyzickej osobe, ktorá sa s občanom v hmotnej núdzi
| 403
spoločne posudzuje, na výdavky spojené s úhradou za služby súvisiace
s poskytovaním zdravotnej starostlivosti. Aktivačný príspevok vo výške
63 eur patrí občanovi v hmotnej núdzi a každej fyzickej osobe, ktorá sa
s občanom v hmotnej núdzi spoločne posudzuje, na podporu získania,
udržania alebo zvýšenia vedomostí, odborných zručností alebo pracovných návykov za účelom pracovného uplatnenia počas pomoci v hmotnej
núdzi. Príspevok na bývanie vo výške 55,80 – 89,20 eur patrí občanovi
v hmotnej núdzi a fyzickým osobám, ktoré sa s občanom v hmotnej
núdzi spoločne posudzujú, na úhradu nákladov spojených s bývaním
na pomoc v hmotnej núdzi. Ochranný príspevok vo výške 63 eur patrí
občanovi v hmotnej núdzi a každej fyzickej osobe, ktorá sa s občanom
v hmotnej núdzi spoločne posudzuje, ak si nemôžu zabezpečiť základné
životné podmienky a pomôcť si v hmotnej núdzi. Jednorazovú dávku v
hmotnej núdzi možno poskytnúť občanovi v hmotnej núdzi a fyzickým
osobám, ktoré sa s občanom v hmotnej núdzi spoločne posudzujú najmä
na úhradu mimoriadnych výdavkov na nevyhnutné ošatenie, základné
vybavenie domácnosti, zakúpenie školských potrieb pre nezaopatrené
dieťa a na mimoriadne liečebné náklady. Dosiahnutie aspoň bazálnej
úrovne sociálnej suverenity občana v hmotnej núdzi prostredníctvom
týchto opatrení podporuje vedenie sociálne prijateľného a do budúcnosti otvoreného života umožňujúceho jeho postupnú a plnohodnotnú
sociálnu inklúziu.
K sociálnym intervenciám v oblasti služieb zamestnanosti patria
predovšetkým aktívne opatrenia na trhu práce, príspevky poskytované
v rámci aktívnych opatrení na trhu práce, projekty a programy realizované v tejto oblasti a podpora zamestnávania občanov so zdravotným
postihnutím.
Súčasný systém aktívnych opatrení na trhu práce v SR je možné klasifikovať do troch podskupín:
1. Nástroje zamerané na zvyšovanie zamestnateľnosti uchádzačov
o zamestnanie a záujemcov o zamestnanie (v oblasti riešenia dlhodobej nezamestnanosti sem patrí napr. príspevok na aktivačnú činnosť
formou menších obecných služieb)
2. Nástroje zamerané na podporu vytvárania nových pracovných miest
(vo vzťahu k dlhodobo nezamestnaným občanom sem patrí napr.
integrácia znevýhodnených občanov v sociálnom podniku)
3. Nástroje zamerané na podporu a udržanie existujúcich pracovných
miest (ako prevencia dlhodobej a opakovanej nezamestnanosti sem
patrí napr. príspevok na podporu udržania pracovných miest).
404 |
Predpokladom úspešnosti procesu realizácie aktívnych opatrení na
trhu práce (napr. vzdelávania a prípravy pre trh práce), ako aj finálnym
efektom ich uplatňovania (napr. príspevku na samostatnú zárobkovú
činnosť) je taká sociálna suverenita uchádzača o zamestnanie, ktorá
podporuje jeho aktívne postoje, ale aj celkovú stabilitu a prosperitu
spoločnosti.
K sociálnym intervenciám v službách zamestnanosti výrazne orientovaných aj na posilňovanie sociálnej suverenity dlhodobo nezamestnaných
občanov patria aj projekty a programy financované prevažne zo zdrojov
Európskeho sociálneho fondu, a to najmä projekty na zlepšenie postavenia uchádzačov o zamestnanie na trhu práce a národné, regionálne alebo
pilotné projekty na podporu začleňovania znevýhodnených uchádzačov
o zamestnanie na trh práce, na overenie nových aktívnych opatrení na
trhu práce, na zlepšenie situácie rozvoja zamestnanosti v rámci partnerstiev, na podporu rozvoja regionálnej zamestnanosti, či investičnú a individuálnu štátnu pomoc investorovi a projekty a programy na podporu
rozvoja regionálnej zamestnanosti a zvyšovania zamestnateľnosti.
3. Možnosti riešenia dlhodobej nezamestnanosti v kontexte
Stratégie Európa 2020
Z hľadiska celkového politického rámca sú zaužívané dva základné prístupy k riešeniu problémov dlhodobej nezamestnanosti (Meager-Evans,
1998):
• Prístupy orientované na dopyt, ktoré sa pokúšajú zvyšovať úroveň
dopytu po práci alebo kladú dôraz na prijímanie dlhodobo nezamestnaných do zamestnania. Patria sem také opatrenia, ktoré tento
prístup realizujú priamo (cez vytváranie pracovných miest pre dlhodobo nezamestnaných), ako aj opatrenia, ktoré ho realizujú nepriamo
(cez ponuku príspevkov zamestnávateľom, ak zamestnajú dlhodobo
nezamestnaných).
• Prístupy orientované na ponuku, ktoré sa pokúšajú rozvinúť šance
dlhodobo nezamestnaných na trhu práce zvýšením ich zručností
a ľudského kapitálu, podporou ich schopností získať si vhodné zamestnanie, ich motiváciu hľadať si prácu a tiež stimulovať ich ochotu prijať
určité typy zamestnaní (napr. redukciou pomoci v hmotnej núdzi).
Slovenská republika už od roku 2004 (prijatím Zákona NR SR č.
5/2004 o službách zamestnanosti) začala zdôrazňovať význam aktívnej
politiky trhu práce. V tejto oblasti sa ako hlavné formy opatrení uplatňujú
| 405
priama podpora zamestnávateľov, podpora vytvárania nových pracovných
miest, opatrenia zamerané na vzdelávanie a prípravu pre trh práce, školenia, tréningy, vyplácanie rôznych príspevkov a aktivizácia nezamestnaných, najmä formou aktivačných prác.
Reformy Európskej únie sa v prebiehajúcej dekáde realizujú prostredníctvom „Stratégie pre zamestnanosť a rast Európa 2020“. Z hľadiska
aktuálnej sociálnej politiky je Stratégia Európa 2020 najaktuálnejším
sociálnym a politickým dokumentom Európskej únie, pričom kontinálne nahradila predošlú tzv. Lisabonskú stratégiu (2000–2010). Stratégia
Európa 2020 (In: Strategie Evropa 2020) má tri piliere – inteligentný rast,
udržateľný rast a inkluzívny rast. Inkluzívny rast je v tejto stratégii definovaný ako podpora hospodárstva s vysokou mierou zamestnanosti, ktoré
zabezpečí sociálnu a územnú súdržnosť EÚ. V rámci otvorenej metódy
koordinácie boli ponechané široké možnosti pre členské štáty, ktoré majú
zvoliť prístup zodpovedajúci ich špecifickej situácii. Jednou z možností
zohľadnenia špecifickej situácie SR pri riešení dlhodobej nezamestnanosti
je zavedenie tzv. inkluzívneho trhu. V zmysle segmentácie trhu práce ho
môžeme charakterizovať ako sekundárny, formálny a interný trh práce.
