Prawicowy populizm a eurosceptycyzm

Transkrypt

Prawicowy populizm
a eurosceptycyzm
IV_CWB_28.indd 1
2010-10-15 13:47:51
Monografie Centrum Studiów Niemieckich
i Europejskich im. Willy’ego Brandta
Uniwersytetu Wrocławskiego
28
Komitet Redakcyjny
Ireneusz Paweł Karolewski,
Krzysztof Ruchniewicz, Willfried Spohn,
Izabela Surynt, Krzysztof Wójtowicz,
Marek Zybura
IV_CWB_28.indd 2
2010-10-15 13:47:51
Aleksandra Moroska
Prawicowy populizm
a eurosceptycyzm
(na przykładzie
Listy Pima Fortuyna w Holandii
i Ligi Polskich Rodzin w Polsce)
Wrocław 2010
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
IV_CWB_28.indd 3
2010-10-15 13:47:52
Recenzenci
Andrzej Antoszewski
Krzysztof Zuba
Redaktor Wydawnictwa
Krzysztof Uściński
Redaktor techniczny
Alicja M. Lewińska
Projekt okładki
Hanna Parylak
Acta Universitatis Wratislaviensis No 3230
© Copyright by Aleksandra Moroska and Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o.
Wrocław 2010
ISSN 0239-6661
ISBN 978-83-229-3110-3
Przygotowano do druku w Wydawnictwie Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o.
Wydrukowano w Drukarni TOTEM
IV_CWB_28.indd 4
2010-10-15 13:47:52
Dziadkowi
IV_CWB_28.indd 5
2010-10-15 13:47:52
IV_CWB_28.indd 6
2010-10-15 13:47:52
Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
Część I Podstawy teoretyczne
Rozdział 1. Prawicowe partie populistyczne – rozważania terminologiczne . . . . . . . . . . . . .
1.1. Syndrom populizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Prawicowy populizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Czynniki warunkujące powstanie i sukces partii prawicowo-populistycznych . . . . .
Rozdział 2. Eurosceptycyzm – zjawisko, koncept badawczy, determinanty . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Typologia postaw wobec integracji europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Definicja eurosceptycyzmu oraz model jego badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Determinanty postaw eurosceptycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 3. Eurosceptycyzm jako kwestia mobilizacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Zmiana zachowań wyborczych oraz strategii partii politycznych – issue voting . . . .
3.2. Eurosceptycyzm jako kwestia mobilizacyjna – model analityczny . . . . . . . . . . . . . . .
23
24
31
43
56
56
68
72
80
82
91
Część II Studium przypadku – Lista Pima Fortuyna
Rozdział 4. Uwarunkowania prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu w Holandii – geneza Listy Pima Fortuyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Kształtowanie się sceny politycznej w Holandii – uwarunkowania polityczne prawicowego populizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Uwarunkowania ekonomiczne prawicowego populizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Uwarunkowania społeczno-kulturowe prawicowego populizmu . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4. Holandia a Unia Europejska – kształtowanie się postaw eurosceptycznych w holenderskim systemie partyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5. Lista Pima Fortuyna na scenie politycznej Holandii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 5. Ideologia i program Listy Pima Fortuyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1. Ideowe korzenie Listy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Kulturowe fundamenty programowego oblicza Listy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. Kwestie polityczne w programie Listy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4. Kwestie ekonomiczne w programie Listy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.5. Horyzontalna i wertykalna ekskluzja prawicowo-populistyczna . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 6. Eurosceptycyzm Listy Pima Fortuyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1. Kulturowy wymiar eurosceptycyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2. Polityczny wymiar eurosceptycyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3. Ekonomiczny wymiar eurosceptycyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4. Poszerzenie Unii Europejskiej a eurosceptycyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5. Horyzontalna i wertykalna ekskluzja prawicowo-populistyczna a eurosceptycyzm . .
6.6. Eurosceptycyzm „twardy” czy „miękki”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV_CWB_28.indd 7
97
97
103
106
111
117
126
127
131
132
133
135
142
143
145
151
152
156
157
2010-10-15 13:47:52
8
Spis treœci
Rozdział 7. Eurosceptycyzm jako kwestia mobilizacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.1. Popyt na poziomie makro – integracja europejska w opinii społecznej . . . . . . . . . . .
7.2. Analiza strony podaży – integracja europejska w kampanii wyborczej 2002 roku
7.3. Popyt na poziomie mikro – elektorat Listy Pima Fortuyna a postawy eurosceptyczne
w 2002 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.4. Analiza strony podaży – integracja europejska w kampanii wyborczej 2003 roku . . .
7.5. Popyt na poziomie mikro – elektorat Listy Pima Fortuyna a postawy eurosceptyczne
w 2003 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.6. Zmiana eurosceptycznej opportunity structure – referendum w 2005 roku . . . . . . . .
Część III Studium przypadku – Liga Polskich Rodzin
Rozdział 8. Uwarunkowania prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu w Polsce – geneza
Ligi Polskich Rodzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.1. Kształtowanie się polskiej sceny politycznej po 1989 roku – uwarunkowania polityczne prawicowego populizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.2. Uwarunkowania ekonomiczne prawicowego populizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.3. Uwarunkowania społeczno-kulturowe prawicowego populizmu . . . . . . . . . . . . . . . .
8.4. Polska na drodze do członkostwa w Unii Europejskiej – kształtowanie się postaw
eurosceptycznych na scenie politycznej III Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.5. Geneza Ligi Polskich Rodzin .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.6. Liga Polskich Rodzin na polskiej scenie politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 9. Ideologia i program Ligi Polskich Rodzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.1. Ideowe korzenie Ligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.2. Kulturowe fundamenty programowego oblicza Ligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3. Kwestie polityczne w programie Ligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.4. Kwestie ekonomiczne w programie Ligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.5. Horyzontalna i wertykalna ekskluzja prawicowo-populistyczna . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 10. Eurosceptycyzm Ligi Polskich Rodzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.1. Kulturowy wymiar eurosceptycyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.2. Polityczny wymiar eurosceptycyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.3. Ekonomiczny wymiar eurosceptycyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4. Poszerzenie Unii Europejskiej a eurosceptycyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.5. Horyzontalna i wertykalna ekskluzja prawicowo-populistyczna a eurosceptycyzm
10.6. Eurosceptycyzm „twardy” czy „miękki”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 11. Eurosceptycyzm jako kwestia mobilizacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.1. Popyt na poziomie makro – integracja europejska w opinii społecznej . . . . . . . . . .
11.2. Analiza strony podaży – integracja europejska w kampanii wyborczej 2001 roku . . .
11.3. Popyt na poziomie mikro – elektorat LPR a postawy eurosceptyczne w 2001 roku
11.4. Zmiana eurosceptycznej opportunity structure – integracja europejska w kampanii
wyborczej 2005 roku. Analiza strony podaży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.5. Popyt na poziomie mikro – elektorat LPR a postawy eurosceptyczne w 2005 roku
Część IV Analiza porównawcza
Rozdział 12. Lista Pima Fortuyna i Liga Polskich Rodzin jako partie prawicowo-populistyczne i eurosceptyczne. Podobieństwa i różnice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.1. Uwarunkowania prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu w Holandii i Polsce
12.2. Ideologia i program Listy i Ligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3. Eurosceptycyzm Listy i Ligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4. Eurosceptycyzm w mobilizacji wyborczej Listy i Ligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV_CWB_28.indd 8
160
160
170
184
186
196
198
207
207
213
216
219
225
228
237
237
240
241
243
245
252
252
255
259
262
263
265
269
269
282
297
299
318
323
324
330
333
338
2010-10-15 13:47:52
Spis treœci
9
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
Spis rycin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
Spis załączników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
IV_CWB_28.indd 9
2010-10-15 13:47:52
Wykaz skrótów
I. Partie w Holandii
ARP
CD
CDA
CHU
CP
CP’86
CPN
CU
D’70
D’66
ENL
ET
FNP
GL
GPV
KVP
LN
LPF
LSP
LVF
NR
OSF
PPR
PSP
PvdA
PvdD
PvhN
PVN
PVV
RKSP
SDAP
SGP
SP
VVD
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Anti-Revolutionaire Partij – Partia Antyrewolucyjna
Centrumdemocraten – Demokratyczna Partia Centrum
Christen Demokratisch Appel – Apel Chrześcijańsko-Demokratyczny
Christelijk-Historische Unie – Unia Chrześcijańsko-Historyczna
Centrumpartij – Partia Centrum
Centrumpartij’86 – Partia Centrum’86
Communistische Partij Nederland – Komunistyczna Partia Holandii
ChristenUnie – Unia Chrześcijańska
Democraten ’70 – Demokraci ’70
Democraten ’66 – Demokraci ’66
EénNL – Jedne Niderlandy
Europa Transparant – Europa Transparentna
Fryske Nasjonale Partij – Fryzyjska Partia Narodowa
Groen Links – Zielona Lewica
Gereformeerd Politiek Verbond – Zreformowane Stowarzyszenie Polityczne
Katholieke Volkspartij – Katolicka Partia Ludowa
Leefbaar Nederland – Niderlandy Warte Życia
Lijst Pim Fortuyn – Lista Pima Fortuyna
Liberale Staatspartij – Liberalna Partia Państwowa
Lijst Vijf Fortuyn – Lista Piąta Fortuyna
Nieuw Rechts – Nowa Prawica
Onafhankelijke Senaatsfractie – Niezależna Grupa Senacka
Politieke Partij Radikalen – Radykalna Partia Polityczna
Pacifistisch-Socialistische Partij – Partia Pacyfistyczno-Socjalistyczna
Partij van de Arbeid – Partia Pracy
Partij voor de Dieren – Partia na rzecz Zwierząt
Partij voor het Noorden – Partia dla Północy
Partij voor Nederland – Partia dla Holandii
Partij voor de Vrijheid – Partia dla Wolności
Rooms-Katholieke Staatspartij – Rzymskokatolicka Partia Państwowa
Sociaal-Democratische Arbeiderspartij – Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza
Staatkundig Gereformeerde Partij – Zreformowana Partia Polityczna
Socialistische Partij – Partia Socjalistyczna
Volkspartij voor Vrijheid en Democratie – Partia Ludowa na rzecz Wolności i Demokracji
II. Partie w Polsce
AWS
AWSP
IV_CWB_28.indd 10
– Akcja Wyborcza Solidarność
– Akcja Wyborcza Solidarność Prawicy
2010-10-15 13:47:52
Wykaz skrótów
BBWR
KPN – Ojczyzna
KPN
LiD
LPR
ONR
PC
PdP
PiS
PO
PP
PSL
PZPR
RKN
ROP
SdPL
SdRP
SLD
SN
SND
SRP
UD
UP
UPR
UW
WAK
ZCHN
ZSL
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
11
Bezpartyjny Blok Wspierania Reform
Konfederacja Polski Niepodległej – Ojczyzna
Konfederacja Polski Niepodległej
Lewica i Demokraci
Liga Polskich Rodzin
Obóz Narodowo-Radykalny
Porozumienie Centrum
Przymierze dla Polski
Prawo i Sprawiedliwość
Platforma Obywatelska
Porozumienie Polskie
Polskie Stronnictwo Ludowe
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
Ruch Katolicko-Narodowy
Ruch Odbudowy Polski
Socjaldemokracja Polska
Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej
Sojusz Lewicy Demokratycznej
Stronnictwo Narodowe
Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne
Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej
Unia Demokratyczna
Unia Pracy
Unia Polityki Realnej
Unia Wolności
Wyborcza Akcja Katolicka
Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe
Zjednoczone Stronnictwo Ludowe
III. Inne
Autopartei – Partia Samochodowa (szwajcarska)
Avis
– Opinia Komisji Europejskiej (dotycząca wniosku o członkostwo w Unii Europejskiej)
BZÖ
– Bündnis Zukunft Österreich – Sojuszu na rzecz Przyszłości Austrii
CAP
– Common Agricultural Policy –Wspólna Polityka Rolna
CBOS
– Centrum Badania Opinii Społecznej
DAAD
– Deutscher Akademischer Austausch Dienst – Niemiecka Centrala Wymiany Akademickiej
DF
– Dansk Folkeparti – Duńska Partia Ludowa
EWG
– Europejska Wspólnota Gospodarcza
FI
– Forza Italia – Włochy Naprzód
Fidesz
– Fiatal Demokraták Szöretsége – Związek Młodych Demokratów
FKgP
– Független Kisgazdapart – Niezależna Partia Drobnych Posiadaczy (węgierska)
FN
– Front National – Front Narodowy (francuski)
FN
– Front National – Front Narodowy (belgijski)
FP
– Fremskvidspartiet – Partia Postępu (duńska)
FPÖ
– Freiheitliche Partei Österreichs – Austriacka Partia Wolności
FrP
– Fremskrittspartiet – Partia Postępu (norweska)
GUS
– Główny Urząd Statystyczny
IV_CWB_28.indd 11
2010-10-15 13:47:52
12
Wykaz skrótów
HSP
HZDS
ICT
– Hrvatska Stranka Prava – Chorwacka Partia Prawa
– Hnutie za Demokraticke Slovensko – Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji
– Information & Communication Technologies – Technologie Informacyjno-Komunikacyjne
KAAD
– Katholischer Akademischer Ausländer-Dienst – Katolicka Akademicka Służba
Wymiany
LDPR
– Liberalno-Demokratičeskaja Partija Rossii – Liberalno-Demkratyczna Partia Rosji
LN
– Lega Nord – Liga Północy (włoska)
LT
– Lega dei Ticinese – Liga Ticino (szwajcarska)
MIEP
– Magyar Igazsag es Let Partja – Węgierska Partia Sprawiedliwość i Życie
MW
– Młodzież Wszechpolska
NAFTA
– North American Free Trade Agreement – Północnoamerykańskie Porozumienie
o Wolnym Handlu
NATO
– North Atlantic Treaty Organization – Organizacja Paktu Północnoatalantyckiego
NKO
– Nationaal Kiezersonderzoek – Narodowe Badania Opinii Publicznej
Nuffic
– Nederlandse organisatie voor internationale samenwerking in het hoger onderwijs –
Niderlandzka organizacja współpracy miedzynarodowej w szkolnictwie wyższym
NR
– New Right – Nowa Prawica (USA)
NyD
– Ny Democrati – Nowa Demokracja (szwedzka)
OSM
– Ons Soort Mensen – Nasz Rodzaj Ludzi
PE
– Parlament Europejski
PGR
– Państwowe Gospodarstwa Rolne
PGSW
– Polskie Generalne Studium Wyborcze
POS
– Political opportunity structure – polityczna struktura możliwości
PRM
– Partidul România Mare – Partia Wielkiej Rumunii
Ref
– Reform Party – Partia Reform (kanadyjska)
REP
– Die Republikaner – Republikanie (niemiecka)
RP
– Reform Party / Ross Perot – Partia Reform / Ross Perot (USA)
Schill
– Schill-Partei – Partia Schilla (niemiecka)
SCP
– Sociaal en Cultureel Planbureau
SNS
– Slovenska Narodna Strana – Słowacka Partia Narodowa
SVP
– Schweizerische Volkspartei – Szwajcarska Partia Ludowa
SZDSZ
– Związek Wolnych Demokratów (węgierska)
UE
– Unia Europejska
VB
– Vlaams Belang – Blok Flamandzki (belgijska)
VNO-NCW – Verbond van Nederlandse Ondernemingen – Nederlands Christelijk Werkgeversverbond – Zrzeszenie Przedsiębiorstw Holenderskich – Holenderskie Chrześcijańskie
Zrzeszenie Pracodawców
WAO
– Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering – Ustawa o ubezpieczeniu osób niezdolnych do pracy
WPZiB
– Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa
IV_CWB_28.indd 12
2010-10-15 13:47:52
Wstęp
W ostatniej dekadzie XX wieku oraz na początku nowego stulecia prawicowy populizm i eurosceptycyzm stały się istotnymi wyzwaniami w polityce państw
europejskich.
Jednym z najważniejszych trendów, począwszy od końca lat osiemdziesiątych
w Europie Zachodniej i dziewięćdziesiątych w Europie Środkowej i Wschodniej,
jest mobilizacja poparcia społecznego dla partii populistyczno-prawicowych.
W perspektywie ostatnich dziesięcioleci w stabilnych demokracjach zachodnich,
wśród nowo powstałych partii politycznych, odniosły one największe sukcesy.
Wywarły również istotny wpływ na kształt systemów partyjnych Europy postkomunistycznej. W wielu państwach stały się trwałym elementem sceny politycznej, zarówno na poziomie lokalnym, regionalnym, narodowym, jak i europejskim.
Nierzadko brały udział w sprawowaniu władzy, jednak często ich sukces był
krótkotrwały. Tam, gdzie zdołały uzyskać istotne poparcie wyborcze, przyczyniły się wydatnie do zmiany istniejącego konsensusu politycznego, wykorzystując
społeczne resentymenty, niezadowolenie z tradycyjnych partii i elit politycznych
oraz prowadzonej przez nie polityki. Aby zapewnić sobie poparcie wyborcze oraz
miejsce na scenie politycznej, stronnictwa te dążą do restrukturyzacji istniejących
konfliktów politycznych, wprowadzając do rywalizacji międzypartyjnej nowe
kwestie. Jak zauważa Margaret Canovan, rdzeniem strategii, którą posługują się
partie populistycznej prawicy, jest rzucanie wyzwania „nie tylko rządzącym, lecz
i wartościom wyznawanym przez elity” po to, by je zdezawuować i przez to zdelegitymizować podstawy, na których oparta jest władza rządzących1. Należy
jednak podkreślić, że partie populistyczno-prawicowe, kwestionując zasadniczo
istniejący w danym państwie status quo, nie dążą do podważenia demokratycznego sytemu politycznego per se, ale do przeformułowania sposobów sprawowania
władzy w jego ramach. W obliczu postępujących w szybkim tempie procesów
globalizacji oraz europeizacji partie te dążą również do odwrócenia debaty politycznej w stronę sfery narodowej, wpisując się w wielu państwach europejskich
w środowisko kontestatorów projektu integracji europejskiej. Stanowią tym sa1 Za: H.G. Betz, Warunki sukcesu (klęski) – populistycznych partii radykalnej prawicy we współczesnych systemach demokratycznych, [w:] Demokracja w obliczu populizmu, red. Y. Mény, Y. Surel, Warszawa 2007, s. 275.
IV_CWB_28.indd 13
2010-10-15 13:47:52
14
Wstêp
mym niewątpliwe wyzwanie zarówno dla współczesnych demokracji, jak i procesów integracyjnych.
Jak pokazały wydarzenia związane z francuskim i holenderskim „nie” wobec
Traktatu Konstytucyjnego w 2005 r., a także irlandzki sprzeciw wobec Traktatu Lizbońskiego w 2008 r., wyrażone w ogólnonarodowych referendach, w państwach Unii Europejskiej spora część obywateli nie akceptuje tempa lub kierunku,
w jakim projekt integracji europejskiej podąża. Nawet w powtórnym referendum
przeprowadzonym w Irlandii w 2009 r., przeciw Traktatowi Lizbońskiemu oddano ponad 30% głosów. Eurosceptycyzm jest więc współcześnie istotnym problemem, mogącym zahamować procesy integracyjne oraz przysparzającym zjednoczonej Europie dylematów, których nie doświadczyła nigdy wcześniej.
Politolodzy zastanawiają się współcześnie nad źródłami postaw eurosceptycznych zarówno wśród społeczeństw, jak i partii politycznych. Kontrowersje wzbudza m.in. to, czy i na ile postawy ugrupowań politycznych wobec integracji europejskiej są zdeterminowane czynnikami ideologicznymi, jakie znaczenie w tym
kontekście mają specyficzne uwarunkowania narodowe, determinanty zewnętrzne oraz strategia partii. Przedmiotem dyskusji jest również wpływ integracji europejskiej na zachowania aktorów politycznych, mobilizację wyborczą, a także
kształt i strukturę rywalizacji na narodowych arenach politycznych. Przeprowadzone badania skłoniły Ceesa van der Eijka i Marka Franklina do wysunięcia
tezy, że stanowisko za lub przeciw integracji europejskiej tworzy coś na kształt
śpiącego giganta, którego potencjał – jeśli zostanie obudzony – popchnie wyborców do zachowań politycznych, które podważą współcześnie istniejące formy
mobilizacji partyjnej w wielu, jeśli nie w większości państw europejskich2.
Powyższe obserwacje i dyskusje skłaniają do zastanowienia się nad kwestią
wzajemnych relacji pomiędzy zjawiskami prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu, zarówno na płaszczyźnie ideologiczno-programowej, jak i w kontekście
rywalizacji wyborczej.
Owa problematyka stała się przedmiotem badań w niniejszej monografii i została zaprezentowana na przykładzie dwóch ugrupowań politycznych: Listy Pima
Fortuyna (LPF) – w Holandii oraz Ligi Polskich Rodzin (LPR) w Polsce.
Zakres badań oraz główne cele monografii zakreślone zostały w postawionych
w pracy pytaniach badawczych. Najważniejsze z nich to: Jakie czynniki sprzyjały
powstaniu i rozwojowi prawicowego populizmu oraz eurosceptycyzmu w Polsce
i Holandii? Jaka była specyfika oblicza ideologiczno-programowego badanych
partii? Czym charakteryzowały się ich postawy eurosceptyczne i jakie czynniki
je warunkowały? Jakie znaczenie odgrywała w mobilizacji wyborców poszczególnych partii kwestia europejska oraz jakie były tego uwarunkowania na po2 C. van der Eijk, M. Franklin, Potential for Contestation on European Matters at National Elections in Europe, [w:] European Integration and Political Conflict, red. G. Marks, M.R. Steenbergen,
Cambridge 2004, s. 32 i 33.
IV_CWB_28.indd 14
2010-10-15 13:47:52
Wstêp
15
ziomie makro i mikro? Jaki był wpływ specyficznych czynników narodowych
i zewnętrznych na omawiane zjawiska?
W pracy wysunięto dwie hipotezy. Pierwsza zakłada, że charakterystyczne dla
partii prawicowo-populistycznych pryncypia ideologiczno-programowe – których rdzeniem jest wertykalna i horyzontalna ekskluzja, a także protekcjonizm
w obszarze kulturowym, dążenie do stworzenia silnego i suwerennego państwa,
ochrony interesu narodowego w obszarze gospodarczym oraz wzmocnienia wpływu obywateli na władzę – implikują eurosceptyczne postawy LPF i LPR. Druga
– że eurosceptycyzm badanych partii prawicowo-populistycznych przyczynił się
do ich sukcesów wyborczych, czyli że w wypadku LPF i LPR występuje tzw. EU
issue voting3.
Dobór analizowanych przypadków oparty został na tzw. metodzie zgody, autorstwa Milla, lub inaczej podejściu „najbardziej różne systemy”, Przeworskiego i Teune’a. Przyjmują one zasadę, że dwa przypadki powinny się różnić pod
wszystkimi względami z wyjątkiem analizowanych zmiennych4.
Zarówno LPF, jak i LPR zaliczyć należy do partii populistyczno-prawicowych,
charakteryzujących się postawami eurosceptycznymi. Ponadto oba te stronnictwa
powstały i osiągnęły sukcesy wyborcze w podobnym czasie, na początku XXI wieku5. W okresie tym w Polsce i Holandii wyraźnie wzrósł sceptycyzm w stosunku
do integracji europejskiej tak w dyskursie politycznym, jak i w społeczeństwie.
Podobieństwa te dają możliwość porównania obu ugrupowań na płaszczyźnie
ideologiczno-programowej, organizacyjnej, ich postaw eurosceptycznych, a także
zbadania relacji przyczynowych pomiędzy pojawieniem się partii populistyczno-prawicowych w systemach partyjnych poszczególnych państw a eurosceptycyzmem.
Należy jednak podkreślić, że powstanie, charakterystyka oraz sposoby działania partii populistyczno-prawicowych zdeterminowane są kontekstem, w którym ugrupowania funkcjonują. Pod tym względem Holandia i Polska wykazują
zasadniczo odmienne cechy. LPF wyrosła w wysokorozwiniętym kraju Europy
Zachodniej z ugruntowanym systemem demokracji konsensualnej, kulturą opartą w dużej mierze na wartościach liberalnych i post-materialnych. LPR natomiast wyrosła w kraju młodej demokracji, gdzie nie zakończył się jeszcze proces
konsolidacji systemowej, z kulturą opartą w dużej mierze na wartościach konserwatywnych, ukształtowanych na bazie tradycji katolickiej. Ponadto oba państwa charakteryzują się diametralnie odmiennymi doświadczeniami związanymi
3
EU issue voting, określane również jako EU voting, oznacza proces, w którym postawy
wobec integracji europejskiej przekładają się na zachowania wyborcze. Więcej na ten temat rozdział 3.2.
4 Szerzej J. Hopkin, Metody porównawcze, [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red.
D. Marsh, G. Stoker, Kraków 2006, s. 251–271.
5 Sukcesem wyborczym określane jest takie poparcie, które umożliwia nowej partii wejście
do parlamentu oraz wpływ na proces decyzyjny w kraju.
IV_CWB_28.indd 15
2010-10-15 13:47:52
16
Wstêp
z procesem integracji europejskiej. Holandia jest krajem założycielskim Unii
Europejskiej, Polska natomiast przystąpiła do Unii w piątej, przedostatniej fali
poszerzenia, tzw. poszerzenia wschodniego. Dobór przypadków, które w istotnych aspektach różnią się od siebie, pozwolił na uwypuklenie elementów i mechanizmów wspólnych obu partiom. Ponadto ukazanie ich na szerokim tle społeczno-politycznym umożliwiło określenie czynników sprzyjających powstaniu
i rozwojowi zjawisk prawicowego populizmu oraz eurosceptycyzmu, a także
określenie wpływu specyficznych czynników narodowych i zewnętrznych na te
zjawiska.
W niniejszej monografii analiza prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu w Polsce i Holandii zamyka się w latach 2001–2005. Przyjęty okres ograniczony jest z jednej strony datą powstania poszczególnych partii, a z drugiej
wydarzeniami związanymi z odrzuceniem w 2005 r. w referendum we Francji
i Holandii projektu Traktatu Konstytucyjnego, co zawiesiło na dłuższy czas kwestię integracji europejskiej w polityce poszczególnych państw oraz działaniach
aktorów politycznych. Ponadto zarówno LPF w wyniku wyborów w 2006 r.,
jak i LPR w wyniku wyborów w 2007 r. nie weszły do parlamentów narodowych,
pozostając na marginesie sceny politycznej.
Niniejsza praca opiera się na badaniu studium przypadku (wielokrotne studium przypadku) z elementami komparatystyki. Praca ma na celu z jednej strony wyczerpujące wyjaśnienie pojedynczych przypadków i wydarzeń, które miały miejsce w pewnym ograniczonym czasie, a z drugiej metoda porównawcza
stwarza możliwość sformułowania bardziej ogólnych zależności i praw. Niemniej podkreślić należy, że niewielka liczba badanych przypadków nie stanowi
wystarczającej podstawy do generalizacji. Niniejsze badania dotyczą jedynie
fragmentu rzeczywistości, należy więc potraktować je jako wstępne. Uzyskane
wyniki można zweryfikować na szerszą skalę w dalszych badaniach. Książka
jest zatem połączeniem badań idiograficznych i nomotetycznych. Obie metody
uzupełniają się wzajemnie.
Praca dzieli się na cztery części: teoretyczną, studium przypadku – Lista Pima
Fortuyna, studium przypadku – Liga Polskich Rodzin oraz analizę porównawczą,
składa się zaś z dwunastu rozdziałów. Część I ma na celu usystematyzowanie
wiedzy na temat prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu, a także z zakresu
issue voting oraz wypracowanie własnej siatki pojęciowej. W rozdziale pierwszym i drugim przedstawione zostały różne definicje i cechy charakterystyczne
prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu oraz aktualny stan dyskusji na temat
czynników je warunkujących. Następnie przedstawiono nową propozycję ujęcia
podstawowych kategorii pojęciowych i analitycznych niezbędnych w pracy, a także zaprezentowano metody ich badania. Celem rozdziału trzeciego jest przybliżenie problematyki ewolucji zachowań wyborczych oraz strategii partii politycznych na przełomie ostatnich dziesięcioleci, a także zaprezentowanie teorii i badań
z owego obszaru. Stanowiło to podstawę do wypracowania modelu analizy kwe-
IV_CWB_28.indd 16
2010-10-15 13:47:52
Wstêp
17
stii europejskiej jako elementu mobilizującego wyborców partii populistyczno-prawicowych. Teoretyczna część pracy stanowi narzędzie do dalszej analizy.
Części II i III pracy obejmują badanie wybranych przypadków. Każda z części
składa się z czterech rozdziałów, w których analizie poddany został prawicowy
populizm i eurosceptycyzm w Holandii na przykładzie Listy Pima Fortuyna (II)
oraz w Polsce na przykładzie Ligi Polskich Rodzin (III). Zastosowanie w obu
badaniach tych samych płaszczyzn analizy umożliwiło w kolejnej części pracy
(IV) dokonanie porównania. Ponadto układ poszczególnych rozdziałów i podrozdziałów części II i III służy aplikacji propozycji analitycznych zawartych w części
teoretycznej.
Rozdziały czwarty i ósmy ukazują genezę poszczególnych partii na szerokim
tle społeczno-politycznym. Analiza w pierwszej kolejności dotyczy politycznych, ekonomicznych oraz społeczno-kulturowych uwarunkowań prawicowego
populizmu. W obu rozdziałach zaprezentowane zostały także doświadczenia poszczególnych krajów związane z projektem integracji europejskiej oraz geneza
i ewolucja dyskursu europejskiego i eurosceptycyzmu w systemach partyjnych
Holandii i Polski. Następnie ukazana została geneza i charakterystyka organizacyjna badanych ugrupowań, a także rozwój i ewolucja ich działalności w systemie
partyjnym, co stanowi punkt wyjścia do dalszych badań.
Rozdziały piąty i dziewiąty zawierają opis ideologiczno-programowego charakteru LPF i LPR. Celem była weryfikacja przynależności obu ugrupowań do badanej rodziny partii, a także wyeksponowanie ich cech swoistych. Poszczególne
płaszczyzny analizy programowej odpowiadają zaprezentowanym w poprzednich
rozdziałach uwarunkowaniom prawicowego populizmu: kulturowym, politycznym i ekonomicznym. Taki układ ma służyć ukazaniu ewentualnego wpływu
czynników narodowych na charakter poszczególnych ugrupowań.
Rozdziały szósty i dziesiąty prezentują wielowymiarową analizę postaw eurosceptycznych badanych partii przy zastosowaniu modelu badania przedstawionego w rozdziale drugim części teoretycznej. Celem jest zdefiniowanie istoty eurosceptycyzmu, określenie jego cech jakościowych oraz natężenia. Rozdziały te
ukazują ponadto ewolucję postaw LPF i LPR oraz sposoby ich adaptacji do procesu integracji europejskiej.
W rozdziale siódmym i jedenastym zastosowany został przedstawiony w części
teoretycznej model badania eurosceptycyzmu jako kwestii mobilizacyjnej. Celem
jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy kwestia europejska stała się elementem mobilizującym wyborców LPF i LPR w poszczególnych wyborach narodowych, oraz próba wyjaśnienia, jakie są tego determinanty. Pod uwagę wzięto
wybory z lat 2002 i 2003 w Holandii oraz 2001 i 2005 w Polsce, w których obie
partie uzyskały znaczące poparcie wyborcze, pozwalające im na zajęcie miejsca
w parlamencie, a nawet współuczestniczenie w sprawowaniu władzy. Analizie
poddana została strona popytu i podaży na poziomie makro oraz mikro. Po stronie popytu na poziomie makro przeanalizowano postawy opinii publicznej wobec
IV_CWB_28.indd 17
2010-10-15 13:47:52
18
Wstêp
integracji europejskiej. Z kolei analiza strony podaży na poziomie makro miała
na celu sprawdzenie, jak kwestia europejska została zaadaptowana w przestrzeni
rywalizacji politycznej. Celem było stwierdzenie, czy istniała korzystna political
opportunity structure (polityczna struktura możliwości) dla eksploracji kwestii
europejskiej przez partie eurosceptyczne. Poziom mikro z kolei obejmuje analizę
strategii wyborczych badanych partii w celu odpowiedzi na pytanie, czy eurosceptycyzm był centralnym elementem ich kampanii. Z kolei analiza preferencji wyborców poszczególnych partii pozwoliła na stwierdzenie, czy na poziomie
mikro istniał popyt, który partie mogły wykorzystać. Całość stała się podstawą
do odpowiedzi na pytanie, czy w wypadku LPF i LPR można oczekiwać zaistnienia mechanizmu EU voting oraz jakie byłyby tego przyczyny.
Część IV pracy to, jak już wspomnianio, analiza porównawcza badanych przypadków. Celem jej było przede wszystkim wskazanie elementów wspólnych,
ale także różnic pomiędzy partiami. Porównanie pozwoliło m.in. na określenie podobnych czynników i mechanizmów leżących u podstaw powstania i rozwoju LPF
i LPR, ich cech organizacyjnych, a także na zdefiniowanie wspólnego rdzenia ideologiczno-programowego, podobieństw i różnic oraz źródeł ich postaw eurosceptycznych. Celem było także wykazanie podobieństw i różnic w przyjętych przez
partie strategiach wyborczych oraz innych czynników warunkujących EU voting.
Służyło to unaocznieniu ewentualnych wspólnych elementów, warunkujących zaistnienie eurosceptycyzmu jako kwestii mobilizującej wyborców badanych partii.
Ponadto analiza porównawcza pozwoliła na uwydatnienie wpływu czynników
narodowych oraz zewnętrznych na omawiane zjawiska prawicowego populizmu
i eurosceptycyzmu.
Książka stanowi zwieńczenie badań prowadzonych głównie w Polsce i w Holandii, ale także w Niemczech w latach 2003–2008. Ich podstawą była lektura literatury naukowej dotyczącej m.in. prawicowego populizmu, eurosceptycyzmu,
systemów partyjnych oraz zachowań wyborczych. Monografię tę oparto ponadto
na analizie licznych dokumentów oraz materiałów promocyjnych partii (programy
polityczne, programy wyborcze, inne programy okolicznościowe, stanowiska formułowane przez statutowe władze partii, a także ulotki, plakaty, reklamy audiowizualne – spoty wyborcze). Badania uzupełnione zostały analizą takich dzienników,
jak: „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”, „NRC Handelsblad”, „De Volkskrant”,
a także partyjnych organów prasowych oraz debat przedwyborczych prezentowanych w telewizji publicznej. Wykorzystane materiały pochodzą z różnych archiwów, takich jak: Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego Instytutu
Nauk Politycznych na Uniwersytecie Wrocławskim, Archiwum Partii Politycznych
ISP PAN, Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (DNPP), Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid oraz ze zbiorów własnych.
Cennym źródłem informacji były również badania opinii publicznej prowadzone przez różne instytucje i ośrodki: Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS),
IV_CWB_28.indd 18
2010-10-15 13:47:52
Wstêp
19
Polskie Generalne Studium Wyborcze (PGSW), Stichting Kiezersonderzoek Nederland (SKON) oraz Komisję Europejską – badania „Eurobarometr”.
Pomocne w zrozumieniu charakteru i postaw poszczególnych partii były również wywiady z liderami partii, politologami i dziennikarzami.
* * *
Wyrażam wdzięczność wszystkim, którzy przyczynili się do powstania
niniejszej książki – przede wszystkim prof. Klausowi Bachmannowi, za cenne
wskazówki i liczne dyskusje, które w istotny sposób przyczyniły się do napisania tej pracy. Dziękuję recenzentom, prof. Andrzejowi Antoszewskiemu i prof.
Krzysztofowi Zubie, a także prof. Beacie Ociepce, których uwagi pozwoliły
na wzbogacenie pracy.
Książka powstała dzięki wsparciu „Nuffic”, które sfinansowało mój pobyt
w Instytucie Studiów Niemieckich na Uniwersytecie Amsterdamskim, a także
DAAD oraz KAAD, których wsparcie finansowe umożliwiło mi pracę badawczą
w ośrodkach naukowych i bibliotekach na terenie Niemiec. Dzięki ich pomocy
możliwe było zebranie niezbędnych materiałów oraz przeprowadzenie wielu cennych rozmów z osobami zajmującymi się pokrewną tematyką, w tym w szczególności z prof. Frankiem Deckerem z Uniwersytetu Bońskiego i prof. Ireneuszem
Karolewskim – wówczas z Uniwersytetu Poczdamskiego.
Wydanie książki stało się możliwe dzięki pomocy Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy Brandta, kierowanego przez prof. Krzysztofa
Ruchniewcza.
Szczególnie dziękuję mojej rodzinie i przyjaciołom za nieustające wsparcie
oraz wiarę we mnie, a także wszystkim życzliwym mi osobom, które spotkałam
na swojej drodze – zwłaszcza Małgorzacie Dowlaszewicz, Sokratesowi Spyridisowi i Agnieszcze Pawlak – za pomoc wyrażaną w różny sposób w trakcie pisania
pracy. Osobne wyrazy wdzięczności kieruję do dr. Andrzeja Krajewskiego, który
przyczynił się do pomyślnego zakończenia monografii.
W końcu wyjątkowe podziękowania należą się mojemu nieżyjącemu już dziadkowi Kazimierzowi Kaczmarkowi za miłość i opiekę, bez których nie byłoby
możliwe zrealizowanie moich życiowych planów, oraz wujkowi, prof. Julianowi
Kaczmarkowi, pierwszemu naukowemu mentorowi, za liczne rozmowy, podczas
których uczyłam się uzasadniania własnych poglądów.
IV_CWB_28.indd 19
2010-10-15 13:47:52
IV_CWB_28.indd 20
2010-10-15 13:47:52
Część I
Podstawy teoretyczne
IV_CWB_28.indd 21
2010-10-15 13:47:52
IV_CWB_28.indd 22
2010-10-15 13:47:52
Rozdział 1
Prawicowe partie populistyczne
– rozważania terminologiczne
W literaturze poświęconej partiom politycznym istnieje wiele ich mniej
lub bardziej rozbudowanych typologii1. Oparte są one na różnych kryteriach:
organizacyjnym, funkcji spełnianej w systemie partyjnym, materialnym, genetycznym, bazy wyborczej. Kryteria wskazują na konkretny aspekt charakteryzujący daną partię, np. cechy struktur organizacyjnych, podobieństwa ideologiczno-programowe czy status socjoekonomiczny zwolenników. Mimo że kryteria
te nie wyczerpują istniejącej obecnie bogatej typologii, na uwagę zasługuje fakt,
że w szczególności kryterium materialne, czyli zbliżone postulaty programowe
poszczególnych partii, uważane jest za jedno z najważniejszych w próbach typologizacji i klasyfikacji partii, ponieważ tworzy koncepcję rodzin partii2. Koncepcja ta uzupełniana jest nierzadko o dodatkowe elementy analizy, np. genetyczne
i organizacyjne3.
Dobór kryterium, jak wskazuje Ryszard Herbut, zależy w dużej mierze od zainteresowań badawczych autora i może opierać się na uwzględnieniu konkretnego aspektu charakteryzującego partie polityczne4. W niniejszej pracy głównym
obiektem zainteresowania będzie charakterystyka ideologiczno-programowa
partii populistyczno-prawicowych (kryterium materialne). Nie bez znaczenia będzie również kryterium organizacyjne i strategii działania partii (pozycja lidera,
struktura partii, stosowane techniki agitacji) oraz kryterium genetyczne, łączące
partie o wspólnym pochodzeniu, wiążące się z podobnymi historycznymi okolicz1 Zob. M. Duverger, Les parties politiques, Paryż 1951; K. von Beyme, Political Parties in Western Europe, New York 1985; R. Katz, P. Mair, Changing Models of Party Organization and Party
Democracy: The Emergence of the Cartel Party, „Party Politics” 1/1995; M. Weber, Gospodarka
i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, Warszawa 2002; R. Gunther, L. Diamond, Species
of Political Parties. A New Typology, „Party Politics” 2/2003.
2 R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002, s. 154.
3 Ibidem.
4 Ibidem, s. 123.
IV_CWB_28.indd 23
2010-10-15 13:47:52
24
Prawicowe partie populistyczne – rozwa¿ania terminologiczne
nościami ich powstania czy też z podobnymi interesami, które partie te chciałyby reprezentować. Te dodatkowe kryteria będą jednak miały charakter drugoplanowy.
Stosowane w pracy określenia: prawicowy populizm, partie populistyczno-prawicowe czy też partie prawicowego populizmu, postrzegane są jako synonimy. Różnorodność używanych w pracy terminów związana jest raczej z kwestiami stylistycznymi niż semantycznymi.
Jednocześnie należy podkreślić, że „populizm” jest terminem szerszym w kontekście partii politycznych niż „prawicowość”, gdyż może dotyczyć zarówno partii lewicowych, jak i prawicowych. Stąd też, zgodnie z zasadą od ogółu do szczegółu, stanie się on pierwszym elementem rozważań terminologicznych.
1.1. Syndrom populizmu
Fenomen populizmu wywołuje współcześnie bardzo dużo kontrowersji.
Niektórzy autorzy zdecydowanie odrzucają ów termin jako zbyt mało precyzyjny,
aby mógł być kategorią naukową. Ci natomiast, którzy uznają populizm za pojęcie analityczne, różnią się co do tego, jak należałoby ów fenomen zdefiniować
oraz jaką rolę odgrywa on w tożsamości partii politycznych.
Populizm postrzegany jest często jako wysoce emocjonalny i uproszczony dyskurs polityczny, który bazuje na uczuciach społecznych. Utożsamiany jest z oportunizmem, który zastępuje rzeczowe decyzje mobilizacją istniejących w danym
momencie opinii oraz nastrojów społecznych5. Wówczas miano populistów
otrzymują ci, którzy uprawiają politykę uproszczonych odpowiedzi, łatwych rozwiązań6. W tym ujęciu populizm identyfikowany jest często z agitacją oraz demagogią lub, w nieco szerszym ujęciu, traktowany jest jako strategia, styl działania,
metoda dyskursu politycznego lub też forma politycznej aktywności, która może
być wykorzystywana przez różnorodne ideologie7.
Prawdą jest, że dla szerokiej gamy populizmów trudno jest znaleźć wszechogarniający mianownik. Różnią się one zarówno pod względem geo g rafi cz5
L. Rensmann, Populismus und Ideologie, [w:] Populismus. Gefahr für die Demokratie oder
nützliches Korrektiv?, red. F. Decker,Wiesbaden 2006, s. 61.
6 H. Bergsdorf, Rethorik des Populismus am Beispiel rechtsextremer und rechtspopulistischer
Parteien wie der Republikaner, der FPÖ und des Front National, „Zeitschrift für Parlamentsfragen” 3, 2000, s. 620–626.
7 P. Taggart, New Populist Parties in Western Europe, „West European Politics” 1, 1995,
s. 34–51; idem, Populism, Buckingham, Philadelphia 2000, s. 1–9; H.-G. Betz, Radical Right-Wing
Populism in Western Europe, New York 1994, s. 3–4; idem, Rechtspopulismus in Westeuropa: Aktuelle Entwicklungen und politische Bedeutung, „Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft”,
3/2002, s. 251–265; M. Minkenberg, The Radical Right in Postsocialist Central and Eastern Europe: Comparative Observations and Interpretations, „East European Politics and Societies”
2/2002, s. 335–363.
IV_CWB_28.indd 24
2010-10-15 13:47:52
Syndrom populizmu
25
nym (Ameryka Południowa i Łacińska, USA, Europa Zachodnia i Wschodnia,
Rosja), czasowym (ruchy występujące w XIX wieku w Stanach Zjednoczonych
– farmerska People’s Party, w Rosji – narodniki, w Niemczech w postaci nurtów
völkisch8 oraz współczesnych populizmów europejskich), fo rm i d eo l o g i cznych (populistyczna jakość była przypisywana niemieckiemu i włoskiemu faszyzmowi, chińskiemu maoizmowi oraz kubańskiemu socjalizmowi Fidela Castro),
jak i pod względem form organiz ac y j n y ch (populistyczne mogą być całe
reżimy, ruchy oraz poszczególne osoby).
Dla wielu naukowców nie oznacza to jednak, że populizmowi należy odmówić
jakości ideologicznej i zredukować go do elementów stricte strategicznych. Trzeba raczej zastanowić się nad jego ograniczeniem, stosując np. wymienione wyżej
kryteria (czasowe, geograficzne lub organizacyjne)9.
Analiza literatury dotyczącej populizmu pozwala na stwierdzenie, że należy
mu przypisać specyficzną jakość, na którą składa się określony zbiór idei i cech.
Nie tworzą one jednakże zwartej ideologii, a jedynie ramy, dzięki którym różnorodne ideologie przyjmują nową jakość, określaną jako populistyczna. Najwłaściwszym określeniem dla tak postrzeganego populizmu jest użyte przez Romana
Tokarczyka pojęcie „syndrom populizmu”10.
Określenie to oznacza u niego połąc zen i e zes p o ł u i d ei zb i eg aj ący ch
s ię w okół ide i ludu 11. Autor twierdzi, że analiza populizmu jako zespołu
idei populistycznych nie kłóci się z poglądami tych badaczy, którzy odmawiają mu rangi doktryny. Podejście to nie stoi również w sprzeczności z faktem, iż
populizm przyjmuje różnorodne formy i cechy ideologiczne. Tworząc bowiem
z zapożyczonych idei coraz to nowe konglomeraty i hybrydy, uzgadnia je z naczelną ideą ludu jako najwyższą dlań wartością. Analiza różnorodnych mutacji
populizmu potwierdza według Tokarczyka fakt, że są one zawsze ideologicznym
8
F. Decker, Der neue Rechtspopulismus, Opladen 2004, s. 23–24.
Zob. R. Heinisch, Success in Opposition – Failure in Government: Explaining the Performance of Right-Wing Populist Parties in Public Office, „West European Politics” 3, 2003,
s. 91–130; K.O. Lang, Populismus in Ostmitteleuropa: Manifestationsformen, Besonderheiten
und Chancenstrukturen, [w:] Populismus und Europa, red. R. von Thadden, A. Hofmann, Goettingen 2005, s. 140–145; M. Reisigl, Dem Volk aufs Maul schauen, nach dem Mund reden und
Angst und bange machen. Von populistischen Anrufungen, Anbiederungen und Agitationsweisen
in der Sprache österreichischer Politikerinnen, [w:] Rechtspopulismus: Österreichische Krankheit
oder europäische Normalität, red. W. Eismann, Wien 2002, s. 149–198; Y. Mény, Y. Surel, The
Constitutive Ambiguity of Populism, [w:] Democracies and the Populist Challenge, red. Y. Mény,
Y. Surel, New York 2002; J. de Raadt, D. Hollanders, A. Krouwel, Varieties of Populism. An Analysis of the Programmatic Character of Six European Parties, paper presented at the Dutch-Flemish
Politicolgenetemaal, 27–28 May 2004, Antwerp; C. Mudde, The Populist Zeitgeist, „Government
and Opposition” 4, 2004, s. 541–563.
10 Słowo „syndrom” pochodzi od greckiego „syndrome” i oznacza ogół cech, objawów charakterystycznych dla danego zjawiska.
11 R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Kraków 1999, s. 546.
9
IV_CWB_28.indd 25
2010-10-15 13:47:52
26
refleksem miejsca i czasu, w których powstają. Stąd też populizm uzyskał miano
eklektycznej, ideologicznej konstrukcji myślowej12.
Zaprezentowane niżej rozważania dotyczące populizmu mają na celu wyróżnienie zbioru idei i cech, które staną się podstawą koncepcji syndromu populizmu
w niniejszej pracy.
Podążając za Casem Mudde, należy stwierdzić, iż fundamentalnym aspektem
populizmu jest postrzeganie społeczeństwa poprzez podział na dwie homogeniczne i antagonistyczne grupy – lud oraz sk o ru m p o wan ą el i t ę, a także przekonanie, że polityka powinna być wyrazem ogólnej woli społecznej. Populiści
przyjmują przy tym pomiędzy elitą i społeczeństwem rozróżnienie normatywne,
a nie empiryczne, które można zauważyć w zachowaniu czy też postawie osób
przynależących do danej grupy13.
Za lud uznawane mogą być określone grupy lub warstwy społeczne, choć zasadniczo jest on ponadklasowy – może być definiowany etnicznie, w postaci narodu, lub też obywatelsko, jako społeczeństwo danego państwa. Pod tym pojęciem
rozumiani są zawsze „mali”, „zwykli” ludzie, których dobro jest naruszane przez
rządzące elity14. Warto w tym miejscu dodać opinię Jerzego Szackiego, który
stwierdza, że ideą wiodącą populizmu jest nie tylko odwoływanie się do, ale i gloryfikowanie różnie rozumianego ludu, przekonanie, że jest on ostoją wszelkich
cnót. Jest to zarazem lud monolityczny, wyobcowany z systemu politycznego,
świadomy swojej marginalizacji i przygotowany do buntu przeciwko swoim elitom15. Podobnie opisują lud w wizji populistycznej Paul Taggart oraz Yves Mény
i Yves Surel. Według nich populiści są przeświadczeni, że politycy i korupcja
to synonimy, a prawdziwa cnota i czystość pozostają po stronie ludu16. Lud stoi
w centrum ich wizji świata, a także w centrum instytucji politycznych, które
są podstawą organizacji wspólnoty. „Wspólnota” jest pojęciem fundamentalnym,
gdyż definiowanie ludu prowadzi do integrowania tylko tych, którzy uważani
są za prawdziwy lud. Ekskluzja ta jest symboliczna i zależy od typu populizmu,
z jakim mamy do czynienia. W wyniku tego – zdaniem Mény’ego i Surela – ruchy
populistyczne zaprzeczają istnieniu horyzontalnych podziałów na lewicę i prawicę i promują jedność ludu, wprowadzając nowy, wertykalny podział, który wyklucza z ludu elity (na górze) i obc yc h (na dole)17.
Populizm ma więc dwóch zasadniczych przeciwników: elitaryzm i pluralizm.
Elitaryzm stanowi lustrzane odbicie populizmu – tu „dobre elity” przeciwstawiane są „prymitywnemu ludowi”. Pluralizm natomiast wyklucza homogeniczność
12
Ibidem, s. 541–558.
Ibidem, s. 543–544.
14 F. Decker, Der neue Rechtspopulismus..., s. 22.
15 J. Szacki, Pytania o populizm, „Krytyka Polityczna” 4/2003, s. 34.
16 P. Taggart, Populism and the Patology of Representative Politics, [w:] Democracies and the
Populist Challenge, red. Y. Mény, Y. Surel, New York 2002, s. 76.
17 Y. Mény, Y. Surel, op. cit., s. 12; Populisten and der Macht. Populistische Regierungsparteien
in Ost-und Westeuropa, red. S. Frölich-Steffen, L. Rensmann, Wien 2003, s. 5.
13
IV_CWB_28.indd 26
2010-10-15 13:47:53
Syndrom populizmu
27
ludu, gdyż postrzega społeczeństwo jako strukturę heterogeniczną, z różnymi grupami i indywiduami, które reprezentują różnorodne, częściowo wspólne, a częściowo sprzeczne interesy18.
Ponadto – jak trafnie stwierdził Ernesto Laclau – aby dotrzeć do istoty populizmu w aspekcie teoretycznym, tzn. w systemie wartości, do których się odwołuje,
i proponowanych sposobów realizacji celów, na plan pierwszy wysuwa się negacja oraz opozycyjność wobec istniejącego stanu rzeczy19. Czyli populiści zyskują
wyrazistość nie przez to, za czym się opowiadają, ale przez określenie, przeciwko
komu i czemu się zwracają. Jest to tzw. negatywizm20.
Antypluralizm i negatywizm populistów stają się więc podstawą do konstruowania homogenicznych tożsamości poprzez wykluczanie, odgradzanie nieprzynależących. Celem jest nie tylko zaprezentowanie ludu jako wewnętrznie jednorodnej masy przeciwko rządzącej elicie, ale również odróżnienie go od innych
grup21. Najwyraźniej można to przedstawić, prezentując dwa poziomy, na których
populizm odgradza się jednocześnie: jeden to opisany po zi o m wert y k al n y –
„my” lud i „oni” elita, drugi zaś to poz io m h o ry zo n t al n y – odgradzanie się
od osób, organizacji, procesów i instytucji oraz innych, których przynależność
do ludu jest kwestionowana (imigranci, mniejszości narodowe, globalizacja, kapitał zagraniczny itd.), a którzy w różny sposób zagrozić mogą dobru wspólnoty.
Tworzenie tożsamości poprzez ekskluzję jest charakterystyczne dla populistów
zarówno o prawicowych, jak i lewicowych skłonnościach ideologicznych.
W tym miejscu należy wyraźnie przyjrzeć się i rozgraniczyć obie formy populizmu, co współcześnie nastręcza wielu trudności.
Populizm per se nie jest ani lewicowy, ani prawicowy, pomimo iż w literaturze
znacznie więcej uwagi poświęca się obecnie jego prawicowym formom. Liczne
przykłady w Europie Zachodniej, a szczególnie w Europie Wschodniej, wskazują
na formy lewicowego populizmu. Tworzenie tożsamości poprzez ekskluzję opiera
się – w wypadku lewicowych populistów – na wydzieleniu antagonistycznych
w stosunku do ludu grup, procesów i instytucji, takich jak: globalizacja, amerykanizacja, kapitaliści, międzynarodowe koncerny, oraz prezentowaniu siebie
jako prawdziwych, demokratycznych socjalistów, zwróconych przeciwko zagrożeniom płynącym ze świata zewnętrznego. Jednakże owe zagrożenia w wypadku
lewicy związane są w głównej mierze z kwestiami społeczno-ekonomicznymi,
a nie etnicznymi czy kulturowymi, jak to ma miejsce w wypadku prawicowych
18
C. Mudde, The Populist Zeitgeist..., s. 543–544.
E. Laclau, Politics and Ideology in Marxist Theory, London 1977; zob. także: J. Dzwończyk,
Populistyczne tendencje w społeczeństwie postsocjalistycznym (na przykładzie Polski), Toruń 2000,
s. 17.
20 E. Nalewajko, Populizm w demokracji, [w:] Populizm a demokracja, red. R. Markowski,
Warszawa 2004, s. 42.
21 S.K. Rosenberger, Demokratie und/versus Populismus, [w:] Demokratie. Modus und Telos,
red. A. Markovits, S.K. Rosenberger, Wien 2001, s. 101–116.
19
IV_CWB_28.indd 27
2010-10-15 13:47:53
28
populistów22. Populiści lewicowi charakteryzują się prymatem ideologicznego
uniwersalizmu oraz społecznej równości, pozostając wiernymi – w wymiarze horyzontalnym – ich egalitarnym ideom23. Populiści prawicowi natomiast wierni
są idei naturalnych nierówności pomiędzy ludźmi. Na kulturowej osi rywalizacji
lewicowy populizm znajduje się na przeciwległym krańcu w stosunku do formy
prawicowej24.
Niemniej jednak współcześnie zauważyć można przejmowanie przez partie
lewicowo-populistyczne wybranych elementów populizmu prawicowego, jak
np. kwestie antyimigranckie, w celu poszerzenia własnej bazy wyborczej (PDS
w Niemczech, SP w Holandii) czy też w związku z proletaryzacją elektoratu partii
populistycznych w latach osiemdziesiątych, kiedy to prawicowe partie populistyczne zarzuciły pierwotny, neoliberalny kurs na rzecz socjalnego protekcjonizmu25. Owe przesunięcia na osi lewica–prawica powodują rozmydlenie podziału
na dwie ideologiczne rodziny partii. Elementem, który wciąż pozwala na rozróżnienie obu fenomenów, jest nacisk kładziony na poszczególne kwestie: w wypadku
lewicowych populistów są to kwestie ekonomiczne, wyrosłe z idei egalitaryzmu,
natomiast w wypadku prawicowych populistów – kwestie związane z tożsamością kulturową, oparte na idei nacjonalizmu26. Należy również zasygnalizować,
że pojawienie się tendencji do rozmycia ideologicznego podziału lewica–prawica jest współcześnie symptomem charakterystycznym nie tylko dla prawicowych
partii populistycznych, ale efektem ogólnego przearanżowania owego wymiaru
rywalizacji27.
22
L. March, From Vanguard of the Proletariat to Vox Populi: Left-populism as a „Shadow” of
Contemporary Socialism, „SAIS Review” 1/2007, s. 63–77.
23 L. Rensmann, op. cit., s. 65.
24 F. Decker, The Populist Challenge. Theoretical and Comparative Perspectives, conference
paper. The 6th Convention of the Central and East European International Studies Association
(CEEISA), University of Wroclaw 24–26 May 2007, s. 8; idem, Die populistische Herausorderung.
Theoretische und ländervergleichende Perspektiven, [w:] Populismus. Gefahr für die Demokratie
oder nützliches Korrektiv?, red. F. Decker, Wiesbaden 2006, s. 22–24.
25 F. Decker, The Populist Challenge..., s. 9.
26 R. Heinisch, Success in Opposition – Failure in Government..., s. 94.
27 Pojęcia „lewica” i „prawica” ewoluowały na przestrzeni dziejów. Upadek Związku Radzieckiego i popularność „neoliberalizmu” spowodowały zniknięcie podstawowej linii podziału między lewicą i prawicą – podziału ekonomicznego, gdyż socjalistyczny model zarządzania okazał
się mrzonką. Pozostały głównie różnice aksjologiczne i wyznawanej koncepcji społeczeństwa.
Prawica przedstawia model społeczności opartej na immanentnych nierównościach, a lewica dąży
do ich łagodzenia drogą redystrybucji, ale rozdźwięk w tej kwestii jest daleko mniej znaczący niż
wcześniej. Stwierdzenie, że „terminy »lewica«, »prawica« nie wyszły z obiegu zarówno w języku
politycznym, jak i naukowym”, budzi obecnie coraz więcej kontrowersji i staje się powodem dyskusji między zwolennikami i przeciwnikami diady lewica–prawica. Więcej na ten temat D. Fuchs,
H.D. Klingemann, The Left-Right Schema, [w:] Continuities in Political Action. A Longitudinal
Study of Political Orientations in Three Western Democracies, red. K.M. Jennings, J.W. Deth,
Berlin 1989; A. Giddens, The Third Way, Cambridge 1988; N. Bobbio, Prawica i lewica, Kraków
1996.
IV_CWB_28.indd 28
2010-10-15 13:47:53
Syndrom populizmu
29
Wracając do istoty populizmu, należy podkreślić, że zarówno w wypadku jego
prawicowej, jak i lewicowej odmiany mamy do czynienia z tą samą dychotomią,
opartą na konkretnej postaci wroga. W demokracjach liberalnych uczciwy, monolityczny lud lub naród przeciwstawiany będzie wrogom w postaci partii politycznych, aparatu rządzącego, złych koncernów, intelektualistów i innych wrogów,
którzy się zmówili przeciwko interesom społeczeństwa i stoją na drodze do pełnej
realizacji jego woli.
Szczególnie doniosłą rolę odgrywa opozycja wobec partii politycznych, gdyż
to one są w systemie demokracji liberalnych wyrazicielami interesów społecznych. Populiści twierdzą, że partie polityczne skorumpowały, zepsuły więź pomiędzy liderami i ich stronnikami, stworzyły sztuczny podział w homogenicznym
społeczeństwie i wynoszą swój własny interes ponad interes społeczny. Jednak
nie przeciwstawiają się tym samym partiom politycznym per se, a raczej partiom establishmentu politycznego, prezentując siebie jako ugrupowanie polityczne nowego typu. Zdaniem populistów fakt, że elita polityczna kontroluje władzę poprzez system reprezentacji rządowej oraz praktykę kartelizacji, powoduje,
że obecnie funkcjonujący system polityczny stracił właściwości prawdziwej demokracji. Populiści jednak nie są przeciwni idei reprezentacji jako takiej, a raczej
reprezentacji wykonywanej przez złych ludzi i wadliwe instytucje. Jedyną drogą
do tego, aby zwrócić władzę ludziom, jest – według populistów – wprowadzenie
nowych dróg reprezentacji politycznej poprzez instytucje demokracji bezpośredniej. Należą do nich w szczególności: demokracja plebiscytowa (referenda oraz
inicjatywy społeczne) oraz personalizacja władzy (bezpośrednie wybory wysokich funkcjonariuszy państwowych, a także wzmocnienie ich władzy, np. prezydenta i premiera)28.
Populiści uznawani są więc za bardziej reformistycznych niż rewolucyjnych,
a populizm uważany jest nierzadko za manifestację radykalizmu politycznego,
gdyż jest w opozycji wobec niektórych elementów proceduralnych demokracji
liberalnej, a nie odrzuca zasad funkcjonowania systemu demokratycznego, jak
to ma miejsce w wypadku ekstremizmu politycznego29.
Mimo to niektórzy autorzy dopatrują się wyraźnych napięć między demokracją populistyczną a demokracją liberalną. Wyrastają one z różnic pomiędzy
monizmem a pluralizmem. Populiści postrzegają bowiem społeczeństwa jako
zasadniczo homogeniczne wspólnoty, natomiast demokracje liberalne zakładają,
że społeczeństwo zbudowane jest z grup o często fundamentalnie odmiennych
interesach. Prowadzi to do różnej interpretacji idei suwerenności ludu, w której
jak największy udział społeczny stoi w sprzeczności z konstytucyjną zasadą reprezentacji ludu przez wąską grupę wybranych. Prymat woli ludu determinuje
28 C. Mudde, Populist Radical Right Parties in Europe, Cambridge 2007, s. 151–155; zob.
także: F. Decker, The Populist Challenge. Theoretical..., s. 10–13.
29 L. March, C. Mudde, What’s Left of the Radical Left? The European Radical Left After 1989:
Decline and Mutation, „Comparative European Politics” 3/2005, s. 4; http://www.extremismus.
com/texte/radix.pdf.
IV_CWB_28.indd 29
2010-10-15 13:47:53
30
bowiem konieczność podejmowania decyzji przez większość, w przeciwieństwie
do cierpliwych negocjacji wybranych przedstawicieli, prowadzących do kompromisu i reprezentacji jak największej liczby różnych interesów społecznych.
Ponadto populizm, bazując na wykluczeniu, dokonuje polaryzacji, osłabiając
w ten sposób ideę tolerancji. Manichejski podział świata populistów, w którym
są tylko przyjaciele lub wrogowie, również wyklucza możliwość kompromisu, gdyż dla populistów oponenci to nie tylko ludzie o odmiennych poglądach
i wartościach, ale i ucieleśnienie zła – kompromis zepsułby czystość tych, którzy
się na niego zgadzają30. Tak więc populistyczne przeciwstawienie partii systemu lub establishmentu politycznego (niezależnie od tego, czy są one w opozycji, czy u władzy) i własnej partii lub ruchu jest przeciwstawieniem tych, którzy
są dobrzy, bo bronią ludu, oraz tych, którzy go sprzedają. Tym samym partie populistyczne zaprzeczają, że konkurencja wyborcza jest wyścigiem między różnymi – ona staje się walką między dobrem i złem. Wiąże się z tym również trudność akceptacji rządów „złych” partii po przegranych wyborach. Dla populistów
nie ma więc – jak zaprezentowano wyżej – konkurencji między lewicą i prawicą,
jest za to konkurencja między dobrymi i złymi.
Podsumowując powyższe rozważania należy przyjąć, że przedstawione
idee wyklucz ania na poziomie wertykalnym i horyzontalnym (oraz leżące
u ich podstaw przesłanki), a także dążenie do wprowadzenia in s t y t u cj i d em o kr acji be zpośre dnie j definiują rdzeń populizmu. Natomiast sp ecy fi czn a
organiz ac ja (charyzmatyczne przywództwo, charakter partii jako ruchu, silnie
scentralizowany, autorytarny sposób zarządzania), ch arak t ery s t y czn y s t y l
komunika cji ze społe cz eństwe m oraz pro wad zen i a d y s k u rs u p o l i tyczneg o (odwoływanie się do argumentów zdroworozsądkowych, szczególne
upodobanie do radykalnych rozwiązań, kreowanie teorii spiskowych i obrazu wroga, prowokacja i łamanie tabu, odwoływanie się do resentymentów społecznych,
wywoływanie strachu w odbiorcach, używanie metafor biologicznych oraz przemocy werbalnej, emocjonalizacja wypowiedzi) są elementami go dopełniającymi.
Na zakończenie trzeba również dokonać odgraniczenia omawianego fenomenu
od generalnego trendu politycznego, przesuwającego się w stronę silnego przywództwa partyjnego oraz bardziej bezpośrednich form komunikacji ze społeczeństwem, które przejmowane są przez europejskich polityków głównie dla potrzeb
kampanii wyborczej. W literaturze istnieje zasadnicza zgodność co do tego, iż
zmiana typu partii z masowej na wyborczą catch-all oraz zmiana wagi i sposobu
działania mediów we współczesnym świecie wymagają od wszystkich partii politycznych dostosowania stylu uprawiania polityki, a przede wszystkim prowadzenia kampanii wyborczych, do nowych wyzwań. Jak podkreśla Ewa Nalewajko,
są to jedynie elementy politycznego dyskursu przywłaszczane przez polityków
– w żadnym wypadku nie oznaczają one chęci zmiany funkcjonowania istniejące30
IV_CWB_28.indd 30
C. Mudde, The Populist Zeitgeist..., s. 544.
2010-10-15 13:47:53
Prawicowy populizm
31
go w tych krajach systemu demokracji przedstawicielskiej. Określane są nierzadko mianem populizmu łagodnego, wyborczego, miękkiego lub też podskórnego
psucia stylu polityki demokratycznej31. Najzwięźlej różnicę pomiędzy obu zjawiskami wyraził Paul Taggart: Często styl populistyczny mylony jest ze stylem, który
dąży do popularności – apeluje do szerokiej gamy odbiorców. Nie jest to zwykła niekompletność, lecz raczej niewłaściwość użycia owego terminu32. André
Krouwel potwierdza, iż owa taktyka apelowania do szerokiej klienteli wyborczej
jest ściśle powiązana z partią typu catch-all, która niekoniecznie musi być partią
populistyczną33. Mudde zaś dodaje, że pomimo przesunięcia profilu wielu partii
w stronę catch-all ideologiczny program większości partii głównego nurtu akceptuje pluralistyczny i oparty na elitach obraz świata liberalnych demokracji34.
Rozróżnienie obu fenomenów jest więc istotne dla wyodrębnienia partii, którym
przypisuje się miano populistycznych.
1.2. Prawicowy populizm
Autorów, którzy uznają populizm za kategorię naukową oraz przypisują
mu istotną rolę w kształtowaniu tożsamości nowych partii, powstałych po prawej
stronie spektrum politycznego, charakteryzuje dość duża różnorodność terminologiczna: „prawicowy populizm”35, „nowy prawicowy populizm”36, „narodowy
populizm”37, „populizm radykalnej prawicy”38, „neoliberalny populizm”39, „populizm nowego typu”40, „neo-populizm”41. Chaos terminologiczny – twierdzi Cas
31
E. Nalewajko, Populizm w demokracji..., s. 50; zob. także: P. Taggart, A. Szczerbiak, Populism and Representative Politics in Contemporary Europe, „Journal of Political Ideologies” 3/2004,
s. 269–288.
32 P. Taggart, Populism..., s. 5.
33 J. de Raadt, D. Hollanders, A. Krouwel, op. cit., s. 5.
34 C. Mudde, The Populist Zeitgeist..., s. 545.
35 H.G. Betz, Rechtspopulismus in Westeuropa...
36 F. Decker, Der neue Rechtspopulismus...; Rechtspopulismus: Österreichische Krankheit
oder europäische Normalität, red. W. Eismann, Wien 2002; A. Pfahl-Traughber, Volkes Stimme?
Rechtspopulismus in Europa, Bonn 1994.
37 H.G. Betz, Radical Right-Wing...; U. Backes, Nationalpopulistische Protestparteien in Europa: Vergleichende Betrachtung zur phänomologischen und democratie-theoretischen Einordnung,
„Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft” 1, 1991, s. 7–26.
38 C. Mudde, The War of Words Defining the Extreme Right Party Family, „West European
Politics” 2, 1996, s. 225–248.
39 H.G. Betz, Radical Right-Wing...
40 P. Taggart, New Populist Parties..., s. 34–51; J. Lloyd, The Closing of the European Gates?
The New Populist Parties of Europe, „Political Quarterly” 4, 2003, s. 88–99.
41 U. Birsl, P. Lösche, (Neo-)Populismus in der deutschen Parteienlandschaft oder: Erosion der
politischen Mitte, [w:] Schattenseiten der Globalisierung, red. D. Loch, W. Heitmayer, Frankfurt
IV_CWB_28.indd 31
2010-10-15 13:47:53
32
Mudde – nie wynika z zasadniczo różnych opinii co do właściwej definicji analizowanego zjawiska, jest on raczej konsekwencją braku klarownych definicji42.
Paul Taggart i Cas Mudde odnoszą termin „populizm” do nowo powstałych
partii na tzw. skrajnej prawicy, oddzielając je tym samym od partii ekstremistycznych starego typu.
Taggart był jednym z pierwszych naukowców, którzy badając w połowie lat
dziewięćdziesiątych nowe, prawicowe partie polityczne, podkreślali wagę fenomenu populizmu. Analizując sukcesy partii dalekiej prawicy43 w Europie Zachodniej
stwierdził, że istnieje nowy typ partii, a mianowicie partie n o weg o p o p u l i zm u ,
i odróżnił je jednocześnie od partii neofaszystowskich. Stwierdził, że nowa jakość
partii powstałych na dalekiej prawicy przyczyniła się, w przeciwieństwie do starej
prawicy o rasistowsko-neofaszystowskiej tradycji, do mobilizacji poparcia wyborczego. Partie nowego typu charakteryzują się przede wszystkim populizmem,
skłaniają się ku prawicowym partiom protestu, łączą stanowiska anty-polityczne,
charakterystyczne dla nurtu Nowej Polityki44, z szerokim protestem populistycznej prawicy. Pod względem ideologicznym charakteryzuje je więc prawicowość,
przytłumiony radykalizm, antysystemowość oraz populizm45. Oprócz kryterium
ideologicznego stosuje Taggart dla wyróżnienia owych partii również kryterium organizacyjne oraz bazy wyborczej.