V súvislosti so segmentáciou trhu práce zdôrazňuje Kuchař (2007:38) význam rešpektovania sociálnych a demografických faktorov, čo v kontexte
inkluzívneho trhu znamená napr. zohľadnenie dĺžky nezamestnanosti,
vzdelania, praxe, zdravotného stavu, či lokality, v ktorej sa inkluzívny trh
práce bude realizovať. V ilustráciu č.1 uvádzame navrhovanú schému fungovania inkluzívneho trhu.
K hlavným cieľom zavedenia inkluzívneho trhu patrí zníženie dlhodobej nezamestnanosti, zvýšenie miery zamestnanosti a zvýšenie šancí
dlhodobo nezamestnaných nájsť si zamestnanie na otvorenom trhu práce
prostredníctvom ich aktivizácie na inkluzívnom trhu. Kľúčovými pojmami inkluzívneho trhu sú:
• inkluzívni zamestnanci (tj. najmä dlhodobo nezamestnaní občania,
ktorí budú zamestnaní na inkluzívnom trhu, ale aj iné sociálne exkludové skupiny, ktorým sa venujú napr. Dziurzynski (2010) a Papšo
(2012).
• inkluzívne služby (tj. vybraný okruh služieb verejného záujmu, ktoré
si subjekty verejnej správy objednávajú prostredníctvom verejného
obstarávania)
• inkluzívne podniky (tj. špecifický druh podniku zamestnávajúci inkluzívnych zamestnancov s výhradným právom vykonávať inkluzívne
služby)
406 |
Ilustrácia č.1 Schéma fungovania inkluzívneho trhu
Zdroj: PÁLENÍK, V. – PÁLENÍK, M. – ŠIMO, A.: Inkluzívny trh. Bratislava: Inštitút zamestnanosti, 2011. ISBN 978-80-970204-2-2, s.3 4
•
trh inkluzívnej práce (tj. trh medzi inkluzívnymi zamestnancami
a inkluzívnymi podnikmi)
• trh inkluzívnych služieb (tj. trh medzi inkluzívnymi podnikmi a subjektmi verejnej správy)
Potenciálne zavedenie inkluzívneho trhu v SR predstavuje, okrem
viacerých legislatívnych, ekonomických, finančných a širších celospoločenských súvislostí, aj viaceré výzvy pre sociálnu prácu a sociálnu politiku. Ide predovšetkým o možnosť reálnej špecifikácie sociálnej práce s
(dlhodobo) nezamestnanými, ktorá sa (dlhodobo) javí ako nedostatočne
konkretizovaná oblasť praktického výkonu tejto nepochybne významnej
súčasti sociálnej práce ako profesie. K ďalším významným sociálnym
súvislostiam zavedenia inkluzívneho trhu by sme zaradili predchádzanie
viacerým príčinám a dôsledkom dlhodobej nezamestnanosti, ktoré by
boli pôsobením dlhodobo nezamestnaných občanov na inkluzívnom trhu
eliminované, ako aj zvýšenie efektívnosti existujúcich príp. novovytváraných aktívnych opatrení na trhu práce prostredníctvom ich permanentnej optimalizácie formou komparácie výstupov z realizácie inkluzívneho
trhu a porovnateľných aktívnych opatrení na trhu práce (napr. aktivačnej
činnosti, sociálnych podnikov apod.) ako aj skvalitnenie procesuálnej
stránky realizácie sociálnej práce v týchto oblastiach.
| 407
Záver
Sledovanie faktorov, ktoré ovplyvňujú trh práce má pre politiku
zamestnanosti veľký význam. Ich objektívna identifikácia prispieva k optimalizácii nástrojov, ktoré politika zamestnanosti využíva, predovšetkým
aktívnych opatrení na trhu práce. V našom príspevku sme sa pokúsili
o analýzu súčasného stavu dvoch faktorov výrazne zastúpených na trhu
práce v Slovenskej republike, a to dlhodobej nezamestnanosti a s ňou
často súvisiacej hmotnej núdze uchádzačov o zamestnanie. K indikátorom
dlhodobej nezamestnanosti a hmotnej núdze vo vzťahu k navrhovaniu
možných riešení patria predovšetkým údaje o počte a štruktúre dlhodobo
nezamestnaných uchádzačov o zamestnanie, ktorí sú v hmotnej núdzi,
o vývojových trendoch v tomto segmente trhu práce, ako aj o opatreniach,
ktoré títo uchádzači na riešenie svojej sociálnej situácie môžu využívať.
Dôležitou skutočnosťou smerujúcou k optimalizácii následných
opatrení je vyhodnotenie týchto indikátorov vo vzájomných súvislostiach, a to tak na mikroúrovni, tj. v živote jedného konkrétneho človeka, cez mezoúroveň predstavujúcu regionálne špecifikáciu trhu práce,
až po makroúroveň zahŕňajúcu celospoločenské trendy v tejto oblasti.
Makroúrovňové opatrenia na trhu práce v Slovenskej republike sú v súčasnosti realizované predovšetkým prostredníctvom implementácie Stratégie
pre zamestnanosť a rast Európa 2020.
Riešenie dlhodobej nezamestnanosti a hmotnej núdze patrí v tomto
rámci do voľby prístupov zabezpečujúcich inkluzívny rast. Evaluácia sociálnych intervencií, ktoré v podmienkach Slovenskej republiky predstavujú
opatrenia služieb zamestnanosti, by mala prispieť ku zvýšeniu efektívnosti
politiky zamestnanosti, čo v kontexte témy nášho príspevku znamená
najmä uľahčenie vstupu týchto ľudí na trh práce a tým aj zvyšovanie ich
zamestnanosti.
References/Literatúra
Ahmed-Mohamed, K.: Social work practise and contextual systemic
intervention: improbability of communication between social work
and sociology. w:: Journal of Social Work Practise, Vol.25, No.1, March
2011, pp. 5–15.
Brnula, P.: Sociálna práca. Dejiny, teórie a metódy. Bratislava: IRIS, 2012,
264s
408 |
Brozmanová Gregorová, A. et al.: Dobrovoľníctvo na Slovensku – výskumné
reflexie. Bratislava : Iuventa, 2012.
Brožová, D.: Společenské souvislosti trhu práce. Praha: SLON, 2003, 143s.
Buchtová, B. a kol.: Nezaměstnanost – psychologický, ekonomický a sociální
problém. Praha: GRADA, 2002, 236s.