Wyróżniając rodzinę partii populistycznych radykalnej prawicy, stosuje Mudde
trzy ściśle sprecyzowane kryteria, tworzące rdzeń ideologiczny badanych partii: natywizm (połączenie nacjonalizmu i ksenofobii), autorytaryzm i populizm,
przy czym natywizm ma dla niego podstawowe znaczenie. Oddziela badane partie z jednej strony od partii ekstremistycznych, czyli antydemokratycznych w swej
istocie, z drugiej zaś od szerokiej gamy (nominalnie) pro-demokratycznych partii
radykalnej prawicy, które nie wykazują jednak elementów populizmu i zorientowane są bardziej na elity. Populistyczne partie radykalnej prawicy określa Mudde
jako współcześnie dominującą formę radykalnej prawicy lub też jako radykalnie
prawicowe odbicie współczesnego ducha populizmu. Kontrastuje on badaną rodzinę również z jej najbliższymi partiami konserwatywnymi, które charakteryzują
się głównie poprzez patriotyzm (w przeciwieństwie do nacjonalizmu), neoliberalną ekonomię, która znajduje się w centrum ich rdzenia politycznego, oraz traam Main 2001; H.G. Betz, S. Immerfall, The New Politics of the Right: Neo-Populist Parties and
Movements in Established Democracies, New York 1998.
42 C. Mudde, Populist Radical Right..., s. 12.
43 Dla Taggarta termin ten jest dachem dla partii znajdujących się skrajnie na prawo na osi lewica–prawica i obejmuje zarówno partie starego, jak i nowego typu, patrz: P. Taggart, New Populist
Parties..., s. 48.
44 Terminem „partie Nowej Polityki” określane są ugrupowania charakteryzujące się przede
wszystkim orientacją anty-systemową, które powstały w wyniku zmian społecznych, politycznych
oraz ekonomicznych po załamaniu się porządku powojennego opartego na socjaldemokratycznych
ideach, państwie dobrobytu, korporacjonizmie oraz teorii Keynesa, zob. ibidem, s. 38.
45 Ibidem, s. 36.
IV_CWB_28.indd 32
2010-10-15 13:47:53
Prawicowy populizm
33
dycyjny i religijny system wartości, który – według Mudde’a – nie jest elementem definiującym partie populistyczne radykalnej prawicy46. Autor nie zgadza się
z opinią wielu prominentnych naukowców, którzy przypisują partiom radykalnej
prawicy charakter neoliberalny. Należą do nich m.in. Herbert Kitschelt i Anthony
McGann, Hans-Georg Betz oraz Piero Ignazi. Wszyscy oni łączą – jego zdaniem
– społeczny konserwatyzm i neoliberalną ekonomię jako cechy partii nowej radykalnej prawicy. Mudde stwierdza natomiast, że neoliberalizm i radykalna prawica są daleko od siebie. Populistyczne partie radykalnej prawicy charakteryzują
się raczej protekcjonizmem gospodarczym lub też tzw. szowinizmem dobrobytu,
a ponadto nie stawiają ekonomii w centrum swoich zainteresowań, nie jest ona
więc rdzeniem ich ideologii47.
Mudde krytykuje istniejące w literaturze klasyfikacje za nadmierną inkluzyjność. Obejmują one, jego zdaniem, zbyt szeroką gamę partii politycznych, wśród
których wyróżnić można wiele różnych podtypów. Kategoria prawicowych partii
populistycznych czy też partii nowego prawicowego populizmu jest dla Mudde’a
swego rodzaju parasolem, obejmującym różne podtypy organizacji politycznych, najczęściej określanych mianem neoliberalnego lub narodowego populizmu. Jakkolwiek narodowy populizmu pokrywa się – w jego opinii – z partiami
populistycznymi radykalnej prawicy, kategoria neoliberalnego populizmu, choć
im najbliższa, wykazuje zasadnicze odmienności. Mudde stwierdza, że rdzeniem ideologicznym partii neoliberalnego populizmu jest liberalizm (głównie
ekonomiczny) i populizm. Natomiast natywizm nie jest elementem centralnym
ich ideologii. Stąd też sporadycznie wyrażane poglądy ksenofobiczne nie są wystarczającym argumentem dla zaliczenia partii neoliberalnych do rodziny partii
populistycznych radykalnej prawicy48.
Należy podkreślić, że autor stosuje w swoim badaniu wąsko sprecyzowane
kryteria, dotyczące m.in. rdzenia ideologicznego partii, rozumienia radykalizmu,
a także wąsko wyselekcjonowany materiał badawczy, który ogranicza się jedynie
do oficjalnej literatury partii, wydawanej przez biuro ogólnokrajowe. W szczególności ostatni z elementów wzbudzać może liczne kontrowersje, albowiem – jak
podkreślają m.in. Ryszard Herbut i Frank Decker – istnieje duża trudność w określeniu rzeczywistego stosunku partii skrajnych do demokracji. Partie te nie atakują demokracji jako takiej – przynajmniej otwarcie – mimo że są w opozycji
wobec istniejącego w danym państwie status quo. Nie jest jednak wykluczone,
że odrzucając np. ideologię faszystowską czy też idee narodowego socjalizmu
oraz opowiadając się za zasadami porządku konstytucyjnego, partie te czynią
to jedynie z przyczyn taktycznych. Wówczas antydemokratyczne w istocie hasła mogą przybierać formę możliwą do zaakceptowania przez elektorat oraz inne
46
47
48
IV_CWB_28.indd 33
C. Mudde, Populist Radical Right..., s. 11–59.
Ibidem, s. 27–29, 47–49.
Ibidem, s. 28–31.
2010-10-15 13:47:53
34
partie na arenie politycznej49. Stąd też, badając daną partię i uznając za zasadną
opinię Deckera, należy nie tylko brać pod uwagę oficjalne dokumenty partyjne
i wypowiedzi liderów, ale również mniej oficjalne działania i wypowiedzi członków partii oraz jej powiązania z innymi organizacjami.
Nietypowym elementem badań Mudde’a jest to, że porównuje on populistyczne partie radykalnej prawicy zarówno w Europie Zachodniej, jak i Wschodniej.
Stwierdza on, iż pomimo wciąż istniejących odmienności w obu częściach Europy, w wyniku procesu transformacji oraz europeizacji następuje coraz szybsze
upodobnianie się byłego Zachodu i Wschodu, co dotyczy również populistycznych partii radykalnej prawicy. Stąd też z jednej strony odrzuca założenie, że badane regiony i partie różnią się znacząco, co uniemożliwia porównanie, z drugiej
zaś nie wyklucza, iż istniejące odmienności nie są bez znaczenia dla prowadzonych badań oraz stawianych pytań badawczych. Podstawę do porównania stanowi
dlań fakt, iż w obu częściach Europy istnieją partie o podobnym rdzeniu ideologicznym, które określić można jako populistyczne partie radykalnej prawicy50.
Przedmiotem badań stają się więc dla autora: Austriacka Partia Wolności (FPÖ),
belgijskie – Blok Flamandzki (VB) oraz Front Narodowy (FN), Chorwacka Partia
Prawa (HSP), Duńska Partia Ludowa (DFP), francuski Front Narodowy (FN), niemieccy Republikanie (REP), Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia (MIEP),
Partia Wielkiej Rumunii (PRM), Liberalno-Demkratyczna Partia Rosji (LDPR)
oraz Słowacka Partia Narodowa (SNS)51.
Reinhard Heinisch z kolei używa określenia „prawicowy populizm” dla partii, które powstały w postindustrialnej i post-zimnowojennej Europie oraz łączą
w sobie dwa elementy: skrajną prawicowość i populizm52. Nie oznacza to – zdaniem autora – że radykalnie prawicowa ideologia jest propagowana za pomocą
populistycznych metod, ale że idee oraz program owych partii są przedstawiane
jako wyraz woli społeczeństwa jako całości. Cechą charakterystyczną partii prawicowego populizmu jest również ich zdolność do rozcieńczania oraz elastycznego dopasowywania swojej pozycji ideologicznej w celu maksymalizacji liczby
głosów wyborczych, co przez dogmatyczną prawicę mogłoby zostać uznane za
zdradę. Oznacza to, że partie prawicowego populizmu są w stanie reinterpretować własne pozycje polityczne oraz dopasowywać je do nowych, pojawiających
się społecznych problemów53. Heinisch uważa, iż populizm nie tylko nadaje
owym ugrupowaniom odmienne piętno na płaszczyźnie ideologiczno-programowej, ale również warunkuje ich sukcesy wyborcze.
49
R. Herbut, Teoria i praktyka..., s. 180; F. Decker, Der neue Rechtspopulismus..., s. 163.
51 Pozostałe partie zaliczone przez Casa Mudde’a do rodziny populistycznych partii radykalnej
prawicy, zob. ibidem, s. 305–308.
52 R. Heinisch, Success in Opposition..., s. 95.
53 Ibidem, s. 96.
50
IV_CWB_28.indd 34
2010-10-15 13:47:53
Prawicowy populizm
35
Hans-Georg Betz natomiast używa wymiennie terminów „prawicowy populizm” i „radykalnie prawicowy populizm”, określając nimi partie powstałe w końcu lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych w demokracjach Europy Zachodniej.
W latach dziewięćdziesiątych Betz dostrzegł, iż partie te zdystansowały się
od wstecznej polityki tradycyjnych partii ekstremistycznych (neofaszystowskich
i neonazistowskich) i stanowią największe wyzwanie dla ustabilizowanej polityki państw demokratycznych. Charakteryzując profil ideologiczno-programowy
radykalnych partii prawicowego populizmu, stwierdził, iż cechują się one rad y kalizmem – gdyż odrzucają ustabilizowany system społeczno-kulturowy i społeczno-polityczny oraz popierają indywidualne działanie, wolny rynek, domagają
się drastycznej redukcji roli państwa, jednakże nie podważają legitymacji systemu demokratycznego per se. Partie te są p rawi co we, ponieważ odrzucają społeczną i ekonomiczną równość, sprzeciwiają się integracji grup znajdujących się
na marginesie, odwołują się do ksenofobii, a czasem do rasizmu i antysemityzmu.
Są również populistyc zne, gdyż instrumentalizują różnorodne społeczne resentymenty bazujące na obawach oraz odwołują się do zwykłego człowieka i jego
zdrowego rozsądku. Tak więc większość partii populistycznych radykalnej prawicy jest, według Betza, połączeniem klasycznie liberalnych poglądów dotyczących
jednostki i ekonomii z elementami społeczno-politycznej agendy ekstremistycznej
wiązanej z intelektualną Nową Prawicą, prezentującą się w roli demokratycznej alternatywy dla istniejącego systemu54.
Betz stwierdza również, że partie te dysponują nierzadko bardzo ograniczoną
treścią programową oraz bazą ideologiczną. Mimo to możliwe jest wyróżnienie
pewnej liczby cech wspólnych, które odróżniają je od innych rodzin partii politycznych, a także elementów różniących je między sobą pod wieloma istotnymi
względami. Wymienia on dwa idealne typy partii, które zalicza do radykalnie prawicowego populizmu:
– partie reprezentujące neoliberalny lub też libertariarny populizm – należą
do nich, szczególnie na początku lat dziewięćdziesiątych, duńska i norweska Partia Postępu (FrP), austriacka FPÖ oraz szwajcarska Partia Samochodowa i włoska
Liga Północy (LN);
– partie reprezentujące autorytarny lub też narodowy populizm – należą do nich
w szczególności francuski Front Narodowy (FN), niemieccy Republikanie (REP)
oraz belgijski Blok Flamandzki (VB).
Elementem rozstrzygającym o zaliczeniu danej partii do jednego z określonych
wyżej typów jest według Betza waga, jaką ugrupowanie przywiązuje w swoim
programie politycznym do liberalizmu i nacjonalizmu. Autor podkreśla równocześnie, że analizę komplikuje fakt, iż wszystkie partie radykalnie prawicowego populizmu zaadoptowały elementy zarówno neoliberalne, jak i narodowego
54
IV_CWB_28.indd 35
H.G. Betz, Radical Right-Wing..., s. 3–4.
2010-10-15 13:47:53
36
populizmu. Dodaje również, że partie te nie są statyczne, jeśli chodzi o rozwój
ich programów politycznych, mogą więc przechodzić z jednego typu do drugiego.
Od początku lat osiemdziesiątych zauważyć można, wzrost znaczenia elementu
narodowego na niekorzyść neoliberalnego, co częściowo jest rezultatem zmiany
bazy wyborczej omawianych partii55.
W późniejszych badaniach, z lat 2002/2003, Betz stosuje pojęcie prawi co wy
populizm i znów stanowczo oddziela go od klasycznego prawicowego ekstremizmu. Autor podkreśla, że w literaturze termin „prawicowy populizm” coraz
częściej używany jest dla określenia nowej jakości partii powstających w Europie Zachodniej po prawej stronie spektrum politycznego. Klasyczny ekstremizm
podważa, jego zdaniem, zasady demokratycznego systemu politycznego na rzecz
ustrojów autorytarnych oraz kwestionuje równość wszystkich ludzi. Cechuje
się dodatkowo rasizmem oraz etno-nacjonalizmem. Równocześnie prawicowi
populiści oraz stara prawica stosują podobne metody wzbudzania strachu i poczucia zagrożenia tożsamości. W przeciwieństwie jednak do starej prawicy prawicowi populiści nie posługują się argumentami opartymi na rasie – odwołują
się raczej do przynależności kulturowej. Polityka tożsamości odgrywa, według
Betza, centralną rolę w samookreślaniu partii populistycznej prawicy. Głównym
ich argumentem stało się, zapożyczone od francuskiej Nowej Prawicy Alaina
Benoist, pojęcie „prawa do zachowania odmienności”56. Zostało ono wykorzystane do usprawiedliwienia postaw wrogich obcokrajowcom w celu zachowania
odrębności kulturowej. Istota programów prawicowych populistów zasadza się,
zdaniem autora – szczególnie po odejściu od neoliberalnych pozycji w gospodarce – na protekcjonizmie, zarówno w obszarze kulturowym, społecznym, jak
i gospodarczym, który znajduje swój najostrzejszy wyraz w dążeniu do ochrony
własnego narodu. Prawicowy populizm wycelowany jest również w elity polityczne, które poprzez swoją politykę wielokulturowości oraz poprawności politycznej zmierzają do zniszczenia własnego narodu. Partie te odwołują się jednocześnie do wartości leżących u podstaw demokracji liberalnych, aby tym samym
wzmocnić swoją wiarygodność oraz podważyć legitymację wielokulturowości
i elit politycznych ją preferujących. Populizm jest w rozumieniu Betza strategią
działania partii politycznych, opierającą się na takich mechanizmach, jak: łamanie
tabu, uprawianie polityki resentymentów, stosowanie różnorodnych form „polityki uznania” (np. dla specyficznych kulturowych tożsamości), uprawianie swoistej
formy dyskursu skierowanego przeciwko elitom (dyskurs ten przedstawia naród
jako ofiarę prowadzonej przez elity polityki, wymierzonej w kulturową tożsamość
większości)57.
Betz ujmuje więc w swojej koncepcji prawicowego populizmu różne fenomeny – zarówno partie o narodowo-autorytarnym charakterze, jak i partie o ekono55
56
57
IV_CWB_28.indd 36
Ibidem, s. 108–109.
H.G. Betz, Rechtspopulismus in Westeuropa..., s. 253.
Ibidem, s. 260–262.
2010-10-15 13:47:53
Prawicowy populizm
37
micznie i kulturowo bardziej liberalnym profilu. Jednakże dla wszystkich tych
partii najważniejsza jest polityka tożsamości, oparta na ekskluzji, oraz populizm.
Podobne stanowisko prezentuje Frank Decker. Stwierdza on, że skłonność populizmu do łączenia się z różnymi ideologiami i ruchami zmusza do ograniczenia
owego zjawiska czasowo, obszarowo i materialnie. Takim ograniczeniem jest pojęcie „nowy prawicowy populizm”. Termin ten autor odnosi do partii i ruchów
o prawicowej orientacji politycznej, stawiając je w opozycji do opartych na idei
egalitaryzmu i uniwersalizmu orientacji lewicowych. W swoim badaniu analizie
poddaje te partie i ruchy, które zaczęły powstawać i odnosić spektakularne sukcesy wyborcze w Europie Zachodniej, Kanadzie i USA od połowy lat osiemdziesiątych. Zalicza do nich: włoską Ligę Północy (LN) oraz Włochy Naprzód (FI),
francuski Front Narodowy (FN), Austriacką Partię Wolności (FPÖ), Szwajcarską
Partię Ludową (SVP) oraz Ligę Ticino (LT), Duńską Partię Ludową (DF), norweską Partię Postępu (FrP), szwedzką Nową Demokrację (ND), belgijskie – Front
Narodowy (FN) i Blok Flamandzki (VB), holenderską Listę Pima Fortuyna (LPF),
niemieckich Republikanów (REP) oraz Partię Schilla (Schill), a także amerykańską Nową Prawicę (NR) i Partię Reform/Ross Perot (RP) oraz kanadyjską Partię
Reform (Ref). Stosując trzy kryteria wyróżnienia: materialne, organizacyjne oraz
bazy wyborczej, Decker jest zdania, że populizm przejawia się na każdym z poziomów analizy, stąd też uważa ów fenomen za pojęcie właściwsze dla określenia
nowego charakteru partii prawicowych niż termin „radykalizm” czy też „ekstremizm”, które są stosowane również w odniesieniu do partii starej prawicy58.
Decker stwierdza za Christopherem Laschem, że populizm łączy w sobie silny
element indywidualizmu z ideami komunitaryzmu. Stąd też ideologia populizmu
charakteryzuje się wewnętrzną ambiwalencją – pomiędzy wolnością indywidualną i zakorzenieniem we wspólnocie. Pomimo iż wszystkie współczesne ideologie
konfrontowane są z owym rozdwojeniem, populiści nie tylko je tolerują, lecz wykorzystują tę sprzeczność w swoich programach. Indywidualistyczny komponent
populizmu pozwala mu łatwo połączyć się z ideologią prawicową. Kombinacja
indywidualizmu i komunitaryzmu daje, zdaniem Deckera, dużą dowolność programową, co wpływa na zróżnicowanie wewnętrzne partii określanych jako prawicowo-populistyczne59.
Prawicowy populizm balansuje więc pomiędzy zasadami gospodarki wolnorynkowej i państwa opiekuńczego, otwarciem gospodarczym i protekcjonizmem.
Natomiast na płaszczyźnie kulturowej ideologia nowego prawicowego populizmu
bazuje na idei przynależności, jednakże, w odróżnieniu do klasycznego ekstremizmu, prawicowy populizm opiera się na etnicznym i kulturowym partykularyzmie, który przyznaje prawo do odmienności wszystkim ludziom i rasom. Ten
z pozoru liberalny relatywizm kulturowy ma jednakże, zdaniem autora, ciemną
58 Całościowy program badań Deckera nad nowym prawicowym populizmem znajduje się
w załączniku 1.
59 F. Decker, Der neue Rechtspopulismus..., s. 29–30.
IV_CWB_28.indd 37
2010-10-15 13:47:53
38
stronę, która przejawia się w sprzeciwie wobec jakiejkolwiek formy etnicznego lub kulturowego mieszania. Różne typy nacjonalizmów prezentowane przez
poszczególne partie są, w rozumieniu Deckera, różnorodnym obliczem współczesnej polityki tożsamości przez nie prowadzonej. Im więcej liberalizmu partie
wykazują w obszarze ekonomii, tym silniej skłaniają się w stronę komunitaryzmu
w obszarze kultury. W obszarze politycznym natomiast prawicowemu populizmowi towarzyszy koncepcja silnego państwa, które ma za zadanie chronić wspólnotę
przed wszechpanującym pluralizmem, a także dbać o dobro zwykłych ludzi, zagrożone przez korporacje czy też biurokratów. Stawiając w centrum wolę narodu, populiści żądają jednocześnie wzmocnienia lokalnych korzeni oraz wprowadzenia form demokracji bezpośredniej. Populistyczne pojęcie demokracji może
jednak, według Deckera, prowadzić do różnych rezultatów – emancypacji spod
narzuconej władzy elit – i w ten sposób mieć charakter oświeceniowy, lub też
do przesunięcia władzy w ręce większości – która uciska i lekceważy odmienne
opinie. Stąd też prawicowy populizm może łączyć się zarówno z progresywnymi,
jak i wstecznymi ideami60.
Aby uporządkować różnorodne formy partii nowego prawicowego populizmu,
wprowadza Decker dwa kryteria analizy: ideologiczne punkty ciężkości – ekonomiczny, kulturowy i polityczny, oraz stopień ekstremizmu. Oba kryteria są ściśle
z sobą powiązane, gdyż ekstremistyczne warianty prawicowego populizmu (antyliberalne postawy kolidujące z zasadami państwa demokratycznego) są reprezentowane głównie w kulturowej formie populizmu61. Ponadto kryterium ideologiczne wiąże Decker ze źródłami powstania danej partii oraz specyficzną formą
organizacji, opartej m.in. na osobie charyzmatycznego lidera. Autor wyraża przekonanie, że zarówno motywy wyboru danej partii, jak i jej ideologiczno-programowy charakter muszą być postrzegane w kontekstach społeczno-politycznych,
w których partie wyrastają. Ideologia partii populistycznych jest bowiem w dużej
mierze odzwierciedleniem społeczno-ekonomicznych procesów i zmian zachodzących w danym społeczeństwie. Podobnie jak jego poprzednicy, stosuje pojęcia
„modernizacja” oraz „sytuacja kryzysowa”, gdy podaje przyczyny powstania nowych partii populistyczno-prawicowych.
Zdaniem autora partie mogą również, w zależności od zmieniających się warunków, ewoluować. Przykładem skandynawskie partie protestu, które wyrosły
w latach siedemdziesiątych jako opozycja wobec istniejącego tam systemu podatkowego i tym samym reprezentowały ekonomiczną formę populizmu. Obecnie
profilują się głównie poprzez niechęć wobec imigrantów – element kulturowy
– aczkolwiek w zdecydowanie umiarkowanej formie62.
Ponadto Frank Decker sprzeciwia się stawianiu populizmu, ekstremizmu oraz
radykalizmu w jednej linii. Twierdzi, iż zjawiska te są odmiennymi wymiarami
60
61
62
IV_CWB_28.indd 38
Ibidem, s. 29–32.
Ibidem, s. 177–180.
Ibidem, s. 25–28; zob. także: F. Decker, Die populistische Herausforderung..., s. 13–22.
2010-10-15 13:47:53
Prawicowy populizm
39
analizy. Mogą się ze sobą łączyć, ale nie muszą. Przykładem jest FPÖ oraz skandynawskie partie postępu, w wypadku których wątpliwe jest, czy można je zaliczyć do partii ekstremistycznych, aczkolwiek charakteryzują się populizmem.
Z drugiej strony, istnieją partie ekstremistyczne, którym brakuje właściwości
populizmu – przykładem Narodowo-Demokratyczna Partia Niemiec (NPD) lub
Brytyjska Partia Narodowa (BNP). Również nowi przedstawiciele prawicowego ekstremizmu, za Ignazim nazywani Nową Prawicą, nie są, zdaniem Deckera,
partiami jednoznacznie populistycznymi. Autor robi jednak wyraźne rozróżnienie
pomiędzy ideami faszyzmu czy też starej prawicy a populizmem. Populizm bowiem, w przeciwieństwie do faszyzmu, akceptuje w pełni zasady liberalnego porządku, przeciwstawiając mu społeczno-polityczne niezadowolenie z istniejącego
stanu rzeczy63.
Pojęcie „prawicowy populizm” w rozumieniu Deckera akceptują również inni
autorzy, jak Nicolas Werz, Wolfgang Eismann, Josef Bayer czy Florian Hartleb.
Należy jednak podkreślić, że większość z nich wywodzi się z literatury niemieckiej, która wykazuje dość ostrożne podejście do terminów „ekstremizm” i „radykalizm”64.
Zaprezentowane klasyfikacje partii populistycznych znajdujących się po prawej stronie spektrum politycznego wskazują, że autorzy różnią się nieznacznie
co do przyjmowanych kryteriów, np. kładą akcent na odmienne cechy programowe, różnią się w doborze materiału badawczego, niekiedy wskazują również
na specyficzną organizację źródła powstania lub elektorat partii. Tworzą w ten
sposób bardziej inkluzyjne lub bardziej zawężone typologie oraz dokonują odgraniczenia od pozostałych partii po prawej stronie spektrum politycznego – partii
konserwatywnych oraz tzw. partii starej prawicy i partii skrajnych nowego typu65.
Równocześnie wśród badanych partii populistycznych brak jest zasadniczej homogeniczności. Znamienne jest, iż powstały one w ostatnim ćwierćwieczu XX
i na początku XXI wieku, aczkolwiek historyczne okoliczności ich powstania,
a także interesy, które reprezentowały, przynajmniej w pierwszej fazie swojego
funkcjonowania, są nierzadko odmienne66. Efektem tego są, oprócz istotnych po63
F. Decker, Der neue Rechtspopulismus..., s. 161–164.
Populismus. Populisten in Übersee und Europa, red. N. Werz, Opladen 2003; Rechtspopulismus: Österreichische Krankheit...; J. Bayer, Rechtspopulismus und Rechtsextremismus in Ostmitteleuropa, „Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft” 3/2002, s. 265–280; F. Hartleb, Rechtsund Linkspopulismus. Eine Fallstudie anhand von Schill-Partei und PDS, Wiesbaden 2004.
65 Pionierem owego podziału jest Piero Ignazi, który wyszczególnił „starą” i „nową” skrajną
prawicę, zob. P. Ignazi, The Silent Counter-Revolution: Hypotheses on the Emergence of Extreme
Right-Wing Parties in Europe, „European Journal of Political Research” 1/1992, s. 3–34.
66 Wnioski takie płyną z wielu badań partii populistycznych powstałych na prawicy, przykładem praca Joanny Jankiewicz, która w swojej analizie uwzględniła następujące ugrupowania: Austriacką Partię Wolności (FPÖ), Interes Flamandzki (VB) – wcześniej Blok Flamandzki, belgijski
Front Narodowy (FN), Duńską Partię Ludową (DF), duńską Partię Postępu (FP), holenderską Listę
Pima Fortuyna (LPF), francuski Front Narodowy (FN), norweską Partię Postępu (FrP), Szwajcarską
64
IV_CWB_28.indd 39
2010-10-15 13:47:53
40
dobieństw, również zauważalne różnice w ich ofercie ideologiczno-programowej,
co utrudnia stworzenie jednej definicji.
Przyjęta w niniejszej pracy definicja partii określanych jako prawicowo-populistyczne uznaje za główny element, stanowiący o ich swoistym charakterze
oraz odrębności wobec pozostałych partii o prawicowej orientacji, id eę wy kluczania – zarówno w wymiarze wertykalnym, jak i horyzontalnym. Znajduje
ona swoje odzwierciedlenie w ideologiczno-programowym charakterze owych
partii, na płaszczyźnie kulturowej, politycznej i ekonomicznej. Ponadto istotny
dla wyróżnienia partii populistyczno-prawicowych jest fakt, że prawicowy populizm nie jest antydemokratyczny per se, mimo że poprzez dążenie do ograniczenia idei pluralizmu, tolerancji czy wprowadzenia reform systemu demokratycznego w aspekcie proceduralnym, przesuwać się może w stronę ekstremizmu.
Partie te wykazują również specyficzną organizację, opartą na charyzmatycznym
przywództwie, scentralizowanym i autorytarnym sposobie zarządzania, a także
prezentują charakterystyczny styl komunikacji ze społeczeństwem oraz styl prowadzenia dyskursu politycznego, oparty m.in. na upodobaniu do radykalnych rozwiązań, kreowaniu teorii spiskowych czy obrazu wroga, prowokacji oraz łamaniu
tabu, odwoływaniu się do resentymentów społecznych, wywoływaniu strachu
w odbiorcach, emocjonalizacji wypowiedzi.
Partie populistyczno-prawicowe różnią się tym samym od tradycyjnych ugrupowań konserwatywnych, które uosabiają państwo oraz dążą do integracji społecznej (stąd też brakuje im ekskluzji w obu wymiarach, wertykalnym i horyzontalnym), od tych partii nowej skrajnej prawicy, które zorientowane są bardziej
na elity, oraz od antydemokratycznych w istocie partii starej prawicy. Nie wyklucza to jednocześnie faktu, iż partie populistyczno-prawicowe mają wiele cech
ideologiczno-programowych wspólnych z powyższymi rodzinami partii.
Na płaszczyźnie kulturowe j prawicowe partie populistyczne charakteryzują
się więc negatywnym określaniem tożsamości. Polega ono na odgradzaniu tożsamości narodowej (kulturowej, rzadziej etnicznej) zarówno od obcych pochodzących z zewnątrz – innych narodów, imigrantów, mniejszości narodowych, jak
i od inaczej myślących lub zachowujących się we własnym kraju. Partie te obawiają się więc wszystkiego, co może stanowić zagrożenie dla stylu życia i kultywowanych wartości, określanych poprzez przynależność do lokalnych, regionalnych, narodowych, etnicznych czy też religijnych wspólnot.
Ten protekcjonizm kulturowy prowadzić może do nacjonalizmu, czyli dążenia
do zachowania zgodności pomiędzy jednostkami kulturowymi (lub etnicznymi)
a politycznymi, narodem a państwem, czyli stworzenia państwa czysto narodowego i opartego na jednej kulturze67. W procesie tym zasadniczą rolę odgrywa
Partię Ludową (SVP), włoską Ligę Północy (LN) oraz Sojusz Narodowy (AN), zob.: J. Jankiewicz,
Nowa Skrajna Prawica w wybranych państwach Europy Zachodniej. Analiza porównawcza, Toruń
2007, s. 6–7.
67 C. Mudde, Populist Radical Right..., s. 16–17.
IV_CWB_28.indd 40
2010-10-15 13:47:53
Prawicowy populizm
41
państwo. Stąd też partie prawicowego populizmu dążą do zachowania silnej organizacji państwowej, mającej chronić dobro narodu68.
Prawicowe partie populistyczne zastępują jednak zasadę narodowej lub rasowej wyższości, charakterystyczną dla partii ekstremistycznych starego typu,
etnicznym i kulturowym partykularyzmem, który jednocześnie uznaje równość
i przyznaje prawo do zachowania odmienności wszystkim kulturom i rasom. Bazuje on na argumencie o niekompatybilności niektórych, nie wszystkich, kultur,
a nierzadko na przekonaniu, że kultura jest czymś wrodzonym69. Postawie tej
towarzyszyć może ksenofobia70. Typowy dla owych ugrupowań jest również, podzielany z partiami konserwatywnymi, szacunek dla obyczajów oraz tradycyjnej
moralności (małżeństwa, rodziny jako podstawowego oparcia dla jednostki, dyscypliny, posłuszeństwa). Postawy te łączą się zazwyczaj ze sprzeciwem wobec
procesów modernizacji i emancypacji, przeciwstawiane są nowym, nieprzejrzystym stosunkom międzyludzkim71.
Należy podkreślić, że takie negatywne określanie tożsamości może być łatwo
radykalizowane, a wówczas starania o jednomyślność w zakresie wartości mogą
się przerodzić w nietolerancję, a strach przed obcymi – w rasizm. Prawicowy
populizm może więc różnić się stopniem radykalizmu72. Jak pokazuje w swoich badaniach Joanna Jankiewicz, przedstawiciele populistycznych partii skrajnej
prawicy w Skandynawii są znacznie mniej radykalni niż ugrupowania tego typu
w Stanach Zjednoczonych czy w Europie Środkowo-Wschodniej73.
Na płaszczyźnie politycz ne j (inaczej in s t y t u cj o n al n ej) prawicowe partie populistyczne koncentrują się na krytyce establishmentu politycznego oraz
instytucjonalnego systemu państwa. Dokonują w tym wypadku wykluczenia
na poziomie wertykalnym, stawiając lud lub naród w opozycji do elit politycznych. Z jednej strony akcentowana jest potrzeba silnego państwa, które powinno chronić interes społeczeństwa, z drugiej charakterystyczna jest opozycja wobec wielu jego instytucji, procedur, tendencji centralistycznych, przedstawiająca
państwo jako nie dający się kontrolować moloch, który nie realizuje interesów
społeczeństwa74. Partie w tym wypadku mogą występować przeciwko np. rozbudowie państwa partyjnego, układom korporacyjnym, złej maszynerii ustawodawczej państwa lub reprezentować cele regionalistyczne. Jednocześnie domagają się
od państwa zwracania uwagi na kwestie prawa i porządku poprzez zwiększenie
68
R. Herbut, Teoria i praktyka..., s. 181.
M. Fennema, Populist Parties of the Right, ASSR Working paper 04/01, luty 2004, s. 12;
http://www.assr.nl/workingpapers/documents/ASSR-WP0401.pdf.
70 W sensie dosłownym oznaczająca lęk przed obcymi, ale może również oznaczać wrogość
wobec ludzi pochodzących z innych krajów lub grup etnicznych oraz brak szacunku dla ich tradycji
i kultury.
71 F. Hartleb, Rechts- und Linkspopulismus..., s. 109.
72 L. Rensmann, Populismus und Ideologie..., s. 68–69.
73 J. Jankiewicz, Nowa Skrajna Prawica...
74 F. Decker, Der neue Rechtspopulismus..., s. 32; R. Heinisch, Success in Opposition..., s. 93.
69
IV_CWB_28.indd 41
2010-10-15 13:47:54
42
dotacji na rzecz policji, podniesienie wysokości kar za najcięższe przestępstwa.
Hasła te przybliżają je do charakterystycznych dla partii konserwatywnych koncepcji państwa75. Dążą przy tym do przeprowadzenia reform instytucjonalnych
w dwojaki sposób: z jednej strony sięgają do elementów demokracji bezpośredniej
– referenda, inicjatywy społeczne, z drugiej – chcą personalizacji władzy (bezpośrednie wybory wysokich funkcjonariuszy państwowych, a także wzmocnienie
ich władzy, np. prezydenta i premiera, nawet w postaci wprowadzenia systemu
prezydenckiego)76. Do tematów, które mieszczą się w ramach instytucjonalnej
krytyki systemu, należy również udział w organizacjach międzynarodowych, takich jak Unia Europejska77. Państwo jest bowiem podmiotem suwerennym, stąd
też opowiadają się oni przeciwko ograniczaniu tej suwerenności poprzez przenoszenie jej elementów (uprawnień suwerennych) na inne podmioty.
Na płaszczyźnie e konomicz ne j prawicowe partie populistyczne początkowo głosiły hasła czystego neoliberalizmu, jednakże od lat dziewięćdziesiątych
zaobserwować można osłabienie elementu liberalnego na rzecz społecznego protekcjonizmu jako ochrony przed globalnym rynkiem, gdyż gospodarka ma spełniać służebną rolę wobec narodu. Połączenie haseł neoliberalizmu z państwowym
protekcjonizmem pozwala partiom populistyczno-prawicowym na dość dużą
elastyczność programową. Mogą bowiem z jednej strony sprzeciwiać się biurokratycznemu państwu socjalnemu, które odbiera obywatelom ich indywidualną
odpowiedzialność, z drugiej zaś – wyrażać niechęć do systemu gospodarczego,
który pogrzebał swoje fundamenty socjalne, a główną zasadą uczynił egoistyczny
pościg za zyskiem78. Łącząc elementy liberalizmu – opozycja wobec związków
zawodowych, umów korporacyjnych oraz zarządzania mechanizmami socjalnymi – z ekonomicznym protekcjonizmem, opowiadają się jasno przeciwko tzw.
dzikiemu liberalizmowi79. Prawicowe partie populistyczne nadal występują przeciwko społecznym darmozjadom, bezrobotnym, którzy nie chcą pracować, oraz
opowiadają się za wolnym rynkiem, lecz jednocześnie domagają się protekcjonistycznej polityki redystrybucyjnej państwa w celu ochrony najniżej oraz średnio
zarabiających warstw społecznych.
Prawicowy populizm otrzymał więc w sferze gospodarczej miano populizmu
socjalnego oraz przesunął się na osi lewica–prawica na lewo od centrum80. Jak
sugeruje wielu autorów, program gospodarczy tych ugrupowań można również
określić mianem „szowinizmu dobrobytu”81. Termin ten oznacza, że partie popie75
M. Reisigl, Dem Volk aufs Maul schauen..., s. 153–159.
78 Ibidem, s. 30–31.
79 R. Heinisch, Success in Opposition..., s. 94.
80 L. Rensmann, Populismus und Ideologie..., s. 69–70; F. Decker, Der neue Rechtspopulismus..., s. 29–31.
81 C. Mudde, The Single-Issue Party Thesis: Extreme Right Parties and the Immigration Issue,
„West European Politics” 3/1999, s. 189.
76
IV_CWB_28.indd 42
2010-10-15 13:47:54
Czynniki warunkuj¹ce powstanie i sukces partii prawicowo-populistycznych
43
rają instytucje państwa dobrobytu, ale jedynie w stosunku do członków własnego
narodu.
Charakterystyka prawicowych partii populistycznych w obszarze ekonomii
wskazuje więc, że wiele kwestii programowych badanych partii nie mieści się
w klasycznym, ekonomicznym rozumieniu idei prawicowości. Jednakże wartości
głoszone w wymiarze aksjologicznym pozwalają na umiejscawianie ich na prawym skrzydle osi lewica–prawica.
Powyższa definicja prezentuje cechy modelowe prawicowego populizmu,
wskazuje na możliwe jego przejawy, jednak przedstawiona tu różnorodność
ugrupowań pasujących do tego modelu uzasadnia twierdzenie, że organizacje te
nie powinny być traktowane jako zbiór partii zasadniczo homogenicznych. Powinny być raczej przedstawiane jako polityczna rodzina, która posiada pewne
cechy wspólne, jednocześnie określają ją też pewne właściwości, które prowadzić
będą do podziałów tej grupy na różnego rodzaju podtypy.
Jak bowiem podkreśla Ryszard Herbut, rodziny partii politycznych funkcjonujących w różnych państwach czy regionach mogą charakteryzować się
istotnymi podobieństwami, które odzwierciedlają zbliżone poglądy polityczne
i generują analogiczne struktury organizacyjne, cele i programy. Jednak konkretne warunki rozwoju danego państwa (czynniki narodowe) będą kształtowały odmienny charakter oferty ideologiczno-programowej poszczególnych
partii82.
Zastosowana wyżej, na wzór badań nad nowym prawicowym populizmem
Franka Deckera (załącznik 1), trójelementowa analiza uwzględniająca podział
na płaszczyznę kulturową, polityczną oraz ekonomiczną, towarzyszyć będzie kolejnym rozdziałom niniejszej pracy zarówno w części teoretycznej, jak i w poszczególnych częściach studium przypadku. Takie ujęcie pozwoli na ukazanie
specyfiki warunków, w których badane partie wyrastają, a tym samym na zidentyfikowanie źródeł, z których czerpią, wyartykułowanie ich specyfiki ideologiczno-programowej oraz ich stosunku do integracji europejskiej. Ułatwi to również
dokonanie analizy porównawczej wybranych przypadków.
1.3. Czynniki warunkujące powstanie i sukces
partii prawicowo-populistycznych
Opierając się na istniejącej literaturze należy stwierdzić, że większość teoretyków, badających przyczyny powstania i sukcesów wyborczych partii populistyczno-prawicowych, bazuje na analizie stron popytu i podaży, rozpatrywanych
zarówno z pozycji makro – z punktu widzenia ogólnego, ogarniającego wiele
82
IV_CWB_28.indd 43
2010-10-15 13:47:54
44
aspektów badanej rzeczywistości, jak i mikro – koncentrującej się na indywidualnych zachowaniach i działaniach83.
Elementy popytu i podaży w skali makro i mikro tworzą krzyżówkę czterech
płaszczyzn analizy: popyt w skali makro i mikro oraz podaż w skali makro i mikro. Wszystkie cztery płaszczyzny są w rzeczywistości ściśle ze sobą powiązane, przenikają się wzajemnie i wzajemnie na siebie oddziałują. Niemniej jednak,
na użytek analizy, zostaną tu rozdzielone na poszczególne elementy. Podążając
za Jensem Rydgrenem, przedstawić je można w następujący sposób:
Popyt
Podaż
Makro
struktury społeczne
system partyjny
Mikro
wyborcy
partie polityczne
Ryc. 1. Model analizy sukcesów wyborczych partii populistyczno-prawicowych
Źródło: J. Rydgren, The Populist Challenge: Political Protest and Etno-Nationalist Mobilization in France,
New York-Oxford 2004, s. 28.
Po stronie popytu na poziomi e m ak ro większość teorii odwołuje się
do ekonomicznych, historycznych czy też społecznych procesów, które mają
miejsce na poziomie narodowym, międzynarodowym, a nawet globalnym. Starają się w ten sposób wyjaśnić zjawiska podobne, rozwijające się często w znacząco różnych środowiskach. Jedną z najbardziej popularnych jest teoria modernizacji.
Helmut Dubiel stwierdza, iż procesy modernizacyjne wprowadzają w ruch
ukształtowany przez dekady balans pomiędzy potrzebami ekonomicznymi, społeczno-strukturalnym podziałem władzy a kulturalnymi formami świadomości
i identyfikacji społecznej84. Frank Decker natomiast określa modernizację jako
proces przechodzenia ze społeczeństwa prostego, tradycyjnego, do społeczeństwa
o rozbudowanych formach i strukturach85. Modernizacja jest współcześnie interpretowana na wiele różnych sposobów, łączona najczęściej z rewolucją postindustrialną, z transformacją systemową czy też takimi procesami, jak postępująca
83
Zob. F. Decker, Der neue Rechtspopulismus...; J. Rydgren, The Populist Challenge: Political
Protest and Etno-Nationalist Mobilization in France, New York-Oxford 2004; C. Mudde, Populist
Radical Right...; R. Eatwell, Ten Theories of the Extreme Right, [w:] Right-Wing Extremism in the
Twenty-First Century, red. P. Merkl, L. Weinberg, London 2003, http://staff.bath.ac.uk/mlsre/MerklandWeinberg.htm; P. Norris, Radical Right. Voters and Parties in the Electoral Market, Cambridge
2005. Należy mieć na uwadze fakt, że sukces wyborczy partii nie jest tożsamy z sukcesem politycznym, na który składają się nadto takie elementy, jak: zdobycie potencjału koalicyjnego, obsada
stanowisk publicznych, zdolność do wprowadzenia w życie swojego programu czy też zdolność
organizacyjnego przetrwania.
84 H. Dubiel, Das Gespenst des Populismus, [w:] Populismus und Aufklärung, red. H. Dubiel,
Frankfurt am Main 1986, s. 47.
IV_CWB_28.indd 44
2010-10-15 13:47:54
45
globalizacja86. Zjawiska te prowadzą do istotnych zmian społecznych, które mogą
wpływać na przeobrażenia na arenie politycznej.
W Europie Zachodniej modernizacja utożsamiana jest z procesem przechodzenia z epoki industrialnej w postindustrialną, któremu towarzyszyła post-materialistyczna zmiana systemu wartości, a także z procesem globalizacji87. Rewolucja
post-industrialna zmieniła struktury społeczno-ekonomiczne, a wraz z postępującym procesem globalizacji spowodowała – zdaniem badaczy – wzrastającą
konieczność deregulacji w zakresie ekonomii, w tym m.in. wzrost udziału mechanizmów rynkowych kosztem protekcjonizmu gospodarczego. Jednocześnie
ewolucja w kierunku społeczeństwa post-materialistycznego wpłynęła na odejście
od tradycyjnych wartości i zwiększenie zainteresowania kwestiami związanymi
z jakością i stylem życia, m.in. zagrożeniem ekologicznym, większą wrażliwością na prawa człowieka a także rozwojem indywidualizmu i liberalizmu światopoglądowego. To wpłynęło również na indywidualizację aktywności politycznej,
zaangażowanie obywateli w rządzenie a także rozwój nowych ruchów społecznych88. Globalizacja jest ponadto utożsamiana ze zwiększaniem kulturowej różnorodności, która pojawiła się głównie na skutek gwałtownej imigracji do krajów Europy Zachodniej, a także ze zwiększaniem międzynarodowych zależności
politycznych. W Europie globalizacja identyfikowana jest również z procesem
integracji europejskiej, czyli tworzeniem ponadnarodowej areny podejmowania
decyzji oraz kreowania regulacji o zasięgu ogólnoeuropejskim89.
W Europie Środkowo-Wschodniej90 proces modernizacji utożsamiany jest
przede wszystkim z upadkiem komunistycznego reżimu politycznego i gospodarczego, zwrotem w stronę demokracji liberalnej oraz gospodarki rynkowej,
co znalazło swoje odzwierciedlenie we wszystkich sferach życia społecznego.
Równolegle kraje te podlegają opisanym wyżej zmianom, idącym w stronę post86
Globalizacja jest tu rozumiana jako kompleksowy fenomen ekspansji (co do skali oraz
szybkości) – przepływ kapitału, dóbr, ludzi oraz idei ponad granicami, zmniejszający tym samym
poczucie dystansu i osłabiający znaczenie granic państw narodowych, zob. R. Lachat, H. Kriesi,
The Impact of Globalization on National Party Configurations in Western Europe, paper prepared
for the 2007 Annual Meeting of the Midwest Political Science Association, April 12–15, Chicago,
http://www.romain-lachat.ch/papers/mpsa2007_2.pdf.
87 Nazwa „Europa Zachodnia” stosowana jest w znaczeniu politycznym i gospodarczym, odnosi się do wszystkich państw „starej” Unii Europejskiej oraz krajów EFTA.
88 R. Inglehart, Globalization and Postmodern Values, „The Washington Quarterly” 1/2000,
s. 215–228, http://muse.jhu.edu/journals/washington_quarterly/v023/23.1inglehart.html.
89 R. Lachat, H. Kriesi, op. cit., s. 2–4.
90 Nazwa „Europa Środkowo-Wschodnia” stosowana jest dla określenia państw europejskich
powstałych w wyniku rozpadu bloku socjalistycznego. Obecnie do tego regionu zalicza się: państwa Grupy Wyszehradzkiej (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry), wyzwolone państwa nadbałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia), państwa składowe dawnej Jugosławii (Słowenia, Chorwacja, Bośnia
i Hercegowina, Serbia, Czarnogóra, Macedonia), pozostałe kraje bałkańskie (Albania, Bułgaria i Rumunia).
IV_CWB_28.indd 45
2010-10-15 13:47:54
46
industrializmu, postmaterializmu oraz efektom globalizacji, które w krajach Europy Zachodniej występują już od dłuższego czasu91.
Należy podkreślić, że owe szeroko pojęte procesy modernizacyjne są istotne
w kontekście prawicowego populizmu tylko wtedy, gdy powodują negatywne konsekwencje dla części społeczeństwa, prowadzą do sytuacji kryzysowych
w danym kraju92. Wówczas mogą wywoływać uczucia zagrożenia, strachu, niepewności, niezadowolenia i wyobcowania. W ten sposób generują po stronie popytu skłonność, podatność społeczną na apel populistyczno-prawicowy, natomiast
po stronie podaży dostarczają tematów, które stają się pożywką dla tych partii93.
Lawrence Goodwyn już w roku 1976 użył określenia mo m en t p o p u l i s t y czn y,
obejmując nim wszelkie konstelacje warunków sprzyjające powstawaniu partii
populistycznych (zmiany i kryzysy)94. Dość problematyczne wydaje się określenie, co dokładnie konstytuuje sytuacje kryzysowe. Jeśli bowiem pojęcie „kryzys”
definiowane jest zbyt ogólnie, wówczas jakiekolwiek sytuacje mogą być interpretowane przez jego pryzmat. Stąd też w literaturze podkreślana jest trudność
w operacjonalizacji pojęcia „kryzys”, „moment populistyczny” czy też szeroko
pojętych „efektów modernizacji”. Utrudnia to bezpośrednie przełożenie procesów z poziomu makro na zachowania wyborcze na poziomie mikro. Zasadnicza
większość badaczy szuka jednak korelacji pomiędzy zmianami zachodzącymi
na poziomie makro a indywidualnymi postawami, zachowaniami i cechami społeczno-demograficznymi wyborców badanych partii. W ten sposób starają się wyjaśnić, dlaczego wyborcy oddają głos na partie prawicowego populizmu – p o p y t
na poziomie mikro.
To, jak owe zależności mogą się kształtować, zostanie zaprezentowane niżej,
z podziałem na trzy płaszczyzny analizy: kulturową, polityczną i ekonomiczną.
W ob sz arze kulturowym, w opisanych procesach modernizacji i globalizacji autorzy widzą źródło rozpadu ugruntowanych tożsamości, subkultur, środowisk, systemów wartości, które podtrzymywały tożsamości wspólnotowe, a które
w wyniku owych procesów są niszczone i ustępują miejsca formom współżycia
91 T. Beichelt, M. Minkenberg, Explaining the Radical Right in Transition: Theories of Right-Wing Radicalism and Opportunity Structures in Post-socialist Europe, Frankfurter Institut für
Transformationsstudien – „Working Paper” 3/2002, s. 2–7.
92 Ci, którzy nie byli w stanie poradzić sobie z nasilającymi się zmianami ekonomicznymi,
politycznymi i kulturalnymi, określani są jako tzw. przegrani. Jednak, inaczej niż sugeruje pojęcie
„przegrani”, nie chodzi jedynie o tych, którzy doświadczyli rzeczywistych strat, np. materialnych,
ale i o tych, którzy wykazują subiektywne poczucie zagrożenia społecznego, obawiając się o swoje
bezpieczeństwo, posady, lub też bezskutecznie dążą do społecznego awansu. Jest to poczucie tzw.
relatywnej deprywacji. Takie uczucia mogą towarzyszyć również grupie osób, która obiektywnie
skorzystała na zachodzących zmianach społeczno-ekonomicznych, F. Decker, Der neue Rechtspopulismus..., s. 27.
93 E. Walker, Populistische Parteien in Polen 1991–2001. Strukturelle Bedingungen ihres Auftretens und Erfolges, praca magisterska, Technische Universität, Dresden 2006, s. 45.
94 L. Goodwyn, Democratic Promise. The Populist Moment in America, New York 1976, s. 38.
IV_CWB_28.indd 46
2010-10-15 13:47:54
47
społecznego, wynikającym z nowych sytuacji i potrzeb95. Nierzadko towarzyszy
temu napływ obcych kulturowo społeczności, które postrzegane są przez część
rodzimej ludności jako zagrożenie własnej tożsamości lub też suwerenności narodowej, a także stylu i standardu życia.
Efektem takich przeobrażeń kulturowych może być zwiększona aktywność
tych grup społecznych, które podkreślają przywiązanie do tradycyjnych wartości,
dążą do ochrony dawnych form tożsamości, jak rodzina, wspólnoty kulturowe lub
etniczne, a także wykazują wzrost postaw nacjonalistycznych i ksenofobicznych.
Owe grupy społeczne mogą stać się tym samym podatne na apel partii wyrażających podobne poglądy i obawy.
Należy mieć jednak na uwadze fakt, że istniejące w literaturze badania wskazują
na brak jednoznacznych dowodów na powiązania pomiędzy np. wieloetnicznością
społeczeństw a sukcesami partii populistyczno-prawicowych. Niektórzy autorzy
znajdują pozytywną zależność pomiędzy obydwoma zjawiskami, inni wskazują
na jej brak96. Albowiem prawicowe partie populistyczne, reasumuje Cas Mudde, odniosły sukcesy w krajach wysoce homogenicznych, jak: Czechy, Polska,
Włochy, a nie odnotowały sukcesów w krajach heterogenicznych, jak państwa
bałtyckie czy Luksemburg97. Ponadto, wskazuje Roger Eatwell, istnieje wyraźny
problem chronologiczny, gdyż sukcesy partii populistyczno-prawicowych niekoniecznie były czasowo związane z nową falą imigracji. Stąd też kwestia imigracji
wydaje się bardziej efektem percepcji niż odzwierciedleniem rzeczywistości98.
Na kształt owej percepcji społecznej duży wpływ mogą wywierać właśnie partie
polityczne.
W ten sam sposób wielu autorów podważa tezę o wpływie wartości post-materialistycznych na wzrost wpływów partii populistyczno-prawicowych. Wskazują
bowiem, że w krajach, gdzie wartości owe są rozpowszechnione, jak np. w krajach skandynawskich, partie populistyczno-prawicowe nie są wcale silniejsze niż
w innych krajach Europy Zachodniej czy Środkowo-Wschodniej.
W obs zarze politycz nym jednym z najczęściej wskazywanych czynników sytuacji kryzysowych jest tzw. proces kartelizacji systemu partyjnego, który
powoduje przesunięcie współzawodnictwa partyjnego z tego pomiędzy partiami
95
F. Decker, Der neue Rechtspopulismus..., s. 28.
Na pozytywną zależność wskazują następujące studia: D. Swank, H.G. Betz, Globalization, the Welfare State and the Right-Wing Populism in Western Europe, „Socio-Economic Review” 2/2003, s. 215–245; M. Lubbers, Exclusionistic Electorates: Extreme Right-Wing
Voting in Western Europe, Nijmegen 2001; na negatywną zależność wskazują: H. Dülmer,
M. Klein, Extreme Right-Wing Voting in Germany in a Multilevel Perspective: a Rejoinder to Lubbers and Scheepers, „European Journal of Political Research” 2/2005, s. 243–263; H. Kriesi, Bewegungen auf der Linken, Bewegungen auf der Rechten: Die Mobilisierung von zewi neuen Typen
von sozialen Bewegungen in ihrem politischen Kontext, „Swiss Political Science Review” 1/1995,
s. 1–46.
98 R. Eatwell, Ten Theories of the Extreme Right..., s. 3.
96
IV_CWB_28.indd 47
2010-10-15 13:47:54
48
rządzącymi a opozycją, na rywalizację pomiędzy partiami tzw. kartelu i tymi poza
nim99. W wyniku kartelizacji następuje zacieranie różnic między partiami rządzącymi a opozycją, gdyż zarówno wygrani, jak i przegrani w procesie wyborczym
współpracują ze sobą ściśle, zapewniając sobie tym samym wpływ na władzę
państwową. R. Katz i P. Mair wskazują, że jest to konsekwencją odrywania się
partii politycznych od społeczeństwa obywatelskiego – partie stając się quasi-agendami państwa, oddalają się od interesów społeczeństwa. Teoria ta, uważa
R. Herbut, ma wiele słabości, aczkolwiek zmiana sposobów komunikowania
ze społeczeństwem oraz metod wykorzystywania instytucji państwa może stwarzać wrażenie upaństwowienia partii politycznych100. Dodać do tego należy malejące obecnie znaczenie tradycyjnych podziałów lewica–prawica, co wzmacnia
poczucie konwergencji pomiędzy partiami dotąd rywalizującymi oraz poczucie
braku opozycji. Kryzys w obszarze polityki łączony jest nierzadko z rzekomym
nasilaniem się klientelizmu oraz korupcji101. Ponadto coraz częściej podkreśla
się, że wskutek globalizacji państwa narodowe mają coraz bardziej ograniczoną
zdolność działania, a tym samym reagowania na nowe problemy społeczne (jak
np. problem imigrantów w krajach zachodnich, kryzysy ekonomiczne)102.
Efektem jest poczucie braku alternatywy, braku reprezentacji interesów społecznych, braku przejrzystości procesów politycznych, a w konsekwencji utrata
zaufania do klasy politycznej oraz spadek zadowolenia społecznego z funkcjonowania współczesnych demokracji. Wówczas partie wyrażające niezadowolenie
z istniejącego stanu rzeczy, sprzeciw wobec elit politycznych, domagające się
zmian funkcjonowania systemu politycznego, kładące nacisk na walkę z korupcją
i biurokracją, mogą być uważane za wyrazicieli interesów tej części społeczeństwa, która czuje się marginalizowana.
Należy przy tym pamiętać, że głos oddany na te partie może być zarówno
wyrazem poparcia dla proponowanych przez nie zmian, jak i jedynie wyrazem
protestu wobec prowadzonej w kraju polityki.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na odmienne uwarunkowania w Europie
Zachodniej i Środkowo-Wschodniej. Zgodnie z powyższymi teoriami w Europie Zachodniej następuje spadek zaufania do funkcjonowania systemu politycznego
oraz klasy politycznej, natomiast w Europie Środkowej i Wschodniej nie było ono
nigdy na wysokim poziomie (co nie oznacza, że nie może nadal spadać). Ponadto
demokratyczny system polityczny w Europie Zachodniej jest ustabilizowaną formą rządów, a w Europie Środkowo-Wschodniej – zupełnie nową. Stąd też frustracje na wschodzie Europy mogą wynikać nie tyle z funkcjonowania demokracji, ile
99
Zob. R. Herbut, Teoria i praktyka..., s. 98–99.
Ibidem.
101 H. Kitschelt, Popular Dissatisfaction with Democracy: Populism and Party Systems, [w:]
Democracies and the Populist Challenge, red. Y. Mény, Y. Surel, Basinkstoke 2002.
102 R. Lachat, H. Kriesi, op. cit., s. 2.; F. Decker, Die populistische Herausforderung..., s. 14.
100
IV_CWB_28.indd 48
2010-10-15 13:47:54
49
z niezrealizowanych oczekiwań społecznych wobec demokracji. Tak więc niezadowolenie społeczne oraz populistyczne trendy na zachodzie i wschodzie Europy,
pomimo podobnych form manifestacji, mogą wynikać z różnych przyczyn103.
W obs zarz e ekonomii sytuacje kryzysowe określane są ogólnie jako
kryzys dostępu do dóbr materialnych104. Przyczyną może być osłabienie wzrostu gospodarczego na skutek zmiany koniunktury lub też zmiany strukturalne,
następujące w wyniku rewolucji postindustrialnej lub transformacji systemowej
w krajach postkomunistycznych. W efekcie owych zmian następuje dezintegracja tradycyjnych podziałów społecznych oraz tworzenie nowych grup ekonomicznych i ich identyfikacji. Nierzadko towarzyszy temu zaostrzenie podziału
na biednych i bogatych oraz znaczący wzrost bezrobocia. Zmiany dotyczą również mechanizmów zabezpieczeń socjalnych, a wynikają albo z kryzysu państwa
dobrobytu w Europie Zachodniej, albo ze zmian systemowych w Europie Środkowo-Wschodniej. Procesy te intensyfikuje globalizacja, która prowadzi do zaostrzenia konfliktu interesów pomiędzy tymi sektorami gospodarki, które tradycyjnie chronione były przez państwo przed międzynarodową konkurencją, a tymi, które zorientowane są na rynki międzynarodowe i dążą do ograniczenia roli państwa
i uwolnienia mechanizmów rynkowych. Stąd też podziały ekonomiczne na tzw.
przegranych i wygranych procesu modernizacji nie przebiegają współcześnie pomiędzy klasą robotniczą a średnią, ale mają charakter raczej sektoralny105.
Ta część społeczeństwa, która odczuwa zaistniałe zmiany jako niekorzystne
i charakteryzuje się brakiem poczucia bezpieczeństwa co do obecnej lub przyszłej
sytuacji materialnej, podatna będzie na apel partii domagających się zabezpieczenia interesów „przegranych” procesu modernizacji. Według naukowców sytuacja
ekonomiczna odgrywa istotną rolę w strategii partii populistyczno-prawicowych,
szczególnie wtedy, gdy jest łączona z poczuciem zagrożenia ze strony np. imigrantów lub innych wspólnot kulturowych czy państw.
Również w wymiarze ekonomicznym należy mieć świadomość odmienności
sytuacji w obu omawianych regionach. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej
kryzysy ekonomiczne są bowiem z reguły znacznie głębsze i bardziej dalekosiężne niż w wysokorozwiniętych krajach Europy Zachodniej, co przekłada się
również na status materialny potencjalnego elektoratu partii populistyczno-prawicowych.
Badania strony popytu na poziomie makro i mikro wskazują na możliwość zaistnienia korelacji pomiędzy sytuacją społeczno-polityczną a postawami poszczególnych wyborców. Pozwala to na udzielenie odpowiedzi na pytanie, co może
leżeć u źródeł powstania i sukcesów partii populistyczno-prawicowych oraz jaki
103
R. Markowski, Disillusionment with Democracy and Populism in Poland, [w:] Europe and
the Crisis of Democracy: Elections in Europe: 1999–2002, Paris 2002, s. 28.
105 R. Lachat, H. Kriesi, op. cit., s. 3.
IV_CWB_28.indd 49
2010-10-15 13:47:54
50
rodzaj wyborców może być ich potencjalnym elektoratem106. Nie odpowiada jednak na pytanie, z jakiego powodu wyborcy oddają głos na te partie oraz ilu z potencjalnych wyborców na nie zagłosuje.
Teorie dotyczące strony popytu wyjaśniają więc istnienie warunków wstępnych niezbędnych dla zaistnienia partii populistyczno-prawicowych. Jednakże to,
jak wyborcy postrzegają daną partię, na ile ów potencjalny elektorat może zostać
zmobilizowany przez partię populistyczno-prawicową, zależy w dużej mierze
od kompleksu czynników znajdujących się po stronie podaży.
Do czynników znajdujących się po s t ro n i e p o d aży n a p o zi o m i e m ak ro
zaliczane są te, które wynikają z systemu politycznego, w którym partie operują, i są niezależne od badanej partii politycznej. Natomiast na poziomie mikro
są to elementy zależne bezpośrednio od konkretnej partii politycznej.
Podaż na poziomie makro obejmuje najczęściej: czynniki instytucjonalne, kulturę i tradycję polityczną danego kraju, działania mediów oraz political opportunity structure (polityczną strukturę możliwości – w skrócie POS)107.
Analiza czynników instytucjon al n y ch opiera się na hipotezie, że różne
systemy polityczne stwarzają odmienne możliwości oraz ograniczenia partiom
populistyczno-prawicowym. Należą do nich m.in.: przyjęty w danym państwie
system wyborczy (proporcjonalny lub większościowy), struktura terytorialna państwa (federalna lub unitarna), struktura współpracy politycznej w kraju
(korporacyjna lub konsensualna). Decydują one, zdaniem autorów, o otwartym
lub zamkniętym charakterze procesów politycznych, co pod pewnymi warunkami może sprzyjać lub też działać na niekorzyść partii populistyczno-prawicowych108.
K ultura i tradyc ja politycz na należą również do najczęściej podkreślanych czynników strony podaży. Bezsprzeczne jest, że kraje różnią się pod względem narodowych i politycznych obyczajów oraz norm, stąd też niektóre kultury
mogą być bardziej podatne na działanie partii populistyczno-prawicowych niż
inne.
Jednym z istotnych elementów jest przychylne środowisko intelektualne, które
może upowszechniać stanowiska podobne do tych, jakie wyrażają badane partie,
106
Liczne badania dowodzą, że nie istnieje jeden typ wyborcy partii populistyczno-prawicowych. Podobnie jak w wypadku innych partii, są oni heterogeniczni. Cas Mudde podkreśla, że stereotypowy wyborca, określany jako młody mężczyzna należący do grupy tzw. niebieskich kołnierzyków, stanowi obecnie niewielką część wyborców populistycznych partii radykalnej prawicy.
Zob. C. Mudde, Populist Radical Right..., s. 225; S. Mitra, The National Front in France – a SingleIssue Movement?, „West European Politics” 2/1988, s. 47–64; F. Plasser, P.A. Ulram, Parteien ohne
Stammwähler? Zerfall der Parteibindungen und Neuausrichtung des österreichischen Wahlverhaltens, 2006, www.demokratiezentrum.org/pdfs/plasserurlam.pdf.
107 Zob. J. Rydgren, The Populist Challenge..., s. 27–79; P. Norris, Radical Right..., s. 14–19;
R. Eatwell, Ten Theories of the Extreme Right..., s. 8–19; F. Decker, Der neue Rechtspopulismus...,
s. 248–270.
108 C. Mudde, Populist Radical Right..., s. 232–233.
IV_CWB_28.indd 50
2010-10-15 13:47:54
51
wpływając tym samym na legitymizację owych kwestii w społeczeństwie. Istotne
w tym kontekście jest również istnienie wszelkiego rodzaju subkultur, które tworzą bazę dla rozwoju partii oraz czynnie ją wspierają. Należy jednak pamiętać,
że zbytnia powszechność idei nacjonalizmu i populizmu wśród intelektualistów
lub partii głównego nurtu prowadzić może do braku zapotrzebowania na nowe
partie wyrażające podobne poglądy109.
Ogromne znaczenie dla zaistnienia partii populistyczno-prawicowej mają również postawy wrogie wszelkim formom radykalizmu prawicowego. W krajach
takich jak Niemcy, w których II wojna światowa oraz Holokaust stały się piętnem
narodu, utożsamienie jakiejkolwiek partii z ekstremizmem prawicowym oznacza
polityczną śmierć. Stygmatyzacja partii populistyczno-prawicowych jest więc
jedną z podstawowych przeszkód dla ich rozwoju politycznego. Partie, aby odnosić sukcesy, muszą prezentować się jako legitymowana część narodowej tradycji.
Owa narodowa tradycja, poprzez takie elementy, jak sposoby definiowania przynależących do narodu, umiłowanie lub niechęć do silnego przywództwa, określa
zakres i formę, w jakiej istnieje możliwość prowadzenia dyskursu wykluczającego „obcych”, a tym samym tworzy niejednorodne kryteria legitymacji partii
populistyczno-prawicowych110.
Kolejnym wymiarem analizy w obszarze makro są m ed i a. Współcześnie stały
się one istotnym instrumentem komunikowania politycznego, aczkolwiek duże
trudności sprawia próba określenia, jaki jest ich rzeczywisty wpływ na sukcesy
polityczne partii populistyczno-prawicowych oraz jak to badać111. Niewątpliwie
w żadnym z krajów europejskich badane partie nie są ignorowane. W wielu wypadkach dzienniki, radio, telewizja otwarcie wspierały prawicowych populistów
(np. Austriacką Partią Wolności – „Neue Kronen Zeitung”, Sojusz Narodowy
– medialne imperium Berlusconiego, Ligę Polskich Rodzin – Radio Maryja),
w innych atakują wszelkie przejawy radykalizmu. Media mogą również wspomagać partie pośrednio. Współczesne formy działania mediów, w szczególności
telewizji, nastawione są na osobowości, debaty face-to-face. Ponadto, w szczególności media komercyjne, kładą obecnie akcent na rozrywkę, nowości i sensacje. To wszystko sprzyja partiom kontrowersyjnym, zorientowanym na liderów.
Nagły wzrost liczby informacji dotyczących małej partii (niezależnie od charakteru prezentowanych treści) może sprawiać wrażenie, że partia ta jest „na fali”,
co zwiększa jej szanse wyborcze. Stąd też współczesne media i formy komunikacji mogą odgrywać istotną rolę zarówno w legitymizacji, jak i delegitymizacji czy
popularyzowaniu podejmowanych tematów politycznych oraz samej partii.
109
Ibidem, s. 248.
Przykładem może być koncepcja francuskich jakobinów, mówiąca o tym, że człowiek zasymilowany z kulturą francuską może zostać Francuzem. Legła ona u podstaw argumentacji FN,
podnoszącej niechęć do asymilacji arabskich imigrantów. Zob. R. Eatwell, Ten Theories of the
Extreme Right..., s. 11–12.
111 Ibidem, s. 252.
110
IV_CWB_28.indd 51
2010-10-15 13:47:54
52
Ostatnim analizowanym czynnikiem podaży po stronie makro jest wspomniana wcześniej political opportunit y s t r u ct u re . Koncepcja ta spopularyzowana została przez Gamsona i Tarrowa w pracach na temat teorii rozwoju nowych
ruchów społecznych112. Dopiero niedawno zastosowano ją również do badań dotyczących rozwoju i sukcesów prawicowych partii populistycznych.
Niektórzy badacze ujmują POS w sposób szeroki, obejmując tym pojęciem
również niektóre z omówionych wyżej elementów podaży i popytu na poziomie
makro, inni natomiast zawężają ją jedynie do czynników wynikających z charakteru rywalizacji w systemie partyjnym113. W wąskim ujęciu political opportunity structure rozumiana będzie jako układ i wzajemne oddziaływanie partii politycznych w systemie partyjnym, istniejąca struktura rywalizacji międzypartyjnej,
polaryzacja – czynniki, które podlegają mniej lub bardziej nagłym zmianom,
a które mogą wspomagać lub ograniczać możliwości zaistnienia i sukcesu partiom politycznym.
POS w wielu wypadkach staje się nieodzownym elementem wyjaśniającym
sukcesy wyborcze partii populistyczno-prawicowych w krótkim czasie. Składają
się na nią głównie: poziom konwergencji partii głównego nurtu, przyjmowane
przez nie strategie działania oraz zdolność reagowania na zmieniające się otoczenie polityczne; niektórzy autorzy dodają również istniejący w danym momencie
układ rządzący.
W aspekcie teorii POS istotne są więc działania oraz programy partii politycznych, w tym partii głównego nurtu (w kontekście partii prawicowego populizmu
szczególnie ważne są działania i stanowiska ich największego prawicowego konkurenta), które mogą przyczynić się do sukcesu lub porażki partii populistyczno-prawicowych. Ugrupowania te mają bowiem większą szansę przebicia się na arenie politycznej w sytuacji, gdy partie establishmentu politycznego skupiają się
wokół centrum politycznego, tworząc miejsce dla nowej partii, a ponadto nie podejmują nowych, istotnych społecznie problemów114.
Wysoki poziom konwergencji partii głównego nurtu wokół istotnej społecznie kwestii może prowadzić do utworzenia tzw. ni s z w przestrzeni politycznej,
to znaczy do powstania luki pomiędzy dystrybucją preferencji wyborczych a stanowiskami partii politycznych115. Wówczas partia, która proponuje odmienne,
112 Zob. W.A. Gamson, The Strategy of Social Protest, Homewood 1971; S. Tarrow, Power in
Movement, Cambridge 1994.
113 POS w wąskim rozumieniu określana jest również jako electoral opportunity structure (wyborcza struktura możliwości), zob. C. Mudde, Populist Radical Right..., s. 237–243; W. van der
Brug, M. Fennema, J. Tillie, Why Some Anti-immigrant Parties Fail and Others Succeed: a Two-Step Model of Aggregate Electoral Support, „Comparative Political Studies” 5/2005, s. 546; P. Norris, Radical Right..., s. 14–19.
114 Zob. H. Kitschelt, A. McGann, The Radical Right in Western Europe. A Comparative Analysis, Michigan 1995, s. 1–45; W. van der Brug, M. Fennema, J. Tillie, Why Some Anti-immigrant
Parties..., s. 548; E. Carter, The Extreme Right in Western Europe: Success or Failure?, Manchester
2005, s. 97.
115 J. Rydgren, The Populist Challenge..., s. 29.
IV_CWB_28.indd 52
2010-10-15 13:47:54
53
jasno sprecyzowane stanowisko w danej kwestii, może profitować dzięki temu, że
stanowiska pozostałych partii nie wykazują różnic, a także wtedy, gdy pozostałe
partie prezentują stanowiska niewyraźne, ambiwalentne116.
Jednak, jak wskazuje Cas Mudde, w niektórych sytuacjach polaryzacja może
sprzyjać badanym partiom. Dzieje się tak w szczególności wówczas, gdy staną się
one częścią jednego z dwóch rywalizujących ze sobą bloków117.
W ostatnich latach, na skutek zbliżenia się stanowisk partii politycznych wokół starych podziałów ekonomicznych lewica–prawica, nastąpił wyraźny wzrost
wagi rywalizacji opartej na wartościach. Ponadto, w obliczu opisanych zmian modernizacyjnych, szczególnego znaczenia nabrały kwestie związane z tożsamością
kulturową, co niewątpliwie sprzyja partiom populistyczno-prawicowym.
Przedstawione czynniki podaży na poziomie makro nie decydują jednak o sukcesach lub porażkach partii populistyczno-prawicowych, a jedynie stwarzają im
bardziej lub mniej korzystne możliwości politycznego rozwoju. Zróżnicowanie
sukcesów partii populistyczno-prawicowych w systemach politycznych o zasadniczo podobnym charakterze uwarunkowań popytu i podaży makro, wskazuje
na istotną rolę działań podejmowanych przez samą partię.
Ugrupowania polityczne są bowiem postrzegane przez wielu autorów jako racjonalni aktorzy, którzy reagują na okazje stwarzane przez popyt oraz otoczenie
polityczne, w którym funkcjonują118. Należy więc przyjrzeć się również czynnikom znajdującym się po stronie poda ży n a p o zi o m i e m i k ro, czyli dotyczącym działań partii. Tu istotna jest zarówno ideologia partii, jak i jej propaganda,
przywództwo i organizacja.
Ideologia oraz program polityczny partii określają zajmowaną przez nią pozycję w ramach dostępnej przestrzeni rywalizacji politycznej. Natomiast przyjęta strategia prezentacji treści określa kanały i formy komunikacji z wyborcami.
Populistyczne strategie wydają się mieć w tym obszarze szczególnie istotne znaczenie.
Według wielu autorów źródłem maksymalizacji zysków wyborczych jest
współcześnie polityzacja „gorących” tematów politycznych119. Stąd też istotą
rywalizacji wyborczej jest znalezienie i umieszczenie w agendzie politycznej
specyficznej kwestii problemowej, ważnej dla części elektoratu, ale ignorowanej
w danym momencie przez inne partie120.
Ustabilizowane partie polityczne potrzebują więcej czasu, aby dostosować się
do nowych sytuacji czy też potrzeb elektoratu. Są ograniczone tożsamością ideo-
116
P. Hainsworth, C. O’Brien, P. Mitchell, Defending the Nation: The Politics of Euroscepticism on the French Right, „European Studies” 20/2004, s. 53.
118 Zob. R. Herbut, Teoria i praktyka..., s. 31–41.
119 J. Rydgren, The Populist Challenge..., s. 66.
120 C. Mudde, The Single-Issue Party Thesis: Extreme Right Parties and the Immigration Issue,
„West European Politics” 3, 1999, s. 182–197; zob. także: R. Herbut, Teoria i praktyka..., s. 36.
IV_CWB_28.indd 53
2010-10-15 13:47:54
54
logiczną, zobowiązaniami programowymi, nierzadko koalicyjnymi, oraz demokratyczną i zarazem mało sprężystą strukturą organizacyjną121.
Tak więc pole manewru dla partii, która nie reprezentuje jeszcze tradycji politycznej i ma charakter one issue party lub też – few issues, a także posiada słabą
organizację wewnętrzną, jest szersze. „Partie lekkie” (czyli charakteryzujące się
znaczną swobodą w stylizowaniu oferty wyborczej) oferują tożsamość programową i organizacyjną wyjątkowo otwartą na rynkowy typ przetargów politycznych122. Dlatego mają większe możliwości adaptacji w krótkim czasie do zmieniającej się opinii wyborców oraz wykorzystania powstałych nisz, a tym samym
zdobycia poparcia wyborczego, pozwalającego na zaistnienie na arenie parlamentarnej.
W celu maksymalizacji poparcia wyborczego partia powinna być więc elastyczna, zdolna do przystosowania do zmieniającego się otoczenia oraz do popytu
ze strony wyborców. Służy temu m.in. silny i medialny lider, który ma znaczną
wolność działania. Wolność ta jest lepiej zagwarantowana w partii zbudowanej
wertykalnie, o hierarchicznej organizacji, niż w strukturze płaskiej i demokratycznej123.
Należy jednak pamiętać, że na dłuższą metę owe pozytywne cechy stają się
niekorzystne. Partia bowiem, aby przetrwać na arenie parlamentarnej, musi prezentować szerszą platformę polityczną oraz bardziej rozległą, dobrze funkcjonującą organizację wewnętrzną124.
Partie polityczne starają się nie tylko zaadaptować do istniejących preferencji
wyborców, ale mogą również odgrywać znaczącą rolę w kreowaniu popytu politycznego. Mogą bowiem oddziaływać na sposób myślenia i opinie części społeczeństwa poprzez formułowanie rozwiązań dotyczących określonych zagadnień.
Dlatego należy mieć świadomość dwustronnego oddziaływania – wyborców
na partie i partii na wyborców125.
Zaprezentowany model analizy powstania i sukcesów partii populistyczno-prawicowych pozwala na wielowymiarowe ujęcie badanych zjawisk. Ukazuje
on bowiem środowisko polityczne, w którym partie funkcjonują, determinujące
w dużym stopniu charakter partii populistyczno-prawicowych, a także mechanizmy powstania zjawiska prawicowego populizmu oraz formy działania partii,
co w konsekwencji wpływa na ostateczny rezultat wyborczy. Powstanie partii populistyczno-prawicowych jest więc procesem, u podnóża którego leżą odpowiednie przesłanki i mechanizmy.
Niemniej jednak należy wyraźnie podkreślić, iż każda z partii populistyczno-prawicowych rodzi się i funkcjonuje w konkretnych, często bardzo odmiennych
121
122
123
124
125
IV_CWB_28.indd 54
J. Rydgren, The Populist Challenge..., s. 62–72.
R. Herbut, Teoria i praktyka..., s. 36–37.
J. Rydgren, The Populist Challenge..., s. 62–72.
Ibidem.
Ibidem, s. 73–74.
2010-10-15 13:47:54
55
okolicznościach oraz w odmiennym systemie społeczno-politycznym i kulturowym. Wielu badaczy jest zdania, że partie polityczne powinno się analizować
wyłącznie w kontekście narodowym, ponieważ nie istnieją one jako niezależne
byty i większość ich charakterystyk powstaje w odpowiedzi na działalność innych
partii w danym systemie partyjnym oraz na bazie specyficznych cech społeczno-kulturowych danego kraju126. Z tego powodu, biorąc pod uwagę wspólne mechanizmy leżące u podstaw omawianych zjawisk, należy przyjrzeć się specyficznym determinantom narodowym analizowanych przypadków. Szczególnie istotne
w kontekście niniejszej pracy wydają się odmienności związane z politycznym
podziałem na Europę Zachodnią i Środkowo-Wschodnią, które były również sygnalizowane w tym rozdziale.
Należy podkreślić, iż większość stosowanych w literaturze przedmiotu typologii partii politycznych, modeli ich analizy, odzwierciedla doświadczenia Europy
Zachodniej, stąd ich zastosowanie do systemów partyjnych w różnych częściach
Europy i świata bywa problematyczne, a nawet nie zawsze jest możliwe.
Szczególnie w krajach, w których proces demokratyzacji jest dość młody, jak
np. w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, problematyczne wydaje się jednoznaczne zakwalifikowanie partii politycznych do określonego typu, zastosowanie poszczególnych teorii musi więc mieć na względzie odmienność obu obszarów.
Należy pamiętać, że proces demokratyzacji powoduje wprawdzie ujawnienie się
pewnych bardziej uniwersalnych schematów rywalizacji – co wymusza również
instytucjonalizację systemu partyjnego – jednakże w większości państw postkomunistycznych proces ten nie został jeszcze zakończony. Sytuacja ta w znacznym stopniu utrudnia dokonanie analizy porównawczej zjawisk występujących
w ugruntowanych demokracjach Europy Zachodniej i w znajdujących się wciąż
na drodze do stabilizacji państwach postkomunistycznych. Niemniej jednak politolodzy zaznaczają, że systemy partyjne w Europie Środkowo-Wschodniej coraz
bardziej upodobniają się do zachodnich sąsiadów, a różnice są raczej ilościowe
niż jakościowe, stąd też możliwe są porównania zachodzących w nich zjawisk127.
Ponadto wielu politologów jest obecnie zdania, że – pomimo znacznych trudności
– badania porównawcze obejmujące cały obszar europejski, wychodzące poza
ramy Europy Zachodniej, są niezbędne dla dalszego rozwoju nauki dotyczącej
tego regionu. Warto jednak mieć świadomość odmienności, która w istotny sposób kształtuje omawiane w niniejszej książce zjawiska.
126
W. Sokół, Klasyfikacja partii, [w:] Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii
i praktyki politycznej, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2003, s. 36.
127 P. Lewis, Party Systems in Post-communist Central Europe: Patterns of Stability and Consolidation, „Democratization” 4/2006, s. 562–583.
IV_CWB_28.indd 55
2010-10-15 13:47:54
Rozdział 2
Eurosceptycyzm – zjawisko,
koncept badawczy, determinanty
Tam, gdzie termin eurosceptycyzm jest zaadoptowany w kontekście specyficznych narodowych debat politycznych, przyjmuje znaczenie, które musi być rozumiane relatywnie w stosunku do różnych tradycji politycznych i doświadczeń
z integracją europejską, które owe debaty kształtują128. Powyższy cytat, autorstwa
Roberta Harmsena i Mennona Spieringa, wskazuje, że postawy wobec integracji
europejskiej, w tym postawy eurosceptyczne, zdeterminowane są specyficznymi
dla każdego państwa czynnikami społeczno-politycznymi. Odmienność owych
uwarunkowań powoduje, że niezmiernie trudno jest stworzyć jedną uniwersalną
definicję eurosceptycyzmu. Ponadto – jak wskazuje literatura przedmiotu – wciąż
nie ma zgodności co do tego, jakie są źródła tych postaw.
Celem tego rozdziału jest zaprezentowanie, w oparciu o istniejące w literaturze
przedmiotu teorie i badania, koncepcji ujęć postaw eurosceptycznych oraz modelu ich badania, a także wskazanie istotnych – z punktu widzenia niniejszej pracy
– czynników je warunkujących. Staną się one następnie narzędziem w badaniu
wybranych przypadków.
2.1. Typologia postaw
wobec integracji europejskiej
Wraz z narastaniem zjawiska europeizacji129 oraz związanego z nim różnicowania postaw wobec procesu integracji europejskiej zaistniała konieczność
128 R. Harmsen, M. Spiering, Introduction: Euroscepticism and the Evolution of European Political Debate, „European Studies” 1/2004, s. 17–18.
129 Jest to reakcja systemu politycznego lub też poszczególnych jego elementów – struktur państwowych, partii politycznych, grup nacisku oraz indywidualnych polityków – na proces integracji europejskiej. Claudio Radaelli określa europeizację jako proces inkorporacji w ramy dyskursu
tożsamości, struktur politycznych i społecznych na poziomie narodowym, występujących w Unii
IV_CWB_28.indd 56
2010-10-15 13:47:54
Typologia postaw wobec integracji europejskiej
57
ich teoretycznej konceptualizacji. Dlatego też naukowcy z różnych krajów i dziedzin podjęli próbę zdefiniowania postaw wyrażających sympatię lub niechęć wobec procesu integracji europejskiej; postaw, które do połowy lat osiemdziesiątych
funkcjonowały jedynie w języku potocznym.
Pierwsze definicje określające stosunek do integracji europejskiej dotyczyły
postaw jej niechętnych. Według Mennona Sperlinga termin „eurosceptycyzm”
pojawił się po raz pierwszy w brytyjskich leksykonach polityki i dziennikarstwa
w połowie lat osiemdziesiątych. Oxford English Dictionary, definiując eurosceptyka jako osobę, która nie jest entuzjastyczna wobec zwiększania władzy Unii
Europejskiej130, odwołuje się do dziennika „The Times” z czerwca 1986 r. jako
najwcześniejszego źródła, w którym użyto tego pojęcia.
Termin „eurosceptycyzm” zdobył znaczną popularność w innych krajach europejskich w okresie debaty ratyfikacyjnej nad Traktatem z Maastricht na początku lat dziewięćdziesiątych131. W Polsce natomiast pojęcie to pojawiło się
dopiero przed paru laty, w związku z intensyfikacją debaty na temat przystąpienia
do UE.
Pomimo rosnącej od połowy lat dziewięćdziesiątych liczby publikacji oraz dynamicznego rozwoju dyskursu naukowego dotyczącego siatki pojęciowej określającej postawy wobec integracji europejskiej, historia ich teoretycznej konceptualizacji jest wciąż bardzo krótka.
Jednym z pionierów w tym zakresie jest Paul Taggart, który w 1998 r. przedstawił analizę porównawczą eurosceptycyzmu w systemie partyjnym 15 państw
członkowskich UE oraz Norwegii132. W swoim pierwszym opracowaniu autor
definiuje eurosceptycyzm jako termin, który obejmuje zarówno warunkową,
jak i stanowczą i całkowitą opozycję wobec procesu integracji europejskiej133.
W kolejnych publikacjach Taggart, wspólnie z Aleksem Szczerbakiem, poszerzył
pole badawcze o kraje Europy Środkowej i Wschodniej, jednocześnie krytycznie
podchodząc do wcześniej zaproponowanej definicji. Obaj badacze zasugerowali
potrzebę precyzyjniejszego określenia zjawiska i wprowadzili podział na eu ro s ceptycyzm twa rdy (silny) i mię k k i (s ł ab y ), odnosząc go do postaw
ujawnianych przez partie polityczne.
Za tw ar dy e urosce ptyc yz m uznali takie postawy partii politycznych,
w których występuje zasadnicza opozycja zarówno wobec samego procesu integracji europejskiej, jak i jej formy – Unii Europejskiej. Opozycja ta może wyrażać
się, w wypadku państw członkowskich, poprzez bezpośrednie opowiedzenie się
Europejskiej zjawisk o charakterze politycznym, społecznym i ekonomicznym; zob. K. Zuba, Polski
eurosceptycyzm i eurorealizm, Opole 2006, s. 128.
130 R. Harmsen, M. Spiering, Introduction: Euroscepticism and the Evolution..., s. 15.
131 Ibidem, s. 17.
132 P. Taggart, A Touchstone of Dessent: Euroscepticism in Contemporary Western European
Party Systems, „European Journal of Political Research” 3/1998, s. 365–366.
133 Ibidem, s. 366.
IV_CWB_28.indd 57
2010-10-15 13:47:55
58
Eurosceptycyzm – zjawisko, koncept badawczy, determinanty
za wystąpieniem danego państwa z UE, a w wypadku państw kandydackich – poprzez opozycję wobec przystąpienia danego państwa do UE.
M iękki e urosce ptyc yz m natomiast występuje wtedy, gdy dana partia
nie wyraża zasadniczego sprzeciwu wobec samej idei integracji europejskiej
czy też członkostwa w UE, ale wyraża zastrzeżenia wobec jednego lub wielu
aspektów integracji europejskiej, co w efekcie prowadzi do częściowej lub warunkowej opozycji wobec UE. Opozycja ta może się wyrażać poprzez chęć obrony
inter es u narodowego jako wartości nadrzędnej, która pozostaje w niezgodzie
z kierunkiem rozwoju UE134.
W 2002 r. Kopecký i Mudde zakwestionowali teoretyczną użyteczność tej
typologii, poddając krytyce wiele jej aspektów, i zaproponowali kategoryzację alternatywną. Stwierdzili, że miękka forma eurosceptycyzmu jest kategorią
zbyt szeroką, gdyż w zasadzie niezgoda z którąkolwiek z decyzji UE może być
w niej zawarta. Ponadto podział na miękką i twardą formę eurosceptycyzmu niewystarczająco odzwierciedla subtelne, lecz zarazem bardzo istotne rozróżnienie
pomiędzy ideą integracji europejskiej jako taką, a Unią Europejską jako urzeczywistnieniem owej idei. W konsekwencji termin „eurosceptycyzm” jest błędnie
przypisywany partiom i ideologiom, gdyż stosuje się go zarówno do ugrupowań,
które są w istocie pro-europejskie, a jedynie wyrażają krytykę wobec np. sposobu funkcjonowania UE, jak i do tych, które są zdecydowanie anty-europejskie,
gdyż sprzeciwiają się jakiejkolwiek formie integracji. Kopecký i Mudde wyrazili
obawę, iż w praktyce takie ujęcie eurosceptycyzmu może prowadzić do przewartościowania lub niedowartościowania skali tego fenomenu w poszczególnych systemach politycznych135.
Konceptualizując zjawisko eurosceptycyzmu, Kopecký i Mudde stali na stanowisku, że na kwestię integracji europejskiej należy patrzeć z ogólnej perspektywy różnych wobec niej postaw – negatywnych, obojętnych i pozytywnych136.
Zaproponowana przez autorów propozycja ujęć opiera się na dwóch zasadniczych
elementach: stosunku do idei integracji europejskiej, która leży u podłoża UE,
oraz poparciu dla procesu integracyjnego realizowanego w praktyce, tzn. Unii
134
P. Taggart, A. Szczerbiak, Parties, Positions and Europe: Euroscepticism in the EU Candidate States of Central and Eastern Europe, SEI Working Paper, 46/2001, s. 10, http://www.sussex.
ac.uk/sei/documents/wp46.pdf; zob. także: P. Taggart, A. Szczerbiak, Crossing Europe: Patterns
of Contemporary Party-Based Euroscepticism in EU Member States and the Candidate States of
Central and Eastern Europe, paper prepared for presentation at the annual meeting of the American
Political Science Association, San Francisco, 29 August–2 September 2001; P. Taggart, A. Szczerbiak, The Party Politics of Euroscepticism in EU Member and Candidate States, SEI Working Paper
51/2002, s. 7; P. Taggart, A. Szczerbiak, Europeanisation, Euroscepticism and Party Systems: Partybased Euroscepticism in the Candidate States of Central and Eastern Europe, „Politics & Society”
1/2002, s. 23–41.
135 P. Kopecký, C. Mudde, Two Sides of Euroscepticism. Party Positions on European Integration in East Central Europe, „European Union Politics” 3/2002, s. 300.
136 Ibidem.
IV_CWB_28.indd 58
2010-10-15 13:47:55
59
Europejskiej w jej obecnej postaci, oraz kierunku, w jakim się rozwija (ryc. 2).
W wypadku pierwszego elementu autorzy wyróżnili dwa stanowiska:
– eur of ilów – czyli zwolenników idei integracji europejskiej leżącej u podstaw UE, rozumianej jako zinstytucjonalizowana kooperacja na bazie wspólnie
wykonywanej suwerenności (element polityczny) i zintegrowanego, liberalnego
rynku ekonomicznego (element ekonomiczny). Eurofile, według owej koncepcji,
mogą obejmować tych, którzy postrzegają UE jako projekt tworzenia nowego państwa ponadnarodowego (państwo federalne), ale również tych, którzy widzą UE
wyłącznie w kategoriach ekonomicznych (stworzenie strefy wolnego handlu);
– eur of o bów – czyli przeciwników idei integracji europejskiej.
„Eurofile” –
zwolennicy idei integracji europejskiej
„Eurofobowie” –
przeciwnicy idei integracji europejskiej
Eurooptymiści
– za UE
euroentuzjaści
europragmatycy
Europesymiści
– przeciw UE
eurosceptycy
europrzeciwnicy
Ryc. 2. Typologia postaw wobec integracji europejskiej wg P. Kopecký’ego i C. Mudde’a
Źródło: oprac. własne na podst.: P. Kopecký, C. Mudde, Two Sides of Euroscepticism. Party Positions on
European Integration in East Central Europe, „European Union Politics” 3 (3)/2002, s. 303.
Natomiast na podstawie drugiego elementu autorzy wyróżnili:
– eurooptymistów, którzy wierzą w UE taką, jaką jest obecnie, oraz w kierunek, w jakim się rozwija. Autorzy podkreślają również, że krytyczny stosunek
do jakiejś polityki UE nie dyskwalifikuje partii w byciu eurooptymistą. Jeśli partia
ogólnie akceptuje obecną UE, jest kwalifikowana do tej kategorii;
– eur ope symistów, którzy nie popierają UE takiej, jaką jest obecnie, lub
są pesymistami co do kierunku, w którym się rozwija. Nie jest to stanowisko jednoznaczne z przeciwstawianiem się członkostwu w UE137.
Na tej bazie Kopecký i Mudde zdefiniowali cztery postawy wobec integracji
europejskiej:
– eur oentuz ja stów, którzy wspierają ogólną ideę integracji europejskiej
oraz wierzą, że UE jest lub wkrótce stanie się zinstytucjonalizowaną formą tych
idei;
– eur os c eptyków, którzy wspierają ogólny projekt integracji europejskiej,
ale są pesymistami co do obecnego oraz przyszłego odzwierciedlenia tych idei
w postaci UE;
– eur opra gmatyków, którzy nie wspierają ogólnej idei integracji europejskiej ani też nie przeciwstawiają się jej, jednak wspierają samą Unię Europejską.
Ta grupa obejmuje partie, które nie mają trwałego ideologicznego stanowiska
137
IV_CWB_28.indd 59
Ibidem, s. 301–302.
2010-10-15 13:47:55
60
dotyczącego integracji europejskiej i na bazie względów czysto pragmatycznych
decydują się oceniać UE pozytywnie, gdyż szacują, że może to być korzystne dla
ich własnego kraju lub przynieść zyski wyborcze138;
– europrz ec iwników, którzy nie podpisują się ani pod ideą leżącą u podstaw procesu integracji europejskiej, ani pod jej obecną formą, jaką jest UE.
Charakterystyka postaw eurosceptycznych autorstwa Kopecký’ego i Mudde’a
bliska jest opinii wyrażanej przez Ronalda Tiersky’ego, który stwierdza, że Eurosceptycy nie są przeciwni temu, co uważają za realistyczną i korzystną współpracę pomiędzy różnymi grupami państw europejskich w celu osiągnięcia pokoju
i dobrobytu139. Autor dodaje, że główny nurt eurosceptycyzmu jest wrogi idei
budowy władzy na poziomie europejskim. Warto w tym miejscu przybliżyć etymologię słowa „eurosceptycyzm”, którą prezentuje R. Tiersky. Pisze on, iż słowo
to pochodzi od greckiego słowa „skeptikos”, które oznacza bycie zamyślonym,
zatroskanym i dociekliwym, jako przeciwieństwo łatwej akceptacji argumentów
wysuwanych przez innych. Przytacza również współczesną definicję za słownikiem Webster’s Unabridged, w którym sceptycyzm charakteryzuje osobę, która
notoryczne wątpi, kwestionuje, zawiesza opinie w stosunku do rzeczy ogólnie akceptowanych, a także doktrynę filozoficzną, która mówi, iż prawda wszelkiej wiedzy/nauki, musi być zawsze kwestionowana oraz że badanie musi być procesem
wątpienia140. Na tej podstawie autor definiuje eurosceptycyzm jako permanentne
zwątpienie w Europę jako wspaniały projekt integracji141. Zdaniem Tiersky’ego
eurosceptycy uważają, że wizja integracji europejskiej, jaką prezentują euroentuzjaści – Europa federalna stanowiąca nową ekonomiczną i polityczną jednostkę
w świecie – jest błędem. Równocześnie prezentują pozytywną wizję współpracy
europejskiej. Odrzucając narodową izolację, wyrażają poparcie dla międzyrządowej i konfederacyjnej Unii Europejskiej, opartej na dwóch zasadach: minimum koniecznej integracji w celu zachowania pokoju i dobrobytu, w powiązaniu
z maksymalnym zachowaniem narodowej suwerenności. Zdaniem Tiersky’ego,
mimo że eurosceptycy nie są jednomyślni i często występuje u nich brak zgody
co do tego, jak szczegółowo zinterpretować i pogodzić owe zasady współpracy,
to wszyscy podzielają definicję określającą zachowanie suwerenności narodowej
jako zdolność do wyrażenia „nie”. Dla eurosceptyków celem jest ro d zi n a n aro dów, a nie ujednolicanie, integracja, a nie unifikacja142.
Wracając do zaprezentowanych uprzednio koncepcji, Taggart i Szczerbiak podjęli polemikę z Kopeckým i Mudde’em. Jednocześnie uznali krytykę za konstruktywny wkład w rozwój ich teorii. Przyznali, że definicja „miękkiego” eurosceptycyzmu jest zbyt szeroka. Doszli również do przekonania, że „poparcie dla” lub
138
139
140
141
142
IV_CWB_28.indd 60
Ibidem, s. 302–303.
Euro-skepticism. A Reader, red. R. Tiersky, Lanham 2001, s. 3.
Ibidem, s. 3.
Ibidem.
Ibidem, s. 4.
2010-10-15 13:47:55
61
„opozycja wobec” członkostwa w UE nie powinny być papierkiem lakmusowym
dla stanowiska partii wobec integracji europejskiej. W wielu wypadkach bowiem
stosunek partii do członkostwa może być wynikiem stanowiska koniunkturalno-oportunistycznego, przejętego jako krótkoterminowe taktyczne lub średniookresowe strategiczne działanie dla zysków wyborczych. Stąd też stosunek ten niekoniecznie informuje o tym, jaki jest rzeczywisty stosunek partii wobec integracji
europejskiej. Autorzy stwierdzili również, że podstawową zmienną określającą
stosunek partii do integracji powinno być:
– zasadnicze „poparcie dla” lub „opozycja wobec” projektu integracji europejskiej, urzeczywistnionego w postaci UE;
– stosunek do dalszego (obecnie lub w przyszłości) poszerzania kompetencji
UE143.
Biorąc pod uwagę słabości własnej teorii oraz dokonania Kopecký’ego
i Mudde’a, autorzy zaproponowali rozwiązania definicyjne, w których „twardy”
eurosceptycyzm określany jest jako zasadnicza opozycja wobec projektu integracji
europejskiej w postaci UE, polegającego na scedowaniu lub przeniesieniu władzy
do instytucji ponadnarodowych. Natomiast „miękki” eurosceptycyzm nie wyraża
zasadniczej opozycji wobec projektu integracji europejskiej, ale opozycję wobec
obecnego i przyszłego kierunku rozwoju UE, opartego na dalszym poszerzaniu
jej kompetencji. Niemniej jednak autorzy podkreślają, że jest to pierwszy krok
na drodze rozwoju szerszej typologii, która odzwierciedlałaby niuanse dotyczące
różnorodności postaw, również proeuropejskich144. Pokusili się też o omówienie
kilku zagadnień, które przysparzają badaczom istotnych dylematów definicyjnych, a których ich zdaniem nie należy uznawać za przejaw eurosceptycyzmu.
Należą do nich:
1. Kr yty ka UE za nie odzwie rc ie d l an i e i n t eres u n aro d o weg o d anego kr aju. Autorzy przyznali, iż w swoich poprzednich definicjach dokonali
zbyt dużego uogólnienia, co spowodowało mylne zaliczanie proeuropejskich partii, które w swojej retoryce stosują tego typu argumentację, do eurosceptyków.
2. Kr ytyka spec yfic znyc h polity k UE. Jeśli jakaś partia popiera zarówno ideę integracji europejskiej w postaci UE, jak i ogólny kierunek rozwoju
UE, ale przeciwstawia się jednej konkretnej formie poszerzenia kompetencji UE,
np. wspólnej polityce bezpieczeństwa, to nie czyni jej to partią eurosceptyczną.
Jak słusznie zauważają autorzy, rodzi się pytanie, ilu takim poszerzeniom kompetencji partia musi się przeciwstawić, zanim zostanie określona jako eurosceptyczna. W odpowiedzi Taggart i Szczerbiak proponują zwrócić uwagę nie tyle
na liczbę obszarów, w których kompetencje UE mają być poszerzone, ale na
ich jakość. Czyli dzielą obszary polityki UE na te, które stanowią rdzeń integracji,
143
A. Szczerbiak, P. Taggart, Theorising Party-Based Euroscepticism: Problems of Definition,
Measurement and Causality, SEI Working Paper 69/2003, s. 11–12; http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/wp69.pdf.
144 Ibidem, s. 12.
IV_CWB_28.indd 61
2010-10-15 13:47:55
62
oraz na polityki peryferyjne. Tak więc partie, które przeciwstawiają się obszarom
priorytetowym dla funkcjonowania i rozwoju integracji europejskiej, nazywane będą eurosceptycznymi. Dla autorów rdzeń integracji europejskiej stanowią:
Unia Walutowa oraz projekt Konstytucji dla Europy. Natomiast sprzeciw wobec
np. wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (WPZiB) nie jest równoznaczny z zagrożeniem dla całego kierunku rozwoju UE, dlatego nie będzie stanowił rdzenia integracji europejskiej. Autorzy przyznają, że decyzja, co powinno
stanowić rdzeń polityki integracyjnej, może być wysoce kontrowersyjna i dalece
subiektywna, stąd też jako rozwiązanie alternatywne proponują zastosowanie podejścia z modelu Kopecký’ego i Mudde’a, a mianowicie sprawdzenie, czy partia
demonstruje generalny subiektywny pesymizm wobec obecnego i przyszłego kierunku rozwoju UE.
3. Opoz yc ja wobec posze rz an i a UE. Według autorów opozycja wobec
„poszerzania” UE nie musi mieć związku ze stosunkiem do jej „pogłębiania”. Poszerzenie i pogłębienie wykazują konflikt logiczny, stąd też opozycja wobec poszerzenia może być zaakceptowana zarówno przez tych, którzy przeciwstawiają się,
jak i przez tych, którzy wspierają proces pogłębiania integracji europejskiej. Partie eurosceptyczne mogą bowiem wspierać proces poszerzania jako drogę do osłabienia lub zahamowania pogłębiania integracji.
4. K rytyka UE za bra k de mok racj i. Autorzy stwierdzili, że klasyfikacja danej partii jako eurosceptycznej zależy od tego, co kryje się pod zarzutem
braku demokracji. Jeśli oznacza to dążenie do rewizji traktatów w celu repatriacji władzy do państw narodowych, to mamy do czynienia z eurosceptycyzmem.
Natomiast jeżeli krytyka braku demokracji oznacza chęć wzmocnienia, reform
instytucji ponadnarodowych, to takich postaw nie można określać mianem eurosceptycznych145.
Taggart i Szczerbiak wyrazili również krytyczną opinię o proponowanym
przez Kopecký’ego i Mudde’a alternatywnym ujęciu postaw wobec integracji europejskiej. Wysunęli szereg zastrzeżeń, z których najistotniejsze dotyczyły:
1. Pr zyję te go na ze wnic twa. Odbiega ono, ich zdaniem, znacznie od tego,
co zostało przyjęte i zakorzenia się w powszechnym użyciu. Według definicji
Kopecký’ego i Mudde’a oponenci idei integracji europejskiej określani są bowiem
ogólnie jako eurofobowie, natomiast eurosceptycy zasadniczo popierają integrację europejską. Powoduje to, że zgodnie z owymi definicjami UK Independence
Party (UKIP) nie byłaby sklasyfikowana jako partia eurosceptyczna, co nastręcza
– zdaniem autorów – wiele problemów natury semantycznej i logicznej.
2. Kategorii e uropra gmatykó w. Taggart i Szczerbiak określili ją jako
nielogiczną, gdyż łączącą ze sobą sprzeczne postawy. Autorzy są zdania, że dla
partii, których postawy trudno jest zdefiniować, jak ma to miejsce w wypadku
Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS) czy też węgierskiej Niezależ145
IV_CWB_28.indd 62
Ibidem, s. 12–15.
2010-10-15 13:47:55
63
nej Partii Drobnych Posiadaczy (FKgP), nie należy tworzyć specjalnych, czasem
nielogicznych typologii, a jedynie zaakceptować fakt, iż niektóre podmioty życia
społeczno-politycznego nie będą się mieścić w ramach przyjętej typologii.
3. Kategorii e uroe ntuz ja stów. Uważają ją bowiem za zbyt pojemną,
a zarazem nieuwzględniającą różnorodnych odcieni pozytywnych podejść do UE.
W efekcie zastosowanie owej definicji prowadzi do zasadniczych błędów, a mianowicie stawiania w jednym rzędzie partii typu Polskie Stronnictwo Ludowe
(PSL) i Platforma Obywatelska (PO) czy też węgierski Związek Młodych Demokratów (Fidesz) i węgierski Związek Wolnych Demokratów (SZDSZ). Autorzy
stwierdzili, że klasyfikacja ta nie bierze pod uwagę faktu, że tak samo jak opozycja
wobec integracji może być zasadnicza i częściowa, tak samo i poparcie dla integracji przejawiać się może w różnych formach i z różnym natężeniem146.
Przedstawione kontrowersje związane z klasyfikacją postaw wobec integracji europejskiej wskazują na szeroką paletę elementów, które należy wziąć pod
uwagę przy tworzeniu nowych typologii. Niezbędne jest przy tym zachowanie
precyzji i uważna interpretacja niezadowolenia z europejskiej integracji. Istotne
jest bowiem, aby odróżnić krytykę od rzeczywistych postaw eurosceptycznych.
Próbę stworzenia wyczerpującej klasyfikacji podjął Christopher Flood. Przedstawił on sześciopunktową skalę pomiędzy dwoma opozycyjnymi biegunami:
przeciwnikami integracji oraz ich zwolennikami, na której usytuował postawy
wobec integracji europejskiej (ryc. 3).
Przeciwnicy
integracji
europrzeciwnicy
Zwolennicy
integracji
rewizjoniści
minimaliści
gradualiści
reformiści
maksymaliści
Ryc. 3. Typologia postaw wobec integracji europejskiej według Ch. Flooda
Źródło: oprac. własne na podst.: Ch. Flood, Euroscepticism: A Problematic Concept, paper presented to the
University Association for Contemporary European Studies Research Conference, Queen’s University of Belfast, 2–4 September 2002, s. 5.
Za eur oprz ec iwników uznał przeciwnych albo członkostwu w UE, albo
udziałowi w istotnych instytucjach lub obszarach jej polityki. Mianem rewi zjonis tów określił tych, którzy opowiadają się za powrotem do sytuacji sprzed
głównych traktatów, zwłaszcza Maastricht, albo w stosunku do całego projektu
UE, albo w stosunku do jednego lub więcej obszarów jej polityki. Mi n i m al i ś ci
to ci, którzy akceptują status quo, ale odrzucają dalszą integrację. Grad u al i ś ci
akceptują dalszą integrację europejską, jednakże w powolnym, kontrolowanym
tempie. Za re formatorów uznał zwolenników konstruktywnego zaangażowania
w sprawy europejskie. Opowiadają się oni za dalszą integracją, opartą na rozwijaniu i ulepszaniu w pierwszej kolejności istniejących już instytucji. Mak s y m al i 146
IV_CWB_28.indd 63
Ibidem, s. 8–9.
2010-10-15 13:47:55
64
ś ci natomiast zdecydowanie popierają dalszą integrację europejską, przeprowadzoną w możliwie jak najszybszym tempie147.
Typologia Flooda, choć cechuje się precyzją i szczegółowością, wydaje się
trudna do zastosowania praktycznego. Wymaga bowiem bardzo wielu danych
dotyczących postaw charakteryzowanych podmiotów. Te zaś rzadko w sposób
wyczerpujący i drobiazgowy opisują swój stosunek do integracji europejskiej.
Istnieją liczne strategie, które badacze mogą zastosować, aby poradzić sobie
z problemem braku danych. Jedną z nich jest określenie stanowiska badanej partii
wobec Europy na podstawie wypowiedzi dotyczących innych obszarów polityki,
którymi zajmują się partie, lub na podstawie ich ogólnej orientacji ideologicznej.
Jednakże takie działanie charakteryzuje wysoki stopień nieprecyzyjności oraz
wnioskowanie „z drugiej ręki” na temat tego, jakie jest rzeczywiste stanowisko
danej partii wobec integracji europejskiej. Ponadto, jak pisze Krzysztof Zuba, teoria Flooda bardzo dobrze pełni funkcje opisowe, jednak upośledza nadmiernie
funkcje uogólniające.
Zuba – opierając się na zasadzie Huntingtona, która mówi, że teoria jest dobra wówczas, gdy jest ścisła, prosta, zgrabnie sformułowana i podkreśla relacje
pomiędzy niewielką liczbą zmiennych148 – proponuje rozwiązanie kompromisowe
i w swoich badaniach stosuje trzypunktowy model analizy, wyróżniając następujące postawy wobec integracji: eurosceptyczną (przeciw integracji), eurorealistyczną (ambiwalentną) oraz euroentuzjastyczną (za integracją)149.
Podział ten, zdaniem autora, nie występował dotychczas jako spójna propozycja teoretyczna, ale pojawiał się w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych w różnych konfiguracjach, zarówno w polskiej, jak i zachodnioeuropejskiej dyspucie
politycznej.
Zuba stara się w swojej triadzie zachować małą, lecz niezbędną w klarownej
definicji liczbę elementów. Unika wytyczania wyraźnej „linii demarkacyjnej” między zwolennikami i przeciwnikami integracji europejskiej, jak próbowali to czynić jego poprzednicy. Dlatego też wprowadza kategorię pośrednią – eu ro realizm. W koncepcji Zuby przejawia się chęć stworzenia ram teoretycznych, które
pozwoliłyby sklasyfikować nawet nie do końca określone czy też niezdecydowane partie z nowych państw członkowskich Unii. Wyróżnia wprawdzie w swojej
koncepcji kategorie zarówno pro-, jak i antyeuropejskie, jednak w szczegółowej
ich prezentacji koncentruje się na postawach negatywnych lub chwiejnych, czyli
na eurosceptycyzmie i eurorealizmie. Kluczowy dla tego ujęcia jest element środkowy. Podstawową jego cechą jest ambiwalencja wobec integracji europejskiej,
dlatego jest to kategoria najbardziej niejednorodna, a jednocześnie najbardziej
147
Ch. Flood, Euroscepticism: A Problematic Concept, paper presented to the University Association for Contemporary European Studies Research Conference, Queen’s University of Belfast,
2–4 September 2002, s. 5.
148 S.P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995, s. 9.
149 K. Zuba, Polski eurosceptycyzm i eurorealizm, Opole 2006, s. 55.
IV_CWB_28.indd 64
2010-10-15 13:47:55
65
zmienna. Eurorealizm obejmuje więc postawy niezdecydowane i wahające się.
Zuba pisze: Za eurorealistów uznajemy takie ugrupowania, polityków lub innych
„aktorów” politycznych, którzy generalnie akceptując integrację europejską, kwestionują jej poszczególne elementy lub też kierunek ewolucji150. Pod pojęciem tym
mieszczą się więc według autora postawy, które Taggart określa jako „miękki”
eurosceptycyzm, Kopecký i Mudde – jako europragmatyzm i eurosceptycyzm,
a Flood – minimalizm i gradualizm.
Zuba wyróżnia cztery podstawowe cechy partii eurorealistycznych:
1. W ramach jednej partii występują przeciwstawne skrzydła, opowiadające
się wyraźnie „za” i „przeciw” integracji. Najczęściej występuje też duży środek,
obejmujący członków wahających się lub usilnie dążących do rozwiązań kompromisowych. W kwestiach integracji ugrupowania te są rozdarte.
2. Ideologicznie ugrupowanie lokuje się w nurtach podlegających dynamicznym i głębokim przewartościowaniom, np. chadeckim, katolicko-narodowym lub
protestanckim.
3. Integracja europejska nie jest dla partii kwestią pierwszorzędnej wagi, wynikającą z jej profilu ideologicznego. Pozwala to ugrupowaniu traktować ją instrumentalnie, podporządkowując strategii działania politycznego. Tego typu ugrupowania potrafią być jednocześnie „za” i „przeciw” integracji europejskiej.
4. Elektorat partii eurorealistycznych jest zawsze podzielony w kwestiach integracji.
Koncepcja Zuby zakłada, iż partie eurorealistyczne są w stanie zmieniać swoją
postawę z „miękkiego” euroentuzjazmu na „miękki” eurosceptycyzm i odwrotnie. Jednak trudniejsza jest trwała zmiana eurorealizmu na euroentuzjazm lub eurosceptycyzm, gdyż pociąga za sobą istotne przewartościowania w sferze ideologiczno-programowej, a nawet rozłam w partii (oderwanie któregoś ze skrzydeł).
Natomiast eurosce ptyc yz m Zuba definiuje jako postawę sprzeciwiającą się
integracji europejskiej. Objawia się ona postulatem wystąpienia danego państwa
ze struktur UE lub – w przypadku państw kandydackich i spoza UE – niewstępowania do nich151.
Autor nie stosuje w swojej typologii charakterystycznego dla koncepcji
Kopecký’ego i Mudde’a podziału na przeciwników idei integracji oraz przeciwników integracji w postaci Unii Europejskiej. Rozróżnienie to komplikuje, według
niego, w sposób istotny obraz postaw wobec integracji europejskiej, natomiast kategoria eur ore aliz m jest tą właśnie, która obejmuje postawy ambiwalentne, czyli
takie, które generalnie akceptują ideę integracji, ale odrzucają jej formę w postaci
Unii. Dość problematyczne wydaje się jednak w tym kontekście ustalenie granicy
pomiędzy postawami eurorealistycznymi a eurosceptycznymi. Zuba pisze: Jeśli
postulat alternatywnej integracji sprowadza się do mglistych haseł lub też propozycji z gruntu nierealnych (np. integracja od Atlantyku po Ural), to taką postawę
150
151
IV_CWB_28.indd 65
Ibidem, s. 56.
Ibidem, s. 55.
2010-10-15 13:47:55
66
należy uznać bezwzględnie za eurosceptyczną. Formułowane bowiem w ramach
tego stanowiska postulaty „innej integracji” mają wymiar utopijny, taktyczny albo
stanowią po prostu polityczny sabotaż „rzeczywistej” integracji. Zasadniczo inaczej rzecz się ma z krytykami UE, którzy postulują określone jej zmiany, np. zahamowanie integracji, ewentualnie powrót do modelu „Europy ojczyzn”. Pomijając
w tym miejscu możliwość wprowadzenia w życie tych postulatów, należy je uznać
za próby zmiany UE jako realnego bytu, a nie kreowanie nowego na jej gruzach.
Tę kategorię postaw zaliczymy więc do postaw eurorealistycznych152.
Zuba prezentuje klasyfikację, która – ze względu na swą kompleksowość –
daje możliwość klasyfikacji różnorodnych postaw wobec integracji europejskiej,
nawet tych zmiennych, a tym samym problematycznych. Jednocześnie dość inkluzyjny charakter proponowanych kategorii, w szczególności pojęcia „eurorealizm”, stwarza niebezpieczeństwo objęcia tą samą kategorią postaw zasadniczo odmiennych. Interesujący jest jednak fakt, że koncepcja Zuby jest na tyle
uniwersalna, iż autor stosuje ją w odniesieniu nie tylko do partii politycznych,
ale również postaw społecznych oraz inicjatyw obywatelskich, mediów i grup
interesu.
W kontekście wyżej przedstawionych różnorodnych typologii warto wskazać na jeszcze jedną koncepcję, którą zaprezentowali Marcel Lubbers i Peer
Scheepers. Autorzy ci, wprowadzając kategorie eurosceptycyzmu politycznego
i instrumentalnego, badają zależności występujące między obiema tymi formami w różnych społeczeństwach, na poziomie państw i regionów Unii Europejskiej153.
Lubbers i Scheepers twierdzą, że większość wcześniejszych badań postaw
eurosceptycznych występujących wśród społeczeństw państw UE dotyczyła e u r os ceptycyzmu instrume ntalne g o . Oznacza to, że ludzie są sceptyczni co
do zysków płynących z UE dla ich kraju. Sceptycyzm ten był często postrzegany
w kategoriach kosztów i zysków finansowych, jakich kraje, regiony czy też warstwy społeczne mogłyby oczekiwać po redystrybucyjnej polityce Unii Europejskiej. Wynika on z następujących pytań zawartych w badaniach: Czy uważasz,
że członkostwo (naszego kraju) w UE jest: 1) dobre, 2) złe, 3) ani dobre, ani złe,
oraz czy twój kraj skorzystał z bycia członkiem UE?154.
Natomiast eurosceptycyzm polityczny jest opozycją wobec przekazywania
dalszych kompetencji na poziom UE. Pytaniem zasadniczym w tym wypadku
jest kwestia, do jakiego stopnia obywatele europejscy legitymują podejmowanie decyzji przez UE w poszczególnych dziedzinach polityki. Autorzy zakładają,
152
Ibidem, s. 55–56.
M. Lubbers, P. Scheepers, Political versus Instrumental Euroscepticism. Mapping Scepticism in European Countries and Regions, paper prepared for European Union Politics, Nijmegen
2004, s. 1–30.
154 Ibidem, s. 9.
153
IV_CWB_28.indd 66
2010-10-15 13:47:55
67
że problemy polityczne, które są trudne do rozwiązania na poziomie narodowym,
szybciej otrzymają zgodę obywateli na rozwiązywanie ich wspólnie, poprzez instytucje ponadnarodowe. Dalej zastanawiają się również, które z obszarów politycznych mogą wykazywać więcej eurosceptycyzmu, a które mniej. Nie precyzują jednak ani liczby owych polityk, ani ich rodzaju, bowiem każdy sprzeciw
wobec przeniesienia kompetencji z poziomu narodowego na ponadnarodowy
uznawany jest przez nich za przejaw eurosceptycyzmu politycznego. Interesujące
jest, jakie obszary polityki Lubbers i Scheepers wyszczególnili do przeprowadzanego badania. Są to: waluta, sprawy obronności, badania naukowe, rozwój technologii, polityka zagraniczna wobec krajów spoza UE, zwalczanie przestępczości
narkotykowej, ochrona środowiska, edukacja, zdrowie i opieka socjalna, walka
z bezrobociem, podstawowe zasady funkcjonowania rozgłośni radiowych i prasy oraz polityka kulturalna, imigracyjna i azylowa. Respondenci biorący udział
w badaniu proszeni byli o opinię, czy w sprawie wymienionych wyżej polityk decyzje powinny być podejmowane przez rządy państw narodowych, czy wspólnie,
na poziomie UE155. W ten sposób autorzy określali, które narody i regiony jaką
formę eurosceptycyzmu wykazują i czy są one ze sobą skorelowane.
Podejście Lubbersa i Scheepersa w swoim założeniu pokrywa się częściowo z wcześniej przedstawianymi koncepcjami, bowiem podstawą eurosceptycyzmu politycznego jest niechęć do pogłębiania integracji europejskiej
w postaci zwiększenia liczby obszarów, w których dotychczasowe uprawnienia organów państwa przechodzą w kompetencje instytucji ponadnarodowych,
w tym wypadku unijnych. Autorzy nie rozgraniczają, podobnie jak Zuba, stosunku do integracji i stosunku do UE, co ułatwia analizę i porównanie w zakresie globalnym, a więc na terytorium całej UE. Stosowany przez nich podział
na eurosceptycyzm instrumentalny i polityczny jest jednocześnie wskazaniem
źródeł postaw niechętnych UE w danym kraju, co w dalszych badaniach może
naprowadzić na sposoby ich eliminacji.
Jak pokazuje powyższy przegląd literatury, teoria badań postaw wobec integracji europejskiej jest wciąż w fazie rozwoju, podlega przewartościowaniom,
a tym samym ewoluuje. Stąd też nierzadko spotkać się można z polemiką na łamach literatury, krytyką proponowanych rozwiązań oraz korektą istniejących
ujęć. Autorzy poszczególnych typologii biorą pod uwagę różniące się nieco
pod względem jakościowym i ilościowym kryteria analizy, co prowadzi do ujęć
albo bardziej precyzyjnych, albo o większym stopniu uogólnienia. Wszystkie one wskazują jednak, że z jednej strony zarówno wśród postaw przychylnych integracji europejskiej, jak i jej przeciwnych brak jest homogeniczności,
z drugiej zaś różnice między nimi są nierzadko płynne, co utrudnia wytyczenie
sztywnych granic.
155
IV_CWB_28.indd 67
Ibidem, s. 8.
2010-10-15 13:47:55
68
Dotychczasowe badania koncentrowały się w przeważającej mierze na konceptualizacji postaw niechętnych integracji europejskiej, zamykając zasadniczo
postawy jej przychylne w ogólnej koncepcji euroentuzjazmu (wyjątek stanowi
propozycja Flooda). Niewątpliwie jest to słabością tych podejść, aczkolwiek należy mieć na uwadze, iż teoria odnosząca się do badanej problematyki narodziła się
stosunkowo niedawno. Natomiast istotny jest fakt, że powstające definicje coraz
częściej odnoszą się do szerokiego spektrum podmiotów życia społeczno-politycznego: partii, społeczeństw, inicjatyw obywatelskich, instytucji, grup interesu
itd., dzięki czemu zyskują na uniwersalności.
2.2. Definicja eurosceptycyzmu
oraz model jego badania
Opierając się na zaprezentowanym we wstępie do tego rozdziału cytacie
autorstwa Roberta Harmsena i Mennona Spieringa, mówiącym, że kontekst kulturowy, odmienne narodowe tradycje polityczne i doświadczenia danego kraju
w procesie integracji europejskiej wpływają na kontekst terminu „eurosceptycyzm”, a także mając na względzie przedstawione dokonania różnych teoretyków oraz ograniczenia wynikające z niedoskonałości poszczególnych rozwiązań
– należy stwierdzić, że nie jest właściwe wykreowanie sztywnej definicji eurosceptycyzmu. Należy raczej stworzyć ramy, w których będą się mieścić różniące
się pod względem treści postawy, wykazujące jednak cechy, które określić można
mianem eurosceptycznych.
Definicja musi być więc z jednej strony dostatecznie precyzyjna, aby na jej podstawie móc wyróżnić postawy eurosceptyczne, a także określić ich wewnętrzną
specyfikę, a z drugiej na tyle elastyczna, aby pozwalała na objęcie nią podmiotów
operujących w zasadniczo różnym kontekście społeczno-politycznym.
Klasyfikacją, która wydaje się w największym stopniu odpowiadać powyższym wymogom, jest podział na „twardą” i „miękką” formę eurosceptycyzmu
autorstwa Paula Taggarta i Aleksa Szczerbiaka. Niemniej jednak, pod wpływem
rozważań teoretycznych wielu innych autorów prezentowanych w niniejszej pracy, definicje „twardego” i „miękkiego” eurosceptycyzmu Taggarta i Szczerbiaka
zostały zmodyfikowane i stanowią nową jakość.
Zasadniczy dla nowej koncepcji jest podział na eurosceptycyzm i euroentuzjazm, który opiera się na rozróżnieniu pomiędzy postawą akceptującą co najwyżej istniejący w danym momencie stan integracji europejskiej (integracji danego
kraju z UE), określany jako status quo, a taką, która jest zgodą na dalszy planowany rozwój integracji europejskiej. Obie postawy dzielić się mogą, w zależności
od natężenia, na bardziej umiarkowane i radykalne, czyli „miękkie” i „twarde”.
Można je zaprezentować graficznie następująco:
IV_CWB_28.indd 68
2010-10-15 13:47:55
Definicja eurosceptycyzmu oraz model jego badania
Zwolennicy
integracji
69
Przeciwnicy
integracji
euroentuzjazm
twardy
eurosceptycyzm
miękki
miękki
twardy
Ryc. 4. Eurosceptycyzm w ramach postaw wobec integracji europejskiej
Źródło: oprac. własne.
Podstawową dla tej pracy jest kategoria „eurosceptycyzm”. Stąd też w pierwszym rzędzie należy precyzyjnie zdefiniować jej „twardą” i „miękką” formę.
Pojęcie „twardy eurosceptycyzm” określa postawy zasadniczej opozycji wobec projektu integracji europejskiej, polegającego na sukcesywnym przenoszeniu
kompetencji państwowych na rzecz instytucji ponadnarodowych. Przeniesienie
to dokonuje się zarówno w aspekcie ekonomicznym, jak i polityczno-prawnym
(jako zinstytucjonalizowana kooperacja na bazie wspólnie wykonywanej suwerenności). Definicję tę można rozszerzyć również o kwestie kulturowe, jako zasadniczy sprzeciw wobec idei tożsamości europejskiej.
„Twardy eurosceptycyzm” może objawiać się postulatem wystąpienia danego
państwa członkowskiego z realizowanego projektu integracji, obecnie struktur
UE, a w wypadku państw kandydujących – postulatem nieprzystępowania do niego. Oczywiście sam fakt wystąpienia jest przedsięwzięciem niezwykle trudnym
zarówno politycznie, jak i prawnie, wiązałby się z ogromnymi kosztami dla państwa, które zdecydowałoby się wystąpić np. z powołanej do życia w 1993 r. Unii
Europejskiej. Stąd też partie mogą przyjąć pragmatyczne stanowisko – nie dążą
do wystąpienia z Unii, ale chcą realizacji polityki, która jest równoznaczna z podważaniem całego projektu integracji w realizowanej formie, poprzez np. dążenie
do redukcji kompetencji UE, opowiadanie się za powrotem do sytuacji sprzed
głównych traktatów, np. Traktatu z Maastricht, lub też dążenie do stworzenia alternatywnego, znacznie ograniczonego projektu integracji, który miałby zastąpić
funkcjonującą obecnie Unię Europejską.
„Miękki eurosceptycyzm” to postawy bardziej umiarkowane, niewykazujące
zasadniczego sprzeciwu wobec integracji europejskiej – polegającej na przeniesieniu kompetencji z poziomu narodowego do ciał ponadnarodowych – jednakże wyrażające zdecydowaną opozycję wobec planowanego kierunku rozwoju projektu integracji, opartego m.in. na dalszym poszerzaniu kompetencji
UE. Tacy eurosceptycy akceptują więc status quo, lecz jednocześnie wykazują
zasadniczą opozycję wobec dalszego rozwoju integracji, do postaci np. państwa federalnego. W wypadku państw spoza UE miękki eurosceptycyzm to
postawa niewyrażająca zasadniczej opozycji wobec członkostwa w strukturach
unijnych, choć równocześnie brak w niej także poparcia dla planowanej integracji. Rezultatem może być postawa niedookreślona, niezdecydowana, nierzadko zmienna.
IV_CWB_28.indd 69
2010-10-15 13:47:55
70
Projekt europejski jest przedsięwzięciem dynamicznym i zakłada dalsze pogłębienie i poszerzenie integracji, stąd też, jeśli jakiś podmiot polityczny, instytucja
lub indywidualna osoba popiera UE w jej aktualnej formie, ale sprzeciwia się
dalszej integracji, to cechuje się eurosceptycyzmem, gdyż stoi w opozycji wobec
dominującego trendu integracji.
Jednocześnie należy mieć na uwadze, że jeżeli partia akceptuje zarówno obecny kształt integracji europejskiej (UE), jak i jej planowane pogłębianie, jednak
artykułuje krytykę wobec sposobu funkcjonowania UE (np. nadmiernej biurokracji) lub elementu planowanej dalszej integracji (np. realizacji jakiejś polityki na poziomie europejskim lub ograniczenia roli państw mniejszych) nie czyni
jej to partią eurosceptyczną. Definicja „miękkiej” i „twardej” formy eurosceptycyzmu prezentowana jest głównie na przykładzie aktualnego stanu integracji, jednakże ów mechanizm – zachowanie status quo lub wycofanie projektu integracji
– można odnieść do różnych jej etapów.
W analogiczny sposób można scharakteryzować postawy euroentuzjastyczne.
W ujęciu tym „twardy” euroentuzjazm obejmuje postawy akceptujące w pełni
dalszy rozwój integracji europejskiej (jej pogłębianie), polegający m.in. na przenoszeniu prawa wykonywania kompetencji państwa na instytucje ponadnarodowe
(unijne). Postawa ta objawiać się może również postulatem wzmocnienia instytucji UE, poparciem dla rozwiązań ponadnarodowych, koncepcji federacyjnych.
W wypadku państw kandydujących do UE będą to postawy opowiadające się
za szybkim członkostwem, postrzeganym jako w pełni zgodne z interesem państwa.
Natomiast „miękki” euroentuzjazm to postawy wyrażające aprobatę dla dalszego kierunku rozwoju integracji, jednakże w umiarkowanym tempie i w ograniczonym zakresie. Mogą przy tym kwestionować pewne elementy integracji, sprzeciwiając się np. zaliczeniu określonych polityk do kompetencji UE. Polityki te
nie mogą jednak podważać kierunku rozwoju integracji europejskiej jako całości.
W wypadku państw kandydujących do UE „miękcy” euroentuzjaści opowiadają
się za członkostwem, wysuwają jednak wobec niego pewne zastrzeżenia. Stąd też
członkostwo obwarowane jest określonymi warunkami.
Analiza postaw eurosceptycznych nie powinna jednak ograniczać się jedynie
do elementu natężenia, bowiem partie mogą wykazywać również znaczne różnice
w stosowanej argumentacji. Stąd też postawy niechętne integracji badane będą
dodatkowo w trzech wymiarach: kulturowym, politycznym i ekonomicznym. Takie ujęcie pozwoli dodatkowo na uchwycenie różnic jakościowych, które mogą
jednocześnie wskazywać na źródła badanego fenomenu.
Dla pełnego obrazu postaw i zachowań eurosceptycznych niezbędne jest również wskazanie na stosunek partii do poszerzenia Unii Europejskiej.
Dylemat polega na tym, czy sprzeciw wobec poszerzenia można uznać za przejaw eurosceptycyzmu, czy też jest to kwestia niezależna od niechęci wobec pro-
IV_CWB_28.indd 70
2010-10-15 13:47:55
Definicja eurosceptycyzmu oraz model jego badania
71
jektu integracji europejskiej? Liczni autorzy wskazują bowiem, że związek między poszerzeniem a pogłębieniem zasadza się na sprzeczności logicznej, która
nie wiąże w sposób konieczny obu zjawisk.
Sprzeciw wobec poszerzenia może być zarówno proeuropejski – gdy postrzegamy je jako utrudnienie, przeszkodę dla pogłębienia procesu integracji – jak i antyeuropejski, albowiem poszerzenie może iść w parze z generalnym sprzeciwem
wobec integracji europejskiej. W tym drugim wypadku Europa, poszerzając się,
może być postrzegana jako kolejne zagrożenia dla narodu i kraju, jako źródło różnego rodzaju strat. Poszerzenie może stać się w tym wypadku narzędziem eurosceptyków do wzmocnienia niechęci wobec idei dalszego rozwoju integracji europejskiej, w tym pogłębiania współpracy. W tym sensie poszerzenie może mieć
istotne znaczenie przy mobilizowaniu elektoratu sceptycznego wobec Unii.
Należy podkreślić, że również poparcie dla procesu poszerzania może być wyrazem zarówno opozycji, jak i akceptacji dalszej integracji. Popierając poszerzenie można bowiem zgadzać się z obecnym i planowanym kierunkiem rozwoju
UE, jak i widzieć w nim sposób na osłabienie procesu pogłębiania integracji, czyli
– jak najwięcej państw w „jak najpłytszej Unii”.
Zarówno więc poparcie, jak i sprzeciw wobec poszerzenia UE nie są eurosceptyczne per se, a jedynie stają się takie w określonym kontekście. Istotne są zatem motywy i cele, które kryją się pod stosunkiem partii do procesu poszerzania.
Pozytywny lub negatywny stosunek do poszerzania należy więc uznać za kontekstualny, gdyż sam w sobie – bez znajomości celu, jakiemu służy – nie jest eurosceptyczny. Natomiast jeśli rozpoznany zostanie kontekst, w jakim jest osadzony, wtedy możliwy jest osąd, czy służy on osłabieniu integracji europejskiej,
a wzmocnieniu eurosceptycyzmu, czy też nie.
Przedstawione płaszczyzny analizy eurosceptycyzmu można zaprezentować
graficznie w następujący sposób:
Eurosceptycyzm
Natężenie
Wymiar
• „twardy”
• „miękki”
• kulturowy
• polityczny
• ekonomiczny
Poszerzanie
Unii Europejskiej
Ryc. 5. Model badania eurosceptycyzmu
Należy mieć na uwadze, że przedstawione definicje eurosceptycyzmu i euroentuzjazmu są typami idealnymi. W praktyce elementy poszczególnych typów przenikają się wzajemnie. Granica pomiędzy „twardą” i „miękką” formą, jak i pomiędzy
„miękkimi” formami eurosceptycyzmu i euroentuzjazmu jest płynna i nierzadko
trudna do uchwycenia. Zdarza się również, iż same partie nie charakteryzują swo-
IV_CWB_28.indd 71
2010-10-15 13:47:55
72
ich stanowisk w wystarczająco precyzyjny sposób, wówczas badacz zmuszony
jest odgadywać intencje partii, zamiast wnioskować wprost, co zwiększa subiektywizm oceny.
2.3. Determinanty postaw eurosceptycznych
Debata dotycząca czynników determinujących eurosceptyczne postawy
partii politycznych wobec integracji europejskiej opiera się głównie na konflikcie
pomiędzy z jednej strony zwolennikami tezy, iż podstawowym czynnikiem eurosceptycyzmu jest ideologia, stanowisko programowe partii lub też podziały socjopolityczne, które ukształtowały główne rodziny partii politycznych, z drugiej
natomiast – wyjaśnieniami doszukującymi się źródeł eurosceptycyzmu w strategiczno-taktycznym działaniu partii politycznych. Istnieje również grono teoretyków eurosceptycyzmu, którzy wyodrębniają czynniki narodowe, kształtujące
szeroko pojęte otoczenie, tzw. usytuowanie narodowe, w którym działają określone instytucje, uwarunkowania prawne, kultura polityczna, tożsamości narodowe
zakorzenione w historii.
Do pierwszej grupy naukowców należą Gary Marks, Carole Wilson, Leonard
Ray, Liesbet Hooghe. Autorzy ci stoją na stanowisku, że partie dopasowują nowe
kwestie do istniejących ideologii, te natomiast wynikają z tradycyjnych podziałów
socjopolitycznych, które są podstawą wyodrębniania rodzin partii politycznych:
chrześcijańsko-demokratycznych, liberalnych, socjaldemokratycznych i konserwatywnych. W swoich badaniach ujmują oni również podziały odzwierciedlające
tzw. nową politykę, zarówno na prawym, jak i lewym skrzydle spektrum politycznego156.
Do zwolenników tezy o priorytetowym znaczeniu ideologii zaliczyć również
należy Petra Kopecký’ego i Casa Mudde’a. Na podstawie badań przeprowadzonych w Europie Wschodniej przypisali oni czynnikowi ideologiczno-programowemu dominującą rolę w kształtowaniu postaw partii wobec integracji.
Wskazują na podobieństwa w ulokowaniu partii eurosceptycznych w Europie
Zachodniej i Wschodniej na tzw. krzywej dzwonowej, czyli na krańcach osi lewica–prawica157.
Inny politolog, Mark Aspinwall, podzielając zasadniczo opinię Kopecký’ego
i Mudde’a, dodaje, że nie należy trzymać się kategorii rodzin ideologicznych,
156
G. Marks, C.J. Wilson, The Past in the Present: A Cleavage Theory of Party Positions on European Integration, „British Journal of Political Science” 30/2000, s. 433–459; G. Marks, C.J. Wilson, L. Ray, National Political Parties and European Integration, „American Journal of Political
Science” 3, 2002, s. 585–594; L. Hooghe, G. Marks, C.J. Wilson, Does Left/Right Structure Party
Positions on European Integration?, „Comparative Political Studies” 8/2002, s. 965–989.
157 P. Kopecký, C. Mudde, Two Sides of Euroscepticism..., s. 321.
IV_CWB_28.indd 72
2010-10-15 13:47:55
Determinanty postaw eurosceptycznych
73
lecz wykorzystać bardziej ogólną oś lewica–centrum–prawica. Przy zastosowaniu
takiego podejścia korelacja między ideologią a postawami wobec integracji europejskiej staje się bardziej wyraźna158.
Kopecký i Mudde proponują jednocześnie koncepcję łączącą ideologię i strategię jako źródła postaw eurosceptycznych partii politycznych. Ich zdaniem ideologia determinuje zasadniczą postawę partii politycznych wobec integracji europejskiej (jest ona trwała i raczej niezmienna), natomiast strategia determinuje
poparcie partii lub sprzeciw wobec obecnego kierunku rozwoju UE159.
Nieco odmienne podejście prezentują Paul Taggart i Aleks Szczerbiak160.
Twierdzą oni, że dezorientacja związana z determinantami eurosceptycyzmu spowodowana jest pomieszaniem dwóch elementów: zasadniczej postawy partii oraz
tego, jak partia wykorzystuje kwestię europejską jako element współzawodnictwa
międzypartyjnego. Autorzy wyrażają przekonanie, że oba elementy powinny być
analizowane odrębnie. Pierwszy zależny jest od i d eo l o g i i p art i i oraz od postrzeganej posta wy jej z wole nników. To, który z obu elementów odgrywa
ważniejszą rolę, zależy od charakteru partii: czy jest ona bardziej ideologiczna
– oparta na wartościach i zorientowana na cele, czy też bardziej pragmatyczna
– zorientowana na interes, dążąca do zdobywania stanowisk. Ugrupowanie zorientowane na osiąganie celów, z jasno sprecyzowaną ideologią oraz propozycją programową, będzie zwracać większą uwagę na ideologię, natomiast partia
zorientowana na interes oraz stanowiska będzie kierowała się bardziej poglądami wyborców, dokona więc surowej analizy zysków i strat. Według autorów
zasadnicze stanowisko partii jest dość trwałe, dlatego też, jakąkolwiek by retoryczną ewolucję partia podjęła, postawa ta pozostaje niezmienna. Ma to miejsce
szczególnie tam, gdzie stanowisko ugrupowania determinowane jest ideologią,
gdyż zmiana stanowiska wobec integracji uwikłałaby ją w bolesną i kosztowną
zmianę frontu ideologicznego.
Mimo że ideologia jest, zdaniem Taggarta i Szczerbiaka, podstawowym elementem determinującym zasadniczą postawę partii wobec integracji europejskiej, autorzy ci twierdzą, iż nie ma pomiędzy nimi bezpośredniego związku. Nie
jest bowiem możliwe odczytanie stanowiska partii wobec Europy tylko na podstawie znajomości rodziny partii, z której się ona wywodzi.
Podobny pogląd prezentuje Christopher Flood, który stwierdza, że partie mogą
interpretować swoją ideologię elastycznie, stąd też szeroka orientacja ideologiczna może prowadzić do szeregu możliwych rezultatów, także w kontekście postawy wobec Europy. Należy również, jego zdaniem, uwzględnić fakt, iż integracja
europejska jest zjawiskiem dynamicznym, podlega ewolucji, może więc dojść
158
M. Aspinwall, Prefering Europe: Ideology and National Preferences on European Integration, „European Union Politics” 3/2002, s. 89.
159 P. Kopecký, C. Mudde, Two Sides of Euroscepticism..., s. 302.
160 A. Szczerbiak, P. Taggart, Theorising Party-Based Euroscepticism..., s. 17–20.
IV_CWB_28.indd 73
2010-10-15 13:47:55
74
do nieścisłości w sposobie jej interpretowania oraz do zmian stosunku do integracji w określonym czasie. Flood stwierdza ponadto, że sama UE oraz projekt integracji są bardzo elastyczne, wiele różnych typów Europy zawiera się w idei
integracji europejskiej. Projekt integracji może być więc interpretowany jako liberalny, chrześcijańsko-demokratyczny, socjaldemokratyczny, konserwatywny
lub nawet etnoregionalny, dopasowując się w ten sposób do oczekiwań poszczególnych partii161.
Warto w tym miejscu powtórzyć zaprezentowaną w poprzednim rozdziale opinię Ryszarda Herbuta, który stwierdził, że rodziny partii politycznych funkcjonujących w różnych państwach czy regionach mogą charakteryzować się istotnymi
podobieństwami, a jednocześnie konkretne warunki rozwoju danego państwa będą
kształtowały odmienny charakter oferty ideologiczno-programowej poszczególnych partii162. Tak więc pozycje partii politycznych mogą zależeć w dużym stopniu od kontekstu narodowego, w którym funkcjonują.
W związku z powyższym zasadne wydaje się pytanie, które stawia Krzysztof
Zuba: Czy jedno zjawisko – istotność czynnika ideologicznego jako determinanty
postaw eurosceptycznych, musi wykluczać drugie – różnorodność ideologiczną
partii eurosceptycznych? Wskazuje on, iż współczesne rodziny ideologiczne
charakteryzują się – choćby w ramach jednej rodziny – dużym zróżnicowaniem, a nawet sprzecznościami. Wynikają one ze specyficznych, historycznych
uwarunkowań, w których kształtowały się poszczególne partie narodowe. Zuba
przytacza przykład partii socjaldemokratycznych, które różnią się niekiedy zasadniczo postrzeganiem roli państwa narodowego. Wskazuje, że wobec tego
stosunek do integracji europejskiej może być różny w tej samej rodzinie partii,
natomiast występować może znaczne podobieństwo tego stosunku w wypadku
różnych rodzin ideologicznych. Stąd też przyczyny eurosceptycyzmu oraz jego
uzasadnienia mogą być zupełnie odmienne, natomiast efekt – ten sam. Nie oznacza to jednak, zdaniem autora, że ideologii należy odmówić istotnego znaczenia
w kształtowaniu postaw wobec integracji163.
Kontynuując rozważania na temat determinant eurosceptycyzmu, należy w tym
miejscu omówić drugi element, czyli strategię.