Dziurzyński, K.: Wykluczony na drodze do inkluzji – miejsce edukacji
w pokonywaniu wykluczenia (współautor: A. Łukasiewicz) (w:)
Wykluczenie społeczne – czynniki ryzyka, profilaktyka, remedia, red.
nauk. S. Nazaruk, M. Nowak, E. Konovaluk. Biała Podlaska, 2010.
p. 129–140.
Engel, R.J. – Schutt, R.K.: Fundamentals of Social Work Research. Thousand Oaks: SAGE Publications Inc., 2009
Feather, N.T.: Attitudes, values and atrubutions: Explanations of
unemployment. In: Journal of Personality and Social Psychology,
Vol.48, 1985, p.876-889.
Frankovský, M. – Kentoš, M. – Výrost, J.: Analýza a vyhodnotenie efektívnosti programu RPNKN. Košice: Inštitút celoživotného vzdelávania
TU, 2007.
Göppner, H-J. – Hämäläinen, J. 2008. Rozprava o vede o sociálnej práci.
Bratislava: Lambertus, 2009. ISBN 978-80-89271-33-7
Gyarfášová, O. a kol.: Evaluácia sociálnej politiky zameranej na zníženie
dlhodobej nezamestnanosti. Bratislava: Inštitút pre verejné otázky,
2006.
Halásková, R.: Politika zaměstnanosti. Ostrava: OU, 2008, 152s.
Harvan, P.: Hodnotenie efektívnosti a účinnosti výdavkov na aktívne politiky trhu práce na Slovensku. Bratislava: IFP MF SR, 2011.
Hetteš, M.: Sociálna súdržnosť a istota v sociálnej práci. Nitra: FSVaZ UKF,
2013.
Hogan, B.E. – Linden, W. – Najarian, B.: Social support intervention. Do
they work? In: Clinical Psychology Review, Vol. 22, 2002, pp. 381–440.
Jusko, P. – Halásková, R.: Politika zamestnanosti. Banská Bystrica: PF
UMB, 2012
Jusko, P.: Nezamestnanosť ako rizikový faktor páchania trestnej činnosti v
Banskobystrickom kraji. In: Interakce preventivních programů s aktivní
politikou zaměstnanosti. Vsetín, 2005. s. 30–34.
Kleinová, R.: Osobné prežívanie ako predpoklad pre zvládanie možnej
nezamestnanosti. In: Psychológia a patopsychológia dieťaťa, roč. 32,
1997, č. 4, s. 360-368.
| 409
Korimová, G.: Predpoklady rozvoja sociálnej ekonomiky. Banská Bystrica:
EF UMB, 2007, 192s.
Krebs, V. a kol. 2002. Sociální politika. Praha: ASPI, 2007, 503s.
Kuchař, P.: Trh práce. Praha: Karolinum, 2007
Levická, J. 2005. Základy sociálnej práce. Trnava : ProSocio, 2005, 170 s.
Marek, J. – Strnad, A. – Hotovcová, L.: Bezdomovectví v kontextu sociálních služeb. Praha: Portál, 2012, 175s.
Mareš, P.: Nezaměstnanost jako sociální problém. Praha: SLON, 2002, 175s.
Matoušek, O. – Koláčková, J. – Kodymová, P.: Sociální práce v praxi.
Praha: Portál, 2005
Matoušek, O. a kol. 2013. Encyklopedie sociální práce. Praha: Portál, 2013,
570s.
Meager, N. – Evans, C.: The evaluation of active market measures for longterm unemployed. Geneva: International Labour Office, 1998
Páleník, V. – Páleník, M. – Šimo, A.: Inkluzívny trh. Bratislava: Inštitút
zamestnanosti, 2011
Papšo, P.: Resocializácia odsúdených vo výkone trestu odňatia slobody. Banská Bystrica: PF UMB, 2011, 88s.
Papšo, P.: Sociálna práca s odsúdenými vo a po výkone trestu odňatia slobody. In: Vybrané cieľové skupiny sociálnej práce. Banská Bystrica: PF
UMB, 2012
Rievajová, E.: Teória a politika zamestnanosti. Bratislava: Ekonóm, 2001,
258s.
Shulman, L.: Interactional Social Work. Toward an Empirical Theory. Boston: Peacock Publishers, 1991, 338p.
Schraggeová, M.: Nezamestnanosť v psychologických súvislostiach. Bratislava: Psychoprof, 2011
Siegrist, M.: Rozvoj osobnosti. 1. vyd. Bratislava: SPN, 1996.
Strategie Evropa 2020. Strategie pro inteligentní a udržitelný růst podporující začlenění. Brusel: Evropská komise, 2010, 35s. Dostupné na:
www: http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_CS_ACT_part1_v1.pdf, získané (20.04.2015)
Tomeš, I. 2010. Úvod do teorie a metodologie sociální politiky. Praha: Portál, 2010, 439s.
Vlčková, M. 2001 Gamblerstvo – hra alebo choroba? In : Vychovávateľ,
roč.45, 2001, č.6, s.25-27.
Vyhodnotenie národných projektov a nástrojov aktívnej politiky trhu
práce za rok 2012. Dostupné na: www.upsvar.sk, získané (20.04.2015)
410 |
Wódz, K. – Faliszek, K.: Przeobrazenia w pomocy spolecznej a edukacja
i doskonalenie zawodowe pracovników socjalnych w Polsce i Republice
Slowackiej. Toruň: Akapit, 2010, 214s.
www.statistics.sk , získané (20.04.2015)
www.upsvar.sk, získané (20.04.2015)
www.worldbank.sk, získané (20.04.2015)
Zákon NR SR č. 406/2011 Z z. o dobrovoľníctve a o zmene a doplnení
niektorých zákonov
Zákon NR SR č. 599/2003 Z.z. o pomoci v hmotnej núdzi
Zákon NRSR č. 330/2008 Z.z. o službách zamestnanosti a o zmene a doplnení niektorých zákonov v znení neskorších predpisov
Žilová, A.: Poradenstvo pre nezamestnaných. In: Tokárová, A. a kol.: Sociálna práca. Prešov: FF PU, 2003, s.521-528.
SPRAWOZDANIA
CONFERENCE
REPORTS
4th International Religious Studies Congress
“Religion and socio-political transformations of
contemporary world”
Polish Naval Academy
Gdynia 17–20 June 2015
IV Międzynarodowy Kongres Religioznawczy
„Religia a społeczno-polityczne przemiany
współczesnego świata”
Akademia Marynarki Wojennej
Gdynia 17–20.06.2015 rok
dr Dorota Łażewska
[email protected]
W dniach 17–20 czerwca 2015 roku, w Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni, odbył się IV Międzynarodowy Kongres Religioznawczy
„Religia a społeczno-polityczne przemiany współczesnego świata”. Kongres
zorganizowały: Polskie Towarzystwo Religioznawcze i Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni. Motywem przewodnim IV Kongresu Religioznawczego było podjęcie refleksji nad religią i religijnością, w sytuacji
zachodzących we współczesnym świecie różnorodnych przemian społeczno–politycznych. Wśród nich można wymienić globalizację, liberalizację, sekularyzację, pluralizację i konsumeryzm, które nie pozostają bez
znaczenia dla polskiej oraz europejskiej religijności.