W koncepcji Taggarta i Szczerbiaka strategiczne wykorzystywanie kwestii europejskiej w rywalizacji międzypartyjnej zależy od kombinacji elementów st rategii wyborc ze j oraz ta ktyki koa l i cy j n ej partii. Wyborcza strategia partii
zależy według nich od kilku elementów, m.in.:
– czynników instytucjonalnych, w tym systemu wyborczego, który określa,
czy partia jest w stanie przetrwać, wpasowując się w niszę, czy też potrzebuje
szerszej bazy elektoralnej; od formatu oraz dynamiki systemu partyjnego, oraz od
tego, czy i jak często dany kraj stosuje referenda;
161
162
163
IV_CWB_28.indd 74
Ibidem, s. 19.
K. Zuba, Polski eurosceptycyzm i eurorealizm..., s. 23–24.
2010-10-15 13:47:56
75
– poglądów obecnych oraz potencjalnych wyborców partii;
– typu partii – czy jest to partia wyborcza tym catch all, apelująca do szerokiego elektoratu, czy też partia klientelistyczna, odwołująca się do pewnego
segmentu wyborców;
– pozycji oraz funkcji partii w systemie partyjnym, gdyż peryferyjne partie
protestu będą bardziej skłonne w swoim apelu wyborczym sprzeciwiać się konsensusowi partii głównego nurtu wobec Europy niż te ugrupowania, które chcą się
ulokować w centrum spektrum politycznego;
– pozycji zajmowanej przez partie współzawodniczące na arenie politycznej;
– spójności partii oraz siły poszczególnych frakcji wewnątrzpartyjnych164.
Drugi zestaw determinant wpływających na jakość eurosceptycyzmu oraz
wagę, jaką partia nadaje kwestii europejskiej, to – według autorów – taktyczno-koalicyjne rozważania partii, a w tym stanowiska zajmowane przez jej potencjalnych lub rzeczywistych partnerów koalicyjnych. Wejście do koalicji rządzącej
wymusza bowiem złagodzenie retoryki eurosceptycznej165. Według wielu autorów jest to związane z charakterem UE. Proces integracji europejskiej pozostaje
bowiem wciąż (pomimo wzrastającej wspólnotowości) projektem napędzanym
przez rządy państw narodowych, tak więc opozycja wobec niego jest raczej przywilejem partii opozycyjnych166. Badania przeprowadzone przez Paula Taggarta
i Aleksa Szczerbiaka, jak również analizy Nicka Sittera167, Paula Lewisa168 i Petra Kopecký’ego169 dowodzą, że centrum ideologiczne prawie wszystkich systemów partyjnych, czyli partie głównego nurtu, a szczególnie partie rządzące lub
też ich potencjalni koalicjanci, reprezentują konsensus związany z pozytywnym
stosunkiem do integracji europejskiej. Wyrażanie bowiem postaw eurosceptycznych przez partie rządzące, bezpośrednio zaangażowane w decyzje na szczeblu
unijnym, może wiązać się ze zbyt dużymi kosztami politycznymi. Natomiast
partie, które pozostają poza establishmentem politycznym, np. znajdują się
na peryferiach systemu partyjnego i opierają swój apel polityczny na opozycji
antysystemowej, mogą używać eurosceptycyzmu jako środka wzmacniającego
ich pozycję wobec partii kartelu. Ponadto pozycja autsajdera sprawia, że radykalne stanowisko, takie jak „twardy” eurosceptycyzm, nie stwarza zagrożenia, iż
partia taka poniesie straty polityczne170.
164
A. Szczerbiak, P. Taggart, Theorising Party-Based Euroscepticism..., s. 19–20.
Ibidem, s. 20.
166 N. Sitter, Opposing Europe: Euro-scepticism, Opposition and Party Competition, SEI Working Paper 56/2002, s. 12.
167 Ibidem, s. 3–24.
168 Party Structure and Organization in East-Central Europe, red. P.G. Lewis, Brookfield 1996.
169 P. Kopecký, Developing Party Organizations in East-Central Europe: What Type of Party is
Likely to Emerge?, „Party Politics” 4 (1)/1995, s. 515–534.
170 P. Taggart, A. Szczerbiak, Contemporary Euroscepticism in the Party System of the European Union Candidate States of Central and Eastern Europe, „European Journal of Political Research” 1/2004, s. 5.
165
IV_CWB_28.indd 75
2010-10-15 13:47:56
76
W nawiązaniu do owych prawidłowości Nick Sitter stwierdza, że eurosceptycyzm partii politycznych najlepiej wyjaśnia tzw. p o l i t y k a o p o zy cj i . Wprawdzie przyznaje on, że przez długi okres to ideologia partii kształtuje jej stanowisko
wobec integracji europejskiej, jednak w krótkim okresie współzawodnictwo pomiędzy rządem a opozycją ma największy wpływ na eurosceptyczne stanowiska
partii. Logika opozycji stwarza bowiem zachętę i bodźce do przyjmowania przez
partie postaw eurosceptycznych, natomiast logika bycia członkiem rządu stymuluje stanowisko przeciwne. Należy więc oczekiwać, zdaniem autora, że partie
eurosceptyczne, które aspirują do roli partii rządzącej lub też są częścią koalicji,
będą modyfikować lub unikać postaw eurosceptycznych. Pokazuje to, iż dynamika eurosceptycyzmu w systemie partyjnym zależna jest również od przyjętej strategii współzawodnictwa partyjnego, nastawionej na rywalizację odśrodkową lub
też dośrodkową, czyli pozostanie w opozycji lub tworzenie koalicji rządzącej171.
Giacomo Benedetto, Edward Moxon-Browne oraz Lucia Quaglia proponują
ujęcie determinant eurosceptycyzmu nieco inne172. Zasadniczo obejmuje ono
większość wcześniej opisanych czynników, jednakże jest bardziej kompleksowe,
ukazane w szerszej perspektywie. Ponadto nowym aspektem jest wyróżnienie
czynnika zewnętrznego, który łączy procesy zachodzące na arenie międzynarodowej, europejskiej z tym, co następuje na arenie narodowej, czynnika opinii
publicznej, który podkreśla funkcję społeczeństwa w kształtowaniu polityki wewnętrznej oraz międzynarodowej kraju, a także dziedzictwa historycznego, jako
elementu determinującego specyfikę danego państwa. Koncepcja Benedetta, Moxon-Browne’a oraz Quaglii składa się z trójpoziomowej analizy, obejmującej elementy zewnętrzne, wewnętrzne oraz na poziomie partii politycznej.
Wszystkie trzy poziomy są ściśle ze sobą powiązane, jednak na użytek analizy
należy je rozdzielić173.
Do determina nt z ewnę trznyc h autorzy zaliczają czynniki międzynarodowe, takie jak: geopolityka oraz współzależności międzynarodowe, które dostarczają informacji partiom politycznym o pozycji kraju w Europie. Czynniki te
są następnie filtrowane przez instytucje wewnętrzne, narodowe, podlegają interpretacji partyjnej.
Determina nty we wnętrz ne to różnorodny kontekst narodowy, w którym
partie operują. Wpływa on na ich odmienną postawę wobec Europy. Szczególnie
istotne są tu:
– opinia publicz na , gdyż jej stanowisko wobec integracji europejskiej
ogranicza wielkość potencjalnej puli wyborców eurosceptycznych oraz społecznej akceptowalności postaw eurosceptycznych;
171
N. Sitter, Opposing Europe..., s. 23–24.
G. Benedetto, E. Moxon-Browne, L. Quaglia, Euroscepticism among West European Communist Parties in France, Spain and Italy: A Comparative Analysis, IPSA annual conference, University of Lincoln, 2004.
173 Ibidem, s. 4.
172
IV_CWB_28.indd 76
2010-10-15 13:47:56
77
– konf igura cja systemu pa rtyjn eg o – dostępność stanowisk państwowych, stosunki z potencjalnymi sprzymierzeńcami lub też rywalami oraz ich postawa wobec integracji europejskiej, a także waga polityczna kwestii europejskiej
w narodowym dyskursie politycznym, określają – zdaniem autorów – potrzebę,
lub jej brak, łagodzenia postawy wobec Europy w celu przyciągnięcia wyborców lub też zwiększenia swojego potencjału koalicyjnego;
– dziedzictwo historyc zne, a w szczególności postrzeganie UE jako uzasadnienia dla konieczności wzmocnienia procesów demokratycznych w kraju.
Na pozio mie pa rtii polityc znyc h charakterystyczne cechy partii, takie
jak: przywództwo, ideologia oraz typ partii wpływają na ich stanowisko wobec
integracji europejskiej.
Na elementy wewnętrzne wpływ wywierają zarówno czynniki międzynarodowe (zewnętrzne), jak i właściwości samej partii. Jednocześnie owe elementy
wewnętrzne sa modelowane przez nacisk zewnętrzny i działania poszczególnych
partii. Podobnie na specyficzne cechy danej partii oddziałują czynniki międzynarodowe (zewnętrzne) i narodowe (wewnętrzne), natomiast partie wpływają
na czynniki narodowe oraz na percepcję zewnętrznego nacisku174.
Na istotność czynnika zewnętrznego wskazuje również Susan Milner175.
Na przykładzie opinii publicznej autorka pokazuje, że w państwach posiadających inne źródła zewnętrznego wpływu lub oparcia (w sensie bezpieczeństwa
zewnętrznego czy też ekonomicznego), społeczeństwa są mniej otwarte na proces
europeizacji oraz wykazują niższy poziom pozytywnych opinii o integracji europejskiej. Przykładem może być status państwa neutralnego, który przez długie
lata zimnej wojny postrzegany był w Szwecji czy też Austrii jako niekompatybilny z integracją europejską. Milner dodaje, że ma to miejsce również w wypadku
państw, które charakteryzują się kulturą polityczną podkreślającą ich wyjątkowość i odmienność w stosunku do innych kultur, jak np.Wielka Brytania. Zdaniem autorki można przypuszczać, że dla państw, które są wysoce proeuropejskie,
Unia może być z różnych względów formą ucieczki od narodowego dziedzictwa
(jak np. dla Republiki Federalnej Niemiec). Natomiast w wypadku ustabilizowanych państw narodowych o długiej historii tożsamość państwowa nie może być
wzmocniona przez projekt integracji europejskiej, gdyż nie wykazują one psychologicznej potrzeby innej tożsamości. Wówczas europeizacja kultur narodowych
może wywołać gwałtowną reakcję negatywną opinii publicznej. Przyglądając się
krajom różnorodnym pod względem zewnętrznych zależności oraz stosunku opinii publicznej do UE, Milner podkreśla, że eurosceptycyzm należy badać w kontekście kompleksowych relacji pomiędzy opinią publiczną, narodowymi systemami politycznymi oraz ponadnarodowymi instytucjami i zależnościami176.
174
Ibidem, s. 4–5.
S. Milner, Introduction: A Healthy Scepticism?, „Journal of European Integration” 1/2000,
s. 1–13.
176 Ibidem, s. 8–9.
175
IV_CWB_28.indd 77
2010-10-15 13:47:56
78
Wydaje się, iż wśród czynników zewnętrznych należy też wyróżnić dynamikę
i ewolucję procesu integracji europejskiej oraz odmienne uwarunkowania międzynarodowe kraju, które wpływają na pozycję państwa wzgledem Unii Europejskiej, a także na jego doświadczenia związane z owym projektem.
Tak ujęte czynniki zewnętrzne mogą mieć znaczenie w kontekście eurosceptycyzmu na wiele sposobów. Mogą wpływać bezpośrednio na zmianę stanowiska
partii wobec integracji europejskiej. Partia może bowiem kształtować swoją postawę eurosceptyczną, reagując bezpośrednio na zmianę warunków zewnętrznych.
Dynamika procesu integracji europejskiej (jej pogłębianie oraz poszerzanie bazy
członkowskiej) może również aktywizować tę kwestię w społeczeństwie i na poziomie elit politycznych, wpływać na wzrost jej wagi w dyskursie publicznym,
wymuszając tym samym pośrednio określenie się partii wobec integracji. Stwarza
to również dogodną sytuację dla partii, które są w stanie wykorzystać zmieniające
się warunki dla mobilizacji w krótkim czasie poparcia wyborczego za pomocą
kwestii europejskiej. Zmiany zachodzące w procesie integracji europejskiej oraz
doświadczenia z nim związane wydają się więc podstawowym elementem inicjującym wszelkie mechanizmy europeizacji, a tym samym zaistnienie kwestii
na arenie narodowej w danym kraju. Należy jednak pamiętać – jak już wspomniano – że wszelkie oddziaływanie nie jest jednokierunkowe, stąd też kontekst
narodowy wpływa na percepcję czynników zewnętrznych oraz w pewnym sensie
również je kształtuje.
Zaprezentowana dyskusja, tocząca się na łamach literatury przedmiotu, a także
wielość i różnorodność determinant eurosceptycyzmu skłaniają do dwóch zasadniczych wniosków: po pierwsze – wśród naukowców wciąż brak jest konsensusu co do czynników warunkujących postawy niechętne integracji europejskiej,
co powoduje, że temat ten jest wciąż aktualny, podlega ciągłej weryfikacji oraz
stwarza możliwości eksploracji niezbadanych dotąd aspektów zagadnienia,
a po drugie – przy analizie konkretnych przypadków należy dokonać ograniczenia
badanych czynników.
Dlatego też niniejsza praca opiera się na zaproponowanym przez Taggarta
i Szczerbiaka rozróżnieniu pomiędzy zasadniczym stanowiskiem partii wobec
integracji europejskiej a kwestią europejską jako elementem współzawodnictwa międzypartyjnego. W pierwszym wypadku uwaga skoncentrowana będzie
na pryncypiach ideologiczno-programowych dwóch wybranych partii warunkujących postawy niechętne integracji europejskiej, w drugim – badanie ograniczone
zostanie do znaczenia eurosceptycyzmu w strategii wyborczej tychże ugrupowań
oraz czynników je warunkujących. Do (narodowych, wewnętrznych) determinant eurosceptycyzmu jako elementu strategii wyborczej, które zostaną poddane
badaniu w niniejszej pracy, należą: stanowisko opinii publicznej wobec integracji europejskiej, konfiguracja systemu partyjnego (w tym postawy wobec integracji
europejskiej zajmowane przez partie współzawodniczące na arenie politycznej),
waga kwestii europejskiej w dyskursie społeczno-politycznym, a także poglądy
IV_CWB_28.indd 78
2010-10-15 13:47:56
79
obecnych lub potencjalnych wyborców partii. Istotny w kontekście obu badanych
wymiarów eurosceptycyzmu – ideologiczno-programowego i strategii wyborczej
partii – będzie czynnik zewnętrzny rozumiany jako dynamika i ewolucja procesu
integracji europejskiej, oraz odmienne uwarunkowania międzynarodowe kraju,
wpływające na jego doświadczenia związane z procesem integracji. Wyszczególnione wyżej determinanty pozwolą na wielowymiarową analizę eurosceptycyzmu
prawicowych partii populistycznych.
IV_CWB_28.indd 79
2010-10-15 13:47:56
Rozdział 3
Eurosceptycyzm
jako kwestia mobilizacyjna
Koncepcja eurosceptycyzmu jako kwestii mobilizującej wyborców wpisuje
się w prowadzoną obecnie na łamach literatury z zakresu politologii dyskusję,
dotyczącą wpływu kwestii europejskiej na narodowe sceny polityczne. Zasadnicze jest w tym kontekście pytanie, czy stosunek do integracji europejskiej stał się
współcześnie nową kwestią determinującą decyzje wyborcze w wyborach narodowych. Zjawisko to określane jest w literaturze jako EU issue voting i oznacza
proces, w którym postawy wobec integracji europejskiej przekładają się na zachowania wyborcze177.
Wraz z rozciąganiem kompetencji UE na coraz więcej obszarów polityki, leżących dotąd wyłącznie w kompetencji państw narodowych – poczynając od wspólnego rynku i polityki zatrudnienia, poprzez wprowadzenie wspólnej waluty
i poszerzenie geograficznego obszaru integracji, a kończąc na wspólnej polityce
zagranicznej oraz propozycji Traktatu Konstytucyjnego, a wreszcie następującego po nim Traktatu Lizbońskiego – projekt integracji ulegał ewolucji i znacznie
w ostatnich dwóch dekadach zyskał na dynamice. Jak zasygnalizowano we wstępie, wyniki referendów w Holandii i Francji w 2005, a także w Irlandii w 2008 r.
wskazują na to, że nie wszyscy zgadzają się z tempem lub kierunkiem, w jakim
integracja europejska podąża.
Po odrzuceniu w referendum projektu Traktatu Konstytucyjnego nasiliła się
również dyskusja na temat rzekomej luki pomiędzy elitami a społeczeństwami
w kwestii integracji europejskiej. Wydarzenia te ukazały ponadto, że w społeczeństwach wielu państw istnieje rzeczywisty potencjał do mobilizacji przeciwko
projektowi integracji. Mimo to zaprezentowana we wstępie teza autorstwa Ceesa van der Eijka i Marka Franklina wciąż wzbudza wiele kontrowersji. Tytułem
przypomnienia – autorzy ci stwierdzili, że w społeczeństwie istnieje „śpiący gigant”, czyli społeczny sceptycyzm wobec integracji, który może zostać obudzony
177 C.E. de Vries, European Integration and National Elections. The Impact of EU Issue Voting
on National Politics, Enschede 2007, s. 65–66.
IV_CWB_28.indd 80
2010-10-15 13:47:56
Eurosceptycyzm jako kwestia mobilizacyjna
81
przez aktorów politycznych. Jeśli tak się stanie, może to wpłynąć na modyfikację
struktury rywalizacji politycznej, a w efekcie na wynik wyborów do parlamentów
narodowych178. Opinię tę podzielają również inni badacze, których studia dotyczące zachowań wyborczych wskazują, że postawy wobec integracji europejskiej
mogą wpływać na decyzje wyborców na poziomie narodowym179. Istnieją również badania dowodzące, że opinia publiczna oddziałuje na postawy elit wobec
integracji europejskiej i vice versa180.
W literaturze przedmiotu znaleźć można również opinie, że wpływ procesu integracji europejskiej na narodowe sceny polityczne jest bardzo niewielki181. Peter
Mair stwierdza, że integracja nie miała żadnego wpływu na format narodowego
systemu partyjnego. Do podobnych konkluzji dochodzi André Krouwel, który
uważa, że o ile decyzje polityczne mają coraz częściej charakter ponadnarodowy,
o tyle gra polityczna jest wciąż zdeterminowana kwestiami natury narodowej182.
Według Ceesa van der Eijka i Marka Franklina „gigant” jest wciąż uśpiony,
ponieważ wyborcy nie mają możliwości wyrażenia opinii na temat integracji europejskiej w wyborach narodowych. Oznacza to, że w większości państw rywalizacja międzypartyjna w kwestii integracji jest wciąż znacznie bardziej ograniczona niż w wypadku podziału lewica–prawica. Autorzy konkludują, że niezbędni
są gracze polityczni, którzy będą wyrażali chęć wykorzystania owego potencjału
do zdobycia poparcia wyborczego.
Celem tego rozdziału jest przedstawienie modelu badania eurosceptycyzmu
jako kwestii mobilizującej elektorat partii politycznych – EU issue voting, aby na178
C. van der Eijk, M. Franklin, Potential for Contestation..., s. 32–33.
G. Evans, Europe: A New Electoral Cleavage?, [w:] Critical Elections: British Parties
and Voters in Long-term Perspective, red. G. Evans, P. Norris, London 1999, s. 207–222; idem,
European Integration, Party Politics and Voting in the 2001 Election, „British Elections and Parties Review” 1/2002, s. 95–110; M. Gabel, European Integration, Voters, and National Politics,
„West European Politics” 4/2000, s. 52–72; E.R. Tillman, The European Union at the Ballot
Box? European Integration and Voting Behavior in the New Member States, „Comparative Political Studies” 5/2004, s. 590–610; C.E. de Vries, European Integration and National Elections...;
K. Scheve, European Economic Integration and Electoral Politics in France and Great Britain,
paper presented at the Annual Meeting of the American Political Science Association, Atlanta,
2–5 September 1999.
180 C.J. Carruba, The Electoral Connection in European Union Politics, „Journal of Politics”
1/2001, s. 141–158; M.R. Steenbergen, E.E. Edwards, C.E. de Vries, Who’s Cueing Whom?
Mass-Elite Linkages and the Future of European Integration, „European Union Politicis” 1/2007,
s. 13–35.
181 P. Mair, The Limited Impact of Europe on National Party Systems, „West European Politics” 4/2000, s. 27–51; N. Sitter, The Politics of Opposition and European Integration in Scandinavia: Is Euro-scepticism a Governmment-Opposition Dynamic?, „West European Politics” 4/2001,
s. 22–39; A. Krouwel, All Politics is National, but Policy is Supra-National: A Decisive Discrepancy, Working Paper of Internetional Policy Analysis Unit, Bonn 2004; J. van Holsteyn, J. den Ridder,
Een reus in de Polder? Nederlandse Kiezers en het Electorale belang van Europese integratie, [w:]
Euroscepsis in Nederland, red. H. Vollaard, B. Boer, Utrecht 2005, s. 23–44.
182 A. Krouwel, op. cit., s. 1–2.
179
IV_CWB_28.indd 81
2010-10-15 13:47:56
82
stępnie zastosować go w badaniu wybranych partii populistyczno-prawicowych
– LPF w Holandii oraz LPR w Polsce.
Zaprezentowanie owego modelu poprzedzone zostanie analizą teorii zachowań
wyborczych oraz strategii partii politycznych.
3.1. Zmiana zachowań wyborczych
oraz strategii partii politycznych – issue voting
Do około lat osiemdziesiątych w Europie Zachodniej strategie wyborcze
partii politycznych pozostawały bez zmian. Ustabilizowane partie posiadały określony elektorat oraz stały zakres kompetencji. Wówczas, gdy lojalności partyjne
były wciąż trwałe, do zmobilizowania wyborców wystarczało, aby partia zaapelowała do własnego elektoratu183.
Przeobrażenia w strukturze społecznej – pod wpływem opisanych w poprzednim rozdziale procesów modernizacji, globalizacji, a w szczególności indywidualizacji społeczeństwa, zwiększonej mobilności, kształtowania się tzw. społeczeństwa masowego, zmian systemu wartości akceptowanych przez obywateli,
ale także zmian pokoleniowych i demograficznych – wpłynęły na znaczne osłabienie tradycyjnych podziałów socjopolitycznych (w szczególności klasowych
i religijnych), które strukturyzowały afiliacje i lojalności w stosunku do głównych
partii politycznych184.
Wraz z przeobrażeniami społecznymi wyborcy przedefiniowali swoje interesy i potrzeby, co wpłynęło na ukształtowanie odmiennych oczekiwań wobec
spektrum politycznego. Pojawiła się liczna grupa tzw. wyborców nieustrukturyzowanych, którzy charakteryzują się brakiem stałych powiązań z określoną partią, więc też często zmieniają swoje preferencje polityczne i partyjne, podejmując decyzje na podstawie konkretnych kwestii politycznych, istotnych w danym
momencie, a zatem mających charakter przejściowy185. Duże grupy społeczne
otworzyły się tym samym na nowy typ apelu politycznego i stały się potencjałem do mobilizacji, szczególnie dla nowych partii politycznych. Zjawisko to nasiliło się na początku lat dziewięćdziesiątych i stało istotnym wyzwaniem dla
partii ustabilizowanych.
183
W Austrii obu ówcześnie dużym partiom – SPÖ i ÖVP – wystarczyło zaprezentowanie kompetencji w bardzo ogólnej formie. Socjaldemokraci opowiadali się za bezpieczeństwem socjalnym,
utrzymaniem zatrudnienia na wysokim poziomie oraz ogólnie obroną interesów zwykłych ludzi.
Natomiast tożsamość ÖVP powiązana była ściśle z kompetencjami gospodarczymi, konserwatywnym systemem wartości oraz obroną interesów rolników i urzędników; zob. I. Plame, Issue-Voting:
Themen und thematische Positionen als Determinanten der Wahlentscheidung, [w:] Das österreichische Wahlverhalten, red. F. Plasser, P.A. Ulram, F. Sommer, Wien 2000, t. 21, s. 243–244.
184 W. Jednaka, Zachowania wyborcze, [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1997, s. 249–271.
185 Ibidem, s. 249.
IV_CWB_28.indd 82
2010-10-15 13:47:56
Zmiana zachowañ wyborczych oraz strategii partii politycznych – issue voting
83
W wypadku Europy Środkowo-Wschodniej, po doświadczeniach 45 lat komunizmu, szczególnie w początkowej fazie transformacji nie istniały trwalsze
formy identyfikacji partyjnej, dlatego płynność wyborcza była bardzo wysoka.
Prowadziło to do częstych zmian w systemie partyjnym: powstawania i sukcesów
jednych partii, łączenia, a następnie rozpadu i upadku innych. Brak stabilizacji
zaznaczał się więc nie tylko po stronie wyborców, ale również po stronie partii
politycznych.
Podążając za Jensem Rydgrenem można wywnioskować, iż rozluźnienie lojalności partyjnej na Zachodzie spowodowało przesunięcie modelu głosowania
ze stabilnych form identyfikacji (wynikających na przykład z przynależności społeczno-klasowej) w stronę tzw. issue vo t i n g (głosowania ze względu na określone kwestie polityczne) oraz głosu pro t es t u 186.
Tezy Rydgrena potwierdzają badania innych naukowców187. Analizując różne modele zachowań wyborczych (społeczno-strukturalny188, głosowanie idealistyczne [ideologiczne], pragmatyczne, model klientelistyczny, model „głosu
protestu”)189, autorzy ci stwierdzili, że głosowanie na partie populistyczno-prawicowe jest w głównej mierze głosowaniem ideologicznym, nazywanym również głosem opinii190. Wouter van der Brug stwierdził, że Współczesny wyborca,
włączając w to głosujących na partie populistyczne, głosuje na podstawie preferencji politycznych, a nie własnej pozycji społecznej191.
Symptomem dominacji głosu opinii jest rosnące znaczenie dla decyzji indywidualnego wyborcy pewnych kwestii politycznych czy też programowych
przedstawianych przez partie, czego wyrazem jest tzw. issue voting192.
Zgodnie z Rydgrenem wyborcy, którzy kierują się w swoich decyzjach kwestiami politycznymi, są prze strz ennie rac j o n al n i , to znaczy, że głosują na partię,
186
Model „głosu protestu” nie opiera się ani na przestrzennej racjonalności, ani na identyfikacji
partyjnej – jest wyrazem protestu przeciwko określonej partii lub też przeciwko partiom establishmentu politycznego; zob. J. Rydgren, The Populist Challenge..., s. 36–55. Zob. także: W. van der
Brug, Issue Ownership and Party Choice, „Electoral Studies” 2/2004, s. 209–223.
187 W. van der Brug, How the LPF Fuelled Discontent: Empirical Tests of Explanations of LPF
Support, „Acta Politica” 1/2003, s. 89–106; W. van der Brug, M. Fennema, J. Tillie, Anti-immigration Parties in Europe: Ideological or Protest Vote?, „European Journal of Political Research”
37/2000, s. 77–102; H. Kitschelt, A. McGann, The Radical Right..., s. 1–91; R. Eatwell, The Dynamics of Right-Wing Electoral Breakthrough, „Patterns of Prejudice” 3/1998, s. 1–31.
188 Zob. M. Franklin, The Decline of Class Voting in Britain, Oxford 1985; M. Franklin,
T. Mackie, H. Valen, Electoral Change. Responses to Evolving Social and Attitudinal Structures in
Western Countries, Cambridge 1992; W. van der Brug, How the LPF Fuelled Discontent...
189 W. van der Brug, M. Fennema, J. Tillie, Anti-immigration Parties in Europe..., s. 77–102.
190 Wyborca głosuje na partię, która w jego przekonaniu najpełniej odzwierciedla jego poglądy
i temperament polityczny. Ten rodzaj głosowania jest wyrazem decyzji podjętej na podstawie wielu
propozycji i rozwiązań programowych przedstawianych wyborcy przez partie, czyli na podstawie
merytorycznej oceny programów; zob. W. Jednaka, Zachowania wyborcze..., s. 271.
191 W. van der Brug, How the LPF Fuelled Discontent..., s. 102.
192 W. Jednaka, Zachowania wyborcze..., s. 272.
IV_CWB_28.indd 83
2010-10-15 13:47:56
84
którą uważają za najbliższą swoim własnym stanowiskom i opiniom193. Wyborcy
analizują z jednej strony własne preferencje, z drugiej stanowiska partii politycznych i na tej podstawie dokonują wyboru. Podstawą owej teorii jest klasyczna
teoria Downsa z 1957 r. – tzw. proximity spacial model (p rzes t rzen n y m o d el
blis koś c i) 194.
Z koncepcją issue voting wiąże się również inna istotna teoria, a mianowicie Saliency Theory (teoria doniosłości, ważności)195. Ian Budge i Dennis Farlie w swoich
badaniach stwierdzili, że pewne kwestie polityczne podniesione przez partie mogą
zwiększyć liczbę głosów, jakie otrzymają one w następnych wyborach196. Oznacza
to, że dobór kwestii politycznych przez partię może wpływać na modyfikację zachowań wyborczych jej elektoratu, skłonnego do uwzględniania proponowanych
kwestii197. Stwierdzenie to koresponduje z typem głosu opinii oraz przestrzennym modelem bliskości, albowiem racjonalnie działające partie polityczne, dążąc
do maksymalizacji udziału w podziale miejsc w parlamencie, będą przyjmować
stanowiska ideologiczne najbliższe ich tzw. średniemu wyborcy198.
Saliency Theory stwierdza ponadto, iż rywalizacja polityczna partii opiera się
w dużej mierze na tym, że każda partia podkreśla tematy, które w pewnym stopniu
„posiada”, w których czuje się najbardziej kompetentna, a które w rywalizacji
partyjnej będą działały na jej korzyść. Przykładem mogą być partie konserwatywne, które zasadniczo nie mogą się łudzić, że zmniejszą znaczenie partii socjaldemokratycznych w odniesieniu do kwestii socjalnych. Dlatego też podkreślają inne
tematy, w których zyskują przewagę nad partiami lewicowymi, np. prawo i porządek. Jak stwierdzają Kaare Strøm i Jørn Y. Leipart: partie na lewicy podkreślają kwestie związane z opieką społeczną, ale nie wspominają o ich kosztach dla
podatników, natomiast partie prawicowe zapowiadają ulgi podatkowe, ale milczą na temat ich konsekwencji dla polityki socjalnej199. Dlatego, podkreśla Alan
193 Element racjonalności nie odnosi się do preferencji wyborczych elektoratu, ale do związku
pomiędzy preferencjami a wyborem partii; zob. J. Rydgren, The Populist Challenge..., s. 54.
194 Zakłada ona, że zarówno wyborcy, jak i partie polityczne są usytuowani w wielowymiarowej przestrzeni politycznej. Każdy wyborca może umiejscowić siebie w punkcie, który będzie
odzwierciedlał jego preferencje polityczne. W warunkach idealnego współzawodnictwa racjonalny wyborca wybierze tę partię, której stanowisko jest najbliższe jego własnemu pogladowi; zob.
S. Merrill, B. Grofman, Unified Theory of Voting: Directional and Proximity Spatial Models, New
York-Cambridge 1999, s. 23.
195 Zob. I. Budge, D. Farlie, Party Competition: Selective Emphasis or Direct Confrontation?
An Alternative View with Data, [w:] Western European Party Systems: Continuity and Change, red.
H. Daadler, P. Mair, London 1983; H.D. Klingemann, R. Hoffebert, I. Budge, Parties, Policies and
Democracy, Boulder 1994.
196 I. Budge, D. Farlie, Explaining and Predicting Elections. Issue Effects and Party Strategies
in 23 Democracies, London 1983; W. Jednaka, Zachowania wyborcze..., s. 273–274.
197 W. Jednaka, Zachowania wyborcze..., s. 274.
198 P. Norris, Radical Right..., s. 20.
199 K. Strøm, J.Y. Leipart, Ideology, Strategy and Party Competition in Postware Norway,
„European Journal of Political Research” 2/1989, s. 246; zob. także: W.C. Müller, W. Philipp,
IV_CWB_28.indd 84
2010-10-15 13:47:56
85
Ware, oferent polityczny pokazuje tylko wycinek rzeczywistości. Saliency Theory
wychodzi z założenia, że partie unikają raczej obszaru tematycznego przynależnego do innej partii, bowiem najbardziej skuteczne kwestie to te, co do których
duża liczba konsumentów uważa, że nie ma bezpośrednich konkurentów200.
Z logiki tej wynika, że rywalizacja polityczna skoncentrowana jest w dużej mierze na dążeniu do określenia kształtu agendy politycznej. Walter Rikker określa
to jako próbę uczynienia przedmiotem ogólnego zainteresowania takich tematów,
w których partia ma przewagę nad innymi graczami politycznymi i które mogą
być dla niej korzystne. Stwierdza on ponadto, że agenda jest zapowiedzią wyniku:
kształt agendy wpływa na wybór z „niej” dokonywany201. Natomiast Klingemann
prognozuje, że jeśli wystarczająca liczba „jej” kwestii stanie się prominentna
w kampanii, partia może odnotować przypływ wyborców netto202.
Tak więc partie strategicznie manipulują wagą pewnych kwestii politycznych,
aby osiągnąć cele, które obejmują: sukces wyborczy, zajęcie istotnych stanowisk
państwowych oraz utrzymanie jedności partii203. Badania dowodzą bowiem,
że im ważniejsza jest dana kwestia dla partii, tym większy wpływ będzie ona miała na zachowania wyborcze, co potwierdza zasadność teorii saliency204.
Tradycyjne modele strategicznego zachowania partii sugerują, że partie rywalizują ze sobą poprzez zmianę swojego stanowiska wobec różnych kwestii politycznych. Jednak taka zmiana stanowiska może być trudna ze względu na ograniczenia ideologiczne oraz tradycję i reputację, jakie partia posiada. Dlatego też
partie muszą szukać alternatywnych sposobów rywalizacji. Wówczas, poprzez
selektywne podkreślanie i propagowanie pewnych issues, partia może do pewnego stopnia modyfikować swoją tożsamość ideologiczną, a tym samym stawać się
bardziej atrakcyjną dla jednej grupy wyborców, a mniej dla innej. W tym sensie
issue saliency jest mechanizmem pozwalającym partiom również na przystosowanie się do zmieniającego się otoczenia politycznego205.
Manipulacja wagą pewnych kwestii może prowadzić w długim czasie do issue
ownership (zawłaszczenia pewnych kwestii). To znaczy, że pewne tematy mogą
zostać przypisane konkretnym partiom, np. kwestie ochrony środowiska przypiM. Jenny, Ideologie und Strategie der österreichischen Parteien: Eine Analyse der Wahlprogramme 1949–1994, [w:] Wählerverhalten und Parteienwettbewerb, red. W.C. Müller, F. Plasser,
P.A. Ulram, Wien 1995, s. 122.
200 A. Ware, The Logic of Party Democracy, London 1979; zob. także: W.C. Müller, W. Philipp,
M. Jenny, Ideologie und Strategie der oesterreichischen Parteien..., s. 122.
201 W.H. Rikker, Agenda Formation, Ann Arbor 1993; zob. także: W.C. Müller, W. Philipp,
M. Jenny, Ideologie und Strategie der österreichischen Parteien..., s. 123.
202 H.D. Klingemann, R. Hoffebert, I. Budge, op. cit., s. 27.
203 M.R. Steenbergen, D.J. Scott, Contesting Europe? The Salience of European Integration as
a Party Issue, [w:] European Integration and Political Conflict, red. G. Marks, M.R. Steenbergen,
Cambridge 2004, s. 166.
204 C.E. de Vries, European Integration and National Elections..., s. 127.
205 M.R. Steenbergen, D.J. Scott, Contesting Europe?..., s. 167.
IV_CWB_28.indd 85
2010-10-15 13:47:56
86
sane są partiom na lewicy, głównie „zielonym”, natomiast opozycja wobec imigrantów – partiom na prawicy, a w szczególności partiom tzw. Nowej Prawicy.
Wyborcy łączą więc określone partie z pewnymi kwestiami206.
Należy jednak pamiętać, że chociaż partie z różnych względów podkreślają
daną kwestię, to rzadko mają monopol na kontrolowanie agendy. Ostatecznie
o wadze danej kwestii decyduje wiele różnych czynników, z których istotnym
jest otoczenie polityczne, w tym zachowania innych partii. System partyjny może
bowiem odpowiadać na zapotrzebowanie obywateli lub też określonych grup
społecznych, ponadto może reagować na wydarzenia polityczne oraz na nacisk
położony na konkretną kwestię przez media. Dane ugrupowanie polityczne może
ignorować te fakty, jednak ryzykuje wówczas usunięciem poza główny nurt debaty politycznej. Tak więc partia, która ma nadzieję na minimalizowanie pewnej
kwestii, może nie być w stanie tego zrobić, jeśli inne partie mają powody do
jej podkreślania. Podobnie bardzo trudne może okazać się podkreślanie jakiejś
kwestii, jeśli inne partie tego nie chcą. Tak więc otoczenie, w którym partie funkcjonują, ogranicza kontrolowanie agendy przez pojedyncze ugrupowanie207.
Należy jednocześnie podkreślić, że szczególnie partie znajdujące się poza
głównym nurtem rywalizacji mogą wywierać istotny nacisk polityczny poprzez
podkreślanie nawet wysoce kontrowersyjnej kwestii w kampanii wyborczej.
Jak bowiem zasygnalizowano w podrozdziale 1.3, dążą one do zagospodarowania tych obszarów, które są ignorowane przez partie głównego nurtu, tzw. n i s z
tem atycz nych. Nierzadko skrajna pozycja na osi lewica–prawica, jak i fakt,
że tradycyjne tematy rywalizacji politycznej są zagospodarowane przez partie
głównego nurtu, wpływają na ogólne ograniczenie możliwości eksploracji potencjału wyborczego przez te partie208. Dlatego też są one zainteresowane restrukturyzacją rywalizacji politycznej. Znajdując nowe, aktualne kwestie, mogą wpłynąć
na zmianę dotychczasowych orientacji społecznych, a tym samym zyskać nowych
wyborców. Partie te będą więc ponosić mniejsze straty wyborcze, jeśli zignorują
tradycyjne tematy rywalizacji, natomiast mogą zyskać, stawiając w centrum kampanii wyborczej kwestie nowe209.
Doświadczenia wielu państw europejskich wskazują, że partie głównego nurtu, a w szczególności największy prawicowy konkurent prawicowych partii popu206 J. Petrocik, Issue Ownership in Presidential Elections, with a 1980 Case Study, „American
Journal of Political Science” 3/1996, s. 825–850.
207 M.R. Steenbergen, D.J. Scott, Contesting Europe?..., s. 169–170, zob. także: J. Kleinnijenhuis, E.M. Rietberg, Parties, Media, the Public and the Economy: Patterns of Societal Agenda Setting, „European Journal of Political Research” 1 (28)/1995, s. 95–118; J. Kleinnijenhuis, J.M. den
Ridder, Issue News and Electoral Volatility. A Comparative Analysis of Media Effect during the
1994 Election Campaigns in Germany and the Netherlands, „European Journal of Political Research” 3 (33)/1998, s. 413–437; L. Ray, Politicizing Europe: Political Parties and the Changing
Nature of Public Opinion about the EU, doktorat, Chapel Hill 1997.
208 C.E. de Vries, European Integration and National Elections..., s. 68.
209 M.R. Steenbergen, D.J. Scott, Contesting Europe?..., s. 170.
IV_CWB_28.indd 86
2010-10-15 13:47:56
87
listycznych, nierzadko dążą do przejęcia kwestii problemowych podejmowanych
przez prawicowych populistów, chcąc w ten sposób ograniczyć własne straty
w wyborach. Próbując przejąć „gorące” kwestie, partie głównego nurtu wpływają
jednocześnie na ich legitymizację oraz upolitycznienie, zwiększając tym samym
ich wagę, co prowadzi, w myśl teorii saliency, do większego efektu wyborczego
danej kwestii, gdyż staje się ona wówczas istotną częścią kampanii wyborczej.
Działanie takie sprzyjać może zarówno sukcesowi partii populistyczno-prawicowych, jak i przyczynić się do ich porażki, gdyż inne partie mogą przejąć ich
potencjalny elektorat. Obie wersje są prawdopodobne. W tym wypadku decyduje
ustanowienie przez partię issue ownership. Jeśli dana partia jest w stanie przekonać wyborców, że jest bardziej odpowiednia do realizacji podejmowanego przez
nią problemu niż inne ugrupowania polityczne, wówczas polityzacja owej kwestii
przez pozostałych aktorów politycznych będzie sprzyjać jej sukcesom210.
Nie należy jednak, zdaniem Budge’a i Farlie’ego, przeceniać roli konkretnych
kwestii politycznych jako czynnika służącego zdobywaniu dodatkowych głosów.
Sugerują oni, iż około 10–12% głosów może być efektem issue voting, natomiast
około 30–50% głosów jest wynikiem innych czynników, np. trwalszych form
identyfikacji partyjnej211. Tak więc należy mieć świadomość, że model głosowania ze względu na określone kwestie programowe – issue voting – jest ciągle jedną
z wielu determinant wyboru danej partii. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę fakt,
iż liczba nieustrukturyzowanych wyborców wzrasta od lat dziewięćdziesiątych,
teorie issue voting i saliency nabierają coraz większego znaczenia, szczególnie dla
działań i strategii partii politycznych212.
Należy być jednocześnie świadomym słabości tych teorii. Główny zarzut odnosi
się do braku satysfakcjonującej odpowiedzi na pytanie, jak wyborca jest w stanie
sobie poradzić z olbrzymią liczbą informacji o uczestnikach rywalizacji, w jaki
sposób dokonuje selekcji informacji. Ponadto teorie te zakładają idealne poinformowanie obywatela o sytuacji politycznej. Tymczasem oprócz nadmiaru może
również występować deficyt informacji, a wówczas wyborca będzie się kierował
innymi przesłankami niż program czy też promowane przez partię kwestie213.
W kontekście przedstawionych okoliczności istotna jest również rola partii
i jej zdolność do wykreowania nowych sposobów komunikacji z wyborcami. Do210
W. Jednaka, Zachowania wyborcze..., s. 274.
212 Obecnie decyzje wyborcze w wyborach narodowych „za” lub „przeciw” jakiemuś ugrupowaniu politycznemu zostają podjęte na krótko przed wyborami. W Austrii jedna piąta wyborców
podejmuje decyzję dopiero w ostatnich dwóch tygodniach przed wyborami. W Polsce liczba niezdecydowanych wynosi średnio 20%, z czego dwie trzecie podejmują decyzję na kilka tygodni przed wyborami. Z roku na rok rośnie liczba wyborców podejmujących decyzję w ostatnich dniach przed
wyborami; zob. I. Plame, op. cit., s. 249; M. Migalski, W. Wojtasiuk, M. Mazur, Polski system partyjny, Warszawa 2006, s. 214.
213 W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna, Gdańsk
2006, s. 70.
211
IV_CWB_28.indd 87
2010-10-15 13:47:56
88
tyczy to w szczególności kampanii wyborczych, które uległy w ostatnich latach
znaczącej profesjonalizacji i stają się ważnym, a niekiedy decydującym czynnikiem zachowań wyborczych214.
Zdolności komunikacyjne partii są elementem decydującym o tym, czy uda się
jej dotrzeć z przesłaniem do wyborców. Albowiem, jak podkreśla Imma Plame,
polityka bez informowania o zamiarach, celach, sukcesach czy projektach oraz
działaniach jej głównych protagonistów nie może odnieść sukcesu we współczesnym społeczeństwie medialnym215.
Penetracja społeczeństwa własnym przesłaniem, własnymi issues, wymaga
przestrzegania podstawowych reguł komunikacji. Zdaniem Plame chodzi o to,
aby partie docierały do wyborców z kwestiami, które są uznawane przez nich
za istotne w ich życiu. Ponadto przesłanie partii powinno być wiarygodne, zwięzłe i tak jasno sformułowane, aby podkreślało swoistość stanowiska partii w danej
kwestii. Partia powinna dążyć do sytuacji, w której treści przez nią propagowane stają się we współzawodnictwie partyjnym charakterystyczne właśnie dla niej
– tym samym kreują i umacniają jej profil. Bowiem tylko taka partia, która zdoła
przekonać wyborców, że jest najbardziej kompetentna w określonych obszarach
i ma odpowiednią do tego obsadę personalną, może odnosić długotrwałe sukcesy216.
Jednak issue voting to coś więcej niż tylko dostarczenie wyborcom odpowiedniego tematu. To koncepcja, w której stanowisko partii w różnych kwestiach podnoszone jest do rangi istotnych wyborczo problemów, wycelowanych w bardzo
precyzyjnie zdefiniowane grupy docelowe. Partie, które chcą wygrać wybory,
uczestniczyć w rządzie lub w nim pozostać, muszą bardzo dokładnie dopasować
swój program do potrzeb i oczekiwań potencjalnych wyborców217.
Współcześnie pojawiły się więc wybory zorientowane na konkretne kwestie
oraz wyborcy wybierający ze względu na issues. Kluczowym elementem issue
voting jest z jednej strony identyfikacja strategii oraz apelu politycznego partii,
z drugiej – spełnienie pewnych warunków przez wyborcę. Większość opracowań
dotyczących wyborców opiera się na teorii Angusa Campbella z roku 1960218.
Precyzuje on niezbędne warunki dla issue voting:
– wyborcy muszą daną kwestię rozpoznawać, być jej świadomi, musi więc
występować tzw. issue familiarity;
214
Ibidem, s. 214.
I. Plame, op. cit., s. 245.
216 Ibidem, s. 245–250.
217 Formy komunikacji partii politycznych, nastawione na konkretne grupy społeczne, wymagają obecnie jakościowych i ilościowych narzędzi analitycznych, które umożliwiają partii zdefiniowanie grup docelowych oraz wybadanie, jakie będzie pożądane przez każdą z nich przesłanie
polityczne. Pozwala to na określenie, które kwestie oraz w jaki sposób muszą być zaprezentowane,
aby uzyskać akceptację poszczególnych wyborców; ibidem, s. 245–249.
218 Handbuch Wahlforschung, red. J.W. Falter, H. Schoen,Wiesbaden 2005, s. 228–229.
215
IV_CWB_28.indd 88
2010-10-15 13:47:56
89
– wyborcy muszą przyporządkować danej kwestii pewne znaczenie, musi być
dla nich ważna oraz muszą mieć w tej kwestii własne zdanie, musi wystąpić tzw.
intensity of issue opinion;
– aby opinia wyborców w danej kwestii mogła stać się kryterium rozstrzygającym o ich wyborze politycznym, wyborca musi dostrzegać różnice w stanowiskach zajmowanych w tej kwestii przez rywalizujące partie i kandydatów, czyli
musi wystąpić tzw. issue position of a party;
– aby można było mówić o rzeczywistym issue voting, dana kwestia powinna
wywierać wpływ na zachowania wyborcze, przy jednoczesnym kontrolowaniu
wpływu innych elementów, takich jak przywiązanie do partii (stabilne lojalności
partyjne) czy też głosowanie ze względu na sympatię do danego kandydata.
Z perspektywy teorii saliency Wouter van der Brug podkreśla trzy mechanizmy
wyjaśniające wpływ danej kwestii na zachowanie indywidualnego wyborcy219.
Pierwszym jest mechanizm preferencji. Opiera się on na założeniu, że wyborcy preferują pewne problemy polityczne i chcą, aby politycy je podejmowali
w dyskursie politycznym. Wyborcy mają więc świadomość tego, jakie priorytety
partie przypisują każdemu problemowi. Jeśli wyborca bierze pod uwagę własne
preferencje przy podejmowaniu decyzji, na którą partię głosować, to będzie preferował tę partię, która podkreśla problem, który wyborca uważa za istotny. Tak
więc jeśli dana partia postrzegana jest jako ta, która w pierwszej kolejności chce
walczyć z przestępczością, to wyborcy uważający przestępczość za bardzo istotny
problem będą preferowali tę partię bardziej niż ci, którzy uważają przestępczość
za problem mniej ważny. Tak więc zagłosują na partię, z którą najbardziej się
zgadzają w tych kwestiach, które uważają za najważniejsze.
Drugim mechanizmem są tzw. efekty pośrednie. Konsekwencją tego, że dana
partia podkreśla pewne kwestie, np. w kampanii wyborczej, a wycisza inne – może
być zmiana percepcji oblicza ideologicznego partii przez wyborców. W konsekwencji może to wpłynąć na zmianę zachowań wyborczych oraz sukces lub porażkę danej partii220.
Trzecim mechanizmem jest wpływ mediów. Zarówno partie, jak i kandydaci
są oceniani przez wyborców według tematów prezentowanych w mediach. Znaczy to, że media mogą wpływać na zmianę kwestii preferowanych przez wyborców, kreować w dużym stopniu agendę debaty publicznej, mogą również wpływać
na wizerunek partii politycznych poprzez selektywne prezentowanie informacji
dotyczących danej partii oraz regulowanie ilości uwagi jej poświęcanej221.
Badania empiryczne prowadzone przez van der Bruga na podstawie powyższych założeń doprowadziły go do następujących wniosków:
– Preferencje wyborców dotyczące konkretnych kwestii przekładają się
w ograniczonym stopniu, aczkolwiek wydatnie ze statystycznego punktu widze219
220
221
IV_CWB_28.indd 89
W. van der Brug, Issue ownership..., s. 209–223.
Ibidem, s. 212–213.
Ibidem, s. 212.
2010-10-15 13:47:56
90
nia, na indywidualne zachowania wyborcze. Oznacza to, że wyborcy są trochę
bardziej skłonni popierać partię, która preferuje kwestie ważne również z punktu
widzenia wyborcy.
– Znacznie bardziej widoczny jest wpływ pośredni issue saliency na zachowania wyborcze. Partie, podkreślając określone tematy, wpływają na własny wizerunek ideologiczny, a to ma istotne znaczenie dla wyniku wyborów, ponieważ
bliskość ideologiczna jest jedną z najważniejszych determinant zachowań wyborczych.
– Pomimo tego, że jedynie niewielki procent wyborców zmienia preferencje
partyjne pod wpływem bezpośredniego efektu issue saliency, opartego na preferowaniu poszczególnych kwestii, może mieć on decydujący wpływ na wynik wyborów, o którym ostatecznie rozstrzyga właśnie niewielka grupa wyborców. Fakt,
iż badania wskazały na istnienie wpływu priorytetu, przypisywanego poszczególnym kwestiom, na zachowania wyborców, podkreśla zasadność teorii saliency.
– Pośredni wpływ promowania danej kwestii na zachowania wyborcze
jest zgodny zarówno z teorią bliskości ideologicznej Downsa, jak i z teorią issue
ownership. Właśnie w tym miejscu one się spotykają, aczkolwiek najsilniejszą
determinantą zachowań wyborczych jest dystans ideologiczny.
– Wyniki te wskazują również, że zdefiniowanie preferencji partii w określonych kwestiach wymaga od wyborcy znacznego wysiłku i dostępu do wyczerpujących informacji. Stąd też kierują się oni raczej ogólnym wrażeniem, za czym
dana partia się opowiada, a nie dokładnym ważeniem, co i jak mocno preferuje.
Aczkolwiek, aby stworzyć takie wrażenie, partia musi pewne kwestie promować,
a inne wyciszać. Dlatego obie determinanty są ze sobą ściśle związane222.
– Badania te pokazują również, że im więcej informacji mają wyborcy na temat stanowiska danej partii, tym bardziej wzrasta znaczenie issue voting. Gdy
wyborcy są pewni, jakie działania partia będzie podejmować, gdy zostanie wybrana, wówczas więcej sensu ma branie pod uwagę tych kwestii przy wyborze partii.
Stąd też partia musi docierać do wyborcy z przesłaniem, za czym się opowiada.
Pomimo bliskości ideologicznej wyborców i partii nie będzie ona dla nich atrakcyjna, dopóki nie będą mieli jasności, jakie są zamiary i cele partii223.
Z przedstawionych badań i teorii wynika, że dla zaistnienia issue voting konieczna jest bliskość ideologiczna pomiędzy wyborcą a partią polityczną w danej kwestii. Partia musi ponadto aktywnie promować kwestię, w której czuje się
najbardziej kompetentna i która w jej opinii może przynieść korzyści wyborcze.
Dodatkowym, aczkolwiek mniej znaczącym elementem jest to, że wyborcy muszą wyrażać preferencje co do danej kwestii. Natomiast otoczenie polityczne,
w którym partia funkcjonuje, może wspomagać lub ograniczać wpływ issue voting na jej sukcesy wyborcze.
222
223
IV_CWB_28.indd 90
Ibidem, s. 225.
Ibidem, s. 226.
2010-10-15 13:47:57
Eurosceptycyzm jako kwestia mobilizacyjna – model analityczny
91
3.2. Eurosceptycyzm jako kwestia mobilizacyjna
– model analityczny
Analiza eurosceptycyzmu jako kwestii mobilizacyjnej opiera się na przedstawionym w podrozdziale 1.3 czteroelementowym modelu Jensa Rydgrena,
a także na przedstawionych teoriach i badaniach z zakresu issue voting.
Model Rydgrena został zmodyfikowany i dostosowany do potrzeb niniejszego
badania. Służy więc do wyjaśnienia sytuacji w krótkim czasie, czyli w poszczególnych wyborach do parlamentów narodowych, w odniesieniu do partii populistyczno-prawicowych. Model obejmuje badanie strony popytu oraz podaży przy
wyodrębnieniu dwóch poziomów analizy – makro i mikro. Daje to krzyżówkę
czterech elementów (rys. 6).
Popyt
Podaż
Makro
społeczna percepcja integracji
system partyjny a integracja europejska
Mikro
percepcja integracji europejskiej
przez wyborców analizowanej partii
integracja europejska
w strategii wyborczej analizowanej partii
Ryc. 6. Eurosceptycyzm jako kwestia mobilizacyjna – model analityczny
Aby można było mówić o EU issue voting, czyli głosowaniu ze względu
na kwestię europejską224, muszą być spełnione pewne warunki. Przede wszystkim musi mieć miejsce proces europeizacji, czyli zarówno społeczeństwo, jak
i partie polityczne muszą zająć stanowisko wobec procesu integracji europejskiej,
musi być mu przypisane pewne znaczenie, a kwestia europejska musi stać się
częścią dyskursu społeczno-politycznego. To może nastąpić poprzez polityzację
problematyki dotyczącej integracji europejskiej, dzięki aktywności elit politycznych, wydarzeniom zewnętrznym (zmiana pozycji danego kraju względem Unii
Europejskiej, ewolucja integracji europejskiej), a także przesunięciom w orientacjach wyborców225. Tak więc warunkiem wstępnym współzawodnictwa jest fakt,
że aktorzy polityczni chcą debatować nad daną kwestią, czyli jest chęć nadania tej
kwestii określonej ważności.
Badanie popytu na poz iomie ma k ro obejmuje społeczną percepcję procesu integracji europejskiej. Istotne jest, czy i w jakim stopniu występuje zróżnicowanie postaw opinii publicznej wobec integracji, a także czy społeczeństwo
wykazuje postawy eurosceptyczne. Homogeniczność wyklucza bowiem działanie
jakiejkolwiek kwestii jako issue voting226. Ważne jest również to, jaka jest waga
224
E.R. Tillman, op. cit., s. 593; zob. także: C.E. de Vries, European Integration and National
Elections..., s. 23–26.
225 C. van der Eijk, M.N. Franklin, Potential for Contestation..., s. 48.
226 E.R. Tillman, op. cit., s. 594.
IV_CWB_28.indd 91
2010-10-15 13:47:57
92
kwestii europejskiej dla społeczeństwa. Aby podejmować decyzje na bazie określonej kwestii, musi być ona postrzegana jako istotny problem w danym systemie
społeczno-politycznym.
Po stronie podaż y na poz iomie m ak ro analizie poddane będzie otoczenie polityczne partii populistyczno-prawicowych, czyli stosunek partii biorących
udział w rywalizacji politycznej do integracji europejskiej. Konieczne jest bowiem, aby poszczególne ugrupowania polityczne określiły własne stanowisko
w kwestii europejskiej, dostarczając tym samym niezbędnych informacji obywatelom. Co więcej, owe stanowiska muszą wykazywać odmienności. Albowiem
jeśli na poziomie partii politycznych oraz wyborców nie występuje różnica w poglądach dotyczących integracji europejskiej, to efekt wyborczy jest właściwie wykluczony227. Ponadto stanowiska oraz zachowania innych partii mogą wpływać
na strategię partii populistyczno-prawicowych oraz efekt wyborczy kwestii politycznych przez nie podnoszonych. Czyli że strategia danej partii będzie zależeć
od stanowisk i działań partii współzawodniczących na arenie politycznej, w wypadku partii populistyczno-prawicowych – w szczególności od jej największego
prawicowego konkurenta. Stąd też celem jest m.in. stwierdzenie, jak przebiega
polaryzacja w kwestii europejskiej, jaki jest poziom konwergencji partii establishmentu politycznego w odniesieniu do kwestii europejskiej, czy i które ugrupowania starały się uczynić kwestię europejską częścią swojej agendy wyborczej. Chodzi przede wszystkim o stwierdzenie, czy istniała dogodna political opportunity
structure dla partii populistyczno-prawicowych w tej kwestii, czy istniała eurosceptyczna nisza, którą partie populistyczno-prawicowe mogłyby wykorzystać.
Po stronie podaż y na poz iomie m i k ro , opierając się na założeniach wynikających z teorii issue saliency, badana będzie strategia partii populistyczno-prawicowych, czy i jak analizowane partie próbowały aktywnie mobilizować
wyborców, czy dana partia jasno wyrażała i promowała swoje stanowisko wobec integracji europejskiej w poszczególnych kampaniach wyborczych, a także,
czy zdecydowała się nadać kwestii europejskiej centralne znaczenie w swojej
strategii wyborczej.
Po stronie popytu na poz iomie m i k ro analizie poddany zostanie elektorat
poszczególnych partii populistyczno-prawicowych w celu uzyskania odpowiedzi, czy i w jakim stopniu charakteryzował się on postawami eurosceptycznymi,
czy istnieje – zgodnie z teorią Downsa – bliskość ideologiczna pomiędzy partią
a jej wyborcami228 i w konsekwencji: czy istniała potencjalna możliwość mobilizacji elektoratu za pomocą kwestii europejskiej.
227 J. van Holsteyn, J. den Ridder, Een reus in de polder? Nederlandse kiesers en het electorale
belang van Europese integratie, [w:] Euroscepsis in Nederland, red. H. Vollaard, B. Boer, Utrecht
2005, s. 23–24; zob. także: K. Scheve, Casting Votes in the Global Economy: Public Opinion and
Voting Behavior in Open Economies, Harvard University 2000; C.J. Carruba, op. cit., s. 141–158;
M. Gabel, European Integration..., s. 52–72.
228 J. van Holsteyn, J. den Ridder, op. cit., s. 23.
IV_CWB_28.indd 92
2010-10-15 13:47:57
Eurosceptycyzm jako kwestia mobilizacyjna – model analityczny
93
Czynniki znajdujące się na poziomie makro wskazują więc na pewne wstępne,
niezbędne warunki dla zaistnienia kwestii europejskiej jako zagadnienia mobilizującego wyborców, a także na istnienie elementów, które mogą wspomagać
lub osłabiać EU voting w wypadku badanej partii. Natomiast to, czy partie populistyczno-prawicowe będą w stanie przyciągnąć elektorat eurosceptyczny,
a w efekcie: czy eurosceptycyzm przyczyni się do oddania głosu na daną partię,
czyli będzie miało miejsce EU voting, zależy w dużej mierze od czynników znajdujących się na poziomie mikro. Niniejszy model stanie się podstawą do weryfikacji drugiej z postawionych w tej pracy hipotez.
IV_CWB_28.indd 93
2010-10-15 13:47:57
IV_CWB_28.indd 94
2010-10-15 13:47:57
Część II
Studium przypadku
– Lista Pima Fortuyna
IV_CWB_28.indd 95
2010-10-15 13:47:57
IV_CWB_28.indd 96
2010-10-15 13:47:57
Rozdział 4
Uwarunkowania
prawicowego populizmu
i eurosceptycyzmu w Holandii
– geneza Listy Pima Fortuyna
4.1. Kształtowanie się sceny politycznej
w Holandii – uwarunkowania polityczne
Holandia, której oficjalna nazwa brzmi Królestwo Niderlandów (Koninkrijk
der Nederlanden)229, jest niewielkim, lecz wysoko rozwiniętym krajem Europy
Zachodniej. Nadal obowiązująca ustawa zasadnicza z 1814 r. nadaje Niderlandom
ustrój monarchii konstytucyjnej230.
Przez wiele lat specyfiką systemu politycznego Holandii była tzw. filaryzacja.
Pojęcie to określa podział społeczeństwa na religijne i ideologiczne grupy, które
mają postać instytucji organizujących i regulujących całe życie danej jednostki.
Kto urodził się w danym filarze (katolickim, protestanckim, liberalnym lub socjalistycznym), pozostawał w nim całe życie. Filarowość rozciągała się na różnorakie dziedziny życia: system szkolnictwa i oświaty, związki zawodowe, partie
polityczne, radio, telewizję, rozrywkę i aktywności życia prywatnego231. Powsta229 Nazwa „Holandia” jest w języku polskim odpowiednikiem niderlandzkiego „Nederland”,
określającego europejską część Królestwa Niderlandów. Oficjalna nazwa „Królestwo Niderlandów”
obejmuje bowiem zarówno Holandię, jak i Arubę oraz Antyle Holenderskie. Polska nazwa „Holandia” jest nieprecyzyjna, gdyż nawiązuje do określenia dwóch z dwunastu prowincji Holandii
– Noord Holland i Zuid Holland. W niniejszej pracy będą stosowane wymiennie nazwy „Holandia”
oraz „Niderlandy” dla określenia europejskiej części Królestwa Niderlandów.
230 Od 1980 r. na czele państwa stoi królowa Beatrix. Parlament holenderski, tzw. Stany Generalne (Generale Staaten), jest jedną z najstarszych instytucji tego typu w Europie.
231 Podział społeczeństwa na katolików, protestantów i liberałów ukształtował się ostatecznie
w drugiej połowie XIX wieku. Spory o wyłączenie religii z programu nauczania w szkołach powszechnych oraz o subsydiowanie prywatnych szkół wyznaniowych zbliżyły do siebie filary prote-
IV_CWB_28.indd 97
2010-10-15 13:47:57
98
Uwarunkowania prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu w Holandii
łe w ostatniej ćwierci XIX wieku partie polityczne oparły swoją bazę wyborczą
na poszczególnych filarach. Protestanci założyli Partię Antyrewolucyjną (ARP),
liberałowie – Liberalną Partię Państwową (LSP), katolicy – Rzymskokatolicką
Partię Państwową (RKSP), a socjaliści – Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą
(SDAP)232. Oparty na filarach system partyjny utrzymał się do połowy lat sześćdziesiątych XX wieku.
Po II wojnie światowej, pomimo głosów (szczególnie socjalistów) opowiadających się za zniesieniem filarowej struktury społecznej, system został odtworzony
zgodnie z tradycyjnymi liniami podziałów. Dominowało pięć partii wywodzących
się z poszczególnych filarów: socjaldemokratyczna Partia Pracy (PvdA), Katolicka Partia Ludowa (KVP), dwie partie protestanckie – mieszczańsko-konserwatywna Unia Chrześcijańsko-Historyczna (CHU) i ortodoksyjnie kalwińska Partia
Antyrewolucyjna (ARP), oraz liberalno-konserwatywna Partia Ludowa na rzecz
Wolności i Demokracji (VVD); szósta była Komunistyczna Partia Niderlandów
(CPN).
Filary odegrały istotną rolę ustrojową, doprowadziły bowiem do znacznej izolacji poszczególnych grup. W takiej sytuacji próba narzucenia wszystkim filarom
hierarchii wartości jednego z nich groziła rozpadem kraju. Dlatego też konieczna
dla funkcjonowania Niderlandów stała się tolerancja i wola osiągania konsensusu z przedstawicielami grup społecznych reprezentujących różne interesy. Prawo
stało się więc narzędziem kompromisu nie tylko w sprawach pragmatycznych,
ale i aksjologicznych. Nie służyło do uprawomocnienia określonych wartości,
lecz do rozwiązywania konfliktów między filarami233.
Ukształtowany w Holandii model demokracji, polegający na segmentacji
czy też filaryzacji na poziomie mas oraz kooperacji na poziomie elit, nazwać
można za Lijphartem demokracją konsensualną234. W holenderskiej praktyce
ustrój ten polegał m.in. na porozumiewaniu się elit w dążeniu do kompromisu
i zgody. Liderzy polityczni traktowali politykę odpowiedzialnie i rzeczowo, jako
poważny biznes. Akceptowali odmienny światopogląd innych filarów, czyli zastantów i katolików, które zaczęły tworzyć wspólne organizacje polityczne i społeczne. Rodzący się
ruch socjalistyczny musiał się wpasować w już w większości zagospodarowaną przestrzeń polityczną i swoimi wpływami objął tę część klasy robotniczej, która nie należała do filarów wyznaniowych;
zob. N. Lepszy, Das politische System der Niederlande, [w:] Die Politischen Systeme Westeuropeas,
red. W. Ismayr, Oplanden 2003, s. 362; A. Głowacki, System konstytucyjny Holandii, Warszawa
2003, s. 7.
232 A. Głowacki, op. cit., s. 12.
233 Sporne kwestie, o które walczono w XIX wieku (kwestia oświaty oraz prawa wyborczego),
rozstrzygnięto z początkiem nowego stulecia pokojowo, na drodze porozumienia między liderami
filarów. Znalazło to wyraz w nowelizacji konstytucji w 1917 r., gdy szkoły katolickie i protestanckie
zostały zrównane pod względem finansowania ze szkołami publicznymi. W odpowiedzi zaakceptowane zostało powszechne prawo wyborcze.
234 Zob. A. Lijphart, The Politics of Accommodation. Pluralism and Democracy in the Netherlands, Berkeley 1968.
IV_CWB_28.indd 98
2010-10-15 13:47:57
Kszta³towanie siê sceny politycznej w Holandii
99
chowywali pragmatyczną tolerancję. Ważne kwestie rozstrzygane były w wyniku
negocjacji między autorytetami z poszczególnych filarów, przy zachowaniu tajemnicy w wymianie informacji. Przestrzegano także zasady proporcjonalności,
czyli korzystania z zasobów publicznych proporcjonalnie do wpływów filarów
w społeczeństwie. Sporne kwestie były odpolityczniane poprzez sprowadzenie
ich do problemów czysto technicznych, a następnie – przekazywane gremiom
eksperckim. Przestrzegano zasady, że rząd – aby skutecznie realizować politykę
zgody – powinien mieć możliwość rządzenia bez nadmiernego nacisku ze strony
parlamentu i partii politycznych. Holenderska demokracja konsensualna polegała
również na podziale władzy wykonawczej między filary lub na rządach wielkiej
koalicji przy wysokim poziomie autonomii poszczególnych filarów235.
Filarowość nie sprzyjała jednak politycznej aktywizacji obywateli. Udział
społeczeństwa sprowadzał się do składania najważniejszych spraw w ręce liderów poszczególnych filarów, przy zachowaniu bierności ich członków. Tworzyło
to system, w którym elity polityczne cieszyły się stosunkowo dużą autonomią,
a „doły” filarów wykazały daleko idącą gotowość do akceptacji wyników tych
elitarnych przetargów. Sprzyjało to również rytualizacji polityki, działaniom fasadowym i unikaniu publicznych sporów. Paradoksalnie, pasywność obywateli
postrzegana była jako jeden z warunków stabilizacji systemu politycznego. Filarowość i demokracja konsensualna utrudniały jednak zarówno rozpoznanie, jak
i skuteczne zażegnanie często ukrytych konfliktów społecznych236.
Fale protestów, które miały miejsce w Holandii pod koniec lat sześćdziesiątych podobnie jak w całej Europie Zachodniej, przyniosły zmiany w hierarchii
wartości społeczeństwa, zwrot ku demokracji partycypacyjnej oraz repolityzację
sfery publicznej. Pod wpływem postępującej sekularyzacji i indywidualizacji filary zaczęły tracić swą hermetyczność. Tradycyjne zakorzenienie pojedynczych
obywateli w splocie instytucji, organizacji i stosunków wewnątrz poszczególnych filarów uległo znacznemu osłabieniu237. To, wraz z ewolucyjną zmianą
struktury społecznej (w szczególności rozrostem się tzw. nowej klasy średniej),
spowodowało w kolejnych latach rozluźnienie powiązań między identyfikacją
partyjną a przynależnością do poszczególnych grup społecznych, czego efektem
było m.in. stopniowe zwiększanie się liczebności tzw. elektoratu nieustrukturyzowanego238.
235
A. Głowacki, op. cit., s. 34.
N. Lepszy, op. cit, s. 375.
237 Ibidem, s. 384.
238 W latach siedemdziesiątych stanowił on około 10% wyborców, w latach osiemdziesiątych
– pomiędzy 10 a 20%, a w latach dziewięćdziesiątych (1994 i 1998) – 25%. W 2002 r. osiągnął
szczytowe 29%. Jednocześnie, podczas gdy w latach siedemdziesiątych większość wyborców deklarowała, że głosuje zawsze na tę samą partię, w latach dziewięćdziesiątych deklaracje takie składało nie więcej niż 35%, a w 2002 r. mniej niż 30% badanych. Znaczenie czynników strukturalnych
w głosowaniu wyborczym, takich jak klasy społeczne, a w wypadku Holandii podziały religijne,
od lat dziewięćdziesiątych malało; ponadto coraz częściej wyborcy podejmowali decyzje w ostatniej
236
IV_CWB_28.indd 99
2010-10-15 13:47:57
100
Pierwszym efektem tych zmian był spadek wpływów partii wyznaniowych,
co w latach siedemdziesiątych zmusiło największe partie protestanckie do połączenia się z partią katolicką i utworzenia ponadwyznaniowego Apelu Chrześcijańsko-Demokratycznego (CDA)239. Defilaryzacja przyniosła również osłabienie
Partii Pracy (PvdA) oraz rozdrobnienie po lewej stronie sceny politycznej, gdzie
powstały liczne nowe ugrupowania, zwane również antyfilarowymi: chrześcijańsko-progresywna Partia Polityczna Radykałów (PPR), Partia Pacyfistyczno-Socjalistyczna (PSP), socjal-liberałowie – Demokraci ’70 (D’70), a także Partia
Socjalistyczna (SP)240. W 1989 r., w wyniku połączenia partii komunistycznej
(CPN), pacyfistycznych socjalistów (PSP), radykałów (PPR) oraz małej partii
religijnej – Ewangelickiej Partii Ludowej – utworzona została Zielona Lewica
(GL)241. Jeszcze w latach sześćdziesiątych na arenie politycznej Niderlandów
pojawiła się partia Demokraci ’66 (D’66). Szczególnie w pierwszych latach aktywności trudno ją było zakwalifikować do jakiejkolwiek rodziny partii, gdyż
opowiadała się głównie za reformami systemu politycznego. Później odeszła
od jedynie reformistycznych postulatów, co pozwoliło na zaklasyfikowanie
jej jako partii progresywno-liberalnej, w odróżnieniu od konserwatywno-liberalnej VVD. Powstałe ugrupowania były po części wyrazem protestu przeciw
istniejącym strukturom decyzyjnym, które ograniczały możliwość czynnego
udziału obywateli w życiu politycznym kraju, a po części wyrażały nowe, postmaterialistyczne wartości upowszechniające się w społeczeństwie holenderskim. W swoich programach odwoływały się m.in. do problemów związanych
z ochroną środowiska oraz jakością i poziomem życia. Na początku lat siedemdziesiątych oraz w latach osiemdziesiątych w systemie partyjnym Niderlandów
pojawiły się również prawicowe partie ekstremistyczne. Niektóre z nich – Partia
Centrum (CP), jej sukcesorka Partia Centrum ’86 (CP ’86) czy też Demokratyczna Partia Centrum (CD) – zdołały wprowadzić pod koniec lat osiemdziesiątych
i w połowie lat dziewięćdziesiątych przedstawicieli do rad miejskich, stanów
prowincjonalnych oraz do drugiej izby parlamentu242. Jednak ze względu na rafazie kampanii; zob. J. Rydgren, J. van Holsteyn, Holland and Pim Fortuyn: A Deviant Case or the
Beginning of Something New?, [w:] Movements of Exclusion: Radical Right-Wing Populism in the
Western World, red. J. Rydgren, New York 2004, s. 56.
239 A. Głowacki, op. cit., s. 14.
240 SP powstała w 1972 r. w wyniku podziału Partii Komunistycznej (CPN). Utworzyła ją grupa
maoistów. Partia po raz pierwszy weszła do parlamentu w 1994 r.; zob. R.B. Andeweg, G.A. Irwin,
Governance and Politics of the Netherlands, New York 2005, s. 53.
241 Ibidem, s. 55.
242 W 1982 r. CP zdobyła 0,8% poparcia w wyborach narodowych. Wystarczyło to do uzyskania
jednego miejsca w Tweede Kamer. W 1989 r. uzyskała 0,9% poparcia i jedno miejsce w parlamencie, natomiast w 1994 r. – 2,5% głosów, co przyniosło jej trzy miejsca w drugiej izbie parlamentu. W 1998 r. CP’86 została zdelegalizowana; zob. C. Mudde, J. van Holsteyn, The Netherlands:
Explaining the Limited success of the Extreme Right, [w:] The Politics of the Extreme Right, red.
P. Hainsworth, London-New York 2000, s. 144–171.
IV_CWB_28.indd 100
2010-10-15 13:47:57
Kszta³towanie siê sceny politycznej w Holandii
101
sizm, antysemityzm oraz działalność przestępczą, które im zarzucano, pozostawały na marginesie życia politycznego243.
W okresie systemu filarowego oraz po jego rozpadzie partie polityczne w Holandii układały się wzdłuż trzech głównych osi konfliktu:
1) ekonomicznej – na jednym krańcu znajdowały się socjalistyczna SP, zielona lewica GL oraz socjaldemokratyczna PvdA, a na drugim konserwatywno-liberalna VVD oraz progresywno-liberalna D’66;
2) etycznej – na jednym skrzydle partie wyznaniowe: umiarkowana CDA
oraz ortodoksyjne CU i SGP, a na przeciwległym krańcu zarówno partie socjalistyczne, jak i liberalne;
3) niektórzy autorzy wyróżniają również trzecią oś – od kolektywnej (wspólnotowej) do indywidualistycznej koncepcji społeczeństwa. Na jednym krańcu
plasowały się partie chrześcijańskie (CDA, CU, SGP) oraz socjalistyczne (PvdA,
SP, GL), a na drugim partie liberalne (VVD i D ’66)244.
Osie rywalizacji tworzyły trójkąt, w którym rolę wiodącą odgrywały trzy partie: VVD, PvdA oraz CDA245.
Przez długie lata (1977–1994), inicjując powstanie kolejnych gabinetów, CDA
odgrywała kluczową rolę. Tworzyła koalicje z pozostałymi największymi partiami w kraju, zarówno z socjaldemokratyczną PvdA (1981–1982 i 1989–1994),
jak i konserwatywno-liberalną VVD (1977–1981 i 1982–1989). Te dwie ostatnie,
ze względu na istotne różnice programowe, szczególnie w kwestiach ekonomicznych, aż do 1994 r. nie były w stanie zawrzeć porozumienia246. Natomiast liberalna
D’66 pełniła funkcję tzw. języczka u wagi, wchodząc w koalicję zarówno z CDA,
jak i z PvdA. Pozostałe partie nie miały większego znaczenia jako potencjalni partnerzy w tworzeniu rządu247.
Ten stan rzeczy utrzymał się aż do wyborów w 1994 r. W ich wyniku CDA
otrzymała najniższe od momentu powstania (1977) poparcie społeczne i tym samym straciła pozycję głównej siły w systemie partyjnym Holandii248. W efekcie
po raz pierwszy od 1952 r. PvdA i VVD – dotychczasowi przeciwnicy w walce
o udział w rządach – podjęli współpracę jako koalicjanci, pod przewodnictwem
socjaldemokraty Wima Koka249. Również po raz pierwszy (od roku 1918), przedstawiciele partii wyznaniowych nie otrzymali teki ministerialnej. Gabinet, który
243
J. Rydgren, J. van Holsteyn, Holland and Pim Fortuyn..., s. 43–44.
H. Pellikaan, S.L. de Lange, T. van der Meer, Fortuyn’s Legacy: Party System Change in the
Netherlands, „Comaparative European Politics” 5/2007, s. 288–290.
245 Ibidem, s. 290.
246 N. Lepszy, op. cit., s. 363.
247 R.B. Andeweg, G.A. Irwin, op. cit., s. 119.
248 Jej poparcie spadło z 35% w 1989 do 22% w 1994; ibidem, s. 365.
249 F. Wielenga, Konsens im Polder? Politik und politische Kultur in den Niederlanden nach
1945, [w:] Länderberichte Niederlande. Geschichte-Wirtschaft-Gesellschaft, red. F. Wielenga,
I. Taute, Bonn 2004, s. 13–23.
244
IV_CWB_28.indd 101
2010-10-15 13:47:57
102
powstał w wyniku koalicji trzech partii – PvdA, VVD i D’66 – w sierpniu 1994 r.
został nazwany „purpurowym gabinetem”250.
Takie zbliżenie największych partii politycznych, a zarazem dotychczasowych
przeciwników, stworzyło wrażenie braku ideologicznej konfrontacji. Ponadto
konsensualna atmosfera polityczna podczas rządów „purpurowej koalicji” różniła
się w znaczny sposób od tej z czasów filaryzacji. Cechowało ją bowiem raczej
upodobnienie poglądów partii w wielu kwestii politycznych niż negocjowanie
wspólnego stanowiska. Pierwsza „purpurowa koalicja” (1994–1998) nie stanowiła jeszcze zamkniętego kartelu politycznego, ale druga (1994–2002) wzbudzała
już niezadowolenie z powodu polityki prowadzonej za zamkniętymi drzwiami.
Rząd nabrał charakteru technokratycznej administracji pod wodzą odpolitycznionego lidera-menedżera – premiera Koka251. W 2002 r. „NRC Handelsblad”
napisał: Debata polityczna w Holandii została zduszona na lata. Jak mogło być
inaczej, skoro rządził gabinet, w którym dawni opozycjoniści z lewicy i prawicy
pracowali w duchu braterskiej współpracy, podczas gdy w opozycji znajdowała
się partia tradycyjnie centrowa. Jak wyborcy mogli dojrzeć różnice i wybrać pomiędzy partiami lewicowymi a prawicowymi, skoro pozbyły się one ideologicznego balastu i rządziły razem, w prawdziwie pragmatycznym stylu?252
Od lat dziewięćdziesiątych zaobserwować można wśród wyborców nasilające
się poczucie braku reprezentacji interesów społecznych oraz brak zaufania do polityków i instytucji253. Badania wskazują, że w 2002 r. 67% respondentów stało
na stanowisku, iż parlamentarzyści za bardzo troszczą się o dobro grup posiadających władzę, a za mało o interes publiczny; 52% twierdziło, że ludzie ich pokroju nie mają żadnego wpływu na to, co robi rząd, zaś według 50% badanych
dla parlamentarzystów i ministrów nie liczyło się zdanie zwykłych ludzi. Towarzyszyły temu postulaty reform demokratycznych procedur, które pozwoliłyby
uzyskać większą reprezentatywność oraz wpływ społeczeństwa na władzę. 81%
badanych uważało, że w sprawie niektórych ważnych dla kraju decyzji muszą wypowiedzieć się sami wyborcy w referendum, 54% uważało, że premier powinien
być wybierany bezpośrednio przez wyborców, 74% wyrażało opinię, że musi być
większy wpływ obywateli na politykę gminy i prowincji, 72% było zdania, że bur250
Nazwa „purpurowy” pochodzi od kombinacji trzech kolorów: czerwonego – symbolu
Partii Pracy (PvdA), niebieskiego – przypisanego liberalnej VVD, oraz zielonego – koloru Demokratów ’66; zob. A. Hoogerwerf, Policy Successes and Failures of the First Purple Cabinet, „Acta
Politica” 2–3/1999, s. 158.
251 H. Kriesi, T. Frey, The Netherlands..., s. 155 – artykuł powstał w ramach projektu Political
Change in a Globalizing World, prowadzonego wspólnie przez Edgara Grande (University of Munich) i Hanspetera Kriesiego (University of Zurich). Obejmował on sześć państw UE: Holandię,
Austrię, Francję, Niemcy, Szwajcarię i Wielką Brytanię. Wyniki badań udostępnił H. Kriesi w lipcu
2007 r.
252 J. Eijsvoogel, „NRC Handelsblat” 3 kwietnia 2002, s. 4.
253 J. Rydgren, J. van Holsteyn, Holland and Pim Fortuyn..., s. 54–55.
IV_CWB_28.indd 102
2010-10-15 13:47:57
Uwarunkowania ekonomiczne prawicowego populizmu
103
mistrz musi być wybierany przez mieszkańców gminy. Powyższym opiniom społecznym towarzyszył wyraźny spadek zadowolenia z funkcjonowania demokracji
– odsetek niezadowolonych wzrósł z 28% w 2000 r. do 40% w 2003254.
4.2. Uwarunkowania ekonomiczne
Niderlandy należą do wysokorozwiniętych, postindustrialnych krajów Europy Zachodniej, które znane są z pomyślnej integracji z rynkami światowymi.
W gospodarce tak otwartej jak holenderska zasadnicze znaczenie odgrywa wolny
handel oraz konkurencyjność. Nietrudno jest więc zrozumieć, dlaczego rząd Niderlandów tradycyjnie przeciwstawiał się wszelkim ograniczeniom wolnego handlu i dlaczego Holendrzy popierali integrację ekonomiczną w Europie. Ekonomia
Holandii jest szczególnie silnie zintegrowana z europejskim Wspólnym Rynkiem,
którego Holendrzy byli współtwórcami jako jedno z sześciu państw-założycieli.
Prawie 80% holenderskiego eksportu skierowane jest do partnerów w UE255. Otwarty charakter gospodarki powodował również, że była ona znacznie bardziej
podatna na fluktuacje na rykach światowych niż gospodarki innych państw europejskich, przy równocześnie dość ograniczonych możliwościach ingerencji rządu
w ekonomię kraju256.
Od końca lat siedemdziesiątych Holandię destabilizowały skutki kryzysu naftowego. Wzrastała inflacja, poziom bezrobocia, rosły wydatki na rozwijającą się
politykę socjalną przy coraz większym deficycie środków. Niemniej jednak to,
co w innych krajach spowodowało fale strajków, w Holandii skłoniło przeciwników politycznych do zawarcia swoistej ugody dla rozwoju. W Pakcie z Wassenaar z 1982 r. ruch związkowy, pracodawcy i rząd uzgodnili zamrożenie płac
w zamian za skrócenie czasu pracy, co – z powodu zmniejszenia udziału wynagrodzeń w kosztach przedsiębiorstw – przyczyniło się do znacznego zmniejszenia
bezrobocia. Jednocześnie bardzo hojny system wcześniejszych emerytur dla osób
niezdolnych do pracy (według bardzo szerokich kryteriów) umożliwił przedsiębiorcom odsyłanie zbędnych pracowników na emeryturę i unikanie w ten sposób
kosztownych zwolnień i konfliktogennych negocjacji ze związkami zawodowymi.
Niski poziom płac, przy jednocześnie dość wysokich obciążeniach podatkowych,
sprzyjał hojnym świadczeniom socjalnym. Towarzyszyła temu wysoka rentowność i – relatywnie – bardzo duży udział eksportu w PKB. W ten sposób nastąpiło
254
De sociale staat van Nederland 2003, SCP – Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag
September 2003, http://www.scp.nl/publicaties/boeken/9037701388/De_sociale_staat_van_Nederland_2003 compleet.pdf, s. 23.
255 H. Kriesi, T. Frey, op. cit., s. 151.
256 R.B. Andeweg, G.A. Irwin, op. cit., s. 197.
IV_CWB_28.indd 103
2010-10-15 13:47:57
104
powolne polepszenie sytuacji ekonomicznej Holandii, co nazwano „holenderskim
cudem”257. System, w którym rząd konsultuje się ze związkami zawodowymi
oraz pracodawcami i włącza owe grupy społeczne w proces podejmowania decyzji, nazwano Polder model258.
Dopiero jednak od 1994 r. kryzys gospodarczy w Holandii można uznać
za przezwyciężony. Gospodarka zaczęła się rozwijać w szybkim tempie, wszystkie wskaźniki ekonomiczne, a szczególnie poziom zatrudnienia, dynamicznie
wzrastały (pomiędzy 1994 a 2002 rokiem liczba miejsc pracy wzrosła o 20%)259.
Pojawiły się żądania liberalizacji gospodarki, deregulacji oraz prywatyzacji, które
sprzyjały rozwojowi sektora prywatnego. Nastąpił wówczas szybki rozwój tzw.
nowej klasy średniej – wysoko wykwalifikowanych profesjonalistów.
Poziom zadowolenia społecznego wzrastał.W 1993 r. 43% badanych przewidywało kryzys ekonomiczny – w latach 1996–1997 ich liczba spadła do 18%.
W 1993 r. nie więcej niż 12% badanych przewidywało, że ich dochody wzrosną
w bliskiej przyszłości – w 1997 było ich już 42%. W 1994 r. mniej niż 15% respondentów uważało, że działania rządu mają pozytywny wpływ na gospodarkę,
zatrudnienie i ich osobistą sytuację finansową, natomiast w 1998 już 30% badanych uważało, że rząd wpływa pozytywnie na osobistą sytuację finansową respondentów, 58% – że ma pozytywny wpływ na ekonomię, a 62% – że ma pozytywny
wpływ na wzrost zatrudnienia260. Rządy „purpurowej koalicji” przyczyniły się
do modernizacji Holandii, a także do zakończenia transformacji Niderlandów
ze sfilaryzowanego, industrialnego kraju w zindywidualizowane, postindustrialne
społeczeństwo z gospodarką opartą na wiedzy i usługach261.
Jednak w warunkach Unii Gospodarczo-Walutowej, nakładającej na kraje członkowskie dyscyplinę finansową, ścisłe przestrzeganie kryteriów UGW
257
Ibidem, s. 187–205.
Holenderska demokracja konsensualna, jako system polityczny, znalazła swój odpowiednik
na płaszczyźnie społeczno-ekonomicznej w postaci zinstytucjonalizowanych form rozwiązywania
konfliktów społecznych – jako specyficzna forma neokorporatywizmu. Związki zawodowe oraz organizacje pracodawców prowadziły sformalizowane negocjacje, przeważnie przy bezpośrednim lub
pośrednim udziale państwa. Wyniki pertraktacji wiązały obie strony jako ogólnokrajowe regulacje
prawne. Porozumienie o wysokości wynagrodzeń rząd mógł uznać za obowiązujące dla wszystkich,
również dla przedsiębiorstw i pracowników niezrzeszonych w organizacjach, które brały udział w negocjacjach. Po II wojnie światowej w Niderlandach uchwalono specjalne ustawy, które zobowiązywały głównych aktorów systemu socjalnego (związki zawodowe, pracodawców i państwo) do ścisłej
współpracy; Lexicon geschiedenis van Nederland & Belgie, Utrecht-Antwerpen 1994, s. 356.
259 K. van Paridon, Wiederaufbau – Krise – Erholung. Die Niederländische Wirtschaft seit 1945,
[w:] Länderberichte Niederlande. Geschichte-Wirtschaft-Gesellschaft, red. F. Wielenga, I. Taute,
Bonn 2004, s. 403.
260 Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 Jaar Sociale verandering, SCP, Den Haag 1998,
s. 125–127; Social en Cultureel Verkenningen 1999, SCP, Den Haag 1999, s. 9–13, http://www.socialestaat.nl/scp/publicaties/boeken/9057491303/SocialeEnCultureleVerkenningen1999–compleet.
pdf.
258
IV_CWB_28.indd 104
2010-10-15 13:47:57
105
– do których Holandia się dostosowała przy jednoczesnej chęci utrzymania tempa
rozwoju gospodarczego oraz wysokiego poziomu zatrudnienia – niemożliwe okazało się utrzymanie dużych wydatków na sektor publiczny. Miało to więc swoją
cenę – brak inwestycji w infrastrukturę, edukację, służbę zdrowia262. Ograniczeniom wydatków na sektor publiczny nie towarzyszyły reformy instytucjonalne,
więc jakość oraz liczba ważnych społecznie usług publicznych spadały. Ponadto
niektóre z inicjatyw prywatyzacyjnych rządu „purpurowej koalicji”, np. koleje, okazały się nietrafione. Efektem zaistniałej na początku XXI wieku sytuacji
w sektorze publicznym były kolejki w służbie zdrowia, przeciążona infrastruktura, niedofinansowanie szkół263. Obok bogatego sektora prywatnego powstał więc
niedomagający serwis publiczny264. W 2002 r. na pytanie: Czy jakość różnych
sektorów opieki zdrowotnej w ciągu ostatnich pięciu lat poprawiła się, nie zmieniła czy pogorszyła – 45% Holendrów wyraziło opinię, że się pogorszyła265.
Na początku XXI wieku okazało się również, że „holenderski cud” zbliża się
ku końcowi. Pogorszenie międzynarodowej sytuacji ekonomicznej, które rozpoczęło się z początkiem nowego stulecia, odczuwalne było również w Niderlandach. W 2003 r., po raz pierwszy od 1982, odnotowano spowolnienie wzrostu
gospodarczego (−0,8%); w tym samym roku budżet państwa wykazał deficyt
w wysokości 3,3%. Bezrobocie, które w 2001 r. spadło do 3,3%, wzrosło w 2003
do ponad 5%266. Jak pokazują wskaźniki ekonomiczne, a także badania opinii
publicznej, efekty pogarszającej się sytuacji gospodarczej Holandii nie były odczuwalne jeszcze w 2002 r. Pozytywne opinie na temat wpływu rządu na ekonomię utrzymywały się wciąż na wysokim poziomie, a nawet wykazywały tendencję
wzrostową. 75% badanych uważało, że rząd ma pozytywny wpływ na zatrudnienie, 52% – że rząd ma pozytywny wpływ na ekonomię, a ponad 30% – że sprzyja
osobistej sytuacji finansowej267.
Pozytywnym nastrojom w kwestiach gospodarczych towarzyszył na przełomie wieków wzrost społecznego poczucia niepewności i braku bezpieczeństwa
publicznego268. Według badań opinii publicznej, przeprowadzonych w 2001 r.,
262
Ibidem, s. 152.
Do negatywnych efektów szybkiego rozwoju gospodarczego Niderlandów w latach dziewięćdziesiątych zaliczyć należy również niskie zatrudnienie wśród osób słabo wykwalifikowanych
oraz starszych, a także szybki i znaczny wzrost różnic w dochodach społecznych.
264 K. van Paridon, op. cit., s. 404–405.
265 Sociaal en Cultureel Rapport 2002, SCP, Den Haag 2002, http://www.scp.nl/publicaties/
boeken/903770106X/SCR2002_hoofdstuk_6.pdf.
266 R.B. Andeweg, G.A. Irwin, op. cit., s. 201–202.
267 De sociale staat van Nederland 2003, SCP, Den Haag 2003, http://www.scp.nl/publicaties/
boeken/9037701388/De_sociale_staat_van_Nederland_2003-compleet.pdf, s. 28–35.
268 R. Cuperus, From Polder Model to Postmodern Populizm. Five Explanations for the „Fortuyn Revolt” in the Netherlands, [w:] The Challenge of Diversity. European Social Democracy
Facing Migration, Integration, and Multiculturalism, red. R. Cuperus, K.A. Duffek, J. Kandel, Innsbruck 2003, s. 287–288.
263
IV_CWB_28.indd 105
2010-10-15 13:47:57
106
80% ankietowanych uważało, że przestępczość wzrosła, a 60% było zdania, że
jest za mało policji. Ponadto pomiędzy rokiem 1991 a 2002 liczba osób, które uważały, że przestępców należy karać, nie zaś resocjalizować, wzrosła z 38
do 48%, a w odniesieniu do przestępców seksualnych – z 51 do 68%269.
4.3. Uwarunkowania społeczno-kulturowe
Niderlandy już od czasów średniowiecza były krajem, w którym dominującą
rolę odgrywało mieszczaństwo. Brak systemu feudalnego i suwerenów, mogących
narzucić Holendrom swoje wyznanie, a w zamian mocna pozycja władz miejskich
zadecydowały, że w XVI wieku kraj ten stał się wielowyznaniowy. Obok siebie
istniały wspólnoty religijne kalwinów, anabaptystów, luteranów, katolików oraz
mniejszych wyznań. Z czasem jednak przeważający liczbowo obywatele warstwy
mieszczańskiej opowiedzieli się za Kościołem zreformowanym – kalwińskim.
Stąd też pod koniec XVII wieku stał się on panującą i jedyną prawnie uznaną
religią w Republice Zjednoczonych Prowincji. Jednocześnie zagwarantowano
tolerancję innym wspólnotom religijnych270. Utrwalające się w kolejnych stuleciach podziały religijne przyczyniły się do wprowadzenia w 1848 r. do konstytucji
z 1814 poprawek, które gwarantowały równość kultów religijnych, ustanowiono
zasadę, że każda społeczność religijna powinna sama regulować swoje własne
sprawy271. Prawne równouprawnienie istniejących wyznań zaowocowało nasileniem pomiędzy nimi sporów na tle społecznym i politycznym. W konflikty te
wpisali się również liberałowie i socjaliści. W efekcie pod koniec XIX wieku nastąpiła izolacja poszczególnych grup społecznych. Jednolita elita, którą tworzyły
wyższe warstwy klasy średniej, rozbita została pomiędzy poszczególne filary.
Tym, co spajało Niderlandy, stała się m.in. ugruntowana w XIX wieku mentalność i kultura określana mianem burgerlijk272. Termin ten wyrósł na bazie
wartości obywatelskich bliskich klasie średniej, do których należały: wolność,
odpowiedzialność i świadomość obywatelska, a także niechęć do militaryzmu
i politycznych ekstremizmów, tolerancja dla odmiennych światopoglądów oraz
duch komercji. Z czasem burgerlijkheid stało się określeniem cech kulturowych,
które wychodziły poza klasę mieszczańską. Wedle jednego z najwybitniejszych
niderlandzkich historyków, Johana Huizingi, burgerlijkheid stało się uosobieniem
269
Sociaal en Cultureel Rapport. De sociale staat van Nederland 2003...
J. Łaptos, Holandia, [w:] Encyklopedia historyczna świata, Kraków 2001, t. VIII, s. 341.
271 G. Haarscher, Laickość. Kościół, państwo, religia, Warszawa 2004, s. 72.
272 H. te Velde, How High Did the Dutch Fly? Remarks on Stereotypes of Burger Mentality,
[w:] Images of the Nation. Different Meanings of Dutchness 1870–1940, red. A. Galema, B. Henkes,
H. te Velde, Amsterdam-Atlanta 1993, s. 70–71.
270
IV_CWB_28.indd 106
2010-10-15 13:47:57
Uwarunkowania spo³eczno-kulturowe prawicowego populizmu
107
kultury narodowej Holendrów, która – obejmując wszystkie warstwy społeczne
– nie reprezentuje wysokiej kultury Niderlandów, a raczej skromną, niską kulturę
całego społeczeństwa273. Burgerlijkheid symbolizowało tym samym konsensus
i stabilizację, a także historyczną kontynuację i harmonię w podzielonym od połowy XIX wieku społeczeństwie. Cechy kulturowe składające się na Burgerlijkheid
obejmowały również konserwatywną i nietolerancyjną postawę wobec osób nierespektujących zasad jego obyczajowości. Powaga i szacunek, a także cierpliwość
i skromność były, w opinii społeczeństwa Niderlandów, cechami odpowiedzialnego obywatela, które przeciwstawiano różnym formom totalitarnej polityki oraz
niezdyscyplinowanym społecznym autsajderom274.
Holandia nie zawsze jednak była tolerancyjna i otwarta. Pod koniec XIX
i na początku XX wieku poszczególne rządy, zdominowane przez partie katolickie
i kalwińskie, wprowadziły restrykcyjne przepisy prawne, ograniczające liberalizm
w zakresie wartości, m.in. zakazano aborcji, a homoseksualizm podlegał karze
więzienia. Rządy zdominowane przez partie wyznaniowe, które trwały od 1901
do 1967 roku, określane są jako czas, w którym moralizm zastąpił tolerancję.
Dlatego społeczeństwo Holandii do końca lat sześćdziesiątych charakteryzowało
się tradycjonalizmem i dużym szacunkiem dla prawd religijnych i świeckich autorytetów275.
Koniec lat sześćdziesiątych i lata siedemdziesiąte przyniosły całą serię zmian,
które w krótkim czasie doprowadziły do ewolucji w obszarze kultury i wartości.
Wzrost standardu życia, rozwój państwa opiekuńczego, wzrost poziomu wykształcenia, rozwój środków masowego przekazu, mobilność oraz daleko idące zmiany
obyczajowe, jakie niosła ze sobą rewolucja seksualna, doprowadziły do nasilenia
rozwoju niezależności światopoglądowej oraz szybkiej indywidualizacji stylów
życia. Nastąpiła emancypacja obywateli spod wpływu religijnych, świeckich i politycznych wspólnot. Społeczeństwo zaczęło wyzwalać się z systemu filarów276.
273
J. Huizinga, The Spirit of the Netherlands, [w:] Images of the Nation..., s. 60.
H. te Velde, op. cit., s. 75–79.
275 B. Müller, Was man über Holland eigentlich wissen sollte, [w:] Vorbild Niederlande? Tips
und Infromationen zu Alltagsleben,Politik und Wirtschaft, red. B. Müller, Münster 1998, s. 11–30.
276 Lata sześćdziesiąte to również liczne ruchy kontestujące obowiązujące normy zachowań
i system wartości. Jednym z takich ruchów była feministyczna grupa Dolle Mina’s, walcząca o prawo
kobiet do aktywnego uczestniczenia w życiu publicznym, o równe szanse na rynku pracy, o prawo do antykoncepcji czy aborcji. Obok Dolle Mina’s ważny był ruch Provo, skierowany przeciw
dotychczasowym normom współżycia społecznego i kontestujący obowiązujące podziały społeczne, opowiadający się za nowoczesnością, liberalizacją życia społecznego, równością i wolnością.
W odróżnieniu od Dolle Mina’s, ruch Provo wpisuje się w szerszy kontekst kontynuacji światowego
ruchu młodzieżowego tamtych lat; http://rosadoc.be/site/nieuw/kantklaar/affiches/affiches45.htm;
zob. także: H. Wansink, Pim Fortuyn’s Legacy: The Strange Normalization of the Netherlands.
Summary of the Book. De Erfenis van Fortuyn. De Nederlandse democratie na de opstand van de
kiezers, Amsterdam 2004, s. 3.
274
IV_CWB_28.indd 107
2010-10-15 13:47:57
108
Słabnięciu roli religii w życiu narodu towarzyszył wzrost liczby osób pozostających poza jakimikolwiek wspólnotami wyznaniowymi277. Badania wskazują,
że odsetek osób deklarujących swój udział w praktykach religijnych (co najmniej
raz w tygodniu) obniżył się w Holandii z 41% w 1970 do 14% w 1999 r.278,
a autodeklaracja wiary spadła z 80% w 1947 do 58% w 2001 r. – jest to tym samym drugi co do wielkości spadek wśród dziewiętnastu krajów Europy Zachodniej279.
Reakcją władz, wraz z Kościołami i uniwersytetami, była „strategia dopasowania” jako najlepszy sposób na uporanie się z nowoczesnymi przeobrażeniami.
Przyjęto tolerancyjne stanowisko i w efekcie np. holenderscy biskupi katoliccy
okazali się bardzo szybko najbardziej postępowi w Europie, a ustawodawstwo
Niderlandów zaliczyć należy do najbardziej liberalnych w świecie280. Przyjęta
przez władze państwowe, Kościoły a nawet społeczeństwo filozofia opierała się
na zaufaniu do indywidualnej moralności obywateli, która ograniczana ma być
jedynie przez nieliczne normy prawne281. Tolerancja jako elastyczna forma reakcji na postępujące zmiany, zamiast rygorystycznego stosowania praw i przepisów,
stała się nieodłączną cechą współczesnej kultury Niderlandów282.
Aby lepiej zrozumieć kulturę narodu holenderskiego, należy podkreślić – na
co wskazują liczni autorzy – że Holendrzy przejawiają głęboki strach przed nieporządkiem. Stąd też, bojąc się np., że zakaz spożywania narkotyków oraz eutanazji
przeniósłby te działania do podziemia, wprowadzali proponowane przez ekspertów liberalne rozwiązania prawne, mające zapobiegać takim ewentualnościom.
Paradoksalnie więc, w swoim strachu przed nieporządkiem, w swoim szacunku
dla ekspertów oraz w swoim dążeniu do społecznej harmonii Holendrzy reprezentują specyficzny rodzaj konserwatyzmu. A tworzone przez nich liberalne ustawodawstwo należy postrzegać jako narzędzie mające utrzymać istniejący konsensus
społeczny i zapobiegać potencjalnym konfliktom283.
277
Na początku XX wieku osoby takie stanowiły 2% społeczeństwa, a w roku 1981 już 26%;
zob. J. Balicki, M. Bogucka, Historia Holandii, Wrocław 1989, s. 425.
278 Pytanie: „Czy chodzi Pan/i na nabożeństwa kilka razy w tygodniu, raz w tygodniu, kilka
razy w roku, raz w roku lub rzadziej, nigdy?”, Mannheimer Eurobarometr Trend File 1970–1999,
[w:] Sacrum i profanum. Religia i polityka w świecie, red. P. Norris, R. Inglehart, Kraków 2006,
s. 120.
279 Pytanie: „Czy wierzy Pan/i w Boga?” Tak/nie/trudno powiedzieć, Gallup Opinion Index,
[w:] Sacrum i profanum..., s. 139.
280 Biskupi niderlandzcy nie potępili np. pigułki antykoncepcyjnej, uznając jej stosowanie za indywidualny wybór człowieka; http://www.minbuza.nl/history/nl/1967tot2000,1967.html.
281 J. Balicki, M. Bogucka, op. cit., s. 423–426.
282 J.C. Kennedy, Die Grenzen der Toleranz. Freiheit, Autorität und die niederländische Gesellschaft, [w:] Länderberichte Niederlande. Geschichte-Wirtschaft-Gesellschaft, red. F. Wielenga,
I. Taute, Bonn 2004, s. 235.
283 Ibidem, s. 193.
IV_CWB_28.indd 108
2010-10-15 13:47:58
Uwarunkowania spo³eczno-kulturowe prawicowego populizmu
109
Na współczesny kształt społeczeństwa Niderlandów wielki wpływ wywarła
również kwestia imigrantów. Jej źródła w Holandii były trojakiego rodzaju: byli
to głównie gastarbeiterzy z Turcji i Maroka, przybyli do Niderlandów w latach
sześćdziesiątych, imigranci z byłych kolonii holenderskich – najwięcej z Surinamu oraz Antyli – a także osoby starające się o azyl, których liczba wzrosła
szczególnie w połowie lat dziewięćdziesiątych284. W okresie 1990–1999 przeciętna liczba wniosków wynosiła w Holandii 22 na 1000 mieszkańców (dla
porównania w Belgii 18, w Austrii 16, we Francji 5, Włoszech 1)285. Na początku XXI wieku zarówno w Amsterdamie, jak i w Rotterdamie alochtoni stanowili jedną trzecią populacji286. Wraz ze wzrostem odsetka imigrantów rosła
liczba muzułmanów, w 2003 r. równała się ona 6% ludności kraju. Ponadto
połowa przebywających w więzieniach niderlandzkich była obcego pochodzenia287.
Na początku lat osiemdziesiątych wprowadzono w Holandii politykę wielokulturową, która przyznawała specjalne prawa nowym mniejszościom288. Władze nadały imigrantom tyle kulturowej wolności, ile było możliwe, odrzucając
jednocześnie wymuszoną asymilację, postrzeganą jako zamierzchła forma kulturowego imperializmu289. Tak więc kompromisowość oraz tolerancja Holendrów zostały rozciągnięte na sferę polityki wielokulturowej. Społeczeństwo
Niderlandów było szczególnie wyczulone na jakiekolwiek zachowania mające
znamiona dyskryminacji (dziennikarze np. niechętnie ujawniali w sprawozdaniach, że przestępcami są osoby innej rasy, a wyroki sądów były szczególnie
ostre w przypadkach dyskryminacji rasowej)290. Ustawodawstwo to wzbudzało
zarówno optymizm co do możliwości rozwiązania istniejących problemów, jak
i poczucie dumy z kraju, który jest otwarty i tolerancyjny. Liderzy głównych partii politycznych zawarli dodatkowo dżentelmeńską umowę, w której zobowiązali
się powstrzymywać przed używaniem problemu imigracji w rozgrywkach politycznych291.
284
H. Kriesi, T. Frey, op. cit., s. 153.
J. Rydgren, J. van Holsteyn, Holland and Pim Fortuyn..., s. 51.
286 Alochton – człowiek nienależący do rdzennej ludności danego obszaru, przybysz.
288 Składała się ona z czterech elementów: przybyszom zapewniano prawo do stałego pobytu
po pięciu latach przebywania na terenie Niderlandów; otrzymali prawo wyborcze w wyborach lokalnych; objął ich specjalny program dla nieuprzywilejowanych mniejszości, zapewniający m.in.
pomoc w reprezentacji interesów poszczególnych grup; podjęto walkę z dyskryminacją na tle rasowym; zob. D. Thränhardt, Conflict, Consensus, and Policy Outcomes: Immigration and Integration
in Germany and the Netherlands, [w:] Challenging Immigration and Ethnic Relations Politics, red.
R. Koopmans, P. Statham, Oxford 2000, s. 170.
289 J.C. Kennedy, op. cit., s. 236.
290 H. Wansink, Pim Fortuyn’s legacy..., s. 4.
291 H. Kriesi, T. Frey, op. cit., s. 171–173.
285
IV_CWB_28.indd 109
2010-10-15 13:47:58
110
Od początku lat dziewięćdziesiątych stosunek społeczeństwa Niderlandów do
imigrantów wskazywał jednakże na istotne zmiany. Realizacja idei wielonarodowego współżycia oraz wspólnej tożsamości zaczęła stanowić istotny problem społeczny. W latach 1991–1997 około 50% ankietowanych było zdania, że w Holandii
znajduje się zbyt dużo imigrantów. Wyrażali oni również wątpliwości co do tego,
czy obcokrajowcy dostosują się do społeczeństwa niderlandzkiego. Większość
badanych uważała, że pozostaną oni wierni swoim tradycjom i obyczajom292,
a ponad 50% stało na stanowisku, że obcokrajowcy powinni dopasować się
do kultury Niderlandów293.
Od połowy lat dziewięćdziesiątych zaczęto postrzegać mniejszości narodowe
jako problem dla kraju. Przykładowo w badaniach z lat 1986 i 1989 w odpowiedzi
na pytanie: Jaki jest obecnie najważniejszy problem w kraju? jedynie 2–3% badanych wskazywało kwestię imigrantów (w pierwszej odpowiedzi). Liczba odpowiedzi na to samo pytanie wzrosła w 1994 r. do 26%, a 50% badanych wymieniło kwestię mniejszości narodowych jako jeden z najważniejszych problemów. W 2002 r.
kwestia obcokrajowców i azylantów stanowiła dla badanych jeden z trzech najważniejszych problemów w państwie294.
Mimo to do 2001 r. opinie postulujące zaostrzenie polityki względem imigrantów były kojarzone w Holandii z opcją ideologiczno-programową ekstremistycznej prawicy295. Kwestie kulturowe oraz imigracja świadomie trzymane były
(przynajmniej podczas pierwszej kadencji „purpurowej koalicji”) z dala od polityki. Partie nie widziały potrzeby zajmowania stanowiska wobec tego zagadnienia.
Dopiero informacje o zamachach na World Trade Center i Pentagon w Stanach
Zjednoczonych wywołały szok w tradycyjnie proamerykańskim społeczeństwie
holenderskim, a tym samym wpłynęły na rozwój dyskusji publicznej na temat
funkcjonowania społeczeństwa wielokulturowego w Niderlandach. Spowodowało to, że antyimigranckie stanowiska stały się akceptowalne społecznie, a także
osiągnęły rezonans w debacie politycznej296. Holendrzy zaczęli częściej stawiać
pytania dotyczące własnej tożsamości narodowej. Zauważyli potrzebę jej zdefiniowania jako punktu odniesienia dla określenia jasnych zasad współżycia społecznego. Okazało się, że idea otwarcia i tolerancji ma swoje granice, natomiast
zasada „żyj i pozwól żyć innym” jest trudna w realizacji.
292
J. Rydgren, J. van Holsteyn, Holland and Pim Fortuyn..., s. 51.
Ibidem.
294 G.A. Irwin, J. van Holsteyn, J. den Ridder, Dutch Parliamentary Election Studies 2002–
2003, Amsterdam 2005, s. 60–69.
295 W późnych latach osiemdiesiątych CD z liderem Hansem Janmaatem agitowała przeciwko imigracji, jednakże była skutecznie marginalizowana przez partie establishmentu politycznego;
VVD podnosiła tę kwestię w kampanii 1994 r., lecz równie bezskutecznie.
296 H. Pellikaan, S.L. de Lange, T. van der Meer, op. cit., „Comaparative European Politics”
1/2007, s. 6.
293
IV_CWB_28.indd 110
2010-10-15 13:47:58
Holandia a Unia Europejska
111
4.4. Holandia a Unia Europejska
– kształtowanie się postaw eurosceptycznych
w holenderskim systemie partyjnym
Po II wojnie światowej, podczas kształtowania nowej rzeczywistości na kontynencie europejskim, Niderlandy zrezygnowały z kontynuowania dotychczasowej polityki neutralności i stały się jednym z państw założycielskich NATO oraz
jednym z sześciu członków-założycieli Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali.
Do momentu przeprowadzenia w czerwcu 2005 r. referendum, w którym Holendrzy odrzucili projekt Traktatu Konstytucyjnego, Holandia postrzegana była
jako kraj entuzjastycznie nastawiony wobec procesu pogłębiania i poszerzania
integracji europejskiej. Niemniej jednak w literaturze znaleźć można różnorodne
opinie na temat faktycznego stosunku Holendrów do projektu współpracy europejskiej. Niektóre z nich wskazują, że proeuropejska polityka rządu Holandii
nie była jednoznaczna z orędownictwem idei współpracy ponadnarodowej.
W interesie Holandii od wieków było znoszenie barier w handlu międzynarodowym, gdyż wiązało się to jednoznacznie z zyskami dla kraju o otwartej gospodarce i było warunkiem jego zamożności. Współpraca gospodarcza państw
europejskich natomiast miała na celu szybką odbudowę obszaru europejskiego,
w tym rynku niemieckiego, strategicznego partnera gospodarczego Holandii
i głównego odbiorcy eksportowanych przez nią towarów. Ponadto pierwsze zinstytucjonalizowane formy współpracy europejskiej, takie jak Europejska Wspólnota Węgla i Stali oraz Europejska Wspólnota Gospodarcza, zapewniały Holandii dostęp do surowców, które znajdowały się na obszarach kontrolowanych
przez państwa okupacyjne, oraz do rynków zbytu na terenie Europy297. Stąd
też poszczególne rządy utożsamiały interes narodowy Holandii z coraz ściślejszą regionalną współpracą ekonomiczną. W myśl owej strategii interesy państw
małych miały być lepiej zabezpieczone przez porozumienia wielostronne niż
jedynie współpracę bilateralną298. Holandia obawiała się bowiem zdominowania polityki europejskiej przez państwa duże, w szczególności Francję i Niemcy.
Skłaniało to Holendrów do opowiadania się również za poszerzaniem integracji
o inne kraje europejskie takie jak np. Wielka Brytania. W procesie integracji Holandia widziała więc instrument zapewniający zyski ekonomiczne oraz utrzymanie równowagi sił w Europie. Holendrzy byli skłonni przekazać instytucjom europejskim część kompetencji do wykonywania narodowej suwerenności w zamian
za korzyści ekonomiczne.
Niemniej jednak wyrażali równocześnie zastrzeżenia wobec ponadnarodowej
współpracy europejskiej. Zarówno socjaldemokratyczny premier Willem Dress
297
298
IV_CWB_28.indd 111
R.B. Andeweg, G.A. Irwin, op. cit., s. 212.
F. Wielenga, op. cit., s. 57–62.
2010-10-15 13:47:58
112
(1948–1958), jak i konserwatywno-liberalny minister spraw zagranicznych Dirk
Stikker (1948–1952) z dystansem odnosili się do współtworzenia kontynentalnej
i w dodatku w większości katolickiej unii w Europie. Rezultatem był m.in. przeforsowany przez Holandię zapis w traktacie powołującym EWWiS o możliwości
wetowania decyzji wspólnoty przez państwa narodowe za pośrednictwem Rady
Ministrów299. Rząd Niderlandów sprzeciwiał się również pierwotnie utworzeniu
Europejskiej Wspólnoty Obronnej oraz Europejskiej Współpracy Politycznej,
jednakże z czasem uległ presji USA i zgodził się na oba projekty300. Wsparcie,
jakiego Holandia udzieliła silnej, ponadnarodowej Komisji Europejskiej w czasie
tworzenia EWG, wynikało w głównej mierze z chęci zagwarantowania, że pozostałe kraje będą przestrzegać zawartych porozumień301.
Postawa ta wynikała również z proatlantyckiej orientacji Niderlandów. Holandia opierała bowiem swoją politykę zagraniczną także na pozakontynentalnych
siłach, w szczególności na Wielkiej Brytanii i USA. Wynikało to zarówno z kwestii ekonomicznych (waga handlu morskiego), jak i z chęci posiadania równoważącej siły wobec dominujących państw Europy Zachodniej – Francji i Niemiec.
NATO widziane było jako główna siła mająca zagwarantować bezpieczeństwo
na obszarze europejskim. Tak długo, jak Pakt Północnoatlantycki nie miał alternatywy w kwestiach militarnych, a integracja europejska ograniczała się do integracji gospodarczej, Holendrzy mogli łatwo powiązać tę dwutorowość w polityce
zagranicznej.
Wśród polityków holenderskich znajdowali się również orędownicy idei Europy federalnej. Należeli do nich m.in. niezależny minister spraw zagranicznych
Jan Wilhelm Beyen (1952–1956), który opowiadał się jednoznacznie za przenoszeniem kompetencji narodowych do instytucji europejskich, minister rolnictwa
Sicco Mansholt (1945–1958), który domagał się ponadnarodowej współpracy
w zakresie rolnictwa, oraz sekretarz stanu ds. europejskich Piet Dankert (1989–
1994), który dążył do pogłębienia integracji w czasie przygotowań do Traktatu
z Maastricht302.
W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych poszczególne rządy Holandii
skoncentrowały swą uwagę głównie na budowaniu wspólnego rynku, jednakże
zauważyć można również dominację w rządzie opcji profederacyjnej. Zaowocowało to przesunięciem w latach dziewięćdziesiątych polityki holenderskiej
299
R.T. Griffiths, The Netherlands and the Integration of Europe, 1945–1957, Amsterdam
1990, s. 89–96.
300 H. Vollaard, B. Boer, Euroscepticism in the Netherlands, paper prepared for the EpsNet
conference, „European in Context: Debating the Project”, Central European University, Budapest
2006, s. 9–10.
301 R.T. Griffiths, op. cit., s. 188–189.
302 A.G. Harryvan, J. van der Harst, Het Nederlandse Europa-beleid na Einde van de Koude
Oorlog, „Transaktie” 2/1994, s. 143–171.
IV_CWB_28.indd 112
2010-10-15 13:47:58
113
w stronę francusko-niemieckiej osi współpracy europejskiej303. Według opinii
niektórych autorów federacyjna wizja przyszłej UE, wysunięta przez prezydencję
holenderską w 1991 r.304, była raczej wyrazem chęci zapobieżenia dominacji krajów dużych w Unii niż celem samym w sobie305.
Swój proeuropejski wizerunek Holandia zawdzięczała również katolickim
i socjaldemokratycznym członkom parlamentu, którzy od 1947 r. wyrażali entuzjazm wobec europejskiego federalizmu. Jednak śledząc poglądy poszczególnych partii od początku uczestnictwa Holandii w procesie integracji europejskiej,
zauważyć należy, że nie wszystkie ugrupowania popierały ten projekt, a także,
że ich stanowiska na przestrzeni lat podlegały ewolucji. Wśród holenderskich partii politycznych wyróżnić można:
– Ugr upowa nia entuzjastycz ne wo b ec p ro j ek t u i n t eg racj i eu r opejs kiej. Postawę taką reprezentowała katolicka KVP, która od początku lat
pięćdziesiątych widziała w projekcie integracji szanse na szybką odbudowę Holandii oraz całej Europy306. CDA, utworzona w latach siedemdziesiątych ze zjednoczenia dwóch dużych partii protestanckich ARP i CHU oraz katolickiej KVP,
stała się również orędownikiem procesów integracyjnych307.
Dla socjaldemokratycznej PvdA zjednoczenie Europy było instrumentem realizacji trwałego pokoju, dobrobytu i demokracji, a także formą obrony przed Związkiem Radzieckim. Niemniej jednak partia ta wyrażała również obawy przed zbyt
katolickim i konserwatywnym charakterem integracji. Jej proeuropejska postawa
nie była pozbawiona krytyki. Szczególnie w latach siedemdziesiątych była niechętna zjednoczeniu ekonomicznemu bez wspólnej polityki monetarnej i gospodarczej, a także bez odpowiedniej kontroli demokratycznej. W latach osiemdziesiątych, pod przewodnictwem Wima Koka, PvdA przestała podważać kierunek
303 B.J.S. Hoetjes, The Netherlands: A Former Founding Father in Search of Control, [w:]
Fifteen into One? The European Union and its Member States, red. W. Wessels, A. Maurer, J. Mittag, Manchester 2003, s. 317–320.
304 Projekt ściślejszej integracji dotyczył polityki zagranicznej i obronności, imigracji oraz
spraw azylowych. Według Holendrów te sprawy powinny znajdować się w kompetencji instytucji
UE. Holendrzy chcieli również wzmocnienia pozycji Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego jako instytucji ponadnarodowych. Rada Europejska natomiast, jako organ międzyrządowy,
miałaby utracić dotychczasowe znaczenie. Wniosek holenderski poparły jedynie Belgia i Komisja
Europejska. Dzień, w którym nastąpiło głosowanie nad wnioskiem, zwany jest w dyplomacji holenderskiej „czarnym poniedziałkiem”; B.J.S. Hoetjes, The Netherlands..., s. 317.
305 A.G. Harryvan, J. van der Harst, Verschuivingen in het Nederlandse Europa-beleid, „Transaktie” 3/1997, s. 355–377.
306 Podstawą dla ich prointegracyjnego stanowiska była wiara katolicka, która – według partii
– przez swój uniwersalny charakter relatywizowała granice między narodami a państwami. Katolicyzm holenderski poszukiwał w integracji europejskiej harmonii i syntezy pomiędzy z jednej strony
zbyt dużym indywidualizmem Unii Gospodarczej i Walutowej, opartej na zasadach liberalnych,
a z drugiej – zbyt daleko idącą centralizacją; H. Vollaard, B. Boer, Euroscepsis: ideologie of strategie?, [w:] Euroscepsis in Nederland, red. H. Vollaard, B. Boer, Utrecht 2005, s. 6–7.
307 Ibidem, s. 9–10.
IV_CWB_28.indd 113
2010-10-15 13:47:58
114
integracji, kładąc szczególny nacisk na bezpieczeństwo socjalne i zawodowe oraz
demokratyzację Europy308.
Także liberalna D’66 wykazywała entuzjazm wobec procesu integracji. Od czasu powstania zaczęła przenosić najważniejsze postulaty w polityce narodowej
na poziom europejski, dlatego domagała się demokratyzacji Europy, bezpośrednich wyborów do Parlamentu Europejskiego oraz poszerzenia jego kompetencji
jako warunku dalszej integracji309.
– Ugrupowania umiarkowa n i e en t u zj as t y czn e wo b ec p ro ces u
integr ac ji, takie jak liberalna VVD oraz protestanckie ARP i CHU. W latach pięćdziesiątych VVD uważała, że Europa nie powinna ograniczać się tylko
do kontynentu europejskiego. Partia dążyła raczej do stworzenia strefy wolnego
handlu niż form współpracy ponadnarodowej. Od lat sześćdziesiątych stanowisko
to zaczęło ulegać powolnej ewolucji, a od lat siedemdziesiątych VVD, podobnie
jak i liberalna D’66, wręcz idealistycznie opowiadała się za zjednoczoną Europą
antykomunistyczną. Manifest VVD z 1981 r. stwierdzał, że współpraca w ramach
Wspólnot Europejskich jest najważniejsza. Partia opowiadała się za federalnym
modelem integracji. Stan ten trwał do początku lat dziewięćdziesiątych310. Wówczas zdecydowane zaangażowanie liberalno-konserwatywnej VVD na rzecz integracji europejskiej zostało zakwestionowane przez jednego z liderów partii, Fritsa
Bolkesteina. Po odejściu Bolkesteina partia pozostała krytyczna wobec zjednoczonej Europy, chociaż wśród jej członków można było znaleźć cały wachlarz
postaw. Poczynając od zdystansowanych krytyków, jak Gerrit Zalm czy Hans von
Baalen, a kończąc na gorących orędownikach idei integracji, jak Hasle Witz311.
Do partii umiarkowanie entuzjastycznych zaliczyć należy również dwie partie
protestanckie: ARP oraz CHU. Jako partie kalwińskie, obawiały się one przede
wszystkim katolickiego i socjalistycznego wpływu na protestancki naród holenderski. W integracji ekonomicznej widziały zagrożenie dla kalwińskiego ducha
Niderlandów. Z czasem przekonały się jednak do korzyści wynikających z ponadnarodowej współpracy312. Podczas tworzenia zjednoczonej partii chadeckiej
(CDA) integracja europejska nie stanowiła istotnego elementu negocjacji pomiędzy ARP i CHU a katolicką KVP.
– O b óz e urosce ptyków, istniej ący w Ho l an d i i o d p o cząt k u p ro ces u inte grac ji e uropejskie j. Należały do nego dwie małe partie protestanckie (ortodoksyjne) SGP i GPV, komuniści (CPN), Partia Pacyfistyczno-Socja308
R. Koole, L. Raap, Euroscepsis en de Sociaal-democratie in Nederland, [w:] Euroscepsis in
Nederland..., s. 109–128.
309 B. Boer, Euroscepsis en liberalisme in Nederland, [w:] Euroscepsis in Nederland..., s. 129–150.
310 Ibidem.
311 Wywiad z Janem Roodem, dyrektorem Niderlandzkiego Instytutu Spraw Międzynarodowych „Clingendeal”, przeprowadzony przez autorkę 20 listopada 2004.
312 H. Vollaard, Euroscepsis en Protestantisme in Nederland, [w:] Euroscepsis in Nederland...,
s. 151–176.
IV_CWB_28.indd 114
2010-10-15 13:47:58
115
listyczna (PSP), a także Partia Socjalistyczna (SP). Wszystkie te ugrupowania
odrzucały początkowo zdecydowanie proces integracji europejskiej, aczkolwiek
z zasadniczo odmiennych przyczyn. Niechęć partii protestanckich wyrastała
w głównej mierze z obawy przed utratą suwerenności narodowej, a także obawy
przed wpływami rzymskokatolickimi i socjalistycznymi czy też komunistycznymi313. Argumentacja partii skrajnie lewicowych dotyczyła obszaru ekonomicznego. Integracja europejska jawiła się jako zbyt kapitalistyczna, a także jako projekt
wymierzony przeciwko Związkowi Radzieckiemu314. W latach osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych wszystkie te ugrupowania przeszły na pozycje bardziej
umiarkowane, akceptując zasadniczo projekt integracji europejskiej oraz konieczność przekazania części uprawnień do wykonywania suwerenności na poziom europejski, aczkolwiek wciąż wykazywały niechęć wobec pogłębiania procesu integracji. PSP, CPN oraz PPR po utworzeniu partii Zielonej Lewicy (GL) przeszły
na pozycje euroentuzjastyczne315.
Powyższe rozważania wskazują, że eurosceptycyzm funkcjonował w Holandii
od początku procesu integracji zarówno wśród członków rządu, jak i wśród partii
politycznych. Należy jednak podkreślić, że polityka europejska Niderlandów leżała prawie wyłącznie w gestii rządu, a wszelkie jego działania strategiczne w tym
zakresie podejmowane były „za zamkniętymi drzwiami”316. Ingerencja drugiej
izby parlamentu w obszar polityki europejskiej miała miejsce dopiero w późnych
latach osiemdziesiątych, jednak nawet wtedy ograniczona była do grona eksperckiego. Dlatego wszelkie działania Niderlandów na polu polityki europejskiej,
jeśli nawet wywoływały reakcje polityków (proeuropejskie lub eurosceptyczne),
nie były przedmiotem debat politycznych. Dopiero od połowy lat dziewięćdziesiątych politycy zaczęli publicznie wyrażać swoje opinie w tej kwestii.
Katalizatorem tej zmiany był m.in. fakt, iż od wczesnych lat dziewięćdziesiątych Holandia stała się płatnikiem netto Wspólnot Europejskich317. Ponadto poszerzanie oraz pogłębianie integracji (wprowadzenie euro, przekazywanie coraz
większej liczby obszarów w kompetencje UE) wpłynęło na zmianę pozycji Niderlandów w Europie. Holandia stała się jednym z wielu małych państw członkowskich Unii, które miało mniejsze możliwości wpływu na politykę europejską.
Za prekursora dyskursu europejskiego uważany jest były przewodniczący frakcji parlamentarnej VVD, a następnie komisarz Unii Europejskiej – Frits Bolke313
Ibidem.
R. Harmsen, Euroscepticism in the Netherlands: Stirrings of Dissent, „European Studies”
1/2004, s. 112; R. Koole, L. Raap, op. cit., s. 120.
315 Ibidem, s. 126.
316 B. Soetendorp, K. Hanf, The Netherlands: Growing Doubts of a Loyal Member, [w:] Adapting to European Integration: Small States and the European Union, red. B. Soetendorp, K. Hanf,
London-New York 1998, s. 42.
317 Holendrzy wpłacali do budżetu Unii więcej niż z niego otrzymywali, zob. R. Harmsen, Euroscepticism..., s. 99–101.
314
IV_CWB_28.indd 115
2010-10-15 13:47:58
116
stein318. Dla Bolkesteina, jako członka partii liberalnej, najważniejszym celem
było stworzenie i utrzymanie rynku wewnętrznego wraz z Unią Monetarną. Dlatego opowiadał się za ograniczeniem przekazywania kompetencji organom UE
do minimum, które jest potrzebne do osiągnięcia konkretnych celów ekonomicznych, a także domagał się wytyczenia ostatecznych granic współpracy europejskiej, którymi – w jego opinii – powinny być ustalenia Traktatu z Maastricht319.
Bolkestein stał się prekursorem a zarazem promotorem szeroko pojętego i n t eres u nar odowe go Niderlandów. Ostro krytykował zachowawczą postawę w polityce zagranicznej kraju. Uważał, iż Niderlandy nie walczą o swój narodowy interes podczas negocjacji międzynarodowych. Należy gruntownie przeformułować
koncepcję polityki zagranicznej Holandii i w centrum uwagi umiejscowić interes
narodowy320. Miał na myśli w szczególności przyjęcie ostrego kursu na reformy
we Wspólnej Polityce Rolnej i funduszach strukturalnych Unii oraz ograniczenie
wkładu finansowego Niderlandów do UE.
Artykułowana przez Bolkesteina wizja współpracy europejskiej z jednej strony
przerwała milczenie niezadowolonych z ówczesnego kierunku integracji, a z drugiej wywołała żywą krytykę ze strony pozostałych partii establishmentu politycznego: PvdA, CDA, D’66, GL. Lider VVD oskarżany był o działanie na szkodę
interesów Holandii oraz dążenie do marginalizacji pozycji kraju w UE. Jego stanowisko określano mianem „zaściankowego nacjonalizmu”. Chociaż program polityczny VVD odbiegał od eurosceptycznej postawy Bolkesteina, część członków
partii (szczególnie jej frakcja parlamentarna) oraz niektórzy liczący się w kraju
komentatorzy polityczni z wielką sympatią przyjęli nacisk na interes narodowy
w polityce zagranicznej Niderlandów.
W połowie lat dziewięćdziesiątych dyskurs europejski skupił się głównie wokół współzawodnictwa o prezydencję w Europejskim Banku Centralnym, wprowadzania wspólnej waluty – euro, niezadowolenia ze zbyt wysokich zobowiązań
finansowych Holandii wobec Unii, a także oszustw, korupcji, złego zarządzania
funduszami unijnymi oraz ekstrawagancji finansowych Parlamentu Europejskiego. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w kampanii wyborczej z 1998 r. Europa stała się obiektem zainteresowań głównie ze względu na warunki, na jakich
nastąpiła nominacja Holendra, Wima Duisenberga, na stanowisko pierwszego
prezydenta Europejskiego Banku Centralnego (miał on być zastąpiony w połowie kadencji przez Francuza, Jean-Claude’a Tricheta). Bolkestein krytykował to
porozumienie, określając je jako lekceważenie holenderskiego interesu narodowego321. W kampanii z 1998 r. VVD jako jedyna partia rządząca przyjęła strate318 W 1999 r. został nominowany na komisarza Unii Europejskiej ds. rynku wewnętrznego
i usług. Funkcję tę sprawował do 1 listopada 2004 r.
319 J. Lagendijk, R. Wouters, A Euro-sceptic in Brussels? Frits Bolkestein on the European
Union. A Collection of Statements, Utrecht 1999, s. 13.
320 Ibidem, s. 107.
IV_CWB_28.indd 116
2010-10-15 13:47:58
Lista Pima Fortuyna na scenie politycznej Holandii
117
gię obrony interesu narodowego Holandii pod hasłem: „Nie marnujcie pieniędzy
holenderskich”. Pozostałe partie, takie jak D’66, PvdA oraz CDA, podkreślały
tradycyjnie proeuropejskie stanowisko322.
Po wyborach ówczesny rząd „purpurowej koalicji”, a przede wszystkim
jego minister finansów Gerrit Zalm (VVD), zainicjował zdecydowaną kampanię na rzecz reformy budżetowej Unii. W tym zakresie Niderlandy optowały, wraz z Niemcami, za zredukowaniem wkładu narodowego do budżetu. Pod
naciskiem Zalma rząd holenderski zajął nieugięte stanowisko: „Chcemy nasze
pieniądze z powrotem!” W porównaniu z latami poprzednimi był to ewidentny
zwrot w stanowisku i tonie wystąpień Holendrów w Unii. Reforma budżetu,
a w późniejszym okresie również reforma Wspólnej Polityki Rolnej oraz funduszy strukturalnych, stały się kluczowymi zagadnieniami w polityce europejskiej
kraju. Kwestia ta nabrała szczególnego znaczenia w obliczu przyjęcia do Unii
Europejskiej państw Europy Środkowo-Wschodniej323.
4.5. Lista Pima Fortuyna
na scenie politycznej Holandii
Podczas trwania „purpurowej koalicji” rywalizacja międzypartyjna w Holandii uległa ewolucji. CDA, akceptując liberalizację ustawodawstwa, którą wprowadziły partie koalicyjne PvdA i VVD (legalizacja eutanazji, małżeństw homoseksualnych oraz adopcja dzieci przez pary homoseksualne), spowodowała, iż
konflikt na tle etycznym wygasł na poziomie podaży (SGP i CU były zbyt słabe,
aby przejąć tu rolę partii wiodącej). Przestrzeń rywalizacji międzypartyjnej została więc zredukowana do dwóch wymiarów – ekonomicznego oraz wspólnotowej versus indywidualistycznej koncepcji społeczeństwa. Ponadto w sytuacji,
gdy koalicja VVD i PvdA połączyła klasycznych ekonomicznych opozycjonistów, w dotąd zamrożonym systemie partyjnym pojawiła się wolna przestrzeń
polityczna324.
Równocześnie od początku lat dziewięćdziesiątych przybierał na sile konflikt
oparty na polityce tożsamości, określany przez niektórych autorów jako nowa
forma konfliktu kulturowego325. Z czasem stawał się on coraz bardziej donośny i konkurował z tradycyjną rywalizacją, opartą na interesach ekonomicznych.
Analiza elektoratu przeprowadzona przez Hansapetera Kriesiego i Timotheosa
Freya podczas wyborów w latach dziewięćdziesiątych oraz na początku XXI
wieku wskazuje, że stanowisko wyborców było znacznie bardziej spolaryzowa322
B.J.S. Hoetjes, op. cit., s. 333.
Państwa te dodatkowo obciążyłyby budżet Unii, a Holandia większość swoich subsydiów
otrzymywała właśnie w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (CAP); ibidem, s. 318.
325 R. Lachat, H. Kriesi, op. cit., s. 5.
323
IV_CWB_28.indd 117
2010-10-15 13:47:58
118
ne w kwestiach kulturowych niż w tradycyjnych kwestiach ekonomicznych326.
Ów konflikt kulturowy można najlepiej scharakteryzować za pomocą opozycji integracja versus demarkacja (odgraniczenie). Wpisują się w niego obecnie kwestie
związane z imigracją, kulturowym liberalizmem i autorytaryzmem oraz integracją
europejską327.
Transformacji przestrzeni rywalizacji politycznej towarzyszyły uprzednio
opisane zjawiska wzrostu społecznego niezadowolenia z polityki prowadzonej
przez „purpurową koalicję”. Zarzucano rządowi brak rozwiązań wielu istotnych
problemów dnia codziennego – kolejki w służbie zdrowia, zawodność transportu publicznego, brak poczucia bezpieczeństwa w dużych miastach, brak rozwiązań narastających problemów związanych ze społeczeństwem wielokulturowym,
brak troski o narodowy interes Holandii na szczeblu europejskim, a także brak
reprezentacji interesów społecznych. Sposób administrowania państwem i społeczeństwem w czasie rządów „purpurowej koalicji” otrzymał w Holandii specyficzną nazwę The Hague cheese dome, która oznaczała, że podejmowanie decyzji
w państwie następuje w izolacji od nie-politycznego świata, w Binnenhof – miejscu, w którym znajdował się rząd i parlament w Hadze328.
Tym samym na arenie politycznej powstało miejsce dla partii, która wyrażałaby społeczne niezadowolenie i obawy, ale jednocześnie nie nosiła piętna partii
ekstremistycznej.
Pierwszym politycznym efektem rosnącego niezadowolenia stały się sukcesy
ruchów populistycznych na rzecz decentralizacji. Organizacje te powstały w kilku
miastach Holandii już w latach dziewięćdziesiątych i miały silne reprezentacje
na szczeblu lokalnym, przede wszystkim w Hilversum i Utrechcie. Były to stowarzyszenia mające w nazwie Leefbar („Warte życia”): Leefbaar Utrecht, Leefbaar Hilversum itd. Zrzeszały polityków wyrosłych w lokalnych społecznościach,
którzy podkreślali dystans do rządu w Hadze, jego rzekome oderwanie od społeczeństwa i żądali więcej demokracji bezpośredniej i decentralizacji. Były one
zróżnicowane lokalnie, koncentrowały się głównie na problemach codziennych,
takich jak służba zdrowia, komunikacja publiczna i biurokracja. Stowarzyszenia
te zrzeszyły się w ogólnokrajowy ruch Leefbaar Nederland (LN) („Niderlandy
warte życia”), aby uczestniczyć w wyborach lokalnych oraz do Tweede Kamer
w 2002 r.
Na czele listy wyborczej Leefbaar w wyborach do Rady Gmin w Rotterdamie
25 listopada 2001 r. stanął profesor socjologii i felietonista, Pim Fortuyn. Fortuyn
zorientował się, objeżdżając kraj, że zamachy z 11 września 2001 r. znacznie głębiej wstrząsnęły krajem niż establishment polityczny zdaje sobie sprawę i wykorzystał ten niepokój do generalnego ataku na politykę imigracyjną i integracyjną
socjalistów. Po wywiadzie w dzienniku „De Volkskrant”, w którym domagał się
326
327
328
IV_CWB_28.indd 118
H. Kriesi, T. Frey, op. cit., s. 289.
R. Lachat, H. Kriesi, op. cit., s. 1–32.
R. Cuperus, op. cit., s. 283.
2010-10-15 13:47:58
119
skreślenia art. 1 Konstytucji Niderlandów, zabraniającego dyskryminacji rasowej,
kierownictwo Leefbaar Nederland, chcąc zapobiec kojarzeniu ruchu z tendencjami ksenofobicznymi, odwołało Fortuyna z funkcji lidera listy wyborczej w Rotterdamie329.
Pomimo odwołania nazwisko lidera pozostało na liście wyborczej. Leefbaar
Rotterdam z wynikiem 35% głosów odniosła największy sukces spośród wszystkich regionalnych organizacji Leefbaar, a także spośród partii establishmentu politycznego, zostając największą frakcją w radzie miejskiej Rotterdamu, odsyłając
socjaldemokratów na ławy opozycji i tworząc koalicję z VVD i CDA. Zarówno dla
obserwatorów sceny politycznej Holandii, jak i samego Fortuyna stało się jasne,
że ogólnokrajowa lista wyborcza pod jego wodzą mogłaby liczyć na kilkanaście
miejsc w parlamencie i miałaby szansę na współtworzenie rządu. Fortuyn mówił
otwarcie o swoich ambicjach jako kandydata na premiera. 14 lutego wraz z trzema
przyjaciółmi – Albertem de Booij, Johnem Dostem oraz Peterem Langendamem
– zarejestrował stowarzyszenie polityczne pod nazwą Lista Pima Fortuyna (LPF)
(Politieke Vereniging List Pim Fortuyn), a następnie listę kandydatów pod tą samą
nazwą330. Tak więc na arenie politycznej Holandii pojawiła się nowa partia, która
miała szanse stać się znaczącą siłą polityczną.
Podstawy organizacyjne Listy Pima Fortuyna były bardzo skromne. LPF składała się z kierownictwa z małym biurem i sekretarzem oraz nielicznymi ochotnikami
w regionach. Kierownictwo tworzyły cztery zupełnie różne osoby, które nie miały
doświadczenia politycznego. Byli to: Pim Fortuyn – profesor socjologii, felietonista, John Dost – sprzedawca nieruchomości, Peter Langendam – fizyk i biznesmen,
oraz Albert de Booij – doradca biznesowy i dyrektor Akademii Mówienia (Speakers Academy) – agencji, która organizowała przemówienia Fortuyna i wielu innych. Tak więc egzystencja i aktywność polityczna LPF opierała się na działalności
kilku osób oraz na charyzmatycznym przywództwie Pima Fortuyna. Nowe ugrupowanie nie posiadało silnej bazy organizacyjnej ani na szczeblu centralnym, ani
regionalnym, nie miało również czasu, aby zorganizować formalny kongres partii,
na którym wybrane zostałyby – w myśl demokratycznych procedur – władze oraz
kandydaci do parlamentu. Dlatego selekcji na listy wyborcze dokonał sam Fortuyn
wraz z sekretarzem partii, Langendamem331. LPF przystępowała więc do kampanii
w 2002 r., bazując głównie na osobowości lidera. Dzięki swojej charyzmie Fortuyn
zdołał zmobilizować nie tylko do głosowania na LPF, ale także do aktywnej działalności na rzecz partii ludzi, którzy nie byli dotychczas zaangażowani politycznie.
329
Fortuyn, opuszczając zebranie kierownictwa Leefbaar, powiedział: „Nie róbcie błędu, zostanę premierem tego kraju!” Dwa dni po tym wydarzeniu, 16 lutego, LPF zarejestrowana została
przez komisję wyborczą; J. Chours, M. de Galan, In de ban van Fortuyn. Reconstructie van een
politieke aardschok, Amsterdam 2002, s. 150.
330 P. Lucardie, G. Voerman, From Challenger to Government Partner without a Party: The List
Pim Fortuyn, paper presented at Section 24 of the ECPR Conference in Marburg, 19–21 September
2003, s. 5.
331 Ibidem, s. 6.
IV_CWB_28.indd 119
2010-10-15 13:47:58
120
Umiejętność przemawiania, łamanie tabu, stawianie „delikatnych” tematów w centrum dyskusji politycznej spowodowały, że część społeczeństwa przyznawała:
„Dzięki Fortuynowi odzyskałem wiarę w politykę”, „Pim wyraża to, co myślę”332.