W kongresie udział wzięli przedstawiciele takich uczelni oraz instytucji z kraju i zagranicy, jak: Institut National Des Langues Et Civilisations
Orientales z Paryża, Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki
ze Lwowa, Papieski Uniwersytet Salezjański z Rzymu, Uniwersytet Czech
Południowych w Czeskich Budziejowicach, Uniwersytet Rzeszowski,
Uniwersytet Adama Mickiewicza z Poznania, Uniwersytet Jagielloński,
Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
z Warszawy, Uniwersytet Gdański, Uniwersytet Szczeciński, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Opolski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
z Torunia, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego z Bydgoszczy, Uniwersytet
Śląski z Katowic, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej z Lublina, Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II,
414 |
Dorota Łażewska IV Międzynarodowy Kongres Religioznawczy
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski z Olsztyna, Uniwersytet w Białymstoku, Uniwersytet Jana Kochanowskiego z Kielc, Uniwersytet Zielonogórski, Politechnika Opolska, Politechnika Lubelska, Papieski Wydział Teologiczny z Wrocławia, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii
Nauk, Akademia Marynarki Wojennej z Gdyni, Akademia Pomorska ze
Słupska, Akademia Górniczo-Hutnicza z Krakowa, Akademia Ignatianum
z Krakowa, Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De
Gasperi w Józefowie, Wyższa Szkoła Administracji z Bielska-Białej, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa z Poznania, Wyższa Szkoła Kultury Społecznej
i Medialnej z Torunia, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła
II z Białej Podlaskiej, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa z Wałbrzycha,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego z Warszawy, Instytut Statystyki
Kościoła Katolickiego z Warszawy, Fundacja „Kultura Liberalna”.
Patronat na kongresem objął Marszałek Województwa Pomorskiego
oraz Prezydent Miasta Gdyni. Partnerami kongresu były: Wydział Nauk
Humanistycznych i Społecznych Akademii Marynarki Wojennej im.
Bohaterów Westerplatte w Gdyni, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego.
Wykład inauguracyjny „Standardy racjonalności w sferze sacrum
i w sferze profanum” wygłosił prof. dr hab. Zbigniew Drozdowicz (Uniwersytet Adam Mickiewicza w Poznaniu). Odbyły się również trzy wykłady
plenarne: „Medialno-popkulturowe „wariacje” sacrum” dr Ewy Stachowskiej z Uniwersytetu Warszawskiego, „Krytyczne kategorie nowoczesnego
religioznawstwa: perspektywa wielokulturowa” prof. dr. hab. Andrzeja Wójtowicza ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz
„Sakralizacja i ambiwalencja. Polska myśl filozoficzno-społeczna o religii”
prof. Dr. hab. Jerzego Kojkoła z Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni.
W programie kongresu umieszczono 223 referaty, które zostały
wygłoszone w 15 sekcjach tematycznych: (I) Nowe problemy religii, (II)
Przedmiotowe, teoretyczne i metodologiczne trendy w religioznawstwie.
Aspekt historyczny i współczesny, (III) Aksjologia religii, (IV) Antropologia religii, (V) Tożsamość religijna, (VI) Religijność Europy i świata,
(VII) Socjologia religii, (VIII) Nowa duchowość, (IX) Pedagogika religii, (X) Religie Wschodu, (XI) Islam w Europie, (XII) Religia a polityka,
(XIII) Kultury i religie, (XIV) Badania nad językiem religijnym, (XV)
Psychologia religii. Przed Kongresem odbył się pokaz tańca polinezyjskiego oraz otwarto wystawę „Wartości tradycyjnej kultury Polinezji dla
współczesności” (dr hab. Mirosława Jaworowska, prof. AMW). W przerwie
| 415
można było zapoznać się z ofertą wydawnictw o tematyce religioznawczej
i filozoficznej.
Prelegenci odnieśli się do takich religii i organizacji religijno-zakonnych, jak: religia katolicka, grekokatolicyzm, prawosławie, protestantyzm,
islam, buddyzm tybetański, religie afrykańskie, religie bengalskie, bahaizm, konfucjanizm; zaratusztrianizm; Stowarzyszenie Chrześcijańskiej
Nauki; Ordo Templi Orientis.
Przedmiotem kongresowych obrad były następujące tematy: filozofia religii; aksjologia religii, istota i geneza religii; psychologia religii;
sekularyzacja; pluralizm; fundamentalizm religijny; personalizm aksjologiczny; dekonstrukcja logosu; kompetencje etyczno-moralne i religijne;
nauczanie religii w szkole publicznej; polityka edukacyjna wobec religii
w szkole; nauczyciel religii a kompetencje międzykulturowe; inność religijna; autorytety religijne; fenomen świętego; liturgia rzymsko–katolicka;
problemy bioetyczne (in vitro, badania prenatalne); dojrzałość i niedojrzałość religijna; chrześcijańska psychoterapia małżeństwa i rodziny; psychotronika, wróżbiarstwo i parapsychologia; ezoteryzm, teozofia i antropozofia; gnostycyzm i kataryzm; zachodni intelektualiści muzułmańscy;
europejskie regulacje prawne wobec islamu; etyka islamu; konwertytyzm
na islam; islam a koncepcje biogenezy; zamachy terrorystyczne a gra polityczna; teizm umiarkowany i klasyczny oraz ateizm; Camino de Santiago,
pielgrzymka i podróż; współczesny styl kaznodziejstwa; teatr Wayang;
symbolika Golema; język sakralny; komunikacja rytualna; wspólnoty
charyzmatyczne; emocje religijne; sacrum w popkulturze; doświadczenia mistyczne a stany psychotyczne; kitabistyka; inkarnacja dalajlamów;
konwersja religijna; marzenia senne; ayahuasca a doświadczenia wizyjne;
aksjologia chrześcijańska; sikhowie a katolicyzm; konserwatyzm katolicki a globalizacja; źródła ubóstwa w Kościele; religijność społeczeństwa
europejskiego; społeczeństwo prawosławne; polskie prawosławie; apokryficzność; nowa duchowość; „miejsca mocy” nowej duchowości; duchowość ateistyczna; duchowość wyzwolenia; duchowość człowieka „epoki
świeckiej”, duchowość społeczeństwa ponowoczesnego; eventy religijne;
religijność halowa; kościół uliczny; trudności, a wyobrażenie boskiego
towarzystwa; rytuał magii nasienia; katolicyzm latynoamerykański; model
indyjskiej edukacji gurukulam; komunitariańska perspektywa konfucjonizmu; zmiany rytuału i doktryn w religiach bengalskich; buddyzm tybetański a motywy antynomiańskie; Spanta Mainju i Angra Mainju; zamach
na Charlie Hebdo; katolicyzm w Hiszpanii; islam w Bośni, we Francji,
Niemczech i w Austrii; chrześcijaństwo w Nepalu; religijność polskich
416 |
sierot w Nowej Zelandii; religijność kobiet w starożytnych Indiach; chasydyzm na Podkarpaciu; inkulturacja na Madagaskarze; desacralizacja
Belgii; sacrum w przestrzeni miejskiej warszawskiej Pragi; środowisko
studenckie Sewastopola; zabójstwa honorowe w Europie; świątynie Birla
Mandir w Indiach; buddyzm na Zachodzie.
W czasie kongresu omówiono następujące relacje: nauka a wiara, religia a zdrowie, religia a kultura, religia a życiem codzienne, religia a życie
gospodarcze, religia a bezrobocie; religia a media, religia a młodzież,
religia a mechanizmy adaptacyjne, religia a cenzura polityczna, religia
a moralność, religia a odkrywanie sensu, religia a osoby niepełnosprawne,
religia a polskie kino, religia a kultury europejskie, religia a wyzwania
współczesności, religia a postawa wobec pracy, religia a nowa duchowość;
religia a różnorodność kulturowa; religia a małżeństwo w Japonii; religia
a idealizacja rzeczywistości.
Odniesiono się do koncepcji religijnych i religijno-politycznych Jana
Pawła II (pośmiertne role papieskie); św. Faustyny Kowalskiej (cisza
wspólnot kontemplacyjnych w świetle „Dzienniczka”), Maxa Webera
i Michaela Novaka (etyka protestancka i jej katolicka korekta), Mirce’a
Eliade (tantryczne inspiracje teorii mitu); Leszka Kołakowskiego (koncepcja sekularyzacji); Jacoba Taubesa i Slavoja Žižka (interpretacje Listu
do Rzymian); Iwana Franki (badania ludoznawcze a refleksja religioznawcza); Mariana Ruseckiego (istota i geneza religii); Alberta Einsteina
(kwestia religijności tego uczonego); Adama Mickiewicza (Chrystus i Polska); Carla G. Junga (katolicyzm i protestantyzm); Jerzego Grotowskiego
(teatr–misterium); Mary Baker Eddy (ruch Chrześcijańskiej Nauki); Luc
Ferry, André Comte-Sponville (francuska duchowość ateistyczna); Abrahama Maslowa (teoria potrzeb a religijne eventy); Wisławy Szymborskiej (duchowość człowieka „epoki świeckiej”); Tomáša Halika („o Bogu,
który tańczy”); Wincentego Lutosławskiego i Hirama Butlera (wzajemna
korespondencja); Hilmy af Klint (ezoteryczne inspiracje); Janiny Kraupe
(ezoteryczne zwierciadło); Duane’a Elgina (żywy wszechświat); Czesława
Miłosza (koncepcja neomanicheizmu).
Na szczególną uwagę zasługuje sekcja „Religia a polityka”, do której
zgłoszono najwięcej referatów. Tematy wygłoszone w tej sekcji można
podzielić na cztery grupy:
– zagadnienia ogólne;
– życie społeczno-polityczne a religia katolicka;
– religijny kontekst życia społeczno-politycznego wybranych krajów
i kontynentów;
| 417
– koncepcje współczesnych myślicieli na temat relacji pomiędzy religią
a polityką.
Jeśli chodzi o zagadnienia ogólne to przedmiotem obrad były takie
problemy, jak: sekularyzacja, syjonizm religijny, model środkowoeuropejski religii w sferze publicznej, religia a demokracja i tożsamość, zróżnicowanie religijne a współczesny pluralizm, finansowanie kościołów ze
środków publicznych, przypadki obrazy uczuć religijnych, politologia
religii, religia a geopolityka, liberalna polityka religijna, religia i laicyzm,
przyszłość świata bez religii, polityka Unii Europejskiej wobec religii,
współczesna narracja religijna, sukcesja teokratyczna, filozofia prawa
a fanatyzm religijny, imigracja a różnorodność religijna, relacje pomiędzy
wojną, polityką a religią, transformacja konfliktu a pokój, religia, polityka
i prawo, projekt racjonalizacji religii, religia a fundamentalizm, konflikty
religijne, ubój rytualny a polskie prawo, rozdział kościoła od państwa.
W referatach odnoszących się do religii katolickiej poruszono następujące zagadnienia: katolicko-prawosławny dialog ekumeniczny; polsko-rosyjski dialog ekumeniczny i polityczny; ustawy o związkach partnerskich; konkordat; nauczanie religii w szkole; spór o in vitro; polska
demokracja po śmierci Jana Pawła II; dekada lat osiemdziesiątych w PRL
a ustawowe regulacje państwo – Kościół; polityk – chrześcijanin według
Benedykta XV; Millenium w przekazie „Tygodnika Powszechnego”;
dyplomacja watykańska; Kościół a ruchy ekologiczne; teologia demokratycznego kapitalizmu; integracja europejska a Konferencja Kościołów Europejskich i Konferencja Biskupów Unii Europejskich; encyklika
„Centesimus Annus” a kapitalizm; relacje pomiędzy państwem, Kościołem
a racją stanu RP według współczesnych polskich ugrupowań lewicowych
i liberalnych.
Zreferowano problemy religijne na zachodniej Ukrainie i w Republice
Portugalskiej w latach 1910–1926. Odniesiono się do związku pomiędzy
wyborami prezydenckimi a religią w Brazylii. Opisano także sytuację
Kościoła Katolickiego w Turcji i w Kazachstanie oraz w państwie totalitarnym, na przykładzie Polski w latach 1945–1956. Omówiono islamofobię
w Europie i politykę wobec imigrantów muzułmańskich w Wielkiej Brytanii, zjawisko francuskich dżihadystów, a także związek religii z przywództwem państwowym w Federacji Rosyjskiej. Przedstawiono początki rewolucji islamskiej w Iranie oraz relacje pomiędzy polityką a Eko-Kościołem
w USA.
W referatach przywołano koncepcje Finnisa, Habermasa i Rawlsa
(religia a rozum publiczny), Seneki i Frankla („nieuświadomiony Bóg”).
418 |
Omówiono myśl Immanuela Kanta i Władysława Kozłowskiego, Ibn Adb
al – Wahhaba, Nancy’ego, Chestertona i ks. Romana Zelka. Przypomniano
teorie Charlesa Taylora (świeckość państwa, konfesyjność społeczeństwa)
oraz myśl Ayn Rand (pozycja religii w libertarianizmie).