Jego osoba była kojarzona z konkretnym i silnym przesłaniem. Był autentyczną postacią z charyzmą przywódcy, ogromną umiejętnością motywowania ludzi, a także
zdolnością przyciągania uwagi mediów. To wszystko wpłynęło na ukształtowanie
wyjątkowej pozycji Fortuyna w „szarym” życiu politycznym Holandii333. Jednak
zdołał on wprawdzie zgromadzić wokół siebie osoby zafascynowane jego poglądami, ale bez doświadczenia w polityce, a także znające się głównie za pośrednictwem Fortuyna.
Intensywna kampania wyborcza LPF zakończyła się 6 maja 2002 r., zaledwie
półtora tygodnia przed wyborami do parlamentu, smiecią Fortuyna, który został
zastrzelony przez aktywistę ruchu praw zwierząt. Przez kraj przeszła olbrzymia
fala oburzenia i solidarności z sympatykami Fortuyna, z których wielu obwiniało
socjaldemokratów i nawet samego premiera o podżeganie do zbrodni. Po konsultacji z kierownictwem Listy Fortuyna i bliskimi zamordowanego premier
Kok wezwał do zaprzestania kampanii wyborczej. Apel został dotrzymany przez
wszystkie siły polityczne w kraju, ale nie przesunięto terminu wyborów. Fala oburzenia i solidarności sprzyjała popularności LPF.
W wyborach nowo powstałe ugrupowanie uzyskało 17% głosów i stało się drugą partią w parlamencie. Wyprzedziła ją jedynie CDA, która podwoiła poparcie
z poprzedniego roku, uzyskując 27,9% głosów. Zarówno VVD, PvdA, jak i D’66
poniosły dotkliwą klęskę334. Partie „purpurowej koalicji” straciły łącznie 43
z 97 miejsc w parlamencie (tab. 1).
Tabela 1. Wybory do Tweede Kamer (drugiej izby parlamentu) w Holandii w latach 1998–2006
1998
2002
2003
2006
głosy
głosy
głosy
głosy
mandaty
mandaty
mandaty
mandaty
[%]
[%]
[%]
[%]
CDA
18,4
29
28,0
43
28,6**
44
26,5
41
PvdA
29,0
45
15,1
23
27,3**
42
21,2
33
VVD
24,7
38
15,4
24
17,9**
28
14,7
22
D’66
9,0
14
5,1
7
4,1**
6
2,0
3
GL
7,3
11
6,9
10
5,1**
8
4,6
7
Partie protestanckie*
5,1
8
6
3,7**
5
5,6**
8
332
4,2**
D. Pels, De geest van Pim. Het gedachtegoed van enn politieke dandy, Amsterdam 2003,
s. 254.
333
334
IV_CWB_28.indd 120
Ibidem, s. 272.
F. Wielenga, op. cit., s. 111.
2010-10-15 13:47:58
121
SP
3,5
5
5,9
9
6,3
9
16,6
25
LPF
–
–
17,0
26
5,7
8
0,2
0
LN
–
–
1,6
0
–
PvV
–
–
–
–
–
–
5,9
9
Partij voor de Dieren
–
–
–
–
–
–
1,8
2
Een NL
–
–
–
–
–
–
0,6
0
Partij voor Nederland
–
–
–
–
–
–
0,1
0
Pozostałe
Suma
2
0,4
–
1,9
0
0,8
0
0,9
0
0,0
0
100,0
150
100,0
150
100,0
150
100,0
150
* W 1998 r. trzy partie protestanckie (SGP, GPV, RPF) rywalizowały z sobą. W 2000 r. dwie
z nich, GPV i RPF, połączyły się w Unię Chrześcijańską; P. Lucardie, G. Voerman, From Challenger
to Government..., s. 13.
** SGP+CU.
Źródło: P. Lucardie, G. Voerman, From Challenger to Government Partner Without a Party: The List Pim
Fortuyn, paper presented at Section 24 of the ECPR Conference in Marburg, 19–21 September 2003, s. 13;
Parlement & Politiek, http://www.parlement.com/9291000/modulesf/g5pbi6v2.
LPF, prezentując się jako ugrupowanie mające odwagę poruszyć zaistniały
w Holandii problem konfliktu kulturowego, poddające radykalnej krytyce konsensualny styl prowadzenia polityki oraz społeczno-ekonomiczne efekty rządów
„purpurowej koalicji”, postrzegane było przez wyborców jako najdalej wysunięta
na prawo na osi lewica–prawica partia w systemie partyjnym Niderlandów (załącznik 2). Bezprecedensowy sukces prawicowych populistów, a także morderstwo polityczne na Pimie Fortuynie, podważyły budowane przez dziesięciolecia
wyobrażenia Holendrów o własnym państwie i narodzie, szczególnie przekonanie
o pokojowym charakterze polityki holenderskiej. Według wielu holenderskich publicystów Niderlandy utraciły w 2002 r. swoją polityczną „niewinność”. Wybory te
określane są przez politologów jako „polityczne trzęsienie ziemi”.
Na podstawie wynegocjowanej przez LPF, CDA i VVD tzw. u m o wy s t rategicznej stało się możliwe zawiązanie 22 lipca koalicji i utworzenie rządu pod
kierownictwem przewodniczącego CDA Jana Petera Balkenendego. LPF otrzymała cztery ministerstwa i pięć stanowisk sekretarzy stanu335. Rząd o wyraźnie
prawicowym obliczu włączył do swojego strategicznego porozumienia kwestie
podnoszone w programie i kampanii przez Pima Fortuyna, w tym m.in. zaostrze335
Wicepremierem został Eduard Bomhoff (prof. ekonomii oraz były członek PvdA), Ministerstwo Transportu i Prac Publicznych objął Rolf de Boer (biznesmen oraz były członek VVD),
ministrem spraw zagranicznych i integracji został Hilbrand Nawija (były członek CDA), a Ministerstwo Spraw Ekonomicznych objął Herman Heinsbroek (zbił fortunę w sektorze muzycznym i był
jedynym przedstawicielem bez politycznej przeszłości); P. Lucardie, G. Voerman, From Challenger
to Government..., s. 8, 17; W. van der Brug, A. Mughan, Chrisma, Leader Effects and Support for
Right-Wing Populist Parties, „Party Politics” 1/2007, s. 31–35.
IV_CWB_28.indd 121
2010-10-15 13:47:58
122
nie polityki imigracyjnej, działania na rzecz integracji imigrantów, zaostrzenie
walki z przestępczością, reformy w służbie zdrowia, poszerzenie instrumentów
demokracji bezpośredniej336.
Tuż po zabójstwie założyciela i lidera rozpoczął się w LPF etap walki o władzę.
Na przewodniczącego partii wybrano 16 maja 2002 r. Mata Herbena. Jednakże
faktyczną rolę decyzyjną w LPF odgrywała silna grupa parlamentarna. Pozycja
Mata Herbena (również członka parlamentu z ramienia LPF) była od początku
kwestionowana zarówno przez deputowanych partii, jak i przez jej członków. Intrygi polityczne oraz walka o władzę w LPF wprowadziły do polityki, a szczególnie w szeregi rządu niepokój i brak stabilizacji politycznej. Już w sierpniu grupa
parlamentarna Listy zaczęła tracić zwartość. Wielu parlamentarzystów uważało,
że Mat Herben nie jest wystarczająco silną osobowością, aby stać na czele partii.
Krytykowano go również za brak kompetencji i zbyt uległą postawę w negocjacjach koalicyjnych. W efekcie Herben zrezygnował, a na jego miejsce grupa parlamentarna wybrała Harry’ego Wijnschenka. Nowy przewodniczący partii wzbudzał
jednakże wiele kontrowersji zarówno wśród posłów LPF, jak i wśród członków
partii. Równocześnie narastał konflikt pomiędzy ministrami z ramienia Listy Pima
Fortuyna (Eduardem Bomhoffem i Hermanem Heinsbroekiem). W rezultacie obaj
członkowie rządu przestali ze sobą rozmawiać. Konfliktowi ministrów towarzyszył
rozłam w grupie parlamentarnej LPF (za i przeciw Wijnschenkowi) oraz konflikt
pomiędzy grupą parlamentarną a kierownictwem partii. Partia znalazła się w poważnym kryzysie organizacyjnym337.
Eskalacja nieporozumień między ministrami LPF oraz odmowa rezygnacji
z pełnionych przez nich funkcji skłoniły liderów CDA i VVD do podjęcia decyzji o rozwiązaniu koalicji. 16 października, po 87 dniach sprawowania władzy,
premier Balkenende przedłożył królowej rezygnację gabinetu. Miał on kontynuować działalność jako rząd tymczasowy, bez ministrów LPF, do czasu wyłonienia nowego gabinetu po wyborach 22 stycznia 2003 r.338
Tuż po rozwiązaniu parlamentu, w obliczu nowych wyborów, deputowani
i członkowie LPF doszli do porozumienia i zgodnie odwołali Wijnschenka z funkcji lidera partii. Jego stanowisko objął ponownie Mat Herben, a funkcję wiceprzewodniczącego – Gerard van As. Dofinansowanie ze strony państwa (zależne
od liczby miejsc w parlamencie) oraz wciąż rosnąca liczba członków pozwoliły
LPF na stworzenie nowego, silnego wizerunku zjednoczonej partii339.
336
P. Lucardie, G. Voerman, From Challenger to Government..., s. 10; P. Pennings, H. Keman,
The Dutch Parliamentary Elections in 2002 and 2003: The Rise and Decline of the Fortuyn Movement, „Acta Politica” 1/2003, s. 57–60.
337 P. Lucardie, G. Voerman, From Challenger to Government..., s. 7–10.
338 Ibidem, s. 9–10.
339 Ibidem; J. Hippe, P. Lucardie, G. Voerman, Kroniek 2002, Overziecht van de partijpolitieke
gebeurtenissen van het jaar 2002, s. 124–128, http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/jb-dnpp/jb02/
Kroniek.pdf.
IV_CWB_28.indd 122
2010-10-15 13:47:58
123
Wybory parlamentarne ze stycznia 2003 r. ponownie przetasowały scenę polityczną Niderlandów (tab. 1). Silna pozycja CDA, stojącej w politycznym centrum,
nie uległa zmianie. Po lewej stronie usytuowała się znacznie wzmocniona PvdA,
po prawej – z niewielkim wzrostem poparcia w porównaniu do 2002 r. – VVD.
Swój wynik wyborczy nieznacznie poprawiła również SP. Natomiast LPF została
ukarana przez wyborców za brak profesjonalizmu politycznego, otrzymując 5,7%
głosów oraz osiem miejsc w parlamencie. Spadek poparcia wyborczego nastąpił
również w wypadku D’66 oraz GL.
Po wyborach, pomimo kompromitacji ministrów LPF w poprzednim rządzie
oraz niewielkiej liczby zdobytych mandatów, Lista wyrażała gotowość do ponownego udziału w koalicji wraz z CDA i VVD. Musiała jednak zaakceptować
pozycję ugrupowania opozycyjnego – w drugim rządzie powołanym przez Balkenendego obok CDA fotele ministerialne otrzymały VVD oraz D’66340.
W 2003 r. w strukturach organizacyjnych LPF znów rozgorzały konflikty personalne. W ich rezultacie część członków partii opuściła jej szeregi (m.in. czterech
liderów regionalnych oraz jeden członek parlamentu lokalnego). W kolejnych latach zarysował się również rozłam pomiędzy grupą parlamentarną a organizacją partyjną. Konflikt eskalował na tyle, że w roku 2004 grupa parlamentarna
wystąpiła z partii, chcąc powołać do życia nowe ugrupowanie341. W październiku do partii wrócił Mat Herben, próbując zażegnać konflikt oraz starając się
ponownie o funkcję przewodniczącego. Nowym przewodniczącym partii został
jednak Gerard van As. W kolejnych miesiącach do partii powróciła większość pozostałych parlamentarzystów LPF342. W latach 2005–2006 frakcję parlamentarną
opuściło czterech z ośmiu parlamentarzystów343. Po odejściu van Asa przejściowo na stanowisko przewodniczącego partii wybrano w sierpniu 2006 ponownie
Mata Herbena, jednakże już w listopadzie zastąpił go młody, energiczny i rokujący duże nadzieje Olaf Stuger. W ramach odnowienia na kongresie partii postanowiono, że LPF przystąpi do kolejnych wyborów pod nazwą – Lista Piąta Fortuyna
(LVF)344.
W 2006 r. obok osłabionej LVF po prawej stronie sceny politycznej pojawiły
się nowe partie. Część z nich wyłoniła się z upadającej LPF, część z liberalnej
VVD. Były członek parlamentu z ramienia LPF Joost Eerdmans i były radny mia340
F. Wielenga, op. cit., s. 107–112.
Powodem wypowiedzenia członkostwa w LPF przez frakcję parlamentarną była „przeciągająca się walka o władzę na szczeblu zarządu” – wiadomość prasowa frakcji parlamentarnej LPF,
www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 24 sierpnia 2004 r.].
342 J. Hippe et al., Kroniek 2004, Overziecht van de partijpolitieke gebeurtenissen van het jaar
2004, s. 63–66, http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/jb-dnpp/jb05/Kroniek.pdf.
343 Hilbrand Nawijn (23 czerwca 2005), Gonny van Oudenallen (7 lipca 2006, poszła w ślady
Margot Kraneveldt, która wstąpiła do PvdA) i Joost Eerdmans (20 września 2006).
344 P. Lucardie et al., Kroniek 2006, Overziecht van de partijpolitieke gebeurtenissen van het jaar
2006, s. 65–69, http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/jb-dnpp/jb06/Kroniek2006.pdf.; zob. także:
Parlement&Politiek, http://www.parlement.com/9291000/modulesf/fyak7456?thema=g42dcbye.
341
IV_CWB_28.indd 123
2010-10-15 13:47:59
124
sta Rotterdam Marco Pastors powołali do życia Jedne Niderlandy (Eén NL)345.
W sierpniu 2006 r. były minister z ramienia LPF Hilbrand Nawijn i Gerard van
As powołali do życia Partię dla Niderlandów (PVN)346. Już w 2003 r. z LPF
wyłoniła się nacjonalistyczna partia holenderska Nowa Prawica (NR), założona
przez Michaela Smita, który był sekretarzem Fortuyna w Leefbaar Rotterdam.
Natomiast były członek VVD, Geert Wilders, zorganizował na bazie istniejącej
od 2004 r. Grupy Parlamentarnej Wildersa – Partię dla Wolności (PVV)347.
Oprócz rozdrobnienia po prawej stronie na scenie politycznej pojawiło się
również kilka innych aktywnych ugrupowań, jak Partia na rzecz Zwierząt (PvdD),
Niezależna Grupa Senacka (OSF), Fryzyjska Partia Narodowa (FNP) oraz Zieloni
(De Groenen).
W lipcu 2006 r., w wyniku niespodziewanego kryzysu rządowego, kadencja
drugiego rządu Balkenendego została skrócona. Z koalicji wycofała się bowiem
partia Demokratów ’66, protestując przeciwko decyzji minister ds. imigracji, Rity
Verdonk (VVD), która nie wydaliła z Holandii pochodzącej z Somalii deputowanej VVD Ayaan Hirsi Ali, gdy wyszło na jaw, że ta skłamała we wniosku o azyl.
Zgodnie z sugestią królowej Beatrix oraz parlamentu 7 lipca 2006 r. powstał gabinet mniejszościowy, złożony z CDA i VVD (trzeci rząd Balkenendego). Głównym jego zadaniem miało być przygotowanie wcześniejszych wyborów, zaplanowanych na jesień 2006, oraz sporządzenie budżetu na rok 2007.
Przedterminowe wybory odbyły się 22 listopada 2006 r. W ich wyniku Lista Piąta Fortuyna zniknęła ze sceny parlamentarnej, otrzymując zaledwie 0,2%
głosów348. Jej miejsce zajęła prawicowo-populistyczna Partia Wolności (PVV)
345 Partia opowiada się za zmniejszeniem podatków oraz ograniczeniem administracji rządowej,
postulowała „zero tolerancji dla przestępczości”, przeprowadzenie reform konstytucyjnych (więcej
demokracji bezpośredniej, bezpośredni wybór premiera oraz członków parlamentu), przywrócenie
„wymiaru ludzkiego” w sektorze publicznym (edukacja i służba zdrowia), charakteryzowała się
sceptycyzmem wobec integracji europejskiej. Postrzegana była jako mniej radykalna w stosunku
do imigracji i integracji niż takie partie prawicowe, jak PVV i PVN. Jedne Niderlandy popierała
część umiarkowanych muzułmanów; zob. Parlament&Politiek, http://www.parlement.com.
346 Programowo partia określa się jako kontynuatorka idei Pima Fortuyna, jako socjalno-liberalna partia prawicowa; zob. Parlament&Politik, http://www.parlement.com.
347 Geert Wilders opuścił we wrześniu 2004 r. szeregi liberalnej VVD, czego bezpośrednią
przyczyną był jego sprzeciw wobec tureckiego członkostwa w UE. Tożsamość założonej przez
Wildersa PVV określić można jako prawicowo-populistyczną. Partia dla Wolności jest mieszanką
ekonomicznego liberalizmu i społecznego konserwatyzmu. Dąży do ograniczenia podatków, decentralizacji, zniesienia płacy minimalnej, ograniczenia subsydiów na dzieci. Stoi na stanowisku, że judeo-chrześcijańska i humanistyczna tradycja powinna być traktowana jako dominująca w Niderlandach, a imigranci powinni się do niej dostosować. PVV chce zastopowania napływu imigrantów
z krajów nienależących do Europy Zachodniej, jest sceptyczna wobec projektu integracji europejskiej, opowiada się przeciwko rozszerzaniu Unii o kraje takie jak Turcja; zob. Parlement&Politiek,
http://www.parlement.com.
348 W wyniku wyborów w 2006 r. poparcie dla wszystkich głównych partii politycznych uległo
zmniejszeniu, jednakże największe straty poniosła PvdA (tab. 1). Szczególną niespodzianką był
radykalny wzrost poparcia dla lewicowych populistów – Partii Socjalistycznej (SP), która z 6,3%
IV_CWB_28.indd 124
2010-10-15 13:47:59
125
Geerta Wildersa, która przejęła w dużej części dawny elektorat LPF, otrzymując
poparcie 5,9% wyborców349.
W wyniku niepowodzenia w wyborach do drugiej izby parlamentu, a także
po klęsce LPF w wyborach do Stanów Prowincjonalnych w styczniu 2007 r., decyzją członków partii Lista Pima Fortuyna została oficjalnie rozwiązana 1 stycznia 2008 r. Przy życiu utrzymane zostały jedynie te struktury regionalne, gdzie
partia miała swoich przedstawicieli w radzie gminy – Eindhoven, Den Haag, Duiven, Spijkenisse i Westland350.
głosów w 2003 r. doszła do 16,6%; stała się tym samym trzecim co do wielkości ugrupowaniem
w parlamencie.
349 PVV zarówno pod względem programowym, jak i bazy wyborczej postrzegana jest jako
spadkobierca LPF. Wykazuje również pewne związki personalne z LPF – numer dwa na liście PVV,
Fleur Agema, była wcześniej wybrana jako przedstawiciel LPF w wyborach prowincjonalnych
w Północnej Holandii, zob. Parlement&Politiek, http://www.parlement.com/9291000/modulesf/hdjhx1hx.
350 Parlement&Politiek, http://www.parlement.com.
IV_CWB_28.indd 125
2010-10-15 13:47:59
Rozdział 5
Ideologia i program
Listy Pima Fortuyna
Podstawą analizy ideologiczno-programowego charakteru Listy Pima Fortuyna będą dokumenty programowe partii, oficjalne manifesty polityczne ugrupowania, publikacje lidera partii – Pima Fortuyna351, zarówno w postaci książek,
jak i artykułów zamieszczanych w tygodniku „Elsevier”, wypowiedzi innych
liderów partii, publikacje LPF dostępne na stronie internetowej352, roczne sprawozdania z działalności partii – Jaarsverslag, czasopismo polityczno-naukowe
LPF – „De Vernieuwing”353, jak również wywiady przeprowadzone przez autorkę pracy z członkami partii oraz dostępne prace naukowe na temat Listy Pima
Fortuyna. Przed wyborami parlamentarnymi w 2002 roku Lista opublikowała,
w formie tradycyjnego programu wyborczego, książkę Pima Fortuyna zatytułowaną Ruiny pozostawione po ośmiu latach „purpurowej koalicji”354. Kolejnym
oficjalnym wyrazem poglądów politycznych partii był program na lata 2003–
2007. Najbardziej aktualny manifest programowy Listy Pima Fortuyna został
wydany przed wyborami w 2006 roku.
351
P. Fortuyn, De verweesde samenleving: een religieus-sociologisch traktaat, Utrecht 1995;
idem, Zielloos Europa: Tegen een Europa van technocraten, bureaucratie, subsidies en overmijdelijke fraude, Utrecht 1997; idem, De islamisering van onze cultuur: Nederlandse identiteit als
fundament, Uithoorn 2001; idem, Babyboomers: autobiografie van een generatie, Utrecht 1998;
idem, De derde revolutie!: hoe de informatietechnologie alles op zijn kop zet, Utrecht 1999; idem,
Droomkabinet: hoe Nederland geregeerd moet worden, Amsterdam 2001.
352 www.lijstpimfortuyn.nl; http://lijst5fortuyn.nl.
353 Czasopismo to jest wydawane przez Stowarzyszenie Pima Fortuyna, działające jako oficjalne biuro naukowe Listy Pima Fortuyna. Pierwszy numer „De Vernieuwing” ukazał się w styczniu
2004 roku.
354 P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars. Een genadeloze analyse van de collectieve
sector en aanbevelingen voor een krachtig herstelprogramma, Rotterdam 2002.
IV_CWB_28.indd 126
2010-10-15 13:47:59
Ideowe korzenie Listy
127
5.1. Ideowe korzenie Listy
Bazą ideologiczną Listy Pima Fortuyna była filozofia jej założyciela i pierwszego lidera. W wypowiedziach i publikacjach członkowie ugrupowania otwarcie
przyznawali, że liczne książki i artykuły Fortuyna były wzorcem programowym
partii. Dlatego, poprzedzając analizę charakteru ideologiczno-programowego
LPF, zasadne jest przyjrzenie się korzeniom partii.
Ostateczną krystalizację poglądów politycznych Fortuyna poprzedziła ewolucja jego filozofii politycznej. Można wyróżnić trzy stadia w drodze myślowej
Fortuyna, które rozdzielają dwa przełomowe momenty – rok 1988, kiedy rozstał
się z uniwersytetem w Groningen, oraz rok 1995, gdy rozpoczął działalność oratorską i publicystyczną.
Swą karierę polityczną Fortuyn zaczynał jako radykalny marksista, wspierający bezwarunkowe prawo do strajku i bezpośrednie działania proletariatu. Następnie przyjął łagodniejszą postawę, akceptując wartości ideowe propagowane
przez klasyczne ugrupowania socjaldemokratyczne. Jako członek partii socjaldemokratycznej (PvdA) odrzucał rewolucyjną drogę do socjalizmu, równocześnie
sprzeciwiając się liberalnym poglądom niektórych ideologów PvdA355.
Pod koniec lat osiemdziesiątych Fortuyn wyraźnie zdystansował się od partii. Mimo to, na prośbę szczególnie przez siebie podziwianego przywódcy PvdA,
Joopa den Uyla, zasiadł w 1986 r. w komisji ds. odnowienia programowego partii. Po zmianie na stanowisku lidera PvdA Fortuyn został odsunięty na boczny
tor i ostatecznie w 1988 r. oddał legitymację partyjną. Jako bezpartyjny profesor socjologii zwolnił się również ze swojej pierwszej uniwersyteckiej posady
w Groningen i krótko po tym objął stanowisko profesora na Uniwersytecie Erazma w Rotterdamie, gdzie zajmował się socjologią pracy. W tym czasie dokonał
ponownej zmiany poglądów, tym razem w stronę neoliberalizmu oraz przedsiębiorczego indywidualizmu. Było to radykalne odejście od postawy socjaldemokratycznej356.
W 1995 r. Pim Fortuyn opuścił Uniwersytet Erazma w Rotterdamie. Odtąd zarabiał jako komentator polityczny tygodnika „Elsevier” i występował jako mówca
na kongresach i wiecach politycznych. Powrócił również do myśli wspólnotowej.
Jego uwaga skupiła się jednak na zagadnieniach związanych z wymiarem aksjologicznym wspólnoty oraz tożsamością kulturową, co powodowało, iż z biegiem
czasu coraz bardziej skłaniał się w stronę idei nacjonalistycznych. Jego analiza
filozoficzna przesunęła się definitywnie z ekonomii politycznej na polityczną teorię kultury. W okresie tym uznał, że o rozwoju społecznym decydują nie – jak
355
D. Pels, A Polder Mussolini? [w druku].
P. Lucardie, G. Voerman, Liberaal patriot of nationaal populist? Het gedachtegoed van Pim
Fortuyn, „Socialism en Democratie” 4/2002, s. 32–33.
356
IV_CWB_28.indd 127
2010-10-15 13:47:59
128
Ideologia i program Listy Pima Fortuyna
sądził wcześniej (w okresie fascynacji marksizmem) – wartości materialne, ale
kultura357.
W rozwoju intelektualnym Fortuyna widać wyraźną ewolucję światopoglądową. Jednakże niektóre elementy były obecne we wszystkich fazach jego rozwoju.
Chodzi m.in. o: głębokie poczucie kryzysu i konieczność przeciwdziałania temu
zjawisku, wiarę w możliwości społecznego działania, ideę dobra wspólnotowego,
rolę państwa jako reżysera interesu publicznego i potrzebę stworzenia wizjonerskiej ideologii oraz działania politycznego na rzecz jej urzeczywistnienia. Także
podziały społeczne stanowiły od początku podstawowy motyw socjologicznej
i politycznej myśli Fortuyna. Jednak pierwotna, marksistowska teoria walki klas,
oparta na ekonomii, została przez niego z czasem odrzucona i zastąpiona populistycznym podziałem na elity oraz „ludzi naszego pokroju” a także konfliktami
narastającymi pomiędzy wspólnotami kulturowymi358.
Ostatnią fazę ewolucji poglądów Fortuyna postrzegać można jako próbę syntezy dwóch poprzednich (socjaldemokratycznej i neoliberalnej). Efektem była
eklektyczność ideowa. Jego światopogląd stanowił mieszankę elementów pochodzących z różnych nurtów: liberalizmu, konserwatyzmu, nacjonalizmu, populizmu a nawet libertarianizmu359.
Punktem wyjścia dla Fortuyna był wolny, wyemancypowany i racjonalny obywatel. W latach sześćdziesiątych ta wzorcowa jednostka odrzuciła patriarchalny
model społeczeństwa i państwa i uwolniła się z krępujących więzi filarów. Fortuyn
zauważał jednak negatywną stronę takiej indywidualizacji – odosobnienie i izolację jednostki, co doprowadziło do osi ero cen i a s p o ł eczeń s t wa, a następnie
jego rozkładu. Fortuyn twierdził, że ta indywidualistyczna jednostka jest również stworzeniem społecznym uzależnionym od innych, czującym obywatelem,
który może doświadczyć swojej niezwykłości tylko we wspólnocie społecznej,
utrzymywanej przez system norm i wartości. Dla Fortuyna nie istniała bowiem
sprzeczność pomiędzy byciem częścią społeczeństwa i jednocześnie wyemancypowanym obywatelem. Pochwała indywidualizmu i modernizmu wiązała się
u niego ze sceptycyzmem w stosunku do materialistycznych tendencji obywateli
i ich niepohamowanego dążenia do zysku. Odrzucał również, jak to określał – „tolerancję bez nadzoru”, czyli bezkrytyczne akceptowanie wszelkich przejawów inności. Wyrażał niezadowolenie z powodu całkowitego zaniku elementów patriarchalnych w rodzinie i społeczeństwie, za co winą obarczał rewolucję kulturalną
lat sześćdziesiątych, bo jak pisał: Zmieniła ona zupełnie wygląd społeczeństwa,
niszcząc władzę patriarchalną. Mechanizmy przeniesienia, formowania i podtrzy357 D. Pels, De geest van Pim..., s. 182–185. Dick Pels, profesor socjologii i filozofii, uznawany
jest w Niderlandach za największego znawcę filozofii Fortuyna.
358 Ibidem, s. 182–185.
359 R. van den Boogaard, De LPF mist organisatie and ideologie, „NRC Handelsblad” 5 października 2002, s. 7.
IV_CWB_28.indd 128
2010-10-15 13:47:59
Ideowe korzenie Listy
129
mania zbiorowego systemu norm i wartości zostały uszkodzone lub całkowicie
zniszczone360. W efekcie młodsze pokolenia nie przejmują automatycznie wartości i norm od rodziców i nauczycieli, co powoduje, że dzieci już we wczesnym
wieku widzą siebie przede wszystkim jako jednostki, indywidua, a nie członków
większej społeczności, i stają się egocentryczne361. Ów konserwatywny nurt
w myśli Fortuyna, odwołujący się do chrześcijańskich pojęć wspólnoty, sprawiedliwości, szczęścia, miłości bliźniego, idealizujący ojcostwo, macierzyństwo
i władzę patriarchalną, stanowił nostalgiczną chęć powrotu do norm i wartości lat
pięćdziesiątych. Jednakże Fortuyn idealizował te wartości nie z powodów etycznych, lecz dlatego, iż uważał, że Holendrzy powinni wrócić do życia w dobrze
funkcjonującej wspólnocie, dysponującej systemem norm i wartości, kierowanej
przez charyzmatyczne przywództwo362. Owa nostalgia za latami pięćdziesiątymi
szła u Fortuyna w parze z przywiązaniem do libertarialnych idei, wywodzących
się z rewolucji kulturowej lat sześćdziesiątych. Dlatego popierał m.in. prawo
do eutanazji, depenalizację narkotyków, legalizację małżeństw homoseksualnych
oraz adopcję dzieci przez takie pary. Fortuyn łączył oba nurty, podkreślając wyjątkowość tolerancyjnej kultury holenderskiej i otwarcie manifestując swój homoseksualizm.
Lider LPF próbował pogodzić liberalizm i nowoczesność ze współżyciem jednostek we wspólnocie opartej na zbiorowym systemie norm i wartości, bez których – jak sądził – społeczeństwo na dłuższą metę nie może istnieć363.
Na początku lat dziewięćdziesiątych Fortuyn postawił pytanie: Jak w społeczeństwie coraz bardziej się indywidualizującym utrzymać minimalną spójność?
Jedynym rozwiązaniem, według niego, był powrót do kulturowych korzeni. Bo
kultura jest oddechem człowieka i wspólnoty, w której żyje. Bez tego oddechu umiera człowiek i umiera wspólnota364. Z czasem problem tożsamości kulturowej Holendrów stał się centralnym punktem myśli politycznej Fortuyna365.
Kulturowa tożsamość stanowiła jednocześnie tożsamość narodową. „Społeczeństwo”, „kultura”, „naród” i „nacja” wiązały się ze sobą, bo kultura jest wyrazem tożsamości narodu i jego poszczególnych członków. Sami więc jesteśmy naszą
kulturą w wysublimowanej formie [...] kultura jest elementem wiążącym, dzięki
któremu naród staje się narodem, a indywidualny Holender czuje się Holendrem.
360
P. Fortuyn, De verweesde samenleving..., s. 100.
P. Lucardie, G. Voerman, Liberaal patriot of nationaal populist..., s. 37.
362 D. Pels, De geest van Pim..., s. 182–185.
363 P. Lucardie, G. Voerman, Liberaal patriot of nationaal populist..., s. 39.
364 P. Fortuyn, De verweesde samenleving..., s. 128.
365 Znajduje to po raz pierwszy wyraz w publikacji Aan het volk van Nederland. De contractmaatschappij, enn politiek-economische zedenschets, Amsterdam-Antwerpen 1992, a następnie De
verweesde samenleving... [Osierocone społeczeństwo] i w serii artykułów tygodnika „Elsevier”.
361
IV_CWB_28.indd 129
2010-10-15 13:47:59
130
Jest ona zarazem źródłem konfliktów, szczególnie tam, gdzie walczy się o prawomocną własność terenu. Kultura łączy ludzi, lecz coraz częściej oddziela ich też
od innych ludzi, innych kultur, innych krajów i mocarstw366.
Fortuyn definiował w tym kontekście dwa nakładające się na siebie problemy.
Jeden wewnętrzny, czyli niewłaściwą politykę wobec innych kultur, jakie pojawiły się w Holandii, oraz drugi zewnętrzny – pogłębiający się internacjonalizm.
Stwierdzał: Holendrzy jako naród przez wieki nie przywiązywali wagi do nacjonalizmu i tożsamości narodowej, jednak w obecnie rozwijającym się coraz intensywniej środowisku międzynarodowym, w dobie europeizacji nie można sobie
poradzić bez świadomie przeżywanej tożsamości narodowej, w przeciwnym razie
narodowi holenderskiemu grozi rozcieńczenie do postaci ludzi bezbarwnych i bezsmakowych367.
Projekt poszukiwania tożsamości Holandii i uświadamiania społeczeństwu
potrzeby jej istnienia był, według lidera LPF, wyzwaniem dla elit politycznych
kraju. Brak debaty publicznej na ten temat powodował, zdaniem Fortuyna,
kreowanie przez społecznych autsajderów nacjonalizmu skierowanego do wewnątrz, opartego na nienawiści do obcokrajowców. Sam opowiadał się za nacjonalizmem skierowanym na zewnątrz, świadomym własnej siły i własnych
osiągnięć, ale też wad narodowych. Pisał: Nacjonalizm skierowany na zewnątrz,
którego tak bardzo nam potrzeba, żeby móc stanąć naprzeciw „innych” (na przykład Niemców czy Francuzów), kieruje się coraz bardziej do wewnątrz i używany jest przeciwko „innemu” dalekiemu od definicji obcokrajowca we własnym
kraju368.
Fortuyn obawiał się upadku kultury holenderskiej, a na dłuższą metę – upadku
społeczeństwa Niderlandów. Był zdania, że społeczeństwo, które nie przeżywa
świadomie własnej kultury, skazane jest na śmierć369. Państwo narodowe było
dla Fortuyna instytucją, która właśnie daje ludziom taką możliwość, albowiem
jest ograniczonym terenem, na którym ludzie czują się bezpiecznie, który daje im
ogląd świata i na którym mogą się czuć narodem dzięki zjednoczeniu w języku,
kulturze i mentalności. Państwo narodowe jest naszym państwem prawa i naszym państwem socjalnym, naszą ekonomią i naszą kulturą, naszą mentalnością
i naszym językiem370. Naród połączony wspólną kulturą jest więc podstawową,
najefektywniejszą formę organizacji politycznej, w której obywatele są zdolni
stworzyć najwyższą formę więzi politycznych.
Zaprezentowana tu filozofia polityczna Pima Fortuyna legła u podstaw ideologiczno-programowego charakteru stworzonego przez niego ugrupowania
– Listy.
366
367
368
369
370
IV_CWB_28.indd 130
P. Fortuyn, De verweesde samenleving..., s. 40.
P. Fortuyn, Aan het volk van Nederland..., s. 173–175.
P. Fortuyn, De verweesde samenleving..., s. 174–176.
Ibidem, s. 176–177, 197.
P. Fortuyn, Zielloos Europa..., s. 101.
2010-10-15 13:47:59
Kulturowe fundamenty programowego oblicza Listy
131
5.2. Kulturowe fundamenty
programowego oblicza Listy
Biorąc za podstawę wyżej zaprezentowane idee polityczne, głównym celem
działań Listy Pima Fortuyna stała się obrona wspólnoty opartej na fundamentach
kultury holenderskiej (języku, historii, tradycji, mentalności i systemie wartości).
Kultura Niderlandów opiera się, zdaniem partii, na trzech wielkich filarach: judaizmie, chrześcijaństwie i oświeceniu, czyli humanizmie. [...] Te trzy nurty są tak
samo ważne, one ukształtowały naszą kulturę371.
Wartościami, które leżą u podstaw światopoglądu partii, były przede wszystkim zdobycze nowoczesności, zdobycze oświecenia, tj. odpowiedzialność indywidualna i rozdział Kościoła od państwa, z których wynikają wartości takie,
jak: demokracja parlamentarna, wolność wypowiedzi i prasy, wolność wyrażania
poglądów, rozwinięty kapitalizm, prawa człowieka i prawa obywatela. Kolejną
wartością zasadniczą dla LPF było równouprawnienie płci i orientacji seksualnych, równe prawa bez względu na pochodzenie społeczne, pozycję ekonomiczną, religię i światopogląd. Wszystkie te zasady, wypracowane w ciągu długiego
procesu historycznego, stały się – zdaniem partii – wartościami uniwersalnymi,
charakterystycznymi dla całego świata nowoczesnego, czyli zachodniego372. Partia podkreślała jednakże wyjątkowość i odrębność kultury Niderlandów w tym
aspekcie, wskazując, że w Holandii przywiązuje się szczególną wagę do nowoczesności. Wolność decydowania, wolność wyrażania swoich poglądów, skłonności demokratyczne mają bowiem w Holandii wielowiekową tradycję373. W tym
sensie LPF postrzegał Niderlandy jako wzorzec do naśladowania. Jednocześnie
LPF przywiązywał dużą wagę do wartości chrześcijańskich, które ukształtowały
kulturę Holandii. Jednakże jest to chrześcijaństwo, które zostało zsekularyzowane i zaakceptowało zdobycze oświecenia, takie jak rozdział Kościoła od państwa
i emancypację kobiet374.
Tak ukształtowana tożsamość kulturowa narodu holenderskiego – nasz system
norm i wartości – była przedstawiana jako organicznie funkcjonujący, homogeniczny blok, ustanowiony historycznie i normatywnie nadrzędny, który musi być
broniony przed obcymi narodowo i wrogimi kulturowo elementami, pod którymi to pojęciami występuje islam375. Islam pozostawał, według partii, w opozycji
wobec zasad nowoczesności. LPF uważał, że stanowi on obecnie największe zagrożenie zarówno dla pokoju pomiędzy państwami, jak i w samych państwach,
371
P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 82.
Ibidem, s. 166–167.
373 P. van Os, Ik heb maar met één mens echt moeite, „De Groene Amsterdammer” 126/2002,
s. 14–16; Jaarverslag, List Pim Fortuyn 2003, s. 31.
374 B.J. Spruyt, De SGP is tamelijk achterlijk: Fortuyn wil maatschappelijke pluriformiteit niet
afschaffen maar belijnen, „Reformatorisch Dagblad” 30 kwietnia 2002, s. 4.
375 P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 159–160.
372
IV_CWB_28.indd 131
2010-10-15 13:47:59
132
w tym drugim wypadku grozi wybuchem wojny domowej376. Stąd też głównym
przedmiotem troski Listy Pima Fortuyna w o b s zarze k u l t u ro wy m stał się
problem zderzenia cywilizacji Zachodu i cywilizacji opartej na islamie. Aby
w obliczu takiego zagrożenia przetrwać, należało stworzyć naród, który będzie
świadomy swojej tożsamości, który będzie współpracował i wykształci w sobie
poczucie bycia Holendrem.
Należy jednak podkreślić, że obecna w programie partii idea jedności i homogeniczności wspólnoty kulturowej pozostawała w sprzeczności z pozytywnym wartościowaniem indywidualizmu rozumianego w sposób liberalny.
5.3. Kwestie polityczne w programie Listy
Głównym obszarem zainteresowań LPF była jakość funkcjonowania holenderskiej demokracji. LPF podejmowała problematykę braku reprezentacji interesów społecznych, pozbawienia obywateli przez elity polityczne wpływu na decyzje podejmowane w kraju. Elita, utożsamiana z partiami „purpurowej koalicji”
(PvdA, CDA i VVD), postrzegana była jako zamknięta kasta, która nie interesowała się wyborcami ani ich opiniami, nie widziała żadnego interesu w tym, żeby
pytać wyborców o zdanie. LPF zauważała, że w szczególności partie polityczne,
ale również członkowie parlamentu oraz rząd przestali reprezentować wolę społeczeństwa, przez co rośnie dystans pomiędzy rządzącymi a obywatelami. Takie oddzielenie elit partyjnych od społeczeństwa LPF określała jako partiokrację
– perwersyjny ekstrakt z rzeczywistej demokracji377.
Aby rozbić ów kartel partyjny, LPF przedstawiała propozycję naprawy państwa. W wizji Listy Pima Fortuyna można zauważyć dwa dominujące nurty. Jeden
to postulat przywrócenia demokracji przez zwrócenie władzy i polityki społeczeństwu, drugi to element autorytarny, ideał silnego przywódcy, dostosowany
do osobistych ambicji Fortuyna378. Aby zdemokratyzować kraj na wszystkich poziomach, a jednocześnie umocnić władzę, Lista proponowała wprowadzenie bezpośredniego wyboru takich urzędników publicznych, jak: premier, burmistrzowie,
komisarze królowej379, szefowie izb gospodarczych, oraz wprowadzenie referendum narodowego, aczkolwiek w formie konsultatywnej, a nie wiążącej. Parlament
376
Ibidem.
P. Lucardie, G. Voerman, Liberaal patriot of nationaal populist?..., s. 35–40.
378 Art. 2 statutu partii z 2002 r.; Statuten Politieke Vereniging Lijst Pim Fortuyn; Zakelijk met
een hart, skrót programu wyborczego LPF 2002, http://www.parlement.com/9291000/vtk_2002_
lpf.pdf.
379 Komisarz Królowej powoływany jest dekretem królewskim i w związku z tym jest przedstawicielem najwyższych władz. Przewodniczy on Stanom Prowincjonalnym oraz Egzekutywie (ma
w niej głos decydujący). Do jego zadań należy wykonywanie poleceń władz naczelnych oraz nadzór
i wykonywanie uchwał Stanów Prowincjonalnych i Egzekutywy; A. Głowacki, Konstytucja Królestwa Holandii, Warszawa 2003, s. 20.
377
IV_CWB_28.indd 132
2010-10-15 13:47:59
Kwestie ekonomiczne w programie Listy
133
i rząd powinny być mniej zależne od siebie nawzajem i od partii politycznych.
Technokratyczny rząd, ze zmniejszoną liczbą ministerstw, miał przyjąć kształt
zarządu w przedsiębiorstwie. Parlament miał naprawdę debatować, a nie tylko
przytakiwać temu, co robiłaby władza wykonawcza, a zasiadający w nim deputowani nie trzymaliby się ściśle linii partyjnej, a bardziej reprezentowali interesy
wyborców380.
LPF postulował osłabienie elementu arystokratycznego na rzecz autokratycznego. Czyli zastąpienie elit silnym przywódcą, który otrzymuje mandat bezpośrednio
od społeczeństwa. W tym modelu przywódca wyrażałby to, co myślą ludzie, oraz
realizował ich wolę, ale także inicjował debatę publiczną i pełnił rolę lidera.
W postulatach programowych LPF dostrzec można niekiedy bardziej konserwatywną aniżeli liberalną wizję państwa. Państwo miałoby bowiem realizować
politykę za pomocą represji, a nie prewencji. Przejawiało się to szczególnie w obszarze działań wymiaru sprawiedliwości, albowiem LPF opowiadała się za zaostrzeniem kar: Karać więcej, surowiej i szybciej. [...] Koniec z kulturą tolerowania,
należy lepiej egzekwować prawo381. Jednym z głównych haseł LPF była wzmożona walka z przestępczością w celu zapewnienia bezpieczeństwa na ulicach, a także reforma wymiaru sprawiedliwości – więcej policji i jej sprawniejsze działanie.
Ponadto partia postulowała wprowadzenie obowiązkowej rocznej służby publicznej dla wszystkich obywateli Holandii w wieku 18 lat382.
5.4. Kwestie ekonomiczne w programie Listy
Istniejący w Niderlandach porządek społeczny nie pasował, według LPF,
do współczesnego, wyemancypowanego obywatela. Fortuyn pisał: Sfilaryzowane
elity polityczne negocjują z państwem w sprawach politycznych, ekonomicznych
i społecznych. Wpływ tych instytucji jest bardzo duży, ale ich społeczna reprezentacja jest wątpliwa, obywatele nie mają nic do powiedzenia383. LPF prezentował liberalną krytykę biurokratycznego państwa opiekuńczego i ekonomii opartej
na konsultacjach. Wskazując na niezadowalający stan systemu opieki zdrowotnej, na zacofany system edukacji, na wysoką inflację, na miliony ludzi domagających się zasiłków i zapomóg ze środków publicznych, na problemy infrastruktury
380 P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 150; P. Lucardie, Democratic Extremism
and the Two Faces of Populism. A Comparative Analyses of Populist Parties in Four Countries,
paper voor the workshop „The transformatie van de partijdemocratie: anti-partijressentiment en
populisme”, Antwerpen 19–20 mei 2005, s. 3.
381 Verkiezingsprogramma 2003–2007, Politiek is passie, s. 18, http://www.parlement.com/
9291000/vtk_2003_lpf.pdf.
382 Ibidem, s. 13; druk ulotny LPF b.m.w. 2003, Documentatiecentrum Nederlandse Politieke
Partijen (dalej: DNPP); P. Lucardie, Democratic Extremism..., s. 18.
383 P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 108–109; P. Lucardie, G. Voerman, Liberaal patriot of nationaal populist?..., s. 36.
IV_CWB_28.indd 133
2010-10-15 13:47:59
134
– LPF już w tytule programu wyborczego z 2002 r. przedstawiał państwo jako
Ruiny [...] pozostawione po ośmiu latach „purpurowej koalicji”. Postulował więc
wprowadzenie niezbędnych reform, usprawniających gospodarkę państwa.
Postulowano, by stosunki społeczne oprzeć na społeczeństwie kontraktu, gdzie
każdy obywatel byłby przedsiębiorcą, nawet jeśli sprzedawałby jedynie własną
pracę. Taką jednostkę określano mianem „przedsiębiorcy własnej pracy”. Każdy
pracownik negocjowałby swoją pensję oraz płatności chorobowe bezpośrednio
z pracodawcą. W ten sposób nie byłby uzależniony od związków zawodowych
i urzędników państwowych. LPF wyrażał sprzeciw wobec wszechobecnych układów zbiorowych i domagał się czasowych kontraktów – nawet dla urzędników
państwowych, co miało zastąpić dożywotnie zatrudnienie. W ten sposób partia
chciała rozwiązać konflikt pomiędzy światem pracy a kapitałem384.
LPF odróżniał zasadniczo trzy klasy społeczne: międzynarodową klasę wyższą, do której należeli m.in. menedżerowie międzynarodowych przedsiębiorstw,
szeroką klasę średnią, składającą się z mniej lub bardziej niezależnych przedsiębiorców, oraz klasę niższą, złożoną ze źle wykształconych bezrobotnych, nieuczestniczących w życiu społecznym, znajdujących się na jego marginesie. Uwaga partii skupiona była na ciężko pracującej klasie średniej, przedsiębiorczych
obywatelach, których działania i inicjatywę dławiły nadmierne obciążenia fiskalne, ponieważ państwo przeznaczało coraz większe środki na utrzymywanie rosnącej klasy niepracujących – sytuację tę Fortuyn określał terminem „Dom opieki
– Niderlandy”385.
LPF żądał zamrożenia wydatków budżetowych, jednocześnie domagając się
lepszego zarządzania oraz wykorzystania istniejących środków. By osiągnąć ten
cel, postulowano częściową prywatyzację sektora publicznego, co wprowadziłoby element rynkowej konkurencyjności, a tym samym zwiększyło wydajność.
Niektóre strategiczne sektory miały jednak pozostać pod bezpośrednim nadzorem
władz. Państwo miało być również najlepszym gwarantem jakości usług w takich
sektorach, jak służba zdrowia, edukacja itd.386
LPF domagał się więc decentralizacji i prywatyzacji, ale również zmniejszenia wielkości gmin, szkół, szpitali itd., co umożliwiłoby ograniczenie biurokracji,
a tym samym redukcję wydatków z budżetu państwa.
Ponadto, aby zracjonalizować wydatki budżetowe, należało dokonać weryfikacji programów pomocy społecznej i tam, gdzie to możliwe, zmniejszyć zabezpieczenia socjalne do minimum. W szczególności zasiłki dla niezdolnych do pracy,
wypłacane w ramach systemu WAO387 – dużą ich część LPF chciał oprzeć na pry384
Verkiezingsprogramma 2003–2007..., s. 15.
D. Pels, A Polder Mussolini?..., s. 39; A. Ross, Populismus muss nicht böse sein, „Zeitdokument” 4/2002, s. 36.
387 WAO – Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering (ustawa regulująca ubezpieczenia
osób niezdolnych do pracy).
385
IV_CWB_28.indd 134
2010-10-15 13:47:59
Horyzontalna i wertykalna ekskluzja prawicowo-populistyczna
135
watnych ubezpieczeniach. Lista postulowała również ograniczenie podatków poprzez częściowe ich zniesienie tam, gdzie są zbędne (opłata skarbowa czy podatek
ECO388), a także obniżenie ich wysokości tam, gdzie to możliwe.
W centrum tak uproszczonego systemu społecznego powinny stać z jednej
strony świadczenia społeczne dla najbardziej potrzebujących, z drugiej – lepsza
jakość usług sektora publicznego oraz stymulacja rozwoju przedsiębiorstw. LPF
działał więc według motta: „Praktycznie, ale z sercem”389. Stąd też liberalizmowi
oraz otwarciu gospodarki na procesy rynkowe miały towarzyszyć państwowe zabezpieczenia socjalne, ale jedynie dla osób najbiedniejszych i starszych, w bardzo
ograniczonej formie, z naciskiem na jakość, a nie ilość390.
Aby przeprowadzić te reformy w gospodarce, należało – zdaniem partii – najpierw zmienić funkcjonowanie systemu politycznego, co wiązało się ze złamaniem dominacji klasy politycznej nastawionej korporatywistycznie. LPF koncentrowała się więc w swoim programie na czterech głównych obszarach:
1) krytyce holenderskiego korporatywizmu, który określano od lat dziewięćdziesiątych terminem „Polder model”,
2) krytyce biurokracji, postrzeganej jako przyczyna większości problemów
w sektorze publicznym,
3) złym funkcjonowaniu systemu politycznego, w którym partie, parlament
i rząd przestały reprezentować interesy społeczne,
4) zderzeniu kultury islamskiej z wartościami kultury Niderlandów oraz płynących stąd zagrożeniach dla tożsamości Holendrów.
5.5. Horyzontalna i wertykalna ekskluzja
prawicowo-populistyczna
W rysie ideologiczno-programowym LPF na plan pierwszy wysuwa się populistyczno-prawicowa dychotomia społeczna, zarówno w wymiarze wertykalnym, jak i horyzontalnym.
W w ymia rz e we rtykalnym merytokratyczna elita skonfrontowana była
z szeroką masą zwykłych ludzi, których LPF postrzegał, a zarazem kreował
na kolektywnego autsajdera, nieuczestniczącego w społecznych dyskusjach i życiu politycznym.
Krytyka wymierzona była w klasę biurokratów i polityków, tzw. k l as ę regentów, którzy pozbawili ludzi takich jak ty i ja możliwości wyrażania opinii
388
Podatek doliczany do ceny tych źródeł energii, które nie są ekologiczne, jak: benzyna, olej
napędowy, gaz ziemny, energia elektryczna, także np. do biletów lotniczych.
389 Zakelijk met een hart..., s. 2; Verkiezingsprogramma 2003–2007..., s. 21.
390 P. Fortuyn, De Puinhopen van acht jaar Paars..., s. 123; Verkiezingsprogramma 2003–
2007..., s. 9, 12–14.
IV_CWB_28.indd 135
2010-10-15 13:47:59
136
i wpływania na proces decyzyjny391. W publikacji Aan het volk van Nederland
Fortuyn użył po raz pierwszy dla określenia tej nowej klasy (regentów) nazwy:
Ons Soort Mensen (OSM), czyli „nasz rodzaj ludzi”. Według Fortuyna, a następnie Listy Pima Fortuyna, jest to zamożna elita około 20 tysięcy posiadających
władzę kobiet i mężczyzn, których łączą całe sieci wzajemnych powiązań (układów). Jest to klasa technokratów, która rządzi metodą faktów dokonanych i najchętniej pracuje w zaciszu gabinetów. OSM ma również silne związki z ekonomią
(m.in. z dużymi przedsiębiorstwami), chociażby poprzez tzw. Polder model392.
Krytyka wymierzona była więc również w korporacyjną gospodarkę konsultacji. Zdaniem LPF Polder model to wyjątkowy system paternalistycznego zarządzania i kierowania, w którym elity w naszym imieniu załatwiają [swoje] sprawy
i podejmują decyzje, wychodząc z założenia, że wiedzą, czego chcemy, a przede
wszystkim, że wiedzą, co jest dla nas odpowiednie393.
Te właśnie elity były więc odpowiedzialne za „ruiny” pozostawione po ośmiu
latach rządzenia. Zdaniem LPF „purpurowa koalicja” obciążyła Holandię beztroską kulturą polityczną, złym stanem sfery publicznej, wysoką inflacją, wysokim
poziomem przestępczości oraz podziałami w społeczeństwie, którego duża część
cierpi socjalną i kulturową dyskryminację394.
Elita polityczna oskarżana była również o szkodliwą polityczną poprawność,
nadmierną tolerancję, o naiwną wiarę, że można się porozumieć z islamem,
o negowanie istnienia niebezpieczeństwa ze strony tego fundamentalizmu. Tych
wszystkich, którzy to czynili, partia nazywała „piątą kolumną”395.
Istniejący w ramach elit proces tzw. cy rk u l acj i – pewien rodzaj kazirodczego kręgu wzajemnie powołującej się elity, w której kompromis nie rodzi się
z debaty i różnic poglądów, ale w ramach nieprzejrzystej wymiany, pozwalającej
myśleć, że jest to kompromis – musi zostać przerwany396. Tu chodzi bowiem o to,
by tych „stojących poza” też włączyć w życie społeczne i ekonomiczne397. Fortuyn
kreował się na obrońcę ludu, który ma już dość uciekania elity przed odpowiedzialnością. Ponieważ społeczeństwo czuje się pozbawione władzy, LPF głosił
hasła zwrócenia kraju obywatelom, włączenia obywateli w politykę, w proces
decyzyjny398. Tego nie mogły dokonać obecne elity, a jedynie partia, której celem
391 P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 147; idem, De droevige puinhopen van
niet-regeren, „NRC Handelsblad” 13 marca 2002, s. 4.
392 D. Pels, De geest van Pim..., s. 170–173.
393 P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 17.
394 Zakelijk met een hart..., s. 1.
395 Wywiad z Pimem Fortuynem, „Katholiek Nieuwsblad” 20 marca 2002, s. 5, http://www.
katholieknieuwsblad.nl/actueel19/kn1920a.htm.
397 Ibidem, s. 140.
398 F. Poorthuis, H. Wansink, De islam is een achterlijke cultuur, „De Volkskrant” 9 lutego
2002, s. 4.
IV_CWB_28.indd 136
2010-10-15 13:47:59
137
była rzeczywista reprezentacja oraz realizacja interesów społecznych. Słynnym
zawołaniem Fortuyna, obrazującym ów cel, było: At your service!399
W w ymia rz e horyz onta lnym niechęć partii dotyczyła społeczeństwa wielonarodowego, imigrantów przyjeżdżających do Holandii. „Holandia jest pełna”
– pod tym hasłem LPF wyrażał swój sprzeciw wobec przyjmowania nowych azylantów. Super sympatycznie z tymi wszystkimi narodowościami, ale trochę za dużo
tego dobrego. Infrastruktura socjalna nie jest na to obliczona i zarówno rdzenni
mieszkańcy, jak i nowi przybysze odizolowują się na swej własnej wyspie. Nikt
nie czyni kroków ku porozumieniu z rdzennymi mieszkańcami. Nawet więcej, nowi
przybysze opanowują całe dzielnice i narzucają tam własną kulturę i obyczajowość. Kiedy jestem z tym konfrontowany, coraz częściej łapię się na myśli: skąd
macie odwagę – to jest nasz kraj i jak nie potraficie się dopasować, pakujcie
manatki i wracajcie do własnego kraju i kultury. Wydaje nam się, że nie wolno dyskryminować. Ale duża grupa obcokrajowców nie widzi w tym problemu.
Nie uczą się języka i korzystają z udogodnień socjalnych oraz opieki zdrowotnej.
A my jesteśmy ofiarą własnej dobroci. Nadszedł czas ostrych i radykalnych przedsięwzięć. Holandia jest pełna i musi zostać zamknięta natychmiast. [...] Zbliżyliśmy się do krytycznej granicy i musimy na nowo zacząć budować naród Holandii.
Formowanie nowego narodu jest teraz hamowane przez stały napływ dużej liczby
nowych mieszkańców400.
LPF miał jednak na myśli głównie imigrantów spoza Europy Zachodniej,
w szczególności ludność wyznania islamskiego. Zasadnicza dychotomia zaznacza się bowiem, według partii, pomiędzy „nowoczesną” kulturą Holendrów
a „wstecznym” i fundamentalistycznym islamem: z naszej perspektywy – z perspektywy nowoczesności zatem – wiele z tego, co głosi islam i jego kultura,
jest całkowicie wsteczne, nie do zaakceptowania401. Lider partii wielokrotnie
określał islam jako zacofaną ideologię agrarną, kulturę pustynną, którą należy
trzymać z dala od nas402. Europejski system wartości uznawał za uniwersalny
i znajdujący się na wyższym stopniu rozwoju od islamu. Odrzucał tym samym
relatywizm kulturowy403, który w jego opinii szkodził narodowi holenderskiemu404. Nie stoi to oczywiście na przeszkodzie – twierdził – by każdy naród, każda
399
P. Fortuyn, At your service!: de laatste 32 columns, Hillegom 2002, s. 38.
P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 153–154.
401 Ibidem.
402 Ibidem, s. 159.
403 Relatywizm kulturowy – dyrektywa metodologiczna postulująca obiektywizm i antydeterminizm w badaniach zjawisk kulturowych, zalecająca dostrzeganie swoistych cech badanej kultury,
a nie widzenie jej przez pryzmat kultury, z której badacz się wywodzi. Pogląd głoszący, iż żadna
praktyka kulturowa nie jest dobra ani zła sama w sobie, ale musi być oceniana w kontekście, w jakim funkcjonuje. Relatywizm kulturowy odrzuca więc możliwość wartościowania obcej kultury
przez pryzmat własnych wartości.
404 F. Poorthuis, H. Wansink, De islam..., s. 4; P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars...,
s. 88–89; idem, A hell of a job: de verzamelde columns, Rotterdam 2002.
400
IV_CWB_28.indd 137
2010-10-15 13:47:59
138
kultura miała prawo do własnego rozwoju, do kierunku tego rozwoju, a przede
wszystkim do jego tempa. [...] Dla mnie oznacza to, że islam i jego kultura rządzą w swojej części świata, a my rządzimy w naszej części świata i kto przybywa
do nas z daleka, z jakiejś odmienności, ten musi się dostosować, w tej kwestii
jesteśmy fundamentalistami [...]405.
Tak więc społeczeństwo wielokulturowe widziane było przez LPF jako przede wszystkim zagrożenie islamizacją kultury narodowej, a tym samym rezygnacja
z tożsamości holenderskiej. „My” – nowoczesna kultura zachodnia, przeciwstawiane było innym, obcym, wszystkim tym, którzy nie chcą się zasymilować i przyjąć
wartości kultury niderlandzkiej, a w szczególności wyznawcom „zacofanego” islamu, którego fundamentalizm religijny stał się zagrożeniem dla stylu życia i kultury
narodu holenderskiego. LPF prezentował w tym kontekście wizję wielkiej rywalizacji między za korz enionymi i a u t s aj d eram i , przyjmującej formę walki
kultur. Fortuyn oraz jego partia prezentowali się jako politycy n aro d o wi, którzy
mają obowiązek bronić własnego kraju przed zalewem imigrantów406.
W tym celu dozwolone byłyby różne środki, nawet te najbardziej radykalne,
jak postulat usunięcia art.1 Konstytucji Niderlandów, zakazującego jakiegokolwiek rodzaju dyskryminacji. Fortuyn twierdził bowiem, że Ministerstwo Spraw
Publicznych w taki sposób skomentowało ów artykuł, że nie można swobodnie
dyskutować o sprawach spornych. Zarówno Fortuyn, jak i cały LPF dokonywali
ponadto generalizacji – nie istniało dla nich rozróżnienie pomiędzy fundamentalistami a liberalnymi islamistami, bo według partii nie ma praktycznie liberalnych
muzułmanów407. Jednocześnie LPF twierdził: nie snujemy pesymistycznych wizji
przyszłości, a już na pewno nie chcemy nawoływać do strachu i nienawiści wobec cudzoziemców, wręcz przeciwnie! Chcemy jedynie ostrzec – nie jest jeszcze
za późno i wykorzystajmy dobrze nasz czas. Chcemy przetrwać na tej drodze,
którą przechodziliśmy przez całe dziesięciolecia408.
Imigracja stanowiła jednakże nie tylko problem w obszarze kulturowym,
ale dotyczyła również ekonomii, polityki. Holandia, kraj gęsto zaludniony, w obliczu narastającego napływu imigrantów skonfrontowana została z problemami
w szkolnictwie, brakiem bezpieczeństwa, szczególnie w dużych miastach, kolejkami w służbie zdrowia, niewystarczającą liczbą mieszkań, wolnej przestrzeni
oraz kłopotami z zatrudnieniem409. Dlatego nie tylko kultura, ale i warunki życia
obywateli Niderlandów zostały zagrożone przez imigrantów. Odpowiedzialność
za ten stan rzeczy ponosiły, zdaniem LPF, elity polityczne kraju, które do tego do405
406
J. Kanter, Ich will die Asylanten alle wieder nach Hause schicken, „Die Welt” 7 maja 2002,
s. 5.
407
F. Poorthuis, H. Wansink, De islam..., s. 5.
Zakelijk met een hart, s. 4; P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 159–160.
409 P. Koopman, P. Vogels, Ik heb al geschiedenis geschreven, „Nederlands Dagblad: Gereformeerd Gezinsblad” 3 maja 2002, s. 10; Verkiezingsprogramma 2003–2007, s. 8.
408
IV_CWB_28.indd 138
2010-10-15 13:48:00
139
puściły, które przez lata w imię politycznej poprawności ignorowały narastające
problemy.
Ugrupowanie Fortuyna postulowało więc w kolejnych programach zaostrzenie polityki imigracyjnej (ograniczenie jej do minimum, jedynie do tych, którzy
są rzeczywiście uciekinierami politycznymi, a nie ekonomicznymi). Dozwolone
powinno być wpuszczanie tylko imigrantów z krajów zachodnich, takich jak
Francja, Wielka Brytania, RFN, Dania. Partia postulowała wydalenie tych, którzy przebywają w Holandii nielegalnie i domagała się intensywnej pracy nad
społeczną integracją imigrantów (mogą pozostać, jeżeli zaadaptują się do kultury Niderlandów)410. Polityce integracyjnej powinny też towarzyszyć sankcje:
[...] brak współpracy lub niewystarczająca współpraca powinny wiązać się
z obniżeniem wysokości zasiłków socjalnych411. Polityka integracyjna oznaczała
również politykę emancypacyjną wobec kobiet w dzielnicach zacofanych: Musimy odejść od muzułmańskiego poglądu na politykę wobec kobiet412. Partia opowiadała się przeciwko polityce łączenia rodzin – powinna ona być drastycznie
zweryfikowana tak, aby [...] uniemożliwić ten napływ niewyemancypowanych
młodych Turków i Marokańczyków. Rodzina powinna być zdefiniowana w określonym, zachodnim rozumieniu, tj. mąż, żona, dzieci, nikt więcej413. LPF odmawiał również, w przeciwieństwie do wyznaniowych szkół katolickich, prawa
do tworzenia i subsydiowania szkół islamskich, argumentował to tym, że [...]
jeśli się tutaj zamieszka [w Holandii], dokonuje się wyboru naszych chrześcijańskich norm i wartości. A jeśli komuś nie odpowiadają, musi wracać do siebie414.
W celu ochrony przed napływem imigrantów powinien zostać zweryfikowana
konwencja ONZ z 1951 r., dotycząca statusu uchodźców, a Holandia powinna
wypowiedzieć układ z Schengen i całkowicie zamknąć granice kraju.
Dążenie do kulturowej homogeniczności odbywało się więc w wypadku LPF
w imię obrony liberalnego oraz uniwersalistycznego charakteru nowoczesnego
społeczeństwa, a także w imię obrony postmodernistycznych wartości kultury holenderskiej. Paradoksalnie, LPF negował pluralizm w jego kulturowym aspekcie
w celu obrony pluralistycznych zdobyczy kultury holenderskiej. Głosząc pochwałę tolerancji i wolności, Fortuyn przyjmował postawę, zgodnie z którą antyliberal410
LPF postulował wprowadzenie obowiązkowego kursu inburgering (uobywatelnienia). Zob.
Zakelijk met een har..., s. 4; P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 123–124; Verkiezingsprogramma 2003–2007, s. 1–4. Kurs inburgering obejmowałby naukę języka niderlandzkiego
oraz znajomość kultury i zasad życia społecznego w Niderlandach. Wszystkie te obszary miałyby być sprawdzane w trakcie egzaminu (inburgeringsexamen). Zdanie egzaminu byłoby podstawą
do nadania prawa do pobytu powyżej 3 miesięcy.
412 P. Fortuyn, A hell of a job..., s. 328; Zakelijk met een hart, s. 4; wywiad z Mathieu Herbenem, przewodniczącym frakcji i kierownikiem politycznym LPF w latach 2002–2004, przeprowadzony przez autorkę 26 listopada 2004.
414 Wywiad z Pimem Fortuynem, „Katholiek Nieuwsblad” 20 marca 2002, s. 5.
IV_CWB_28.indd 139
2010-10-15 13:48:00
140
ny fundamentalizm religijny zwalczał za pomocą liberalnego „fundamentalizmu
nowoczesności”, co w efekcie prowadziło do nietolerancji i ksenofobii, których
tak się wypierał.
Fenomenem prawicowego populizmu w Holandii jest to, że ze względu na specyficzną kulturę kraju, aby nie być od początku stygmatyzowanym i marginalizowanym na arenie politycznej (jak to miało miejsce w wypadku Demokratycznej Partii Centrum (CD) Hansa Jaanmata), LPF oczyścił nacjonalizm z rasizmu,
antysemityzmu i szowinizmu, łącząc go ściśle z wartościami liberalnymi. W ten
sposób Fortuyn sprawiał wrażenie polityka nowoczesnego, broniącego holenderskiej tożsamości w imię liberalizmu i tolerancji. Jednocześnie reagował nerwowo
na wszelkie porównania ze strony polityków i dziennikarzy z takimi prawicowymi populistami, jak: Jörg Heider (FPÖ), Umberto Bossi (LN), Gianfranco Fini
(AN), Silvio Berlusconi (FI) czy też Filip Dewinter (VB). Stwierdzał, że jest w ten
sposób demonizowany przez elity polityczne w celu dyskredytacji. Przyznawał
natomiast, że bliski jest mu sposób myślenia Edmunda Stoibera z Niemieckiej
CSU, który tak jak i on jest człowiekiem nowoczesnym, a jednocześnie dbającym
o tradycyjne wartości, takie jak rodzina415.
Po śmierci Pima Fortuyna LPF odwoływał się w swoich kolejnych programach do myśli swego założyciela i ideologa. Programowy charakter partii zasadniczo nie uległ zmianie, aczkolwiek należy zauważyć złagodzenie radykalnego
tonu wypowiedzi jej liderów. W programie na lata 2003–2007 LPF prezentował
umiarkowaną, choć silnie konserwatywną platformę, wciąż nawołując do represyjnych rozwiązań wobec przestępców, redukcji imigracji, obowiązkowej integracji imigrantów i obowiązkowej służby cywilnej dla młodzieży po skończeniu
szkoły średniej. Kładł też nacisk na zachowanie i obronę narodowego stylu życia, opartego na kulturze holenderskiej, na rozwój wolnej przedsiębiorczości oraz
bezpośredni wybór burmistrzów. Problem imigracji oraz integracji znajdował się
nadal w centrum zainteresowań partii, jednakże LPF wyrażał się znacznie łagodniej o islamie niż robił to Fortuyn w roku 2002416. Lista jawiła się jako partia
zdecydowanie mniej radykalna w swojej fundamentalnej obronie nowoczesności
przed islamem. Nakłaniała do dialogu między kulturami, a przez to do asymilacji
społecznej imigrantów, aczkolwiek nadal żądała restrykcyjnej polityki imigracyjnej. Mat Herben wyraźnie podkreślał, że LPF nie chce wychodzić z Schengen,
a dawne żądanie Fortuyna skreślenia art.1 Konstytucji było jedynie aktem desperacji w imię wolności słowa417. LPF, podejmując zasadniczo te same problemy,
przedstawiał znacznie łagodniejsze pomysły na ich rozwiązanie.
W 2006 r. Lista Piąta Fortuyna prezentowała się jako bezpośrednia i jedyna
prawdziwa kontynuatorka spuścizny ideowej Pima Fortuyna. Utrzymując opisany
415
J. Kanter, Ich will die Asylanten alle wieder nach Hause schicken..., s. 5.
Verkiezingsprogramma 2003–2007..., s. 1–35; Jaarverslag, List Pim Fortuyn 2003...,
s. 1–112; Jaarverslag, List Pim Fortuyn 2004..., s. 1–55.
417 Wywiad z Mathieu Herbenem....
416
IV_CWB_28.indd 140
2010-10-15 13:48:00
141
wyżej charakter partii, podkreślała jednakże, że nie jest partią radykalną. Stawiała
się tym samym w opozycji do nowo powstałych na prawicy formacji – Marco
Pastorsa i Geerta Wildersa – określając je jako radykalnie prawicowe. Podkreślała
konieczność poświęcenia większej uwagi integracji społecznej niż podziałom, jak
to jej zdaniem czyniły powyższe formacje, tak aby zespolić się w jednej kulturze, a nie dzielić społeczeństwo i umacniać jego wielokulturowość. LVF kreował
się więc na partię umiarkowaną, równocześnie stawiając się w roli przedstawiciela ludu i narodu, autsajdera politycznego wychodzącego do ludzi z nowym
przesłaniem: „Jesteśmy partią pozytywną i wychodzimy od szans, które możemy
zaoferować Holandii”418. Na pierwszym miejscu w profilu ideologicznym partii
pojawiły się więc: udział społeczeństwa w życiu politycznym kraju oraz odnowa
zarządzania państwem. Wśród głównych tematów podkreślanych przez LVF znajdowała się wciąż konieczność zaostrzenia procedur wobec imigrantów419.