Obecnie do najbardziej wpływowych przeobrażeń społeczno-politycznych, które przekształcają współczesną religijność, należy zaliczyć komercjalizację i konsumowanie religii. Jednak temu zagadnieniu poświęcono
tylko jeden wykład: „Medialno-popkulturowe „wariacje” sacrum” (dr Ewa
Stachowska, Uniwersytet Warszawski). Wykorzystywanie narzędzi marketingowych do przekazu religijnego spowodowały iż religia, Bóg i Kościół
stały się jednym z wielu produktów na sprzedaż, w wielu przypadkach
produktem trywialnym. Tematem popkulturowych „wariacji” sacrum
są najczęściej wątki świąteczne: Boże Narodzenie oraz Wielkanoc. I tak
jedna z reklam przedstawiła Świętą Rodzinę: Maryję, Józefa i Dzieciątko
Jezus w odzieży słynnych projektantów mody. Z kolei brytyjska organizacja „Churches Advertising Networ,”, zrzeszająca specjalistów od marketingu i reklamy, stara się zwrócić uwagę na fakt, iż święta religijne to nie
komercja. Proponuje zatem przekaz reklamowy, informujący o religijnej istocie przeżywanych świąt. Należy dodać, że również chrześcijanie
sięgają po reklamę religijną, która stała się jedną z dróg ponowoczesnej
ewangelizacji. Jednak tu sacrum, operując kategorią szoku, miesza się
z profanum.
Obok komercjalizacji i konsumowania sacrum współczesnym zjawiskiem, przeobrażającym współczesną religijność, jest utrata tożsamości, która jest obecnie płynna, przygodna, zależna od kontekstu.
Wspomniane zjawisko odsyła do kwestii pluralizmu, wieloznaczności,
niejednoznaczności. Człowiek zwątpił w poznawcze możliwości rozumu
i w związku z tym nie poszukuje prawdy i pewności, czyli logosu. Kondycja intelektualna i duchowa współczesnego człowieka nie jest logocentryczna, lecz paralogiczna. Stąd „ogniskową” współczesnej rzeczywistości
jest pluralizm. Świat pluralistyczny przypomina zaś kłącze lub labirynt,
czyli miejsce, w którym traci się grunt pod nogami i odczuwa niepewność z braku obiektywnych wskazówek, zasad i reguł, ułatwiających
wybór oferowanych prawd subiektywnych. W wieloreligijnym pluralistycznym świecie również chrześcijaństwo poszukuje swej tożsamości.
Zagadnienie tożsamości religijnej zostało poruszone w kilku referatach:
o tożsamości religijnej; wieloreligijnej; chrześcijańskiej; o relacji pomiędzy tożsamością kaszubską a religią oraz o tożsamości rodzimowierstwa
słowiańskiego.
| 419
Problem tożsamości chrześcijańskiej odsyła do tematu dekonstrukcji. Ten związek został ukazany w referacie „Dekonstrukcja logosu jako
zagrożenie życia religijnego. Perspektywa metafizyczno-pedagogiczna”
(dr Dorota Łażewska, Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im.
Alcide De Gasperi w Józefowie k/Otwocka). Dekonstrukcja jest współczesnym sposobem myślenia zaburzającym wszelką tożsamość, w tym
tożsamość chrześcijańską. Można uznać, iż niepewność chrześcijan co do
swej tożsamości jest efektem działania dekonstrukcji. Strategia ta, przy
pomocy właściwych sobie metod, wprowadza umysł w stan niepewności – dekonstruuje logos. Sytuację braku pewności można jednak lepiej
zrozumieć, zestawiając dekonstrukcję z takimi postawami myślowymi,
jak dogmatyzm i nihilizm. Mianownikiem jest tu pewność co do istnienia lub nieistnienia prawdy. Tak więc nihilista jest pewny, że nie ma pewności. Dogmatyk zaś ma pewność, że pewność istnieje. (Breczko, 2007,
s. 347–348). Natomiast w przypadku dekonstrukcyjnego sposobu myślenia „nigdy nie jesteśmy w stanie zacisnąć pięści na [jakimkolwiek] znaczeniu” (Burzyńska, 2001, s. 470). Dlatego też dekonstrukcyjny tok myślenia przebiega następująco: prawda „nie została dotąd odkryta i nie jest
na pewno nam niedostępna. Nie jest na pewno nam dostępna, ale też nie
jest na pewno nam niedostępna” (Breczko, 2007, s. 347). Dekonstrukcyjny
sposób myślenia zagraża katolickiej teorii i praktyce życia religijnego
ponieważ „chrześcijaństwo od samego początku rozumiało siebie jako
religię Logosu, [czyli] religię według rozumu” (Ratzinger, 2005, s. 65, 67).
Osłabienie rozumu (pewności), czyli logosu oznacza zatem osłabienie,
a nawet zanik życia chrześcijańskiego (życia wiary). Współczesny chrześcijanin nie rozumie zatem kim jest Bóg i jaką treść posiada fakt Wcielenia i Zmartwychwstania Chrystusa. Dekonstrukcja stanowi więc wyzwanie dla pedagogiki religii, której pierwszorzędnym działaniem powinno
być wychowanie integralne, w tym usprawnienie intelektu w nabywaniu
wiedzy i mądrości, ale najpierw – ochrona przed szkodliwym wpływem
dekonstrukcyjnego sposobu myślenia.
Podsumowując tematykę kongresowych obrad można zauważyć, iż
kształt religijności świadczy o intelektualnej, moralnej oraz duchowej
kondycji człowieka, który jest przecież z natury bytem religijnym (homo
religiosus). Religijność jest swoistym genotypem człowieka. Pod wpływem procesu wychowania oraz środowiska kulturowego owa genotypiczna religijność wyraża się na wiele sposobów, przekształca i reorganizuje, przybierając postać różnorodnych form duchowości (Nowak, 2003,
s. 144–145). Tak więc człowiek może oddawać kult narodowi, ludzkości,
420 |
przyrodzie, nauce, sztuce, a nawet samemu sobie. W żadnej epoce nie
należy zatem mówić o schyłku lub zaniku religijności. IV Międzynarodowy Kongres Religioznawczy w Gdyni był zatem de facto kongresem
antropologicznym.
Kolejny, czyli V Międzynarodowy Kongres Religioznawczy, odbędzie
się w 2017 roku na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu.
References
Breczko, J. (2007). Dwa tysiące sześćsetletni poród. Zmierzch czy świt filozofii?. „Sofia” nr 7, Pismo Filozofów Krajów Słowiańskich, ss. 345–352.
Burzyńska, A. (2001). Dekonstrukcja i interpretacja, Kraków: Universitas.
Nowak, A. J. (2003). Homo religiosus. Studium porównawczo-krytyczne,
Lublin: Wydawnictwo KUL.
Ratzinger, J. (2005). Europa Benedykta w kryzysie kultur. Częstochowa:
Edycja św. Pawła.
Sprawozdanie z działalności
Koła Naukowego Studentów Pedagogiki „Pedagog”
Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi w Józefowie
Rok akademicki 2014/2015
dr Dorota Łażewska
[email protected]
W roku akademickim 2014/2015 odbyło się osiem spotkań Koła
Naukowego Studentów Pedagogiki „Pedagog”, działającego w Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie. Przewodniczącą Koła
Naukowego w minionym roku akademickim była pani Justyna Ciorga
(studentka trzeciego roku studiów licencjackich), natomiast funkcję
wiceprzewodniczącej sprawowała pani Longina Molak (studentka drugiego roku studiów licencjackich). Opiekę naukową pełniła dr Dorota
Łażewska.
Pierwsze spotkanie Koła Naukowego „Pedagog,” zorganizowane
17 października 2014 roku, miało charakter seminarium, w trakcie którego omówiono bieżące problemy wychowawcze, występujące na terenie
Michalina i Falenicy. Przemyślano, zgłoszone w trakcie spotkania, propozycje tematów spotkań Koła Naukowego w roku akademickim 2014/2015.
Przedyskutowano ich wartość merytoryczną oraz sposoby ich organizacji.
Ustalono, iż ideą Koła (podobnie jak w latach akademickich 2012/2013
i 2013/2014) będzie organizacja wykładów z cyklu spotkań z ciekawym
człowiekiem – nauczycielem, wychowawcą, pedagogiem, który opowie
studentom o blaskach i cieniach swej pracy zawodowej. Dzięki temu teoretyczne zajęcia akademickie zostaną wzbogacone o wymiar praktyczny.
Rozpatrzono też kwestię informowania studentów WSGE w Józefowie
o studenckich spotkaniach Koła Naukowego „Pedagog”. Treścią dyskusji były również plany nawiązania współpracy z Kołem Pedagogicznym,
działającym na Uniwersytecie Warszawskim oraz pomysł zorganizowania
w WSGE Konferencji Studenckich Kół Naukowych.
Drugie spotkanie Koła Naukowego „Pedagog” odbyło się 13 listopada 2014 roku. W spotkaniu uczestniczyli członkowie Koła oraz zainteresowani tematyką studenci pedagogiki WSGE w Józefowie. Gościem
422 |
Dorota Łażewska Sprawozdanie z działalności Koła Naukowego...
spotkania był Wojciech Żmudziński ze zgromadzenia jezuitów. Inspiracją do zorganizowania wykładu Wojciecha Żmudzińskiego SJ, stała się
książka opublikowana w 2012 roku przez wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego pt: „Pedagogie katolickie zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność”. W książce tej przedstawiono koncepcje pedagogiki
opiekuńczej, społecznej, resocjalizacyjnej i przedszkolnej realizowane
przez nauczycieli, należących do różnych rodzin zakonnych. Opisane
sposoby pracy wychowawczej sprawdzają się również w praktyce edukacyjnej XXI wieku. Pedagogie te bowiem wciąż wywierają realny wpływ
na rozwój dzieci i młodzieży. Z tego powodu mogą inspirować studentów
oraz refleksyjnych nauczycieli, pragnących wzbogacić wiedzę i warsztat
pracy w czasie permanentnych reform edukacji. Gość spotkania – ojciec
Wojciech Żmudziński SJ – jest dyrektorem Centrum Kształcenia Liderów i Wychowawców im. Pedro Arrupe z siedzibą w Warszawie–Falenicy
oraz redaktorem kwartalnika „Być sobą”, Pełnił funkcję dyrektora Liceum
Jezuitów w Gdyni oraz pracował z osobami uzależnionymi we Włoszech.
Tematem wykładu była „Pedagogika ignacjańska w służbie integralnego
rozwoju dzieci i młodzieży”, W trakcie prelekcji zostały przedstawione
teoretyczne założenia pedagogiki jezuickiej. Jej zasadą jest „cura personalia”, czyli indywidualna troska nauczyciela o każdego ucznia. Troska ta
wyraża się w tym, iż nauczyciel stara się poznać swego wychowanka oraz
za pomocą adekwatnych metod wszechstronnie rozwija jego osobowość,
pobudza do refleksji i motywuje do zdobywania nowej wiedzy i umiejętności. Prelegent zaprezentował też różnorodne metody aktywizujące
uczniów w czasie pracy na lekcji. Jedną nich była metoda pracy nad dylematem moralnym. Zainteresowanie słuchaczy wzbudziły opisane przez
prelegenta przykłady wprowadzania uczniów w temat lekcji (pobudzenie
wyobraźni, historia z życia, prowokujące pytanie, zburzenie schematów
myślenia, rekwizyt). Gość spotkania odpowiadał również na pytania,
dotyczące pracy we Włoszech w ośrodku dla osób uzależnionych. Odniósł
się również do doświadczeń zdobytych w podczas pobytu w placówkach
edukacyjnych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Na trzecim spotkaniu Koła Naukowego „Pedagog”, w dniu 4 grudnia 2014 roku, wykład na temat „Wspierania rozwoju mowy dziecka. Od
niemowlaka do przedszkolaka” wygłosiła dr Barbara Pietrzak–Szymańska. Barbara Pietrzak-Szymańska jest doktorem nauk humanistycznych,
specjalistą z zakresu pedagogiki wieku dziecięcego, pedagogiem specjalnym, nauczycielem akademickim (Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP
w Warszawie, Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie).
| 423
Współtworzyła program „Terapia logopedyczna i pedagogiczna dla uczniów
ze specyficznymi problemami w nauczaniu czytania i pisania”.
Czwarte spotkanie Koła Naukowego „Pedagog”, mające miejsce
15 stycznia 2015 roku, było kolejną odsłoną metody „Porozumienia bez
przemocy” (Nonviolent Communication NVC) Marshalla B. Rosenberga
– autora książki „Edukacja wzbogacająca życie”. Założeniem tej metody
porozumienia jest fakt, iż osoba zawsze zwraca się do drugiej osoby
z zamiarem zakomunikowania jej swoich potrzeb oraz z nadzieją, iż
potrzeby te zostaną zaspokojone. Warsztaty przeprowadziła pani Justyna
Ciorga – przewodnicząca Koła Naukowego „Pedagog”. Spotkanie było
poświęcone empatycznemu przyjmowaniu komunikatu „NIE”. Po krótkim wprowadzeniu przeprowadzono ćwiczenie, podczas którego uczono
się okazywać empatię wobec samego siebie oraz drugiej osoby.