418 Diet is niet het land wat ik voor mijn kinderen wij achterlaten, Verkiezingsprogramma van
Lijst 5 Fortuyn, 2006, http://www.parlement.com/9291000/vtk_2006_lvf.pdf.
419 Partij-programma Lijst vijf Fortuyn, Standpunten per thema, Stanowisko programowe LVF,
www.lijstvijffortuyn.nl, s. 4; O. Stuger, Ik kan de partij bij elkaar houden, www.lijstvijffortuyn.nl;
Tweestrijd op rechts leidt tot radicalisme! Lijst vijf Fortuyn: wij blijven trouw aan de ideeën van
Fortuyn, www.lijstvijffortuyn.nl [dostęp: 7 maja 2006].
IV_CWB_28.indd 141
2010-10-15 13:48:00
Rozdział 6
Eurosceptycyzm Listy Pima Fortuyna
Poglądy LPF wobec integracji europejskiej, podobnie jak w wypadku szerszego oblicza ideologiczno-programowego partii, wyrastają z myśli politycznej
lidera tej partii. Stanowisko Fortuyna wobec integracji zaprezentowane zostało
wyczerpująco w dwóch dziełach: opublikowanej w 1997 r. pracy pt. Bezduszna
Europa: Przeciwko Europie technokratów, biurokratów, subsydiów oraz nieuniknionych oszustw420, a następnie w książce pt. Ruiny pozostawione po ośmiu latach
„purpurowej koalicji”, która stała się dokumentem programowym partii w 2002 r.
Stanowisko Listy Pima Fortuyna w omawianej kwestii prezentowane było następnie w kolejnych programach wyborczych partii: na lata 2003–2007, w programie zaprezentowanym przed wyborami do Parlamentu Europejskiego w 2004 r.,
w broszurze z 2005 r., wydanej przed referendum dotyczącym ratyfikacji Traktatu
ustanawiającego Konstytucję dla Europy, oraz w ostatnim programie wyborczym
partii w 2006 r.421 Informacje na temat poglądów partii wobec integracji europejskiej znaleźć można również w licznych publikacjach na stronie internetowej LPF
oraz w wypowiedziach, wywiadach, przemówieniach członków LPF. Materiały te
staną się podstawą analizy stanowiska partii w tej kwestii.
Podążając śladem myśli politycznej Fortuyna, podkreślić należy, że jako socjaldemokrata uważał integrację za niezbędną. Z wielkim entuzjazmem opowiadał
się za politycz nym prze budz eni em , które zaoferowałoby równowagę nieuniknionemu ekonomicznemu jednoczeniu Europy422. Postulował nawet w tym
względzie rozszerzenie kompetencji instytucji UE. Jeszcze około roku 1990 w zupełnie neutralnym tonie stwierdzał, że proces integracji europejskiej posuwa się
w szybkim tempie, pobudzony przez unię monetarną, i że jest jasne, iż również
420
P. Fortuyn, Zielloos Europa...
Oficjalna nazwa dokumentu brzmi: Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy (Dz.U.
Unii Europejskiej, C 310, t. 47, 16 grudnia 2004). Stosuje się również określenia Konstytucja dla
Europy i Traktat Konstytucyjny. Niemniej jednak zarówno w mowie potocznej, w mediach, jak
i w dokumentach programowych partii politycznych obecne są również nazwy: Konstytucja Europejska, Konstytucja UE. Z powyższych względów stosowane będą tu wszystkie te określenia.
422 P. Lucardie, G. Voerman, Liberaal patriot of nationaal populist?..., s. 33.
421
IV_CWB_28.indd 142
2010-10-15 13:48:00
Kulturowy wymiar eurosceptycyzmu
143
kraje byłego bloku wschodniego zostaną włączone do europejskiego procesu integracji. Z czasem stawał się coraz bardziej krytyczny oraz sceptyczny wobec
integrującej się Europy, co szło w parze z ogólną radykalizacją jego poglądów
i przesunięciem ideowym w stronę prawicowego populizmu.
Wyraźna zmiana stanowiska lidera LPF widoczna była w połowie lat dziewięćdziesiątych, co najdobitniej wyrażone zostało w książce pt. Bezduszna Europa...
Zaprezentowane wówczas poglądy lidera LPF legły u podstaw eurosceptycznego
stanowiska jego partii – Listy Pima Fortuyna.
6.1. Kulturowy wymiar eurosceptycyzmu
W 1997 r. w Bezdusznej Europie... Fortuyn odnosił się, krytykując integrację europejską, w dużej mierze do kwestii kulturowych.
Stwierdzał, iż [...] jedynie na poziomie wielkiej abstrakcji można mówić o europejskiej kulturze i tożsamości. Istnieje ona raczej na poziomie naukowców i twórców kultury, wielkich przedsiębiorstw i wielkich polityków, aniżeli na poziomie
zwykłych obywateli oraz przeciętnych polityków i przedsiębiorców. Projekt europejski żyje wśród narodów, które chętnie zbierałyby jego plony, lecz nie chcą
oddać za to swojej tożsamości narodowej i suwerenności423. Ponadto [...] w przeciwieństwie do poszczególnych narodów, Europa nie ma duszy i dlatego brakuje
jej uduchowienia, inspiracji. Politycy na szczycie i biurokraci odrzucają narodowe
sentymenty i niechętnie mówią o sile witalnej państwa narodowego, bojąc się jego
decentralizującej siły. Wymarzona Europa jest więc raczej związkiem suwerennych
państw, gdzie tożsamość narodowa nie jest odbierana jako przeszkoda w udziale,
lecz jako siła424.Trudny proces jednoczenia Europy pokazuje, że nie można sobie
poradzić bez świadomie przeżywanej tożsamości: W zjednoczonej Europie, bardziej niż kiedykolwiek, musimy zdać sobie sprawę z tego, że jesteśmy Holendrami
oraz co to oznacza [...] jedynie wtedy możemy świadomie poruszać się w środowisku międzynarodowym, jakie teraz powstaje. [...] W naszym kraju każdy stara się
jak może, aby się nie wyróżniać. Jednak w porządku świata, który się globalizuje
i w zjednoczonej Europie, musimy się tego oduczyć, jeśli nie chcemy rozcieńczyć
się do narodu ludzi bezbarwnych i bez smaku425.
Pomimo owej dość radykalnej postawy z końca lat dziewięćdziesiątych, w publikacji z 2002 r. Ruiny pozostawione po ośmiu latach... już w pierwszym zdaniu
na temat integracji europejskiej określał UE jako [...] fenomenalny eksperyment,
który w istotny sposób przyczynił się do pokoju w naszej części świata – długotrwałego pokoju, trwającego już 57 lat, a także do wzajemnego poznania naro423
424
425
IV_CWB_28.indd 143
P. Fortuyn, Zielloos Europa..., s. 23–24.
Ibidem, s. 33–34.
D. Pels, De geest van Pim..., s. 173–174.
2010-10-15 13:48:00
144
dów426. W ostatnim zdaniu jednak stwierdzał: [...] jestem lojalnym zwolennikiem
UE, jednakże przy bezwzględnym utrzymaniu naszej tożsamości narodowej oraz
tam, gdzie to możliwe przy zachowaniu suwerenności. Jestem Holendrem, Europejczykiem oraz kosmopolitą, właśnie w takiej kolejności427.
Fortuyn jawił się jednakże wyłącznie jako Holender, a nie kosmopolita. Wyrażał to m.in. przez negację tożsamości europejskiej oraz bezwzględne uwielbienie
dla języka ojczystego, kultury i mentalności holenderskiej. Język był dla niego
źródłem tożsamości człowieka i narodu. Bez języka ojczystego ludzie są pozbawieni korzeni kulturowych. Fortuyn, którego angielski był wstydliwie słaby, jako
profesor i felietonista nie wydał ani jednej publikacji po angielsku, podczas gdy
Holendrzy stawali się coraz wyraźniej dwujęzyczni. Brak znajomości angielskiego był mu wielokrotnie zarzucany, zarówno podczas pracy akademickiej, jak
i podczas krótkiej kariery politycznej428.
W programie na lata 2003–2007 LPF niewiele miejsca poświęcił kwestiom
kulturowym. Partia stwierdzała jedynie za Fortuynem, że należy podkreślać tożsamość holenderską w różnorodności europejskiej, przywołując koncentryczne
kręgi tożsamości: Holender najpierw jest Holendrem, następnie Europejczykiem,
a potem dopiero obywatelem świata429.
W 2004 r. LPF łączył ściśle kwestię kultury holenderskiej z suwerennością narodu. Zintegrowana Europa reprezentuje odmienną kulturę polityczną niż ta, która
funkcjonuje w Holandii: Polityka w Holandii zbudowana jest bowiem na jednym
rządzie w jednym kraju oraz na kulturze kompromisu. Unia Europejska natomiast
podejmuje decyzje, na które parlament holenderski nie ma wpływu, tylko je zatwierdza430. Unia, poprzez odgórne stanowienie prawa, dąży do unifikacji, natomiast LPF stoi na stanowisku, że współpracować nie oznacza – stapiać się431.
Brak suwerenności i prawa weta spowoduje, zdaniem partii, nie tylko niemożność
realizacji interesów Holandii, ale także niemożność zachowania odrębności kulturowej kraju, jego tożsamości. LPF nie precyzował jednakże, co ma na myśli
mówiąc o zagrożeniu kultury Niderlandów ze strony zintegrowanej Europy. Posługiwał się raczej ogólnymi hasłami typu: Chcemy Europy w wymiarze ludzkim,
w której obywatel będzie rozpoznawalny i nie zagubi tożsamości narodowej432 lub
426
Ibidem, s. 181.
428 P. Fortuyn, „Elsevier” 13 września 1997; idem, Droomkabinet..., s. 105; idem, Babyboomers.
Autobiografie van een oeneratie, Utrecht 1998, s. 377.
429 Verkiezingsprogramma 2003–2007, Politiek is passie, s. 19, http://www.parlement.com/
9291000/vtk_2003_lpf.pdf.
430 Herben M., Stemmen voor Europa, przemówienie po kampanii 2004 r., www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 10 września 2004].
431 Ibidem.
432 M. Herben, Europa, is u iets gevraagd?, przemówienie przed wyborami europejskimi, www.
lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 10 września 2004].
427
IV_CWB_28.indd 144
2010-10-15 13:48:00
Polityczny wymiar eurosceptycyzmu
145
też: Nie jesteśmy w tym sami, bo większość Holendrów uważa UE za zagrożenie
dla kultury holenderskiej. Europa, zamiast być ważna, jest zagrażająca433, a także:
Jeśli to Parlament Europejski będzie podejmował decyzje polityczne, a państwa
nie będą miały prawa weta, to tożsamość holenderska będzie zagrożona w ramach
UE. Nasz język zniknie i nie jest to związane z globalizacją. Poprzez powiedzenie,
że jesteśmy suwerennym krajem, chcemy tego i tego, wetujemy to i to, wyrażamy
naszą tożsamość narodową, w przeciwnym razie będziemy mieli „United States of
Europe”, „coca-cola culture”434.
Podczas referendum dotyczącego ratyfikacji Traktatu Konstytucyjnego jednym
z argumentów „przeciw” było to, że tradycja żydowsko-chrześcijańska nie znalazła swojego miejsca w konstytucji. Niewyraźne wymienianie korzeni żydowsko-chrześcijańskich i humanistycznych Europy było, zdaniem partii, zaniedbywaniem własnej historii i kultury, co prowadzić może do jej wymazania. Stąd też
Traktat Konstytucyjny nie ma prawa egzystencji435.
W programie z 2006 r. LPF podważał ponownie istnienie tożsamości europejskiej, twierdził: „Nie istnieją ludzie z tożsamością europejską”436.
Z jednej strony partia widziała więc w zjednoczeniu Europy zagrożenie rozmyciem, a w efekcie utratę tożsamości holenderskiej. Z drugiej natomiast odwoływała się do konieczności podkreślenia wspólnej tradycji judeo-chrześcijańskiej,
będącej w opozycji wobec odmiennych cywilizacji oraz dopuszczała istnienie
koncentrycznych kręgów tożsamości, przyznając jednakże prymat tożsamości
holenderskiej. Niemniej kwestie kulturowe nie były łatwo uchwytnym i istotnym
elementem eurosceptycznych postaw partii.
6.2. Polityczny wymiar eurosceptycyzmu
W wymiarze polityc znym krytyka Fortuyna koncentrowała się w dużej mierze na sposobie urzeczywistniania wartości demokratycznych w Unii.
Już na początku lat dziewięćdziesiątych stwierdził, że owe wartości w strukturach europejskich stają się [...] coraz bardziej „technokratyczne, a nawet merytokratyczne”, przy czym urzędnicy decyzje dotyczące nas podejmują bez nas.
Europa staje się mega krajem biurokratycznym, w działanie którego obywatele
nie czują się zaangażowani437. Integracja europejska była według niego pro433
Ibidem.
Wywiad z Mathieu Herbenem....
435 Voor or teren het Europese Grondwettelijke Verdrag, broszura LPF wydana przed referendum europejskim w 2005 r.
436 Verkiezingsprogramma van Lijst 5 Fortuyn, Diet is niet het land wat ik voor mijn kinderen
wij achterlaten, 2006, s. 4, http://www.parlement.com/9291000/vtk_2003_lpf.pdf.
437 P. Fortuyn, Ann het volk van Nederland..., s. 7–8.
434
IV_CWB_28.indd 145
2010-10-15 13:48:00
146
jektem stworzonym przez polityczne i biurokratyczne elity, służącym ich własnemu interesowi ze szkodą dla populacji jako całości. W Bezdusznej Europie...
określał UE jako prywatne przedsięwzięcie elit politycznych438, które pozwala
im na ucieczkę od odpowiedzialności za ich działanie na arenie narodowej439.
Fortuyn twierdził, że społeczeństwo holenderskie ma naturalną awersję do megalomanii, dużych przedsięwzięć, biurokracji i narzuconej odgórnie integracji.
W opozycji do tego skorumpowanego systemu stał na stanowisku, że władza
musi być wykonywana jak najbliżej obywatela i dlatego domagał się przywrócenia suwerenności narodowej440: Musimy opowiadać się za holenderską suwerennością, językiem i kulturą. Holandia nie może zostać stanem federalnej Europy.
Ta megalomańska konstrukcja nie zdaje sobie sprawy z siły człowieka. Zwiększa
dystans między obywatelem i rządem. Jedność można utrzymać wyłącznie za pomocą rewitalizacji własnej tożsamości. Jest to jedyny sposób skłonienia klasy
wyższej, która operuje na poziomie międzynarodowym, do dbania o własny kraj
i bliźniego, operującego lokalnie i niezależnego. Elita staje się „odojczyźniona”, a klasa niższa jest na ojczyznę skazana. Grozi nam wybudowanie w Brukseli takiej samej biurokracji, jaką we własnym kraju próbujemy zlikwidować.
Dlatego rozsądne jest zrezygnowanie z koncepcji Europy jako pewnego rodzaju
super-państwa z super-parlamentem. Parlament Europejski odzwierciedla nieprawidłowy i przedawniony pomysł demokracji parlamentarnej na poziomie europejskim441.
W Bezdusznej Europie... Fortuyn przyznaje wprawdzie, że UE jest sukcesem
ekonomicznym, ale z demokratycznego punktu widzenia – farsą. Biurokracja,
ograniczenie suwerenności państwa, osłabienie tożsamości narodowej, to przejawy złego funkcjonowania Europy. Europa nie powinna funkcjonować w sposób, w jaki funkcjonuje obecnie i do którego zmierza.
Na przełomie lat 2001 i 2002, jako przewodniczący Leefbaar Nederland (LN),
Fortuyn nie krytykował integracji europejskiej – dopiero po odejściu z LN i powołaniu do życia Listy Pima Fortuyna zaczął ponownie głosić potrzebę reform
UE, aczkolwiek w swoim dyskursie antyunijnym nigdy nie twierdził, że jest przeciwny idei integracji europejskiej per se.
W publikacji programowej Ruiny pozostawione po ośmiu latach... określeniu
Unii Europejskiej mianem fenomenalnego eksperymentu towarzyszyła opinia,
że powinna ona przyjąć taką formę współpracy, która respektuje w najwyższym
438
Ibidem, s. 102.
440 Wywiad z Dickiem Pelsem, profesorem socjologii, pisarzem, komentatorem politycznym
i autorem książki De geest van Pim..., przeprowadzony przez autorkę 16 października 2004.
441 P. Fortuyn, „Elsevier” 4 czerwca 1994; idem, „Elsevier” 18 czerwca 1994; idem, Beklemmend
Nederland, Utrecht 1995; idem, Droomkabinet..., s. 196.
439
IV_CWB_28.indd 146
2010-10-15 13:48:00
147
stopniu zasadę subsydiarności442. Wtedy mogą wystąpić istotne korzyści z podejmowania działań na poziomie europejskim443.
LPF podkreślał ponadto wyraźnie swój sprzeciw wobec politycznie zjednoczonej Europy, wobec idei państwa federalnego. Sprzeciwiał się więc przenoszeniu
dalszych kompetencji na poziom Unii, ale jednocześnie nie dążył do ich zredukowania. Partia podkreśla: [UE] jest to projekt dający nam ekonomiczne zyski,
pozwalający nam lepiej poznawać się nawzajem i pozwalający na to, aby w sprawach, które lepiej robić wspólnie, działać też wspólnie. Nie więcej, ale na pewno
też nie mniej. Byłoby błogosławieństwem, gdyby politycy w naszym kraju chcieli
to wreszcie zrozumieć i działać w tym kierunku. Jednak dzieje się dokładnie przeciwnie – pochopnie i często bez jakiejkolwiek potrzeby części suwerenności naszego kraju i własne kompetencje przenoszone są na politycznie blade instytucje
Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej444. Zdaniem LPF, jeśli coś trudno jest przeprowadzić w kraju, politycy przekazują to do Brukseli. Jeśli natomiast
nie chcą czegoś zrealizować, wówczas usprawiedliwiają się zakazami UE. W ten
sposób powstaje atmosfera polityczna, w której Bruksela stanowi jakby prawa,
którym trzeba się podporządkować, co zaprzecza idei demokracji. Dlatego Lista
proponowała:
– organizację konferencji subsydiarn o ś ci Unii Europejskiej, która miałaby na celu zrewidowanie i podział kompetencji na te, które mogą powrócić
w zakres odpowiedzialności narodowej, i te, które powinny pozostać w Brukseli.
Partia wyrażała przekonanie, że Wielka Brytania, Włochy i Niemcy chętnie poprą
ową obronę przed wtrącaniem się UE w sprawy narodowe;
– działalność obecnego PE miała być poddana krytycznej analizie, powinien
on zostać zniesiony i zastąpiony przez senat, składający się z członków parlamentów narodowych. Już w roku 1997 Fortuyn porównywał PE do bólu zęba,
za którym nikt nie będzie tęsknił445;
– Parlament Niderlandów powinien bardziej interesować się sprawami UE,
wpływać na ministrów wiążącymi, ograniczonymi mandatami w negocjacjach
na poziomie UE, a przez to bardziej kontrolować działania rządu na poziomie
europejskim;
Lider LPF domagał się niekiedy radykalnych posunięć wobec UE, jak np.
wspomniane wystąpienie Holandii z układu z Schengen w celu przywrócenia
kontroli granicznych. Byłby to wstępny warunek dla ograniczenia napływu imi442
Zasada, według której każdy szczebel władzy powinien realizować tylko te zadania, które
nie mogą być skutecznie zrealizowane przez szczebel niższy lub same jednostki działające w ramach społeczeństwa. Zwana jest też zasadą pomocniczości.
443 Mówiąc o idei subsydiarności, Fortuyn odwołuje do katolickiej nauki społecznej oraz encykliki Rerum novarum Leona XIII. Pokazuje w ten sposób również swą katolicką naturę.
445 P. Fortuyn, Zielloos Europa..., s. 38.
IV_CWB_28.indd 147
2010-10-15 13:48:00
148
grantów do kraju446. Twierdził, że przez to, iż Europa jest otwarta, imigranci mają
większą szansę napływu do Holandii, a tożsamość i suwerenność holenderska są
zagrożone447.
Po śmierci Fortuyna LPF przyjął znacznie łagodniejszy ton. W 2003 r. zwracał
szczególną uwagę na pozycję Holandii w UE. W celu jej wzmocnienia opowiadał
się za intensyfikacją współpracy z krajami Beneluksu. Po raz pierwszy również
odniósł się do przyszłego Traktatu Konstytucyjnego. W umiarkowanym tonie
stwierdzał, że należy bacznie obserwować Konwent Europejski i zadbać o to, aby
władza w Unii nie skupiła się w rękach wyłącznie dużych krajów, aby Holandia
nie utraciła swojej pozycji w Europie. LPF podkreślał również, że obywatele Holandii powinni być systematycznie informowani o działaniach na poziomie europejskim.
W 2004 r. nastąpiła zmiana umiarkowanej postawy LPF. Podejmował on
w znacznie bardziej radykalnym tonie kwestię biurokracji, oszustw i korupcji
w UE oraz braku demokratycznych reguł współpracy. Szczególnej krytyce podlegał Parlament Europejski. Uważany był on przez LPF za „farsę demokracji parlamentarnej”, ponieważ nie reprezentuje obywateli pomimo takowych aspiracji,
ludzie nie utożsamiają się bowiem z posłami do PE. W programie europejskim
jest określony jako „cyrk ludzi”448. LPF wciąż postulował jego likwidację.
Lekarstwem na brak demokracji w Unii miało być również zwiększenie wpływu parlamentów narodowych na europejski proces decyzyjny poprzez m.in. zaostrzenie kontroli Tweede Kamer w stosunku do polityki europejskiej prowadzonej przez rząd Holandii, a także organizowanie referendów przy podejmowaniu
ważnych decyzji europejskich449. To miało zmniejszyć dystans między obywatelem holenderskim a Brukselą: Rządy skorumpowanych biurokratów zostaną ograniczone, wiadomo będzie wreszcie, na co są wydawane pieniądze Holandii. [...]
powinniśmy zacząć się w końcu pytać: co robicie z naszymi pieniędzmi?450 LPF
pytał również: Czy jako obywatele holenderscy mieliście możliwość wyrażenia
przyzwolenia na holenderską propozycję federalnej Europy? Na szczęście została
ona wówczas odrzucona451. Te same pytania partia stawiała również w kwestii
wprowadzenia euro czy przyjęcia Turcji do Europy. Zdaniem partii obywatele
nie wiedzą, co dzieje się w Europie: Czy nie powinniśmy współdecydować?! LPF
uważał, że rząd holenderski próbuje „sprzedać” obywatelom Europę hasłem: „Europa najważniejsza!”, choć lepsze byłoby hasło: „Europa – bardzo droga, Europa
446
Wywiad z Dickiem Pelsem...
448 Verkiezingsprogramma LPF voor het Europees Parlement, czerwiec 2004, s. 3.
449 F. van der Vorm, J. de Rilke, Europa. Best bedreigend, www.lijstpimfortuyn.nl.
450 Ibidem.
451 Chodzi o tzw. czarny poniedziałek, więcej – rozdz. 4.4; Cerkiezingsprogramma LPF voor
het Europees Parlement, czerwiec 2004, s. 3.
447
IV_CWB_28.indd 148
2010-10-15 13:48:00
149
– bardzo duża, Europa – bardzo zbiurokratyzowana, Europa – bardzo niedemokratyczna, Europa – bardzo niepewna!”452
LPF postrzegał Europę w pewnych obszarach jako jedność i wspólnotę, stawiając ją tym samym w opozycji do innych krajów czy też cywilizacji. Dotyczyło
to w szczególności ekonomii, walki z przestępczością oraz rozwoju technologii.
W tym zakresie Europa powinna współpracować, aby stać się konkurencyjną
oraz niezależną od Ameryki, Rosji czy Chin453. Holandia, zdaniem LPF, miała
również pozostać w układzie z Schengen. Żądanie Fortuyna wyjścia z układów
było według lidera LPF, M. Herbena, apelem do rządu o zmianę polityki imigracyjnej. Wymagana jest więc zwiększona kontrola granic zewnętrznych Unii
i w tym zakresie LPF widział konieczność współpracy europejskiej. Jeśli współpraca międzynarodowa nie sprawdzi się, wówczas należy powrócić do kontroli
granic na poziomie państwowym.
Jednym z głównych elementów antyeuropejskiego apelu LPF stał się od 2004 r.
Traktat Konstytucyjny. Partia sprzeciwiała się Traktatowi, który utożsamiany był
przez nią z federalnym modelem Europy: [...] Nie ma mowy, żebyśmy zrezygnowali z naszej suwerenności na rzecz biurokracji w Brukseli454. W efekcie dalszej
integracji Holandia, jako kraj mały, nie będzie miała nic do powiedzenia, utraci
swoją suwerenność, a na to nie można przyzwolić: Prawo weta jest niezbędne
do zachowania tożsamości narodowej Holandii, jest jedyną formą nakreślenia
granic i wyrażenia własnego interesu narodowego. W przeciwnym razie Holandia
stanie się zjednoczonym stanem Europy, w której rządzić będą Francja, Niemcy
i może Wielka Brytania455.
Kwestia Konstytucji dla Europy była żywo dyskutowana przez LPF podczas
kampanii refrendalnej w 2005 r. Wówczas partia uściśliła również argumenty wysuwane przeciwko Konstytucji456:
– NI E dla e uropejskie go super p ań s t wa. Konstytucja była początkiem federalnej Europy. Holandia chciała współpracować w różnych sektorach,
ale na zasadzie współpracy suwerennych państw, nie zaś Stanów Zjednoczonych
Europy.
– NI E dla prze ka za nia większ yc h k o m p et en cj i E u ro p i e. LPF sprzeciwiał się uwspólnotowionej polityce dotyczącej spraw socjalnych i zatrudnienia,
452
Verkiezingsprogramma LPF voor het Europees Parlement, s. 3.
Wywiad z Mathieu Herbenem...
454 Ibidem.
455 Ibidem.
456 M. Herben, Waarom „NEE” tegen de Europese Grondwet, stanowisko programowe LPF,
www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 12 czerwca 2005]; M. Herben, EU-verdrag verdient een krachtig
„nee” [dostęp: 12 czerwca 2005]; idem, Dossier – Europese – Grondwet; M. Herben, Brandende
kwesties: Vraag en Antwoord; stanowisko programowe LPF, www.lijstpimfortuyn.nl; De protocollen, niét in de grondwetkrant opgenomen, www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 12 czerwca 2005]; Voor
or teren het Europese Grondwettelijke Verdrag..., s. 5.
453
IV_CWB_28.indd 149
2010-10-15 13:48:00
150
polityce migracyjnej oraz polityce zagranicznej, a także tworzeniu instytucji ministra spraw zagranicznych. Rząd oraz parlament holenderski nie będą miały bowiem w tych kwestiach ostatniego słowa. Zlikwidowanych zostanie na pewno 50
praw weta (drugie 50 może zostać również zlikwidowanych), m.in. w kwestii azylu
i migracji, rolnictwa, rybołówstwa i handlu. Oznacza to, że głosowanie odbywać
się będzie na zasadzie większości. Przez to duże kraje mogą przepchnąć ustawy,
które będą obowiązywać także w Holandii. Jeśli zostanie podjęta decyzja o bardziej elastycznej polityce migracyjnej, Holandia będzie musiała to przełknąć. [...]
Konstytucja spowoduje również negatywne skutki dla polityki rolnej, środowiskowej i dotyczącej zdrowia zwierząt. Dotychczasowa struktura w UE, z prawem
weta, zapewniała Holandii, jako małemu krajowi eksportującemu produkty rolne,
korzystną pozycję. Konstytucja doprowadzi więc do zniszczenia dobrobytu holenderskiego w sposób demokratyczny [...], a prawo europejskie będzie stało ponad
prawem holenderskim457.
– NI E dla Europy niedemokrat y czn ej i n i ep rzej rzy s t ej. Decyzyjność w Unii oddali się od obywatela. Jeden milion obywateli może wprawdzie
złożyć w Komisji tzw. wniosek (propozycję ustawy), jednakże brak jest jakichkolwiek sankcji, jeśli Komisja nie zechce tego wykonać.
– NI E dla biurokra cji brukse l s k i ej. Traktat Konstytucyjny nie zmniejszy liczby ustaw i wytycznych. W nowej Konstytucji nie ma nic, co gwarantowałoby dobre zarządzanie publiczne i przejrzystość finansową (partia sprzeciwiała
się w szczególności marnotrawstwu pieniędzy przez Parlament Europejski).
– NI E dla e uropejskie j Ka rty p raw p o d s t awo wy ch. Nowy Traktat
Konstytucyjny nie dodaje nic w zakresie socjalnych praw podstawowych obywateli europejskich. Są one już wystarczająco zapewnione w konstytucji Holandii
i w istniejących traktatach.
– N I E dla udawanego za pe wn i en i a s zy b k i eg o wzro s t u g o s p o dar czeg o. Traktat nie doprowadzi do efektywnego wzrostu gospodarczego
w Europie. Wzrost ten jest konieczny ze względu na niebezpieczeństwo, że Europa wkrótce nie dorówna Ameryce i Chinom, a nawet Indiom i Brazylii. Jednakże
wspólna polityka mająca realizować ów cel została ustalona już w Lizbonie; niestety nie jest realizowana, gdyż wszystkie kraje wyżej cenią własny interes458.
– Sprzeciw wobec nazwy „Konstytucja”, gdyż sugeruje ona budowę jednego
państwa, w postaci Stanów Zjednoczonych Europy.
– Ponadto, według ustaleń Traktatu Konstytucyjnego, od 2014 r. Holandia
nie będzie mieć stałego komisarza w UE, nie będzie w niej reprezentowana,
co jest niedopuszczalne459.
Eurosceptycyzm LPF zasadzał się więc w obszarze politycznym na krytyce
realizacji demokratycznych wartości w UE. Argumentami były m.in. brak reprezentacji społeczeństwa na poziomie UE i tworzenie sztucznej konstrukcji, niesłu457
458
459
IV_CWB_28.indd 150
M. Herben, Waarom „NEE”...
Ibidem.
M. Herben, Dossier – Europese – Grondwet...
2010-10-15 13:48:00
Ekonomiczny wymiar eurosceptycyzmu
151
żącej pojedynczemu obywatelowi. Instytucje Unii postrzegane były jako nieefektywne i zbiurokratyzowane, przy czym szczególnej krytyce poddano Parlament
Europejski. Integracja europejska osłabiała ponadto, w opinii partii, suwerenność
państwa, zagrażając tym samym jego interesom. Dlatego LPF wyrażał sprzeciw
wobec wszelkich propozycji wzmacniających kompetencje UE, niekiedy postulował również konieczność ich ograniczenia. Kwestie polityczno-instytucjonalne
stały się głównym elementem krytyki integracji europejskiej.
6.3. Ekonomiczny wymiar eurosceptycyzmu
Partia widziała również pozytywy integracji. Już w latach dziewięćdziesiątych Fortuyn mówił o korzyściach ekonomicznych460. Jako liberał, opowiadający się za coraz większym otwarciem gospodarczym, pozytywnie postrzegał Unię
Monetarną.
W 2002 r. LPF domagał się jak najmniejszej ingerencji Unii w gospodarkę
poszczególnych państw. Stwierdzał, że bezrobocie, rodzaj i wielkość państwa socjalnego są wciąż sprawami wagi narodowej. To problemy, w których ważną rolę
odgrywa jednostka ludzka i przez to trudne do rozstrzygnięcia w formie ponadnarodowych rozwiązań i decyzji. LPF podkreślał, że nie jest to konserwatyzm, lecz
sprzeciw wobec anonimowej europejskiej biurokracji. Postulowane przez LPF
reformy dotyczyły głównie:
1) renegocjacji poziomu składek Holandii do budżetu Unii. Punktem wyjścia
w określaniu wysokości składek powinna być liczba ludności oraz zamożność
kraju w stosunku do innych państw członkowskich;
2) zniesienia subsydiów dla rolnictwa oraz przywrócenia polityki rolnej
w kompetencję państw narodowych;
3) zniesienia funduszy strukturalnych461.
W programie na lata 2003–2007 Lista w tonie, który nadał jej Fortuyn, domagała się więcej działania rynkowego, a mniej pomocy ze strony Unii. Dążyła do likwidacji subwencji rolniczych UE w celu otwarcia rynku europejskiego
na produkty z krajów biednych. Postulowała przestrzeganie kryteriów Paktu Stabilizacyjnego przez kraje członkowskie, a także zamrożenie z początkiem 2004 r.
wydatków na współpracę rozwojową. Domagała się zatrzymania rozpompowywania pieniądza dookoła oraz zmiany wysokości wkładu Holandii do budżetu
europejskiego462.
W roku 2004 LPF przyjął znacznie bardziej radykalny ton i zaczął stawiać
bezpośrednie pytania: Jaki interes ma z tego [z bycia członkiem UE] Holandia?
Określał Niderlandy jako lidera wśród płatników netto. Stwierdzała: Holandia
460
461
462
IV_CWB_28.indd 151
P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Pars..., s. 179.
2010-10-15 13:48:00
152
za długo już była najgrzeczniejszym uczniem w klasie, przyszedł czas, aby wyrazić
swoje zdanie, walczyć o interes narodowy463. Winą za ten stan rzeczy obarczał
polityków holenderskich, wychowanych w tradycji kompromisu i niepotrafiący przeciwstawiać się innym. Politycy ci, według partii, twierdzą fatalistycznie,
a nie realistycznie, że Niderlandy – jako kraj mały (choć jedna z największych
gospodarek świata) – nie mają innego wyboru jak tylko współpracować na rzecz
coraz ściślejszej integracji. Zdaniem LPF Holandia, aby mieć znaczenie na arenie
międzynarodowej, nie musi być uzależniona od innych krajów, np. Niemiec. Kiedy
w przeszłości Niderlandy dbały same o siebie, wszystko dobrze funkcjonowało464.
Dlatego należy dbać o własny interes i być czujnym. LPF postulował stworzenie
awaryjnego planu powrotu do guldena, w razie gdyby nastąpiło zbytnie osłabienie
euro, co byłoby ryzykowne dla holenderskich rent oraz oszczędności.
Zdaniem partii również Konstytucja Europejska nie wpłynie pozytywnie na gospodarkę. Traktat ów dąży bowiem do przekazania Brukseli więcej kompetencji
w sferze ekonomicznej, a kompetencji tych już teraz jest, w opinii LPF, za dużo.
Lista uważała, że Europa nie radzi sobie np. z finansami. Świadczy o tym fakt,
iż już od dziesięciu lat UE otrzymuje od Izby Rachunkowej ocenę niedostateczną
za gospodarowanie finansami. Natomiast reakcją Brukseli był wniosek o podniesienie budżetu o 50 miliardów euro i to w momencie, kiedy każdy musi zaciskać
pasa465.
W programie z 2006 r. LVF stwierdzał: Koniec wydawania pieniędzy na cyrk
podróżowania pomiędzy Brukselą a Strasburgiem. Europa powinna obradować
tylko w Brukseli466. LVF domagał się ponadto wprowadzenia odpowiednich środków karnych w wypadku wykrycia nieprawidłowości podczas rozliczenia Komisji Europejskiej z jej działalności.
Pomimo zasadniczego poparcia dla europejskiej integracji ekonomicznej Lista
Pima Fortuyna wyrażała zdecydowaną krytykę sposobu, w jaki realizowany był
interes narodowy Holandii w Unii, a także nie zgadzała się z nierzadko interwencjonistycznym charakterem Unii. Krytyka integracji w obszarze ekonomicznym
wpisywała się w eurosceptyczną postawę LPF.
6.4. Poszerzenie Unii Europejskiej
a eurosceptycyzm
W socjaldemokratycznej fazie rozwoju swojej myśli politycznej Pim Fortuyn twierdził, że naturalne jest, iż kraje byłego bloku wschodniego zostaną włą463
464
465
466
IV_CWB_28.indd 152
Verkiezingsprogramma LPF voor het Europees Parlement, s. 4.
Ibidem, s. 5.
M. Herben, De protocollen...
Verkiezingsprogramma van Lijst 5 Fortuyn..., s. 4.
2010-10-15 13:48:01
Poszerzenie Unii Europejskiej a eurosceptycyzm
153
czone do europejskiego procesu integracji. W pierwszym okresie funkcjonowania
partii, w 2002 r., LPF pozytywnie odnosił się również do faktu, że państwa Europy Zachodniej wspomagały finansowo swoich wschodnich sąsiadów467 i postulował m.in. utworzenie dla nowych członków Unii limitowanych czasowo funduszy strukturalnych, które pozwoliłyby im na podniesienie poziomu ich ekonomii
do poziomu starych krajów członkowskich Unii, przy jednoczesnym czasowym
wyłączeniu nowych krajów członkowskich z udziału w Unii Gospodarczej i Walutowej468.
Takie stanowisko świadczyło o zasadniczej akceptacji poszerzenia UE na
Wschód. Niemniej jednak warunkiem poszerzenia było, w opinii LPF, zorganizowanie przez Holandię wiążącego politycznie referendum, dotyczącego przyjęcia
nowych członków469. Zmusiłoby to polityków, zdaniem partii, do uważnego przeanalizowania zysków i strat związanych z powiększeniem Unii.
Zarówno w programie z 2003, jak i z 2004 r. stanowisko LPF było znacznie
mniej przychylne przystąpieniu dziesięciu państw Europy Środkowo-Wschodniej
niż w 2002 r.
Sceptycyzm wobec poszerzenia uzasadniany był w programie na lata 2003–
2007 nierespektowaniem opinii społeczeństwa przy podejmowaniu decyzji przez
elity polityczne. LPF twierdził, że zgodnie z badaniami opinii publicznej obywatele Holandii nie wyobrażają sobie poszerzenia UE w ciągu dwóch następnych lat.
Jeśli byłoby to opóźnione – do pięciu lub więcej lat – wtedy wzrosłoby poparcie
społeczne. Na tej podstawie sednem poglądów LPF stało się: nie jesteśmy przeciwko poszerzeniu, ale za przystępowaniem stopniowym470. Niezbędne było referendum, gdyż przy tak ważnych decyzjach konieczny jest udział obywateli. Dotyczyło to zarówno Holendrów, jak i innych społeczeństw państw członkowskich
i kandydujących.
Kolejny akapit programu wskazuje jednakże wyraźnie na niechęć partii wobec przystąpienia nowych członków: [...] LPF wkroczyła już do pędzącego pociągu – tak partia określała niemożność zmiany decyzji dotyczącej poszerzenia471. Jedyne, co według LPF można było jeszcze zrobić, to zaostrzyć kryteria
przystąpienia. Wiele z krajów kandydujących zmagało się bowiem z poważnymi problemami, takimi jak korupcja czy niskie bezpieczeństwo żywnościowe. Dlatego [...] należy zaostrzyć kryteria dopuszczenia nowych krajów, przede
wszystkim kryteria związane z bezpieczeństwem żywnościowym oraz [...] zapobiec temu, żeby nowo napływający obywatele z krajów wstępujących zapełniali
tutaj miejsca pracy, czemu Holendrzy bezczynnie będą musieli się przyglądać472.
467
468
469
470
471
472
IV_CWB_28.indd 153
Ibidem, s. 185.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem, s. 20.
2010-10-15 13:48:01
154
W porównaniu więc do raczej neutralnego tonu z 2002 r. wyraźnie pojawił się
element strachu na tle ekonomicznym – przed konkurencją siły roboczej z krajów kandydujących.
Niechęć do poszerzenia uzasadniana była w wypadku LPF również tym, iż [...]
ani kraje kandydujące, ani Unia nie są jeszcze gotowe do przyjęcia nowych członków473. Przed poszerzeniem należało najpierw, w opinii Listy, wprowadzić liczne
reformy instytucjonalne, np. we wspólnej polityce rolnej Unii.
W programie z 2003 r. LPF sprzeciwiał się też ustaleniu daty przystąpienia
Turcji do UE. Nawoływał do bacznej i krytycznej obserwacji wydarzeń w tym
kraju. W roku 2004 LPF przyjął bardziej stanowczy ton, domagając się ustalenia
granic Europy. Wyrażała sprzeciw wobec członkostwa zarówno Turcji, jak i Białorusi, Rosji, Ukrainy. Członkostwo Rumunii i Bułgarii było wprawdzie dla LPF
do zaakceptowania, ale nie prędzej niż za dziesięć lat474. Był to czas potrzebny,
zdaniem partii, do uporania się ze skutkami poszerzenia Unii o dziesięć państw
Europy Środkowo-Wschodniej.
Aby określić granice Europy, LPF przyjął dwa kryteria: jedno dotyczyło kręgu kulturowego, a drugie – obszaru geograficznego. W wypadku Turcji istotną
przeszkodą dla członkowstwa był, w opinii lidera partii Mata Herbena, brak demokracji, problem kurdyjski i nieprzestrzeganie praw człowieka: w Turcji nie ma
rzeczywistego rozdziału religii i państwa. Islam formalnie usunięto z konstytucji
tego kraju, a szariat nie jest już częścią prawodawstwa, ale islam jest w Turcji szczególnie upolityczniony. Jeśli nawet Turcja i kraje europejskie uporają
się z tymi problemami, należy się zastanowić, gdzie leżą granice Europy i jak
je wyznaczyć475. Według LPF wyznacza je właśnie wspólny krąg kulturowy, czyli
kultura judeo-chrześcijańska, a także zasięg geograficzny oraz związane z tym
możliwości absorpcyjne UE476. Członkostwo Turcji w Unii znacznie zmniejszyaby, zdaniem partii, możliwość stawiania ograniczeń imigracyjnych, a także przeprowadzenie skutecznej integracji imigrantów już obecnych w Holandii. Partia
stwierdzała z ubolewaniem: Niestety, minister Bot określił już datę przystąpienia
Turcji na rok 2015, a koszty dla Niderlandów oszacował na maksimum 2 miliardy
euro477. Tym samym obywatele widzą, jaką Europę preferuje rząd i za jaką Europą będziemy się wypowiadać w następnych wyborach europejskich oraz w referendum na temat Konstytucji dla Europy478.
W ten sposób w kampanii refrendalnej z 2005 r. LPF łączył kwestię opozycji
wobec Traktatu Konstytucyjnego z przyjęciem Turcji do Unii. Żądał przeprowa473
Ibidem.
Verkiezingsprogramma LPF voor het Europees Parlement, czerwiec 2004, DNPP, s. 3.
475 M. Herben, Nederland beter af zonder Europese Grondwet, stanowisko programowe LPF,
www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 5 kwietnia 2005]; wywiad z Mathieu Herbenem...
476 Wywiad z Mathieu Herbenem...
477 Verkiezingsprogramma LPF voor het Europees Parlement..., s. 3.
478 Ibidem.
474
IV_CWB_28.indd 154
2010-10-15 13:48:01
Poszerzenie Unii Europejskiej a eurosceptycyzm
155
dzenia referendum w tej sprawie, stwierdzał nawet, że kwestia turecka jest ważniejsza od Traktatu Konstytucyjnego, a przecież w tej drugiej sprawie referendum
ma się odbyć.
Według LPF w myśl nowej konstytucji kraje z dużą liczbą mieszkańców (czyli
np. Turcja) będą miały większy wpływ na decyzje w Unii, a tym samym na
ustawodawstwo holenderskie. Większy niż sama Holandia. Ponadto Turcja nie
jest krajem europejskim i ma nieeuropejską kulturę, więc po ewentualnym przystąpieniu do Unii nie powinna mieć wpływu na ustawodawstwo holenderskie.
Jeżeli Europa byłaby unią jedynie ekonomiczną, wówczas przystąpienie Turcji
byłoby łatwiejsze do zaakceptowania. Jeśli natomiast idea rozwoju Unii ma pozostać w obecnym kształcie, to konstytucja powinna być tak zmieniona, aby ograniczała proces poszerzenia, a nie stymulowała go. Ponadto wraz z możliwym przystąpieniem Turcji i Ukrainy (razem 130 milionów mieszkańców!) granica otworzy
się na dużą liczbę imigrantów i ich rodzin. Na dłuższą metę ci imigranci będą
mieli te same prawa do opieki zdrowotnej, mieszkania i świadczeń, co obywatele
Holandii. System zabezpieczeń społecznych stanie się niewypłacalny. Zaognią się
również obecne problemy integracyjne. Konstytucja UE przewiduje wprawdzie
„procedurę hamulca bezpieczeństwa”, ale nasz rząd nigdy dotąd nie skorzystał
ze swojego prawa weta479.
W kolejnych latach Lista Piąta Fortuyna wyrażała niechęć wobec pełnego otwarcia granic dla krajów z Europy Środkowo-Wschodniej. Napływ imigrantów
z owych krajów doprowadzi bowiem, zdaniem Listy, do wzrostu bezrobocia,
a tym samym większej liczby wniosków o zasiłki. Ponadto Haga pozostawia,
zdaniem partii, naród w niepewności wobec kwestii przystąpienia Rumunii i Bułgarii do Unii Europejskiej oraz dopuszczenia obywateli owych krajów do rynku
holenderskiego. LVF podkreślał niezmiennie obawę wobec członkostwa Turcji
w Unii Europejskiej480.
Lista Pima Fortuyna wyrażała niechęć wobec szybkiego poszerzenia UE o kraje Europy Środkowo-Wschodniej, motywując to głównie względami ekonomicznymi (konieczność ochrony holenderskiego rynku pracy) oraz koniecznością respektowania woli społecznej. Jednocześnie stawiała wyraźną granicę dla krajów
dużych i biednych, jak Ukraina, oraz tych spoza obszaru kultury judeo-chrześcijańskiej, jak Turcja. Niechęć wobec członkostwa Turcji w Unii argumentowała
zarówno względami kulturowymi, politycznymi, jak i ekonomicznymi. Sprzeciw
wobec poszerzania był w wypadku LPF wzmocnieniem eurosceptycznej postawy
partii, co znalazło najwyraźniej swój wydźwięk w referendum na temat Traktatu
Konstytucyjnego.
479
M. Herben, Het uithollen van de Nederlandse autonomie, stanowisko programowe LPF,
www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 12 czerwca 2005]; idem, Waarom „NEE’”tegen de Europese
Grondwet...
480 Verkiezingsprogramma van Lijst 5 Fortuyn..., s. 17.
IV_CWB_28.indd 155
2010-10-15 13:48:01
156
prawicowo-populistyczna a eurosceptycyzm
W eurosceptycznej postawie Listy Pima Fortuyna wyraźna jest prawicowo-populistyczna dychotomia – zarówno wertykalna, jak i horyzontalna. Postulat
Europy w wymiarze ludzkim, w której obywatel będzie rozpoznawalny i nie zagubi tożsamości narodowej, a także chęć obrony suwerenności narodowej są wyrazami tej dychotomii.
Na pierwszym planie LPF eksponuje swoją niechęć wobec elit politycznych
– zarówno tych w kraju, jak i tych działających na poziomie europejskim.
Elitom w Holandii partia zarzucała wykorzystywanie UE jako sposobu ucieczki
przed odpowiedzialnością za politykę prowadzoną w kraju, za dążenie do wzmocnienia osobistej pozycji na europejskiej scenie politycznej poprzez rutynowo zawierane kompromisy, które nie odzwierciedlały interesu narodowego Holandii,
a nierzadko wręcz działały na niekorzyść państwa481. Źródła owych zachowań
partia upatruje m.in. w sposobie działania polityków holenderskich, którzy nie lubią przeciwstawiać się innym, dlatego dążą do porozumienia za wszelką cenę
– Tak postępują we własnym kraju, a tym bardziej wobec większych kolegów
w Europie482. Dodatkowo LPF stwierdzał, że wśród elit panuje wciąż optymistyczne, ale nieprawdziwe przekonanie, iż wszystko, co jest dobre dla Europy,
jest równocześnie dobre dla Holandii483.
Na poziomie europejskim LPF krytykował elity za brak dialogu ze społeczeństwem. Unia bowiem, podobnie jak polityka w kraju, jest daleka od obywatela.
Podstawowy zarzut stawiany Unii Europejskiej i jej biurokratom (m.in. w PE)
dotyczył wyłączenia obywateli z procesu decyzyjnego. Lista Pima Fortuyna wyrażała przekonanie, że politykom jest to na rękę, bowiem mogą wówczas sami
decydować o tak ważnych sprawach, jak np. przyjęcie do Unii nowych krajów.
Retoryka stosowana przez LPF przybierała formę pytań skierowanych do obywateli: Pytano państwa o zdanie? Byli państwo kiedykolwiek zapytani? Co państwo sami na ten temat sadzą? Uważają państwo, że Europa jest ważna?484 Miało
to na celu wskazanie, iż Lista Pima Fortuyna na pierwszym planie stawia opinie
i interesy społeczne.
Dychotomia wyrażana była również w wymiarze wertykalnym. Integracja
europejska postrzegana była bowiem jako zagrożenie dla tożsamości Holendrów
oraz suwerenności i interesów narodowych ich państwa – przekazywanie coraz
większej liczby kompetencji na poziom Unii odbiera państwom możliwość decydowania o sprawach dla nich istotnych. Jednocześnie integracja, dążąc do unifika481
M. Herben, Europa, is uiets gevraagd?...
483 R. Harmsen, Euroscepticism in the Netherlands..., s. 118–119; M. Herben, Europa is uiets
gevraagd?...
484 Ibidem.
482
IV_CWB_28.indd 156
2010-10-15 13:48:01
Eurosceptycyzm „twardy” czy „miêkki”?
157
cji, niszczy kultury i tradycje poszczególnych krajów, a w konsekwencji również
ich tożsamość narodową, co prowadzi – zdaniem partii – do rozpadu jedności społeczeństwa.
Aby wzmocnić owo poczucie zagrożenia tożsamości narodowej Holendrów,
LPF łączył kwestię integracji z poszerzaniem UE oraz imigracją. Brak prawa weta
w stosunku do polityki imigracyjnej Unii groził, w opinii Listy, zalaniem falą imigrantów, której nie będzie można opanować. Ponadto przyjęcie Turcji do Unii
nie tylko zwiększy liczbę osób napływających do Holandii, ale także spowoduje,
że islamska Turcja będzie stanowić prawo w Unii. Integracja europejska jest więc
przeciwstawiana w wymiarze horyzontalnym narodowi holenderskiemu i jego kulturze jako suwerenowi we własnym kraju485.
6.6. Eurosceptycyzm „twardy” czy „miękki”?
Zaprezentowane wyżej poglądy i opinie partii oraz jej liderów wskazują
na ewolucję postaw Listy Pima Fortuyna wobec integracji europejskiej. Najbardziej radykalna zmiana widoczna była w początkowej fazie ewolucji myśli Fortuyna, na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Wraz ze zbliżeniem
się lidera LPF do idei nacjonalistycznych jego stanowisko w kwestii europejskiej
uległo radykalizacji. Fortuyn przestał postrzegać projekt integracji politycznej
jako równowagę dla pożądanego ekonomicznego jednoczenia Europy. Przeciwnie, chciał bronić suwerenności i tożsamości narodowej przed paternalizmem UE,
chciał ograniczenia władzy instytucji europejskich lub nawet likwidacji części
z nich. Celem było zachowanie tożsamości i suwerenności państw narodowych
w zjednoczonej ekonomicznie Europie.
Eurosceptycyzm Fortuyna oraz jego partii w roku 2002 określić można jako
dwuznaczny czy ambiwalentny.
Z jednej strony Fortuyn oraz cała LPF prezentowali się jako zwolennicy idei
zjednoczenia Europy, zgadzali się w pełni z projektem integracji ekonomicznej.
Lista akceptowała fakt wykonywania części kompetencji państwowych na poziomie Unii przy zachowaniu zasady subsydiarności. Euro, a tym samym rezygnacja
z monety narodowej, nie było poddane krytyce per se. Natomiast partia nie zgadzała się ze sposobem, w jaki zostało to przeprowadzone, czyli – bez uczestnictwa i zgody społecznej. Jednocześnie przeciwstawiała się integracji politycznej
i Europie federalnej, stwierdzając, że nie mniej, ale również nie więcej obszarów
polityki państwa powinno być przekazywanych w kompetencje UE. Argumenty
te pozwalają zaklasyfikować partię jako miękkich eurosceptyków.
485
M. Herben, Het kabinet is zelf populistisch, www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 12 czerwca
2005].
IV_CWB_28.indd 157
2010-10-15 13:48:01
158
Z drugiej strony LPF wykazywał również elementy charakterystyczne dla
twardej formy eurosceptycyzmu. Domagał się bowiem zrewidowania kompetencji Unii oraz powrotu ich części na poziom państw narodowych, podważał zasadność funkcjonowania Parlamentu Europejskiego, a nawet widział konieczność
jego likwidacji i zastąpienia przez senat, składający się z członków parlamentów
narodowych. Domagał się wycofania Holandii z układu z Schengen. Tym samym
prowadził politykę, która była równoznaczna z opozycją wobec projektu integracji europejskiej w ówczesnej postaci.
Niejasność postawy LPF oceniać można na dwa sposoby: 1) jako pragmatyczny, „miękki” eurosceptycyzm, akceptujący status quo w imię realizacji interesu narodowego Holandii, przy uwzględnieniu niezbędnych reform, lub też jako
2) ukryty pod przykrywką postulatu subsydiarności i integracji ekonomicznej
„twardy” eurosceptycyzm, dążący do powolnej dekonstrukcji UE.
Tuż po wyborach w 2002 r. LPF wyraźnie złagodził krytykę europejską.
Podczas udziału w koalicji rządzącej, a także w nowym programie z roku 2003
partia nie wyrażała ani sprzeciwu, ani poparcia dla dalszej integracji europejskiej, wspominała jedynie o konieczności obserwacji Konwentu Europejskiego,
aby nie osłabił on pozycji Holandii w Europie. LPF koncentrował się głównie
na sprawach bieżących, czyli poszerzeniu UE na Wschód, oraz na związanych
z nim kwestiach ekonomicznych. Przypuszczać można, że na to złagodzenie stanowiska znaczny wpływ mógł mieć udział w koalicji rządzącej.
Zasadniczo różny ton zauważyć można od roku 2004. Eurosceptycyzm LPF
zyskał wówczas na radykalizmie. Partia podkreślała konieczność realizacji interesu narodowego Holandii. W obszarze politycznym oznaczało to nieprzekazywanie większej liczby kompetencji na poziom europejski oraz sprzeciw wobec
federalnej formy integracji, proponowanej w Traktacie Konstytucyjnym. LPF
odwoływał się wprawdzie do modelu współpracy suwerennych państw na bazie kontaktów międzyrządowych, jednak zasadniczo akceptował istniejący stan
rzeczy, pod warunkiem bezwzględnego zachowania prawa weta oraz przeprowadzenia niezbędnych reform, prowadzących do lepszej ochrony interesów Holandii i demokratyzacji struktur unijnych. Część decyzji powinna być podejmowana
na poziomie Unii, ale tylko w tych sprawach, w których mogą one być tam lepiej
realizowane. LPF nie żądał – „na razie” – wyjścia Holandii z Unii Europejskiej,
lecz zapowiadał, że będzie bacznie obserwować rozwój wydarzeń, a w razie konieczności dopuszczał taką możliwość486. W obszarze ekonomicznym natomiast
zaczął kwestionować korzyści płynące dla Holandii z uczestnictwa we Wspólnym Rynku. Oznaczało to, że jeśli integracja ekonomiczna nie byłaby korzystna w przyszłości, należy się z niej wycofać. Partia wciąż podważała zasadność
istnienia Parlamentu Europejskiego i sprzeciwiała się tworzeniu nowych funkcji
na poziomie UE, jak np. minister spraw zagranicznych czy prezydent UE.
486
IV_CWB_28.indd 158
Wywiad z Mathieu Herbenem...
2010-10-15 13:48:01
159
Stanowisko partii nie uległo zmianie w następnych latach. Program z 2006 r.
akceptował istniejący stan integracji europejskiej, jednocześnie przeciwstawiając się dalszemu jej pogłębianiu i poszerzaniu. Lista Piąta Fortuyna stwierdzała: Europa: współpraca – tak, zlanie się w jedność – nie487. Dodawała również:
Bruksela nie robi nic, czego Holandia sama nie mogłaby zrobić488. Ze względu
na zmiany w polityce europejskiej, związane głównie z odrzuceniem przez Francję i Holandię Traktatu Konstytucyjnego, partia skupiła się na krytyce zarządzania
finansami w UE. Wydaje się więc, że LVF potwierdzał zasadniczo stanowisko
wyrażone w poprzednich dokumentach programowych489.
Listę Pima Fortuyna określić należy jako „miękkich” eurosceptyków, aczkolwiek konieczne jest podkreślenie jej pragmatyzmu. Świadczą o tym m.in. słowa lidera partii Mata Herbena: Rząd wskoczył już do pociągu, który jedzie, więc
nie ma drogi powrotu, pociąg już ruszył...490
487 Verkiezingsprogramma van Lijst 5 Fortuyn..., s. 3; De standpunten per thema, 2006, stanowisko programowe LVF, s. 5, www.lijstvijffortuyn.nl [dostęp: 10 września 2006].
488 De standpunten per thema..., s. 5.
489 O. Stuger, Ik kan de partij bij elkaar houden...; idem, Tweestrijd op rechts leidt tot radicalisme, 2006, stanowisko programowe LVF, www.lijstvijffortuyn.nl [dostęp: 12 października 2006].
490 Wywiad z Mathieu Herbenem...
IV_CWB_28.indd 159
2010-10-15 13:48:01
Rozdział 7
Eurosceptycyzm
Dla zaistnienia danej problematyki jako issue voting niezbędna jest obecność wielu czynników, zarówno po stronie popytu, jak i podaży, na poziomie
makro i mikro. Niniejszy rozdział ma na celu zastosowanie przedstawionego
w części teoretycznej modelu badania eurosceptycyzmu jako kwestii mobilizacyjnej dla wyborców Listy Pima Fortuyna w wyborach narodowych, które odbyły się w latach 2002 i 2003. Analiza obejmować będzie postawy społeczeństwa
Niderlandów wobec integracji europejskiej, stanowiska poszczególnych partii
w badanej kwestii a także znaczenie problematyki europejskiej w poszczególnych kampaniach wyborczych, w szczególności w strategii LPF, oraz stanowisko
jego elektoratu wobec integracji europejskiej491.
7.1. Popyt na poziomie makro
– integracja europejska w opinii społecznej
Swój proeuropejski wizerunek Holandia zawdzięczała nie tylko entuzjastycznie nastawionym wobec integracji europejskiej partiom i rządom, w szczególności socjaldemokratom i chadekom492, ale również utrzymującemu się przez
wiele dziesięcioleci wysokiemu poparciu społecznemu. Badania opinii publicznej wskazują, że poparcie Holendrów dla członkostwa w Unii Europejskiej utrzymywało się przez dekady na wysokim poziomie, znacznie przewyższającym średnią wielkość poparcia w państwach członkowskich Unii.
Pozytywna postawa Holendrów wobec członkostwa w Unii, stale rosnąca
od lat sześćdziesiątych, osiągnęła swoje apogeum na początku lat dziewięćdziesiątych, przekraczając 85%, a następnie zaczęła systematycznie spadać. Najniższy poziom uzyskała w 2003 r. – 62% (ryc. 7 i 8). Tuż po referendum dotyczącym
491
492
IV_CWB_28.indd 160
Szczegółowe omówienie modelu analizy znajduje się w podrozdziale 3.2.
Więcej informacji na ten temat znajduje się w podrozdziale 4.4.
2010-10-15 13:48:01
Popyt na poziomie makro
161
ratyfikacjiTraktatu Konstytucyjnego, jesienią 2005 r., liczba osób, które uważały
członkostwo Holandii w UE za „dobrą rzecz”, znów zaczęła rosnąć i oscylowała
wokół 70%493.
Ryc. 7. Poparcie dla członkostwa Holandii w UE w latach 1973–2006 [w %]
Źródło: oprac. własne na podst.: T. van den Brink, M. van Keulen, Rediscovering Europe in the Netherlands:
Towards Strengthened Legitimacy of Dutch EU-Policy, „Horizons Strategiques. Revue trimestrielle du Centre
d’analyse strategique” 6/2007, s. 4 (zestawienie sporządzone na podstawie badań Eurobarometru), http://www.
strategie.gouv.fr/revue/article.php3?id_article=630.
Jednocześnie od początku lat dziewięćdziesiątych zaznaczył się przyrost liczby osób uważających członkostwo w UE za „złą rzecz”. Pomiędzy rokiem 1997
a 2003 ich odsetek wzrósł z 6 do 12%, z czego największy wzrost zaznaczył się
pomiędzy 2002 a 2003 rokiem (załącznik 3 oraz ryc. 8). Jednocześnie podwoiła
się liczba osób niezdecydowanych – z 10% na początku lat dziewięćdziesiątych
do 23% w roku 2003 (ryc. 8).
Tabela 2 wskazuje z kolei, że pomiędzy rokiem 1991 a 2003 liczba osób postrzegających członkostwo Holandii w UE jako „dobrą rzecz” obniżyła się o 18,5
punktów procentowych i tym samym Holandia prezentowała w Unii największy
spadek poparcia dla członkostwa. Od początku XXI wieku Holendrzy nie należeli
już więc do najgorętszych zwolenników UE. Należy jednak podkreślić, że w porównaniu z innymi krajami europejskimi wciąż ponadprzeciętnie popierali swoje
członkostwo w Unii.
493 P. Dekker et al., Diverse Europe. Public Opinion on the European Union & Cultural Diversity, Economics and Policy, „European Outlook” 4, Annex to the State of the European Union, 2007,
s. 31, http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb64/eb64_nl_nat.pdf.
IV_CWB_28.indd 161
2010-10-15 13:48:01
162
Ryc. 8. Poparcie dla członkostwa Holandii w UE w latach 1981–2003 [w %]
Źródło: oprac. własne na podst.: Standardowy Eurobarometr 60, Full report, jesień 2003, s. 48.
Badania narodowe, prowadzone regularnie podczas wyborów do drugiej izby
parlamentu przez Nationaal Kiezersonderzoek (NKO), wykazały podobną tendencję w wypadku poparcia Holendrów dla kierunku rozwoju integracji europejskiej.
Badacze wskazują, że w latach siedemdziesiątych istniał wysoki, wciąż rosnący entuzjazm społeczeństwa wobec integracji europejskiej. W 1972 r. 70% badanych uważało za słuszne, że Holandia przystąpiła do EWG, a mniej niż 10%
wolałoby pozostać poza EWG. W 1977 r. już tylko 3% ankietowanych chciało
wyjścia ze struktur europejskich, natomiast 60% uważało, że współpraca z EWG
powinna się poszerzać494.
W latach osiemdziesiątych badania NKO nie zawierały pytań dotyczących
spraw europejskich. Ich autorzy tłumaczą to tym, że Europa nie wzbudzała wówczas ani większego zainteresowania społecznego, ani kontrowersji – stąd też
nie uznali owej kwestii za istotny obszar badawczy.
W latach dziewięćdziesiątych powrócono do problematyki europejskiej, tym
bardziej, że właśnie w tym czasie procesy integracyjne przyjęły nową jakość,
zwiększając tempo i obszary integracji. Unia Europejska, otrzymawszy w Traktacie z Maastricht wiele nowych kompetencji, zaczęła je „eksploatować”, poddając coraz silniejszej regulacji (harmonizacji), integracja gospodarcza zmierzała
ku unii monetarnej, proces budowy unii politycznej zyskał nową, realną formę,
a wszystkiemu towarzyszyły procesy poszerzeń o nowe państwa członkowskie.
Stąd też zasadne wydawało się badaczom zwrócenie baczniejszej uwagi na społeczną percepcję oraz poparcie dla rozwoju integracji europejskiej.
494
IV_CWB_28.indd 162
J. van Holsteyn, J. den Ridder, Een reus in de polder?..., s. 29–31.
2010-10-15 13:48:01
163
Biorąc pod uwagę ocenę tempa integracji,
badania NKO wskazują, że w 1994 r. 20% badanych Holendrów uważało, iż zjednoczenie
EU-15 średnia
−16,5
Europy dokonuje się za szybko, 28% – że jego
Holandia
−18,5
tempo jest średnie, 34% opowiadało się za szybFrancja
−17,0
kim zjednoczeniem Europy, a 10% nie miało
Anglia
−16,0
zdania na ten temat.
Niemcy
−15,0
W kolejnych latach autorzy pytali o stanoBelgia
−14,0
wisko
wobec integracji europejskiej w skali
Włochy
−12,0
1–7,
gdzie
1 oznaczało, że integracja powinna
Grecja
−8,5
dalej
postępować,
a 7 – że zaszła już za daleko
Hiszpania
−6,5
(tab. 3, 4, 5).
Finlandia
−6,0
Wyniki badań NKO, zawarte w tab. 3, a takPortugalia
−4,0
że
wyniki
badań opublikowanych w Dutch ParDania
−1,0
liamentary
Election Studies (DPES)495, zawarte
Luksemburg
+1,0
w tab. 4 i 5, wskazują, że w okresie pomiędzy
Irlandia
+3,0
1998 a 2003 rokiem 32–41% badanych uwaSzwecja
+4,5
żało, iż zjednoczenie Europy zaszło za daleko.
Austria
+6,4
W 2002 r. największy odsetek (41%) stwierŹródło: oprac. własne na podst.: C.E. de
dził, że integracja europejska poszła za daleko
Vries, K. van Kersbergen, Interests, Identity and Political Allegiance in the Eurooraz „zdecydowanie za daleko”. W porównaniu
pean Union, „Acta Politica” 2–3/2007,
z rokiem 1998 odsetek przeciwników dalszej
s. 42.
integracji zwiększył się o 9 punktów procentowych, przy czym odsetek osób niezdecydowanych pozostawał na podobnym poziomie – około 27%, natomiast z 41% w 1998 r.
do 34% w 2002 zmniejszył się odsetek uważających, że integracja powinna postępować. Rok 2003 przyniósł niewielki spadek odsetka niechętnych dalszej integracji, jednakże wciąż była to ponad jedna trzecia badanych (36%). Liczba zwolenników nie uległa większej zmianie496.
Holandia – jako kraj z małą, ale relatywnie otwartą gospodarką – od początku
czerpała korzyści z instytucjonalizacji współpracy europejskiej, która do lat dziewięćdziesiątych polegała w główniej mierze na integracji ekonomicznej. Integracja
europejska przez dekady wiązała się w opinii społeczeństwa ze znacznymi korzyściami, szczególnie w sferze ekonomicznej497. Poparcie Holendrów w tym obszarze
zaczęło jednak spadać. Badania wskazują, że jesienią 2002 r. poparcie dla unii monetarnej z jedną walutą euro wynosiło 67%, jesienią 2003 spadło do 62%, a wiosną
Tabela 2. Zmiany w poparciu dla UE
w latach 1991–2003 [w %]
495
G.A. Irwin, J. van Holsteyn, J. den Ridder, Dutch Parliamentary Election Studies 2002–
2003, Amsterdam 2005.
496 J. van Holsteyn, J. den Ridder, Een reus in de polder?..., s. 31–35.
497 B.J.S. Hoetjes, The Netherlands..., s. 315.
IV_CWB_28.indd 163
2010-10-15 13:48:01
164
Tabela 3. Postawy społeczne wobec integracji europejskiej w latach 1998–2003
1998
2002
2003
1, 2: Integracja powinna postępować dalej
23%
19%
16%
3
18%
15%
19%
4
27%
25%
29%
5
14%
16%
17%
6, 7: Integracja poszła za daleko
18%
25%
19%
100%
100%
100%
Suma
Pozycje średnie
Suma
3,9
4,2
4,1
N = 1963
1520
1256
Źródło: oprac. własne na podst.: J. van Holsteyn, J. den Ridder, Een reus in de polder?..., s. 34.
Tabela 4. Opinie na temat integracji europejskiej w 2002 r.
Liczba
odpowiedzi
[%]
1: Integracja powinna postępować dalej
108
7,1
2
183
12,0
3
231
15,2
4
381
25,1
5
245
16,1
6
208
13,7
7: Integracja poszła za daleko
164
10,8
Żadna z powyższych odpowiedzi
Suma
387
–
N = 1907
100
Źródło: oprac. własne na podst.: G.A. Irwin, J. van Holsteyn, J. den Ridder, Dutch Parliamentary Election Studies..., s. 292–293.
2004 – do 58%. Jednocześnie rósł udział procentowy jej przeciwników. W 2002 r.
wynosił 30%, w 2003 – 34%, a w 2004 – 39%498.
Ponadto w 2002 r. prawie 100% badanych uważało, że wprowadzenie wspólnej
waluty spowodowało wzrost cen, a 30% uważało ją za niekomfortową w użyciu499.
Holendrzy uważali również w większym stopniu niż przeciętna dla UE, że żadne
498 S. Ederveen et al., Bestemming Europa, Immigratie en Integratie in de Europese Unie Europese, Verkenning 2 Bijlage bij de Staat van de Europese Unie 2005, (zestawienie na podst. badań
Eurobarometru), http://www.cpb.nl/nl/pub/cpbreeksen/bijzonder/54/bijz54.pdf.
499 Standardowy Eurobarometr 57, National Report: The Netherlands, wiosna 2002, s. 5; Standardowy Eurobarometr 58, National Report. Executive Summary: The Netherlands, jesień 2002,
s. 5.
IV_CWB_28.indd 164
2010-10-15 13:48:02
165
racje polityczne nie usprawiedliwiają zwiększania unijnego budżetu500. Badania
wskazują jednocześnie, że jedna trzecia Holendrów miała błędne wyobrażenie
o tym, na co Unia wydaje pieniądze, twierdząc, że większość budżetu przeznacza
na biurokrację (w rzeczywistości było to 5%)501. Wskazywać to może na wpływ
toczącej się wówczas debaty politycznej, ukazującej Holandię jako płatnika netto
UE. Jednocześnie badania Eurobarometru wskazują na znaczny spadek odsetka
pozytywnych opini na temat korzyści, jakie Holandia otrzymuje, będąc członkiem
UE. Odsetek osób dostrzegających owe korzyści spadł z 82% w 1991 r. do 56%
w 2001. Pomiędzy rokiem 2002 i 2005 oscylował on na poziomie 57–66% (ryc. 9).