Na piąte spotkanie Koła Naukowego „Pedagog”, w dniu 26 marca 2015
roku, zaproszenie przyjął pan Romuald Sadowski – dyrektor Schroniska
dla Nieletnich i Zakładu Poprawczego w Warszawie-Falenicy. Spotkanie
nosiło tytuł „Romuald Sadowski. Niezwykły Pedagog–Nauczyciel–Wychowawca”. Gościem honorowym spotkania była wychowanka falenickiego
domu – pani Kasia. Dyrektor Romuald Sadowski przypomniał historię
placówki oraz opowiedział o własnych sukcesach i porażkach, będących
również udziałem nauczycieli i wychowawców dziewcząt z Falenicy. Najpierw przywołał historię dziewcząt, których (jak podkreślał) pomimo
popełnionych przestępstw, nie należy traktować jak sprawców przestępstwa, lecz właśnie ofiary, odpowiadające za czyny sprawców, przebywających na wolności. Wykład dyrektora Romualda Sadowskiego stał się również okazją do poznania systemu wychowawczego, którego założeniem
jest budowanie tożsamości wychowanka w oparciu o jego pokłady dobra
jako swoistego potencjału rozwojowego. Integralnym elementem oddziaływań wychowawczych jest nauka, zdobywanie umiejętności zawodowych
w trakcie warsztatów i kursów, rozbudzanie osobistych pasji poprzez
pracę w różnorodnych kołach zainteresowań: muzycznym, teatralnym,
sportowym, turystycznym, religijnym oraz udział w spotkaniach harcerskich. Na zakończenie uczestnicy Koła przypomnieli wiersz o Romualdzie
Sadowskim, napisany przez prof. Bohdana Wasilewskiego: „Przycupnęło
na uboczu człowieczeństwo bo zimne wieją w świecie wiatry, schowało się
za kraty domu poprawczego, by leczyć naruszoną wiarę w człowieka - ciepłem serca”. Po wykładzie Studentki ofiarowały panu Romualdowi Sadowskiemu obraz „Maki”, namalowany przez panią Longinę Molak – wiceprzewodniczącą Koła Naukowego „Pedagog”. Natomiast Gość spotkania
424 |
wręczył uczestnikom Koła książkę Barbary Wizimirskiej „Z nadzieją…
55 lat historii Schroniska dla Nieletnich i Zakładu Poprawczego w Falenicy”,
wydaną przez Schronisko dla Nieletnich i Zakład Poprawczy w Warszawie–Falenicy. Książka ta została przekazana do biblioteki WSGE.
Szóste spotkanie Koła Naukowego „Pedagog” odbyło się w trakcie
II Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Zmienne konteksty edukacji a wyzwania strategii Europa 2020” w dniu 21 kwietnia 2015 roku
w siedzibie Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De
Gasperi w Józefowie. Członkowie Koła Naukowego prowadzili recepcję
konferencji, przygotowali salę do umieszczonego w programie konferencji występu zespołu dziecięcego oraz zajmowali się sprawami związanymi
z przebiegiem konferencji. Przed konferencją zaś udział wzięli w spotkaniu organizacyjnym, podczas którego wyznaczono zadania oraz omówiono plan działań. Studenci Koła Naukowego byli obecni na wykładach
plenarnych oraz panelowych konferencji. W tym interdyscyplinarnym
spotkaniu udział wzięli przedstawiciele instytucji, odpowiedzialnych za
kształt polityki edukacyjnej, a także pracownicy uniwersytetów, szkół
wyższych oraz ośrodków naukowych z Polski, Czech, Słowacji, Ukrainy,
Białorusi i Łotwy. Po zakończeniu wykładów plenarnych obrady toczyły
się w dwóch równoległych sekcjach. Tematem pierwszej z nich były podstawowe obszary edukacji całożyciowej, edukacja formalna i nieformalna
oraz współpraca z otoczeniem społeczno-gospodarczym. Druga zaś dotyczyła zagadnień pedeutologicznych.
Siódme zebranie Koła Naukowego „Pedagog” miało miejsce 21 maja
2015 roku. Tym razem zaproszenie na spotkanie Koła przyjęli pani mgr
Magda Solińska oraz pan mgr Robert Czerniecki – instruktorzy zespołu
taneczno-akrobatycznego „Hit” ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 w Otwocku. Zespół ten wystąpił w trakcie II Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Zmienne konteksty nauczania a wyzwania
strategii Europa 2020”, która odbyła się 21 kwietnia 2015 roku w siedzibie
WSGE w Józefowie. Zaproszeni goście wygłosili wykład na temat: „Choreoterapii w nauczaniu dzieci z niepełnosprawnością intelektualną” oraz
przedstawili nagrania filmowe tanecznych występów dzieci podczas krajowych konkursów, odbywających się w Lesznie oraz w Warszawie. Konkurs
warszawski to Ogólnopolska Scena Prezentacji Artystycznych Realizacji
(OSPAR). Występy te odbywają się już od dwudziestu lat w Akademii
Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. Instruktorzy opowiedzieli również o codziennym dniu nauki i pracy w otwockim
ośrodku oraz o niecodziennej inicjatywie nauczycieli, którzy raz w roku,
| 425
tworząc zespół taneczny, występują dla dzieci na scenie Młodzieżowego
Domu Kultury w Otwocku. Oczywiście występ poprzedzony jest długotrwałymi próbami. Podkreślono, iż udział w treningu tanecznym przynosi
dzieciom różnorodne korzyści dla rozwoju ruchowego, psychicznego,
emocjonalnego i intelektualnego. Dlatego też taniec w wykonaniu dzieci
z upośledzeniem umysłowym można nazwać choreoterapią, stanowiącą
innowacyjną formę edukacji włączającej.
Na ósme spotkanie Koła Naukowego „Pedagog”, w dniu 25 czerwca
2015 roku, przybyła pani mgr Luiza Siara – wychowawca w Areszcie Śledczym w dzielnicy Warszawa–Mokotów. Tematem spotkania była „Praca
wychowawcza w środowisku więziennym”. Warszawski areszt śledczy
jest przeznaczony dla osób tymczasowo aresztowanych, pozostających
do dyspozycji prokuratury, recydywistów oraz więźniów stwarzających
poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego. Na terenie aresztu
funkcjonuje Centrum Kształcenia Ustawicznego (szkoła podstawowa,
gimnazjum, liceum) oraz szpital. Rolą wychowawcy jest wspomaganie
więźniów w ich codziennym funkcjonowaniu oraz realizacja autorskich
lub ogólnopolskich programów wychowawczych, których celem jest
wspieranie rozwoju osób pozbawionych wolności. I tak wśród programów
korekcyjno–edukacyjnych znajdują się treningi zastępowania agresji oraz
terapia uzależnień od alkoholu i narkotyków, a także warsztaty rozwijające
kompetencje rodzicielskie.
W roku akademickim 2014/2015 zaprojektowano logo Koła Naukowego „Pedagog”. Autorką projektu jest pani Longina Molak – wiceprzewodnicząca Koła Naukowego „Pedagog”.
Działalność Koła Naukowego„Pedagog” Wyższej Szkoły Gospodarki
Euroregionalnej w Józefowie została bardzo dobrze oceniona przez Państwową Komisję Akredytacyjną podczas analizy jakości pracy naukowo-dydaktycznej na kierunku pedagogika w Wyższej Szkole Gospodarki
Euroregionalnej w Józefowie. Kierunek pedagogika był oceniany w 2014
roku i uzyskał akredytację na kolejne pięć lat.

pobierz

Transkrypt

Podobne dokumenty

tutaj - Nowa Fantastyka

pobierz

1923 2016 ST. STANISLAUS KOSTKA PARAFIA

Spis ksiązek dostępnych w naszej bibliotece

pobierz plik pdf: "Nie bój się wiedzy folder reklamowy DFN"

trade-mission

1923 2016 ST. STANISLAUS KOSTKA PARAFIA

Interaktywne Centrum Nauki i Techniki w Łodzi