W 2002 r. 15% badanych uważało, że Holandia nie odnosi korzyści z członkostwa
w Unii. Tendencja wzrostowa w tej kwestii utrzymywała się i w 2003 r. odsetek
wyniósł 34%502. W tym samym czasie wysoce negatywnie oceniany był również
wpływ Unii na holenderski sektor rolnictwa. Poparcie w tym względzie wykazywało jednakże od końca 2005 r. tendencję wzrostową.
Ryc. 9. Opinie dotyczące korzyści z członkostwa w UE w latach 1983–2006 [w %]
Źródło: oprac. własne na podst.: T. van den Brink, M. van Keulen, Rediscovering Europe in the Netherlands:
Towards Strengthened Legitimacy of Dutch EU-Policy, „Horizons Strategiques. Revue trimestrielle du Centre
d’analyse strategique” 6/2007, s. 4 (zestawienie sporządzone na podstawie badań Eurobarometru), http://www.
strategie.gouv.fr/revue/article.php3?id_article=630.
Na początku XXI wieku systematycznie spadało poparcie społeczeństwa Niderlandów dla unii politycznej. W 2003 r. za unią polityczną opowiadało się 57%
badanych, a w 2005 r. – 51%. Jednocześnie rosła liczba jej przeciwników – z 30%
500
Standardowy Eurobarometr 64, National Report. Executive Summary: The Netherlands,
jesień 2005, s. 8.
501 Ibidem.
502 Standardowy Eurobarometr 60, jesień 2003, s. 48.
IV_CWB_28.indd 165
2010-10-15 13:48:02
166
w 2003 r. do 43% w 2005503. W tym samym czasie poparcie dla wspólnej polityki
zagranicznej było na poziomie 70%, a liczba jej przeciwników – na poziomie
16%. Wspólną politykę bezpieczeństwa i obrony popierało 80% Holendrów, przeciwko opowiadało się 13% badanych504.
Tabela 5. Opinie na temat integracji europejskiej w 2003 r.
Liczba
odpowiedzi
[%]
68
5,4
2
138
11,0
3
238
18,9
4
359
28,6
5
219
17,4
6
135
10,7
99
7,9
Suma
31
–
N = 1287*
100
*2558 respondentów brało udział w badaniach w 2003 r., ale tylko 1287 zadano to pytanie; te same osoby brały udział w badaniu w 2002 r.; nowym osobom, biorącym udział
w badaniu z 2003 r., nie zadano powyższego pytania.
Źródło: oprac. własne na podst.: G.A. Irwin, J. van Holsteyn, J. den Ridder, Dutch Parliamentary
Election Studies..., s. 376–377.
Interesujący wydaje się również fakt, że Holendrzy wykazywali niższy od przeciętnej w UE poziom poczucia tożsamości europejskiej. Ryc. 10 wskazuje wyraźnie, że odsetek Holendrów, którzy określają się jako „obywatele Europy”505,
jest niższy niż przeciętny poziom wśród państw będących członkami założycielami UE i kształtuje się w latach 2001–2004 na poziomie 53–59%506.
Według badań Eurobarometru z 2003 r. jedynie 35% Holendrów opowiadało
się za wspólną europejską polityką w obszarze kultury507.
503
Standardowy Eurobarometr 60.1, National Report. Executive Summary: The Netherlands,
jesień 2003, s. 3; Standardowy Eurobarometr 64, National Report. Executive Summary: The Netherlands, jesień 2005, s. 6.
504 Standardowy Eurobarometr 64, National Report. Executive Summary: The Netherlands,
jesień 2005, s. 6.
505 Badanie obejmowało określenia dotyczące samookreślenia Holendrów: jako tylko obywateli europejskich; jako zarówno obywateli holenderskich, jak i europejskich; w odwrotnej kolejności
– obywateli Europy i Holandii.
506 J. Thomassen, Citizens and the Legitimacy of the European Union. Scientific Council for
Government Policy, Webpublications 19, czerwiec 2007, s. 17, http://www.wrr.nl/content.jsp? objectid=4037.
507 Eurobarometr 59.1, wiosna 2003, [w:] S. Ederveen et al., Destination Europe. Immigration
and Integration in the European Union, „European Outlook” 2, annex to the state of the European
Union, 2005, s. 12.
IV_CWB_28.indd 166
2010-10-15 13:48:02
167
Ryc. 10. Postrzeganie siebie jako obywateli Europy – Holandia vs pozostali członkowie-założyciele UE
Źródło: oprac. własne na podst.: J. Thomassen, Citizens and the legitimacy...
Ponadto wśród Holendrów zauważyć można – szczególnie radykalny od 2002 r.
– spadek poparcia dla procesu poszerzania Unii Europejskiej. W roku 2002 oscylowało ono pomiędzy 56 a 58%, jednakże już w 2003 spadło poniżej 50%, kontynuując tendencję zniżkową w kolejnych latach (ryc. 11). Jednocześnie 55–60%
ankietowanych opowiadało się za członkostwem niektórych krajów, takich jak:
Malta, Węgry, Czechy, Cypr, Estonia, Polska, a mniej niż 40% opowiadało się
za przystąpieniem Słowenii, Bułgarii, Rumunii i Turcji. Wiosną 2004 r. poparcie
dla poszerzenia Unii o nowe kraje członkowskie spadło do 44%, a 45% było temu
przeciwnych508.
Ryc. 11. Rozwój poparcia dla poszerzenia UE w latach 2001–2006
Źródło: oprac. własne na podst.: P. Dekker et al., Diverse Europe. Public Opinion on the European Union
& Cultural Diversity, Economics and Policy, „European Outlook” 4, annex to the state of the European Union,
2007, http://www.scp.nl/english/publications/books/2006111701/Diverse_Europe.pdf, s. 16.
508
wiosna 2004, s. 6.
IV_CWB_28.indd 167
2010-10-15 13:48:02
168
Od 2002 r. nasilało się wśród Holendrów przekonanie, że najbardziej na poszerzeniu skorzystają Niemcy, natomiast Holandia poniesie koszty tego procesu.
Właśnie w tym roku 40% badanych wysuwało obawy, że poszerzenie spowoduje
wzrost bezrobocia w Holandii – najwięcej stracą farmerzy, rybacy oraz osoby
starsze, natomiast zyskają duże firmy509.
Przez dziesięciolecia integracja europejska pozostawała w Holandii w wyłącznej gestii ekspertów i polityków, więc postrzegana była jako obszar wysoko
wyspecjalizowany, a zarazem nieinteresujący. Atmosferę wokół integracji można
określić jako prz yz wa la ją cy konsen s u s (permissive consensus). Społeczeństwo akceptowało integrację europejską i przyzwalało na podejmowanie decyzji
w tym obszarze, gdyż przynosiły one pozytywne efekty lub przynajmniej nie były
szkodliwe, nie ingerowały w życie codzienne510. Badania NKO dowodzą jednak,
że już od lat siedemdziesiątych akceptacji integracji europejskiej towarzyszyło
także poczucie bezsilności, braku wpływu na decyzje na poziomie europejskim
ze względu na duże skomplikowanie problematyki, ale też bardzo niski poziom
zainteresowania oraz wiedzy na temat polityki europejskiej. Poziom dwóch ostatnich wskaźników zaczął wzrastać tuż przed referendum konstytucyjnym. Po referendum znów się obniżył511.
Brak zainteresowania polityką europejską szedł w parze z niewielkim znaczeniem tej kwestii dla społeczeństwa Niderlandów. W 2002 r. tylko 0,8% badanych
wskazało na integrację europejską w odpowiedzi na pytanie: „Jakie są obecnie
najważniejsze problemy w Holandii?” Plasowało to kwestię europejską na przedostatniej pozycji wśród 41 badanych obszarów, z których najważniejszymi okazały się: opieka zdrowotna (23,2%), bezpieczeństwo (12,9%), obcokrajowcy, azylanci (12,4%) i przestępczość (7,7%)512.
W 2003 r. integracja europejska była jednym z najważniejszych problemów
w kraju jedynie dla 0,4% badanych; pozostali badani wskazali inne problemy:
opiekę zdrowotną (16%), bezpieczeństwo (11%), ekonomię (11,4%), napływ imigrantów (9%), system edukacji (7,2%), przestępczość (6,1%), brak norm i wartości społecznych (5,1%), społeczne relacje (4,3%) oraz bezrobocie (5,4%)513.
Wysoka frekwencja (63,3%) w referendum dotyczącym ratyfikacji Traktatu
Konstytucyjnego w 2005 r. świadczy o wzroście zainteresowania społeczeństwa
polityką europejską. Jednocześnie wysoki poziom sprzeciwu wobec Traktatu
(61,5%) wskazywać może, że społeczeństwo Niderlandów wykorzystało możli509
jesień 2002, s. 18.
510 Wywiad z Janem Roodem, dyrektorem Niderlandzkiego Instytutu Spraw Międzynarodowych „Clingendeal”, przeprowadzony przez autorkę 20 listopada 2004.
511 J. van Holsteyn, J. den Ridder, Een reus in de polder?..., s. 26–27, 33–36; P. Dekker et al.,
Diverse Europe..., s. 17.
512 G.A. Irwin, J. van Holsteyn, J. den Ridder, Dutch Parliamentary Election Study...,
s. 60–69.
513 Ibidem, s. 352–365.
IV_CWB_28.indd 168
2010-10-15 13:48:02
169
wość wyrażenia narastających stopniowo od lat dziewięćdziesiątych nastrojów
eurosceptycznych, które dotąd nie mogły znaleźć odzwierciedlenia w proeuropejskim stanowisku establishmentu politycznego.
Jak wskazują badania, obywatele Niderlandów nie dostrzegali wyraźnych różnic pomiędzy stanowiskami partii politycznych w kwestiach europejskich (tab. 6).
Stanowiska głównych partii (PvdA, VVD, CDA, D’66 oraz GL) zarówno w 2002,
jak i 2003 r. postrzegane były przez wyborców jako bardzo zbliżone. Kształtowały się średnio na poziomie 3–4, co oznacza, że w opinii badanych partie akceptowały status quo, nieznacznie przesuwając się w stronę dalszej integracji europejskiej. Jedynie LPF oraz w mniejszym stopniu SP postrzegane były jako partie
o odmiennych, eurosceptycznych stanowiskach514. Percepcja postaw partii w tym
względzie nie zmieniła się również w roku 2004515.
Tabela 6. Stanowisko poszczególnych partii wobec integracji europejskiej
według badanych
Partie
1998
2002
2003
PvdA
2,9
3,1
3,3
VVD
3,5
3,4
3,6
CDA
3,3
3,4
3,3
D’66
3,3
3,4
3,4
GL
3,9
3,8
3,8
GPV
4,6
–
–
LPF
–
5,1
5,0
SP
–
–
4,3
Źródło: oprac. własne na podst.: J. van Holsteyn, J. den Ridder, Een reus in de
polder?..., s. 35.
Źródeł spadku poparcia Holendrów dla procesu integracji europejskiej dopatrywać się można na kilku płaszczyznach.
Po pierwsze, rozwój procesu integracji zaczął być odczuwalny przez obywateli
kraju. Przykładem wprowadzenie euro, które spowodowało wzrost kosztów życia. Dodatkowo poszerzenie UE i coraz ściślejsza integracja stwarzały podstawy
do obaw, jaki będą one miały wpływ na jakość i warunki życia w Holandii. Wywoływało to ogólne wrażenie, że integracja europejska nie zawsze jest w interesie
obywateli Niderlandów516.
Po drugie, traktowanie integracji europejskiej przez elity polityczne oraz organizacje społeczeństwa obywatelskiego jako wysoce wyspecjalizowanego obszaru
polityki nie sprzyjało rozwojowi debaty publicznej na temat pojawiających się
514
515
516
IV_CWB_28.indd 169
J. Thomassen, op. cit., s. 56.
Wywiad z Janem Roodem...
2010-10-15 13:48:02
170
nowych kwestii z tym związanych. Ponadto badania wskazują, że ilość informacji
przekazywanych społeczeństwu na temat Unii była w Holandii dużo mniejsza niż
w innych krajach członkowskich517. Mogło to spowodować wrażenie, że polityka
europejska jest Holandii i jej obywatelom narzucana, a nie aktywnie kształtowana przez polityków oraz społeczeństwo holenderskie. Niewielkie zainteresowanie społeczne problematyką europejską powoduje, że opinie na temat integracji
nie są oparte na rzetelnej wiedzy. Dlatego istnieje duże ryzyko, że będą one kształtowane pod wpływem istniejących w danym momencie politycznych kontrowersji i innych, mniej lub bardziej przypadkowych okoliczności.
Badania Eurobarometru wskazują na zróżnicowanie przyczyn społecznego
sprzeciwu wobec Konstytucji dla Europy (załącznik 4). Głównym powodem jej
odrzucenia był, według Holendrów, brak wystarczających informacji dotyczących
Traktatu (32%). Znaczny odsetek Holendrów wyrażał obawę przed utratą suwerenności (19%). Jako trzeci najczęściej podawany powód przeciwnicy Konstytucji wymieniali opozycję wobec rządu lub też poszczególnych partii politycznych
(14%). Dla 13% badanych Europa była zbyt droga, a 8% poprzez sprzeciw wobec
Konstytucji wyrażało zasadniczą niechęć wobec projektu integracji europejskiej.
Dla 9% powodem sprzeciwu było dalsze rozszerzenie UE, z czego 3% sprzeciwiało się konkretnie tureckiemu członkostwu. Dalsze 2% badanych wyrażało
obawę przed utratą tożsamości narodowej518. Po referendum zadowolenie Holendrów z integracji europejskiej zaczęło stopniowo wzrastać519.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że chociaż Holendrzy
wciąż ponadprzeciętnie opowiadali się za udziałem Niderlandów w UE, to liczba
niechętnych integracji w różnych jej aspektach wzrosła znacząco na początku XXI
wieku. W grupie tej u niektórych oczekiwać można postaw eurosceptycznych.
7.2. Analiza strony podaży
– integracja europejska w kampanii wyborczej
2002 roku
Dotychczasowa analiza zaprezentowana w podrozdziale 4.4. wskazuje,
że w wieloletniej historii uczestnictwa Niderlandów w procesie integracji problematyka europejska, choć nie zawsze spotykała się z postawami euroentuzjastycz-
517
B. van den Brink, M. van Keulen, Rediscovering Europe in the Netherlands..., s. 7.
Flash Eurobarometr, The European Constitution: Post-Referendum Survey in the Netherlands, czerwiec 2005, s. 16.
519 Standardowy Eurobarometr 64, National Report. Executive Summary: The Netherlands,
jesień 2005, s. 8; Standardowy Eurobarometr 66, National Report. Executive Summary: The Netherlands, jesień 2006, s. 1–6.
518
IV_CWB_28.indd 170
2010-10-15 13:48:02
Analiza strony poda¿y
171
nymi, nie była przedmiotem debaty politycznej. Dopiero lata dziewięćdziesiąte
przerwały milczenie.
Na początku XXI wieku debatę polityczną zdominowała kwestia poszerzenia
UE o kraje Europy Środkowo-Wschodniej. Głównym źródłem kontrowersji stały
się: reforma budżetu UE oraz reforma wspólnej polityki rolnej.
W 2001 r. rząd Holandii wyrażał gotowość współpracy gospodarczej z państwami kandydującymi, gdyż do tej pory Holandia odnosiła znaczne korzyści
ekonomiczne z kooperacji z Europą Środkowo-Wschodnią. Efektem podjętych
wówczas negocjacji z dziesięcioma kandydatami do UE było z jednej strony ograniczenie okresu przejściowego dotyczącego inwestycji holenderskich na rynkach
nieruchomości w państwach kandydujących, z drugiej – deklaracja gotowości otwarcia niderlandzkiego rynku pracy dla pracowników pochodzących z państw
przystępujących do Unii.
Kwestia poszerzenia Unii na Wschód nie interesowała w owym czasie społeczeństwa Holandii. Dlatego w 2001 r. rząd rozpoczął kampanię mającą na celu
przybliżenie obywatelom owej idei oraz zapoznanie ich ze specyfiką krajów
kandydackich. W większych miastach organizowano dyskusje na temat poszerzenia, kampanię informacyjną prowadzono również na rządowej stronie internetowej520.
Pod koniec 2001 r. w kręgach rządowych zaczęło pojawiać się coraz więcej głosów na rzecz dogłębnych reform budżetu Unii przed przyjęciem nowych
członków. W styczniu 2002 Dick Benschop (PvdA), sekretarz stanu ds. europejskich, zażądał w imieniu rządu Niderlandów reformy wspólnej polityki rolnej
przed poszerzeniem Unii. Pomimo iż nie padło słowo „weto”, reforma ta była
warunkiem holenderskiego poparcia dla przyjęcia nowych członków521. Poza
kręgami rządowymi stanowcze głosy opowiadające się za koniecznością reform
Unii przed rokiem 2004 dochodziły nie tylko ze strony członków VVD, jak
Hans Dijkstal, ale również ze strony innych dużych partii, które opowiadały się
za Europą silną i federalną. Lider partii CDA oraz późniejszy premier, Jan Peter
Balkenende, już w 2001 r. wyraził przekonanie, że Unia Europejska potrzebuje reform, w przeciwnym razie jej wiarygodność może być zagrożona. Dodał,
że warunkiem dobrego funkcjonowania UE jest realizacja i dotrzymanie przez
państwa kandydujące kryteriów kopenhaskich. Kwestionował jednocześnie gotowość niektórych kandydatów, podkreślał niechęć przyjęcia tych państw, które
nie dostosowały się do norm UE522.
520 Działania te oceniane były jednak jako bardzo powierzchowne, a przekazywane informacje
jako nierzetelne. Kraje kandydackie prezentowane były jako dalekie, z egzotycznymi krajobrazami,
biednymi mieszkańcami oraz elitami politycznymi wrogo nastawionymi do federacyjnej koncepcji
Europy, skoncentrowanymi głównie na korzyściach finansowych, jakie towarzyszyć będą szybkiemu poszerzeniu UE; zob. B.J.S. Hoetjes, The Netherlands..., s. 333.
521 R. Harmsen, Euroscepticism in the Netherlands..., s. 110–111.
522 Ibidem.
IV_CWB_28.indd 171
2010-10-15 13:48:02
172
Rok 2002 i zbliżające się wybory parlamentarne stały się okazją do wyrażenia
przez poszczególne partie polityczne opinii na temat dalszego rozwoju projektu
W dokumencie programowym z 2002 r. CDA podkreślała pełne poparcie dla
dalszego projektu pogłębiania i poszerzania UE. Partia była zwolennikiem Europy w postaci unii federalnej pod warunkiem respektowania zasady subsydiarności. Główne wartości, na których powinna się opierać Europa, to według CDA
demokracja, solidarność, sprawiedliwość, równość i trwałość: Europa musi być demokratycznym państwem prawa z przejrzystym systemem ustawodawstwa, ze stabilną walutą, bezpiecznym otoczeniem i środowiskiem naturalnym523. Chrześcijańscy demokraci kładli szczególny nacisk na demokratyzację Unii Europejskiej
oraz reformy instytucjonalne. Domagali się wyraźnego i przejrzystego rozgraniczenia uprawnień i zadań Unii i państw członkowskich, wzmocnienia roli Komisji
Europejskiej i Parlamentu Europejskiego (poprzez poszerzenie jego uprawnień
do współdecydowania). Partia wskazywała w swoim programie również na konieczność wzmocnienia wspólnego rynku oraz potrzebę zharmonizowanej i sprawiedliwej polityki azylowej524. Wspierała również proces poszerzania UE: Poszerzenie to szansa na Europę bez podziałów: zjednoczoną Europę dobrobytu525.
Podkreślała jednak, że nowe kraje mogą stać się członkami dopiero wtedy, gdy
spełnią kryteria kopenhaskie, a Unia będzie gotowa na poszerzenie. Proces ten
wymusza ponadto zaostrzenie kryteriów przyznawania środków z funduszy strukturalnych obecnym państwom członkowskim.
Partia Pracy (PvdA) wyrażała opinię, że Europa jest już wewnętrznym państwem i że w przyszłości kierunek ten będzie kontynuowany. Dlatego całkowicie
popierała rozwiązania ponadnarodowe, wyrażała swoje poparcie dla stopniowego
ograniczania prawa weta na rzecz decyzji większością kwalifikowaną. Ponadto
socjaldemokraci byli zwolennikami poszerzenia kompetencji Unii w takich dziedzinach, jak: wspólna polityka socjalna, przestępczość zorganizowana, polityka
wobec imigrantów, transport, ochrona środowiska naturalnego oraz kultura526.
Partia popierała również ideę stworzenia Konstytucji dla Europy. Jednocześnie
PvdA stwierdzała, że Unia Europejska jest niewystarczająco demokratyczna. Dlatego domagała się przestrzegania zasady subsydiarności, tworzenia przejrzystego ustawodawstwa, zwiększenia kontroli parlamentów narodowych w tej materii, a także wzmocnienia pozycji i wzajemnej kontroli poszczególnych instytucji
523
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Betrokken samenleving, betrouwbare overheid, program
CDA, s. 27–27, http://www.parlement.com/9291000/d/vtk2002_vp_cda.pdf.
524 Ibidem, s. 50, 52, 58.
525 J.P. Balkenende, Europe is asleep, it’s time to awaken her!, [w:] Europa in de Nederlandse
politiek, red. J.Q.Th. Rood, 2002, s. 32–34, http://www.clingendael.nl/publications/2002/20020400_
cli_ess_rood.pdf.
526 Verkiezingsprogramma 2002–2006, Samen voor de toekomst, program PvdA, s. 10, 15, 61, 66,
http://www.parlement.com/9291000/d/vtk2002_vp_pvda.pdf.
IV_CWB_28.indd 172
2010-10-15 13:48:03
173
europejskich, jak Parlament Europejski czy Komisja527. Lider partii, Melkert,
za najważniejsze kwestie związane z UE uznał w 2002 r.: dopuszczenie nowych
krajów członkowskich, uporządkowanie systemu subsydiów oraz wzmocnienie
instytucji Unii Europejskiej528.
W programie wyborczym z 2002 r. Demokraci ’66 utrzymywali tradycyjnie
pełne poparcie dla procesu integracji, opowiadali się za Europą federalną. Oznaczało to, według partii, więcej kompetencji dla Parlamentu Europejskiego, jak
np. prawo do inicjatywy ustawodawczej oraz do odwoływania poszczególnych
członków Komisji Europejskiej. D’66 domagała się również bezpośredniego
wyboru przewodniczącego Komisji Europejskiej oraz przekształcenia Rady Ministrów w Senat. Ponadto prawo weta państw członkowskich powinno zostać
ograniczone. Partia opowiadała się zdecydowanie za utworzeniem Konstytucji
dla Europy, która miałaby być gwarantem praw podstawowych. Domagała się też
ujednolicenia systemów podatkowych państw Unii i wspólnej, efektywnej polityki obronnej. Przekazywaniu kompetencji na poziom europejski towarzyszyć
powinna demokratyczna kontrola ich wykonywania. Krytyka D’66 wyrażana była
wyłącznie wobec mało przejrzystego i mało demokratycznego charakteru Unii
oraz rosnącej przepaści pomiędzy obywatelem a Europą529. Partię należy również
zaliczyć do zwolenników poszerzenia UE – nawet o te państwa, które nie spełniają kryteriów kopenhaskich, aczkolwiek poszerzenie poprzedzać powinna reforma
finansów Unii, funduszy strukturalnych oraz rolnictwa. D’66 podkreślała przede
wszystkim kulturowy a nie ekonomiczny wymiar wspólnej Europy530.
Od początku lat dziewięćdziesiątych wchodzące w skład Zielonej Lewicy (GL)
formacje polityczne (PSP, CPN, PPR) nie tylko zaakceptowały przeniesienie części kompetencji do wykonywania suwerenności państw narodowych na poziom
UE oraz integrację ekonomiczną, ale też stały się nadzwyczaj optymistyczne
co do możliwości utworzenia socjalnej i „zielonej” Europy jako przeciwwagi dla
USA. Dlatego w programie wyborczym z 2002 r. Zielona Lewica była krytyczna
wobec Europy postrzeganej wyłącznie jako rynek i pieniądze531, w której ludzie
i środowisko znajdują się na drugim planie. Lekarstwem miało być nie mniej integracji, ale – więcej Europy oraz lepsza koordynacja i wzmocnienie polityki so527 Ibidem, s. 15; R. Harmsen, Europe and the Dutch Parliamentary Election of May 2002,
„Election Briefing Papers” 3/2002, s. 3, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/paper3dutch.pdf;
R. Koole, L. Raap, op. cit., s. 109–128.
528 P.W. Melkert, De toekomst van de Europese Unie, [w:] Europa in de Nederlandse politiek...,
s. 18–20.
529 Verkiezingsprogramma 2002–2006, Toekomst in eigen hand, program D’66, s. 19–20, http://
www.parlement.com/9291000/d/vtk2002_vp_d66.pdf; B. Boer, Euroscepsis en Liberalisme..., s. 57.
530 Verkiezingsprogramma 2002–2006, Toekomst in eigen..., s. 20; C. de Graaf, Europa: Terug
naar de toekomst, [w:] Europa in de Nederlandse politiek..., s. 9–16.
531 Verkiezingsprogramma 2002–2006, Overvloed en Onbehagen, program Groen Links, s. 56,
www.groenlinks.nl/visie/GroenLinksVerkiezingsprogramma2002–2006.pdf.
IV_CWB_28.indd 173
2010-10-15 13:48:03
174
cjalnej, gospodarczej i ochrony środowiska w Unii Europejskiej532. UE powinna
również zostać zdemokratyzowana. Dlatego też partia opowiadała się za stworzeniem Konstytucji Europejskiej, która zagwarantuje podstawowe prawa obywateli
i ustanowi nowy podział władz. Funkcje wykonawcze powinien sprawować rząd
europejski, który odpowiadałby przed Parlamentem Europejskim i mógłby zostać
przezeń odwołany. Ustanowienie rządu europejskiego nie oznaczałoby jednak,
że rządy i parlamenty narodowe przestaną się liczyć. Zielona Lewica podkreślała, że w wielu obszarach uprawnienia powinny być mieszane533. Opowiadała się
również za jak najszybszym poszerzeniem Unii o nowe państwa, nie tylko te z Europy Środkowo-Wschodniej, ale również państwa bałkańskie i Turcję. Domagała
się też zwiększenia wsparcia dla państw kandydujących, zwłaszcza w polityce
ochrony środowiska i polityce socjalnej, była za pełnoprawnym uczestnictwem
nowych państw w polityce rolnej oraz za natychmiastowym otwarciem rynku
pracy dla krajów przystępujących do Unii534. GL zaliczyć należy do partii entuzjastycznych wobec projektu integracji europejskiej o silnym profilu socjalnym
i ekologicznym.
Pomimo krytycznej postawy wobec różnych obszarów integracji europejskiej,
w oficjalnym stanowisku Partia Ludowa na rzecz Wolności i Demokracji (VVD)
opowiadała się za dalszym rozwojem integracji, ale przy ścisłym przestrzeganiu
zasady subsydiarności535. Nie wspominała jednakże o dążeniu do modelu Europy
federalnej. Konserwatyści stwierdzali, że [...] dalsza integracja UE stanowi dynamiczny proces bez precedensu. Nie może zatem opierać się na zakładanym modelu
końcowym. Również dlatego nie jest pożądane ustanowienie w Traktacie Konstytucyjnym stałego podziału kompetencji pomiędzy Unię a państwa członkowskie536.
Należało też wzmocnić demokratyczny charakter procesu decyzyjnego w Unii
oraz poprawić efektywność jej instytucji. Stąd też niezbędne było zachowanie
centralnej pozycji Komisji Europejskiej, zwiększenie liczby obszarów, w których
decyzje są podejmowane większością kwalifikowaną, wzmocnienie funkcji kontrolnych Parlamentu Europejskiego poprzez rozszerzenie prawa współdecydowania na wszystkie decyzje, które są podejmowane przez Radę Unii Europejskiej
kwalifikowaną większością głosów. Partia podkreślała ponadto, że wprowadzenie euro jako wspólnej waluty jest istotnym elementem dopełniającym Wspólny
Rynek. Opowiadała się również za harmonizacją polityki pomiędzy państwami
członkowskimi tam, gdzie jest to potrzebne, np.w obszarze podatków bezpośrednich537. Konserwatyści sprzeciwiali się jednak stanowczo tworzeniu oddzielnej,
532
R. Harmsen, Europe and the Dutch..., s. 25.
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Overvloed..., s. 16, 37, 53, 56–59.
534 Ibidem, s. 58.
535 Verkiezingsprogramma 2002–2006, Ruimte, resect & vooruitgang, program VVD, s. 47,
http://www.parlement.com/9291000/d/vtk2002_vp_vvd.pdf.
536 Ibidem.
537 Ibidem.
533
IV_CWB_28.indd 174
2010-10-15 13:48:03
175
militarnej infrastruktury europejskiej, która dublowałaby siły NATO. W kwestii
poszerzania partia zajmowała twarde stanowisko – podkreślała, że nowe państwa
członkowskie zostaną przyjęte wówczas, gdy będą w stanie stosować efektywnie
prawo UE i gdy ich rynki będą w stanie otworzyć się na Wspólny Rynek. Ponadto
poszerzenie Unii miało się odbyć, zdaniem lidera partii Hansa Dijkstala, po dyskusji na temat reformy finansów, polityki rolnej oraz funduszy strukturalnych.
Środki finansowe na ten cel miały bowiem zostać pozyskane z nowo ukształtowanej, oszczędnej unijnej polityki rolnej oraz z oszczędności wynikających z przekształceń istniejących programów strukturalnych. Liberałowie przedkładali więc
zdecydowanie jakość nad prędkość538.
W programie Zreformowanej Partii Politycznej (SGP) z 2002 r. zachowanie
suwerenności oraz specyficznego charakteru państw członkowskich znajdowało
się na pierwszym planie – powinny być one w pełni respektowane w UE. W przeciwieństwie do koncepcji Europy w postaci federacji państw, Unia postrzegana
była jako forma wspólnego zarządzania. SGP wyrażała zdecydowaną opozycję
wobec „politycznej Unii Europejskiej”. Sprzeciwiała się też wymianie guldena
na euro oraz projektowi stworzenia Konstytucji Europejskiej539. SGP stała na stanowisku, że inicjatywę ustawodawczą w Europie powinna mieć Rada Unii Europejskiej. Natomiast komisja powinna pozostać organem urzędniczym, który
w ramach ustanowionych przez Radę tworzy kierunki polityki. SGP podkreślała,
że należy szanować niezależność oraz obszar kompetencji państw członkowskich,
tak by obywatele nie oddalali się od władzy. Dlatego polityka UE powinna mieć
charakter bardziej horyzontalny – wówczas ustawodawcy w poszczególnych
państwach stale czuwają nad działaniami Komisji Europejskiej. W obszarach,
w których parlamenty narodowe odgrywają istotną rolę w tym procesie – jak sądownictwo i sprawy wewnętrzne – muszą ją utrzymać w tak dużym zakresie, jak
to tylko możliwe540. SGP opowiadała się za jak najszybszym sfinalizowaniem
poszerzenia Unii o państwa Europy Środkowo-Wschodniej, a państwa zachodnioeuropejskie powinny współuczestniczyć w ponoszeniu kosztów poszerzenia.
Ze względu na różnice kulturowe i społeczne partia nie zgadzała się na przystąpienie do Unii państw takich jak Turcja i Ukraina541. Stanowisko SGP określić
należy jako „miękki” eurosceptycyzm.
Według Unii Chrześcijańskiej (CU) Niderlandy powinny pozostać rozpoznawalną, zjednoczoną politycznie jednostką w Unii Europejskiej542. Unia powinna
stanowić związek państw niezależnych, współpracujących w różnych dziedzinach,
538
Ibidem; H.F. Dijkstal, Staten in verandering, staatkundige verandering, [w:] Europa in de
Nederlandse politiek..., s. 43–46.
539 Verkiezingsprogramma 2002–2006, Tot UW dienst, program SGP, s. 53, http://www.parlement.com/9291000/d/vtk2002_vp_sgp.pdf.
540 Ibidem.
541 Ibidem.
542 Verkiezingsprogramma 2002–2006, Durf te kiezen voor normen, program Christen Unie,
s. 61, www.verkiezingen.christenunie.nl; H. Vollaard, Euroscepsis en Protestantisme..., s. 158.
IV_CWB_28.indd 175
2010-10-15 13:48:03
176
a nie rodzaj unii politycznej. CU sprzeciwiała się przekazywaniu Europie większej liczby uprawnień543. Zdaniem partii należało zwiększyć odpowiedzialność
za prowadzoną politykę europejską przed parlamentami narodowymi, wzmocnić
demokratyczną kontrolę i legitymizację władzy w UE oraz zaangażowanie parlamentów narodowych w proces ustawodawczy Europy. Kompetencje Komisji
Europejskiej powinny być zredukowane do roli strażnika zobowiązań wynikających z traktatów europejskich. CU domagała się wyraźnego podziału kompetencji pomiędzy poziom europejski a narodowy, przy bezwzględnym stosowaniu
zasady subsydiarności: [...] Obywatele mają prawo wiedzieć, gdzie odbywa się
proces ustawodawczy i w jaki sposób mogą wpływać na decyzje544. Sprzeciwiała
się również uchwaleniu Konstytucji Europejskiej oraz Europejskiej Karty praw
podstawowych. Wystarczyłoby, że państwa członkowskie i UE podpiszą umowę
dotyczącą praw człowieka. Ponadto każde państwo członkowskie powinno być
reprezentowane w Komisji Europejskiej przez przynajmniej jednego komisarza.
Unia Chrześcijańska opowiadała się za rozszerzeniem UE jedynie o te państwa,
które należą do europejskiego kręgu kulturowego i szanują fundamentalne zasady
państwa prawa i demokracji. Stąd też priorytetem na najbliższe lata było dla niej
poszerzenie w kierunku Europy Wschodniej545. Unię Chrześcijańską należy również zaliczyć do „miękkich” eurosceptyków.
Na początku XXI wieku Partia Socjalistyczna opowiadała się za znoszeniem
granic między narodami, aczkolwiek wciąż wyrażała niechęć do jakiejkolwiek
zinstytucjonalizowanej formy współpracy europejskiej546. W 2002 r. sprzeciw
wobec integracji wyrażała w dwojaki sposób. Z jednej strony postrzegała integrację jako neoliberalny projekt służący biznesowi ze szkodą dla obywateli.
Opowiadała się więc zdecydowanie przeciwko Unii Gospodarczej i Walutowej,
nawołując do utworzenia awaryjnego planu przywrócenia guldena w wypadku,
gdyby ten najświetniejszy w historii eksperyment walutowy nie funkcjonował547.
Z drugiej strony otwarcie sprzeciwiała się jakiemukolwiek dalszemu przekazywaniu władzy do, jak to określał lider partii Jan Marijnissen: [...] nieprzejrzystej,
oszukańczej i biurokratycznej Brukseli, tworzeniu niekontrolowanego super-państwa. Dalsza federalizacja UE i budowa europejskiego super-państwa jest szkodliwa dla naszej demokracji i tym samym nie do przyjęcia548. Unia krytykowana
była za brak demokratycznej legitymizacji, dlatego socjaliści domagali się przy
podejmowaniu ważnych i znaczących decyzji, takich jak Traktat Europejski i poszerzenie UE o nowe państwa członkowskie, przeprowadzenia referendów, aby
543
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Durf te kiezen..., s. 61.
Ibidem.
545 Ibidem.
546 R. Harmsen, Euroscepticism in the Netherlands..., s. 120–122.
547 Verkiezingsprogramma 2002–2006, Eerste weg links, program SP, s. 47–48, http://www.
parlement.com/9291000/d/vtk2002_vp_sp.pdf.
548 Ibidem.
544
IV_CWB_28.indd 176
2010-10-15 13:48:03
177
społeczeństwo europejskie mogło zadecydować o swojej przyszłości549. Koncepcja Europy zaprezentowana przez SP jest przykładem argumentacji stosowanej
przez skrajnie lewicowe partie w Europie Zachodniej. Ze względu na sprzeciw
wobec dalszego rozwoju współpracy europejskiej socjalistów zaliczyć należy
do przedstawicieli „miękkiej” formy eurosceptycyzmu.
Powyższe stanowiska ugrupowań politycznych wobec integracji europejskiej
zaprezentować można graficznie w sposób przedstawiony na ryc. 12.550
Ryc. 12. Holenderskie partie polityczne wobec integracji europejskiej w wyborach w 2002 r.550
*Analiza stanowiska LPF wobec integracji europejskiej znajduje się w rozdziale 6.
Analiza wskazuje na ukształtowanie się w 2002 r. w systemie politycznym
Holandii dwóch dość homogenicznych bloków. Trzy największe ugrupowania:
VVD, CDA, PvdA, oraz dwie mniejsze partie: D’66 i GL, prezentowały postawy entuzjastyczne, choć nie bezkrytyczne wobec obecnego i przyszłego projektu
integracji europejskiej. Były zasadniczo zwolennikami zmierzania w stronę Europy federalnej, przy czym najbardziej umiarkowane stanowisko w tej kwestii
wyrażała VVD. Ugrupowania te akceptowały przyjęcie do UE nowych krajów,
podkreślały jednak konieczność uprzednich reform Unii, szczególnie w obszarze
funduszy strukturalnych oraz polityki rolnej. Warunkiem niezbędnym poszerzenia
była według VVD, CDA oraz CU realizacja przez państwa kandydujące kryteriów
kopenhaskich. VVD była pod tym względem najbardziej bezkompromisowa.
Drugi blok partii tworzyły ugrupowania prezentujące „miękki” eurosceptycyzm. Partie te zasadniczo akceptowały status quo, natomiast przeciwstawiały
się integracji w postaci unii politycznej oraz Europy federalnej. Opowiadały się
549
Ibidem.
Układ poszczególnych partii ma znaczenie wyłącznie w wymiarze horyzontalnym, wskazując na ich stosunek do integracji europejskiej. Rozmiar okręgów obrazuje przybliżoną wielkość
poparcia, jakie partie otrzymały w wyborach 2002 r.
550
IV_CWB_28.indd 177
2010-10-15 13:48:03
178
również przeciwko tworzeniu Traktatu Konstytucyjnego oraz wzmacnianiu takich
instytucji UE, jak Parlament Europejski oraz Komisja Europejska. Dwie z tych
partii, SGP i SP, wyrażały również swój sprzeciw wobec Unii Monetarnej, co radykalizowało ich postawę eurosceptyczną, aczkolwiek należy podkreślić, że ani
SGP, ani SP nie domagały się wyjścia Holandii z Unii Walutowej. Lista Pima
Fortuyna oraz Partia Socjalistyczna w swej krytyce projektu integracji europejskiej kładły szczególnie silny nacisk na przybliżenie Unii do obywateli, dlatego
żądały m.in. przeprowadzenia referendum przy podejmowaniu wszystkich istotnych decyzji dotyczących polityki europejskiej. Należy jednak podkreślić, że oba
ugrupowania prezentowały odmienną formę eurosceptycyzmu. Argumentacja
SP dotyczyła bowiem w głównej mierze kwestii ekonomicznych, natomiast LPF
kładł większy nacisk na wymiar polityczno-instytucjonalny, suwerenność i tożsamość narodową. Ponadto SGP, CU oraz LPF przeciwstawiały się poszerzaniu
Unii o kraje, które nie należą do europejskiego kręgu kulturowego.
Analiz a progra mów wyborc zy ch pozwala na stwierdzenie, że ugrupowania polityczne nie nadawały istotnej rangi tematyce związanej z integracją
europejską. Żadna z analizowanych partii nie wyodrębniła bowiem osobnego
rozdziału dotyczącego tej problematyki. Partie prezentowały swoje stanowisko
wobec polityki europejskiej zazwyczaj w jednym punkcie, w rozdziałach dotyczących zagadnień ogólniejszych. W wypadku PvdA i D’66 zostało ono ujęte
w rozdziale odnoszącym się do globalizacji, CDA zaprezentowała swoje stanowisko w rozdziale na temat demokratyzacji, pt.: Żywa demokracja w Holandii
i Europie, VVD oraz CU odnosiły się do projektu integracji europejskiej w rozdziałach dotyczących współpracy międzynarodowej, a Zieloni – w kontekście
szeroko pojętej solidarności międzynarodowej. Większość partii nawiązywała do polityki europejskiej również w innych obszarach polityki, dotyczących
m.in.: sektora publicznego, rolnictwa, reformy finansów publicznych, rynku pracy, gospodarki i rynku wewnętrznego, współpracy międzynarodowej w walce
z terroryzmem oraz ochrony praw mniejszości, a także międzynarodowej polityki bezpieczeństwa, polityki imigracyjnej i azylowej, polityki rozwojowej oraz
ochrony środowiska.
Problematyka europejska znajdowała się zazwyczaj na końcu programów, wyjątek stanowiły CDA oraz D’66, które umieściły kwestie integracji europejskiej
w środku dokumentu programowego. Nie widać istotnych różnic pomiędzy partiami w tym, ile miejsca poświęcają w swych programach problematyce europejskiej. Jedynie Partia Zielonych, Unia Chrześcijańska oraz D’66 nieznacznie
większą uwagą obdarzały kwestię integracji.
Analiza dokumentów programowych pozwala również na wniosek, że Lista
Pima Fortuyna nie nadawała problematyce europejskiej istotnej rangi, była jedną
z tych partii, które poświęciły tym sprawom najmniej uwagi. W pełnej wersji
programu wyborczego LPF (liczącego 186 stron) kwestia integracji europejskiej
zawarta została w ostatniej części dokumentu, na zaledwie trzech stronach, w ra-
IV_CWB_28.indd 178
2010-10-15 13:48:03
179
mach rozdziału zatytułowanego Polityka zagraniczna, obronna i UE551. W skrócie programu wyborczego pt. Rzeczowo, ale z sercem, opublikowanym przez partię na stronie internetowej, LPF umieścił sprawy związane z Unią Europejską
w jednym akapicie na końcu programu zatytułowanym Europa. Partia w bardzo
lakoniczny sposób odwoływała się w nim do problemu biurokracji, postulowała zlikwidowanie Parlamentu Europejskiego, ochronę tożsamości i suwerenności Niderlandów oraz uzależniała przyszłe poszerzenie Unii od przeprowadzenia ogólnonarodowego referendum. Kwestia europejska poruszana była również
w kontekście problematyki imigracyjnej, gdzie UE widziana była jako organizacja stwarzająca udogodnienia dla napływu obcokrajowców do Holandii, oraz
w kontekście rolnictwa, gdzie LPF domagał się rezygnacji Holandii z udziału
we wspólnej polityce rolnej. Natomiast na plan pierwszy wysuwała partia zagadnienia związane ze służbą zdrowia, edukacją, bezpieczeństwem publicznym, finansami państwa oraz imigracją.
Powyższe zagadnienia były również głównymi obszarami zainteresowania
pozostałych partii politycznych. Z analizy programów wynika, że najistotniejszymi kwestiami w kampanii 2002 r. były: jakość sektora publicznego (w tym
służby zdrowia, edukacji, bezpieczeństwa publicznego, mieszkalnictwa i infrastruktury), a także środowisko naturalne, usprawnienie funkcjonowania struktur
państwa i uczynienie ich bardziej przyjaznymi obywatelowi oraz rozwój nowoczesnej gospodarki (sektor ICT552, informatyzacja, nowe technologie). Niemniej
jednak poszczególne ugrupowania kładły zróżnicowany nacisk na poszczególne
obszary polityki. Dlatego PvdA podkreślała w szczególności problematykę związaną z rozwojem społecznym, bezpieczeństwem socjalnym i ochroną środowiska, VVD kładła nacisk na rozwój gospodarki, ochronę środowiska i skuteczność
władzy, m.in. w obszarze bezpieczeństwa publicznego, CDA – na politykę rodzinną i rynek pracy, a także sprawność działania sektora publicznego. Demokraci ’66 postulowali zwiększenie inwestycji w edukację i kulturę, podkreślali
konieczność reformy rynku pracy i zajęcia się problemami rolnictwa. Dużą wagę
przykładali również do ochrony środowiska oraz rozwoju nowoczesnej, liberalnej gospodarki. GL tradycyjnie koncentrowała się na kwestiach ochrony środowiska, rolnictwa, opiece socjalnej, ale również sektorze publicznym i współżyciu w społeczeństwie wielonarodowym. Socjaliści na plan pierwszy wysuwali
problematykę państwa opiekuńczego, rynku pracy i służby zdrowia, ale także
demokratyzacji życia politycznego. Program Unii Chrześcijańskiej na pierwszym miejscu stawiał politykę rodzinną, wspieranie szkolnictwa i służby zdrowia,
a SGP najwięcej uwagi poświęciła problemom pomocy socjalnej, walki z biedą,
reformom administracji publicznej i infrastruktury. Uznawała też za konieczne
przywrócenie tradycyjnych norm i wartości.
551
552
P. Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars..., s. 177–181.
ICT – technologie informacyjno-komunikacyjne (information & communication technolo-
gies).
IV_CWB_28.indd 179
2010-10-15 13:48:03
180
Powyższe spostrzeżenia znajdują potwierdzenie w treści spotów wyborczych
poszczególnych partii553. Głównym problemem podnoszonym w reklamie telewizyjnej była jakość sektora publicznego. Partie znajdujące się w opozycji podkreślały niedostatki szkolnictwa, służby zdrowia i infrastruktury, zaś PvdA (jako
jedyna analizowana w tym miejscu partia rządząca) wskazywała na konieczność
powszechnego i równego dostępu do usług w owych sektorach, a także wspierania dalszego rozwoju gospodarki kraju. Kolejnymi tematami najczęściej podejmowanymi były: przeciwdziałanie rosnącej przestępczości, ochrona środowiska,
a także polityka państwa wobec imigrantów.
Żadna z powyższych partii politycznych nie prezentowała w reklamie telewizyjnej swojego stanowiska w kwestii integracji europejskiej. Lista Pima Fortuyna
krytykowała katastrofalny, w jej opinii, stan służby zdrowia, czego odzwierciedleniem były wydłużające się kolejki oczekujących na możliwość skorzystania
z usług medycznych, oraz niewydolność systemu ubezpieczeń osób niezdolnych
do pracy (WAO). Podejmowała również problematykę korków w ruchu ulicznym,
nadmiernie rozbudowanej biurokracji i wzrostu przestępczości. Prezentowała też
rozwiązania istniejącej sytuacji, domagając się m.in. [...] powrotu do ludzkiego
rozmiaru. Powrotu do mniejszych szkół i szpitali, gdzie ludzie pracują z przyjemnością. Nie dyktatura, ale przywrócenie władzy obywatelom i ludziom, którzy
muszą to wykonać – wychowawcom, lekarzom, pielęgniarkom i policjantom.
LPF odnosił się również do problemów rolnictwa, postulując stworzenie gospodarstwom rolnym lepszych możliwości rozwoju, a nie – jak miało to miejsce
jej zdaniem – utrudnianie ich działalności. Najwięcej miejsca poświęcał jednak
zagadnieniom społeczeństwa wielokulturowego, które, zdaniem partii, prowadziło do tworzenia się odseparowanych grup społecznych, co z kolei zagrażało stabilności państwa. Problem ten był szczególnie widoczny w dużych miastach, dlatego partia domagała się ograniczenia imigracji i skutecznej polityki integracyjnej.
W spotach ugrupowania wyraźna była krytyka rządów „purpurowej koalicji”. LPF
starał się zaprezentować jako partia występująca w interesie zwykłego obywatela,
jako ta, która dąży do oddania władzy w ręce ludzi: Nasi kandydaci pochodzą
z tego samego społeczeństwa i znają Państwa problemy z własnego doświadczenia. Oni na pewno Państwa nie zostawią po 15 maja. W żadnym z analizowanych
spotów Lista Pima Fortuyna nie podejmowała problematyki europejskiej.
W druku ulotnym rozpowszechnianym przez LPF kwestia europejska również
nie znalazła odzwierciedlenia. Jedynie w głównej ulotce partii, pt. Rzeczowo,
ale z sercem, która była streszczeniem programu wyborczego, Lista odnosiła się
do integracji europejskiej na tle spraw międzynarodowych, stwierdzając, że Unia
Europejska jest zbiurokratyzowana i nie wzbudza zainteresowania obywateli.
553
W niniejszej analizie, w związku z ograniczoną dostępnością materiałów, badaniu poddane
zostały spoty LPF, GL, SP, CDA oraz PvdA, udostępnione przez Nederlands Instituut voor Beeld
en Geluid.
IV_CWB_28.indd 180
2010-10-15 13:48:03
181
W pierwszej kolejności LPF poddawał krytyce osiem lat rządów „purpurowej koalicji”. Przyznawał wprawdzie, że sytuacja ekonomiczna w Holandii poprawiła
się, jednakże wszelkie sukcesy zostały przyćmione, jej zdaniem, przez znaczny
wzrost przestępczości oraz niedomagania w obszarze edukacji i służby zdrowia.
Ponadto polityka tolerancji „purpurowej koalicji” przyczyniła się do podziałów
w społeczeństwie. Rezultatem był brak udziału dużych grup mniejszości narodowych w życiu społecznym Niderlandów, dlatego partia domagała się zatrzymania
napływu imigrantów oraz integracji i emancypacji kulturowej mniejszości. LPF
oskarżał „purpurową koalicję” również o to, że w efekcie podziałów społecznych
duża część ludności kraju, zamieszkująca głównie miasta, cierpi z powodu socjalnej i kulturowej dyskryminacji. Lista Pima Fortuyna prezentowała się jako partia,
która dążyć będzie do rozwiązania tych problemów za pomocą nowej i wyważonej polityki, służącej interesom wszystkich obywateli Holandii554.
Zarysowaną strategię wyborczą LPF potwierdza analiza wywiadów przeprowadzonych z liderami i członkami partii podczas kampanii 2002 roku. W wywiadzie udzielonym „Nederlands Dagblad” Fortuyn stwierdzał, że głównym
obszarem zainteresowań LPF w wyborach 2002 r. jest polityka dotycząca cudzoziemców i skuteczna ochrona granic, a także szkolnictwo, reforma służby zdrowia
i zaradzenie korkom ulicznym. Stwierdzał: Polityka imigracyjna to główny punkt
sporny przy rozmowach koalicyjnych. W tych wyborach to „cliffhanger”555, ponieważ polityka dotycząca cudzoziemców wiąże się z problemami w szkolnictwie,
brakiem bezpieczeństwa i kolejkami w służbie zdrowia. Nie mówię, że cudzoziemcy są przyczyną tych problemów, ale tworzą istotny czynnik im sprzyjający. Bez
napływu Turków, Marokańczyków, Afrykanów i ludzi z innych pięknych zakątków
nie musielibyśmy od 1980 r. dobudowywać żadnych cel więziennych. Bez tych
wszystkich „czarnych szkół” zrobilibyśmy duży postęp, jeśli chodzi o możliwości
szkolnictwa556. Fortuyn domagał się również w ewentualnych rozmowach koalicyjnych dwóch ministerstw: polityki dotyczącej cudzoziemców i dużych miast.
W wywiadzie udzielonym „De Volkskrant” Fortuyn zapowiadał, że głównymi
obszarami, na których partia będzie koncertować swoją działalność, są kolejki
w służbie zdrowia oraz restrykcyjna polityka azylowa. W nawiązaniu do żądania
ograniczenia napływu imigrantów lider partii zapowiedział wypowiedzenie umowy z Schengen557. W innym wywiadzie kandydat LPF do parlamentu, Ferry Hoogendijk, stwierdził, że głównymi zadaniami stojącymi przed nowym rządem,
w których realizacji jego partia ma zamiar uczestniczyć, będą: podniesienie po554
Druk ulotny LPF b.m.w. 2002, DNPP.
Cliffhanger – punkt zwrotny.
556 P. Koopman, P. Voegels, Ik heb al geschiedenis, „Nederlands Dagblad: gereformeerd gezinsblad” 3 maja 2002, s. 10.
557 F. Poorthuis, H. Wansink, De islam is een achterlijke cultuur, „De Volkskrant” 9 lutego
2002, s. 13.
555
IV_CWB_28.indd 181
2010-10-15 13:48:03
182
ziomu szkolnictwa, wzrost bezpieczeństwa na ulicach oraz reformy w służbie
zdrowia558.
W kolejnej rozmowie, przeprowadzonej przez „Reformatorisch Dagblad”, zarówno Fortuyn, jak i Herben główny nacisk kładli na wprowadzenie restrykcyjnej polityki imigracyjnej, znaczne ograniczenie państwa opiekuńczego, a także
zwiększenie liczby policjantów i zaostrzenie kar za przestępstwa559. W wywiadzie opublikowanym przez „NRC Handelsblad” tuż po wyborach, w lipcu 2002 r.,
Mat Herben zakomunikował, że zgodnie z głównymi punktami programu wyborczego LPF partia oczekuje przydzielenia jej czterech ministerstw: edukacji,
opieki zdrowotnej, imigracji i integracji oraz bezpieczeństwa560. W żadnym z wyżej analizowanych materiałów kwestie pogłębienia integracji europejskiej oraz
poszerzenia Unii nie były dyskutowane.
W ostatniej części analizy kampanii wyborczej 2002 r. zaprezentowane zostaną
wyniki badań cyklu debat telewizyjnych i radiowych – z okresu od 21 marca do
5 maja – w których udział brała m.in. Lista Pima Fortuyna, reprezentowana przez
lidera partii561.
Analiza materiału pokazuje, że tematami dominującymi w debatach były: bezpieczeństwo publiczne, polityka imigracyjna, finanse państwa, służba zdrowia,
szkolnictwo oraz transport publiczny. Partie dość często odnosiły się również
do ustawodawstwa w dziedzinie eutanazji oraz legalizacji narkotyków. W żadnym z programów nie zostały podjęte zagadnienia integracji europejskiej. Żadna
z partii, w tym LPF, nie nawiązywała do tej problematyki.
Zaprezentowane wyniki studiów empirycznych znajdują swoje potwierdzenie
w badaniach zawartości mediów, przeprowadzonych przez zespół Jana Kleinnijenhuisa562. Ich autorzy stwierdzają, że w mediach dominowały informacje
dotyczące przestępczości (18,1%), liberalnych rozwiązań w gospodarce (redukcja wydatków rządowych, obniżenie podatków i prywatyzacja), definiowanych
przez autorów jako „kwestie prawicowe” (17,5%), a także problematyka związa558
A. Fransem, Ferry, doe er eens wat aan, „HP/De tijd” 3 maja 2002, s. 34–38.
B.J. Spruyt, De SGP is tamelijk achterlijk: Fortuyn wil maatschappelijke pluriformiteit niet
afschaffen maar belijnen, „Reformatorisch Dagblad” 30 kwietnia 2002, s. 4
560 J. Chours, M. de Galan, Wie betaalt, bepaalt, „NRC Handelsblad” 27 lipca 2002, s. 19–20.
561 21 marca 2002 debata w „RTL News”; 21 marca 2002 debata na Uniwersytecie Erazma
w Rotterdamie, prezentowana przez „2Vandaag”; 23 kwietnia 2002 – NOS Journal Rotterdam Video; 27 kwietnia 2002 debata w „Soundmix RTL”; 4 maja 2002 „Radio 1”; 5 maja 2002 „Radio 1”;
zob. Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.
562 Badania polegały na ilościowej i jakościowej analizie zawartości mediów. Celem było zarejestrowanie uwagi mediów poświęconej związkowi pomiędzy badanym obiektem a daną kwestią, wyrażonym procentowo. A także ocena charakteru owego związku – pozytywny przyjmuje wartość 1,
negatywny – -1. Badania przeprowadzone były w okresie od 15 października 2001 do 5 maja 2002
oraz od 16 października 2002 do 22 stycznia 2003. W każdym wypadku przebadano trzy stacje telewizyjne i pięć dzienników. Wyniki badań opublikowano m.in. w: J. Kleinnijenhuis et al., Puinhopen
in het Nieuws. De Rol van de Media bij de Tweede Kamerverkiezingen, Alphen aan de Rinn 2003.
Wyniki badań udostępnił koordynator projektu, J. Kleinnijenhuis – zob. załącznik 5.
559
IV_CWB_28.indd 182
2010-10-15 13:48:03
183
na z osobami ubiegającymi się o azyl, obejmująca kwestie imigracji i integracji
mniejszości narodowych (11,8%) (załącznik 5). Te same badania dowodzą również, że problematyka związana z Unią Europejską nie była ważna w kampanii
roku 2002563. Ilość czasu jej poświęconego przez media, w odniesieniu do wszystkich partii politycznych łącznie, plasowała ją na dziesiątym miejscu, z wynikiem
3,7%. Najczęściej do niej odnosiły się VVD oraz PvdA.
Należy jednak podkreślić, że tematyka europejska nie była całkowicie nieobecna w tej kampanii. Pojawiła się po raz pierwszy podczas jej ostatniej fazy,
a dotyczyła poszerzenia UE. Debatę zapoczątkował Hans Dijkstal z VVD na zaledwie 11 dni przed wyborami. Wyraził on poważne wątpliwości co do procesu
przyjęcia do Unii dziesięciu nowych członków. Przedstawiał możliwe negatywne
konsekwencje poszerzenia Unii dla jej państw członkowskich, jak np. zagrożenia
dla stabilności Unii Walutowej. Wyraził również opinię, iż Niderlandy powinny
być przygotowane na zgłoszenie weta w stosunku do procesu poszerzenia, jeśli
odpowiednie reformy w CAP i funduszach strukturalnych nie zostaną przeprowadzone przed przyjęciem nowych członków. Wypowiedź Dijkstala wywołała falę
oburzenia polityków pozostałych partii establishmentu politycznego. Jakkolwiek
żywą i interesującą debatę mogłyby sprowokować uwagi lidera VVD, została ona
skutecznie ucięta przez niespodziewane wstrzymanie kampanii 6 maja 2002 r.,
po zabójstwie Pima Fortuyna564. W kolejnych dniach media koncentrowały się
głównie na wydarzeniach związanych ze śmiercią i pogrzebem lidera LPF.
Zaprezentowane badania mediów potwierdzają również omówioną wyżej zawartość tematyczną kampanii wyborczej LPF z 2002 r. Na pierwszym miejscu listy
najczęściej prezentowanych w mediach i poruszanych przez LPF tematów znajdowała się kwestia osób starających się o azyl (3,1%). Kolejnymi istotnymi zagadnieniami, choć w znacznie mniejszym wymiarze, były przestępczość (1,2%) i tzw.
kwestie prawicowe (0,9%). Ponadto należy podkreślić, że LPF zajmował w stosunku do wymienionych problemów najbardziej radykalne stanowisko. Lista Pima
Fortuyna podejmowała też często polemikę z rozwiązaniami proponowanymi przez
partie lewicowe i definiowanymi przez autorów badań jako tzw. kwestie lewicowe
(0,8%). Natomiast integracja europejska, z wynikiem zaledwie 0,1% (podobnie jak
terroryzm, infrastruktura, ochrona środowiska oraz wartości chrześcijańskie), należała do tematów najrzadziej obecnych w profilu medialnym LPF w roku 2002.
Wśród 16 badanych kwestii zajmowała 13. pozycję (załącznik 5).
W opinii politologów Fortuyn rozpoczął ostrą krytykę „purpurowego gabinetu” już na wiele miesięcy przed kampanią wyborczą. Pierwotne założenia partii
rządzących – podporządkowanie rywalizacji wyborczej własnym celom – poniosły druzgocącą klęskę. W założeniu PvdA i VVD kampania miała być walką
o status największej partii w kraju. Partnerzy koalicyjni zakładali, że eksponując
563 W ramach problematyki określanej pojęciem „Unia Europejska” autorzy badali stosunek
do instytucji unijnych, procesu pogłębiania oraz poszerzania integracji (na Wschód oraz o Turcję).
564 R. Harmsen, Euroscepticism in the Netherlands..., s. 111.
IV_CWB_28.indd 183
2010-10-15 13:48:03
184
osiągnięcia ekonomiczne będą w stanie – jak to miało miejsce w 1998 r. – wygrać wybory. CDA, partia opozycyjna, wraz z Zieloną Lewicą przygotowywała
się do rywalizacji pod hasłem „Przyszedł czas na zmiany”565. Tymczasem rywalizacja potoczyła się zupełnie nieoczekiwanym torem. Fortuyn określił bowiem bardzo szybko obszar rywalizacji politycznej hasłem „Holandia jest pełna”.
Apelował do wyborców, którzy czuli się ignorowani przez partie establishmentu
politycznego, odwołując się w szczególności do ich obaw związanych z imigracją i przestępczością. Wszystkie partie zostały zmuszone do prowadzenia kampanii pod dyktando lidera LPF, a obie partie „purpurowej koalicji” znalazły się
w defensywie566.
Rozgłosu Fortuynowi przysporzyła również jego agresywna i bezpośrednia retoryka, która przyciągała uwagę środków masowego przekazu. Każdy program
radiowy i telewizyjny chciał, aby Fortuyn pojawił się na antenie, media drukowane śledziły każdy jego ruch. Intensywna kampania wyborcza LPF, prowadzona
głównie w mediach i skoncentrowana prawie wyłącznie na liderze partii, zakończyła się 6 maja 2002 r., w dniu zabójstwa567.
Z powyższej analizy wynika, że kwestia integracji europejskiej nie stała się
istotnym tematem w kampanii roku 2002. Żadna z partii politycznych, zarówno tych z establishmentu politycznego, jak i tych z obrzeży systemu partyjnego,
nie sprawiła, by tematyka związana z Unią Europejską zaistniała w głównym nurcie rywalizacji międzypartyjnej, aczkolwiek próby takie podejmowała VVD.
W strategii wyborczej Listy Pima Fortuyna w 2002 r. kwestia europejska
obecna była jedynie sporadycznie, występowała głównie w kontekście polityki
imigracyjnej, współpracy międzynarodowej i rolnictwa. Ogólna ocena strategii
wyborczej LPF pozwala na stwierdzenie, że integracja europejska należała do
najrzadziej poruszanych kwestii.
7.3. Popyt na poziomie mikro
– elektorat Listy Pima Fortuyna
a postawy eurosceptyczne w 2002 roku
Mimo iż integracja europejska była mało widoczna w kampanii wyborczej,
należy wyraźnie podkreślić, że Listę postrzegano jako znacznie bardziej niechętną procesowi integracji europejskiej w porównaniu z partiami establishmentu po565 P. van Praag, The Winners and Losers in a Turbulent Political Year, „Acta Politica” 1/2003,
s. 13, http://www.palgrave-journals.com/ap/journal/v38/n1/pdf/5500003a. pdf; J. Hippe, P. Lucardie,
G. Voerman, Kroniek 2002...
566 J. van Holsteyn, G.A. Irwin, Never a Dull Moment: Pim Fortuyn and the Dutch Parliamentary Election of 2002, „West European Politics” 2/2003, s. 60; J. Rydgren, J. van Holsteyn, Holland
and Pim Fortuyn..., s. 46.
567 Ibidem.
IV_CWB_28.indd 184
2010-10-15 13:48:04
Popyt na poziomie mikro
185
litycznego (załącznik 6). Badania pokazują ponadto, że partia jawiła się ogółowi
wyborców jako najbardziej skrajna również w takich kwestiach, jak: imigranci,
prawo i porządek oraz integracja mniejszości narodowych. Jednocześnie wyborcy
LPF postrzegali partię, na którą głosowali, jako mniej eurosceptyczną niż ogół
wyborców (załącznik 7). Autorzy badań tłumaczą to tym, iż wyborcy LPF chcieli
uniknąć określania ich mianem skrajnie prawicowych czy eurosceptycznych568.
Badania te współgrają zasadniczo z przedstawioną wyżej analizą jakościową postaw partii politycznych wobec integracji europejskiej.
Z badań przeprowadzonych przez van Holsteyna wynika, że w 2002 r. średnia
pozycja wyborców LPF (w skali 1–7, gdzie 1 oznacza, że integracja europejska
powinna iść dalej, 7 natomiast – że poszła za daleko) wobec integracji europejskiej równała się 4,7 i była najbardziej eurosceptyczna (obok elektoratów CU
i SGP) (tab. 7)569.
Tabela 7. Stanowisko wyborców poszczególnych partii
Rok
Partie
1998
2002
2003
PvdA
3,7
3,7
3,7
CDA
3,7
4,2
4,2
VVD
3,7
4,0
4,0
D’66
3,5
3,5
3,6
GL
3,8
3,9
3,6
SP
4,5
4,3
4,5
SGP
5,1
5,9
5,7
GPV
4,7
–
–
RDF
5,0
–
–
CU
–
4,6
4,4
LPF
–
4,7
5,0
Źródło: oprac. własne na podst.: J. van Holsteyn, J. den
Ridder, Een reus in de polder?..., s. 34.
Tabela 8 prezentuje opinie wyborców LPF na temat integracji europejskiej
w skali 1–7. Badania pokazują, że 54,1 % wyborców uważało, że integracja europejska poszła za daleko, z czego 18,9% było zdania, że poszła stanowczo za daleko,
22,6% – że generalnie poszła za daleko, 12,6% częściowo zgadzało się z opinią,
że integracja poszła za daleko. 23,9% wyrażało opinię, że integracja europejska
powinna postępować dalej, z czego 8,8% widziało możliwość nieznacznego pogłębienia, 8,2% zgadzało się z dalszą integracją, 6,9% opowiadało się zdecydowanie
568
569
IV_CWB_28.indd 185
G.A. Irwin, J. den Ridder, J. van Holsteyn, In the eye of the beholder..., s. 78–80.
2010-10-15 13:48:04
186
za dalszą integracją. Wśród elektoratu partii byli również tacy, którzy wahali się,
czy integracja poszła za daleko, czy jeszcze nie – stanowili oni 22%570.
Tabela 8. Wyborcy LPF – opinia na temat integracji europejskiej w 2002 r.
Liczba
odpowiedzi
[%]
11
6,9
2
13
8,2
3
14
8,8
4
35
22,0
5
20
12,6
6
36
22,6
30
18,9
3
–
N = 162
100
Suma
Źródło: oprac. własne na podst.: G.A. Irwin, J. van Holsteyn, J. den Ridder,
Dutch Parliamentary Election Studies..., s. 292–293.
Badania wskazują więc, że w 2002 r. liczba przeciwników dalszej integracji
w elektoracie LPF przeważała nad jej zwolennikami, a także, że zarówno partia, jak i jej wyborcy należeli do najbardziej eurosceptycznych spośród badanych
ugrupowań politycznych. Świadczy to również o ideologicznej bliskości między
LPF a jej wyborcami
– integracja europejska
w kampanii wyborczej 2003 roku
Po wyborach w 2002 r., podczas negocjacji pomiędzy Chrześcijańską Demokracją (CDA), liberałami (VVD) a Listą Pima Fortuyna, które doprowadziły
do utworzenia gabinetu, kwestia europejska ponownie pojawiła się w życiu politycznym Holandii. Od początku było jasne, że nowy rząd przyjmie twarde stanowisko w odniesieniu do ostatniego etapu poszerzenia UE – o dziesięć państw Europy Środkowo-Wschodniej571. Podejmowany w pierwszej kolejności przez VVD
problem poszerzenia UE odbił się echem również w LPF i CDA, dlatego znalazł
swoje odzwierciedlenie w uzgodnieniach koalicyjnych, zawartych w tzw. P o ro zumieniu Stra te gicz nym. Porozumienie to określało planowane poszerzenie
UE jako krok na drodze do osiągnięcia stabilizacji ekonomicznej i demokracji
570
571
IV_CWB_28.indd 186
Ibidem.
R. Harmsen, Euroscepticism in the Netherlands..., s. 112.
2010-10-15 13:48:04
Analiza strony poda¿y – integracja europejska w kampanii wyborczej 2003 roku
187
w Europie. Jednakże przyjęcie nowych krajów powinno być ograniczone zdaniem
koalicjantów do tych, które spełniają kryteria kopenhaskie. Rząd podkreślał również, że będzie dążył do zawarcia porozumienia w sprawie reformy wspólnej polityki rolnej (CAP) przed poszerzeniem UE, wyrażał też sprzeciw wobec zwiększenia subwencji w tym obszarze dla nowych państw członkowskich572. W kolejnym
oświadczeniu, pt. Wyrazistość i czyny, gabinet Balkenendego stwierdzał: Nasza
przyszłość jest coraz bardziej związana z przyszłością Europy. Granice zanikają,
a gospodarki są coraz silniej ze sobą powiązane. Inwestowanie w żywą, stabilną i demokratyczną UE jest konieczne dla wzmocnienia Europy jako wspólnoty
wartości. Inwestowanie w Europę to inwestowanie w naszą własną przyszłość.
Należy konsekwentnie przestrzegać umów europejskich, a przede wszystkim paktu
stabilizacyjnego oraz kryteriów ustalonych w Kopenhadze, które muszą zagwarantować Europę ekonomicznie mocną. Niektóre kwestie nie mogą być skutecznie
realizowane tylko na poziomie narodowym, wówczas rozwiązań należy szukać
w szerszym zakresie europejskim. Dlatego rząd Niderlandów w najbliższych latach będzie dążył przede wszystkim do wykreowania wspólnej europejskiej polityki azylowej i imigracyjnej573.
Uzgodnienia te miały być wyznacznikiem interesów Holandii na szczycie
w Brukseli w grudniu 2002 r. Podstawowe pytanie dotyczyło tego, czy rząd Niderlandów będzie skłonny użyć weta w odniesieniu do poszczególnych krajów przystępujących do Unii, które nie spełniły kryteriów kopenhaskich, czy też w stosunku
do całego procesu poszerzenia, jeśli nie zostaną uzgodnione odpowiednie reformy
w ramach wspólnej polityki rolnej. Kwestia ta wywołała konflikt w obozie koalicjantów. CDA opowiadała się bowiem, pomimo zastrzeżeń do procesu poszerzenia, za jednorazowym, dużym poszerzeniem o wszystkie kraje przewidziane
na rok 2004, natomiast ministrowie VVD domagali się klauzul ochronnych. Miały
one zagwarantować, iż kraje kandydackie będą kontynuować proces dostosowywania do acquis communautaire, zarówno przed, jak i po przystąpieniu. Kompromis w łonie koalicji rządzącej (Holendrzy będą się domagać klauzul ochronnych,
ale zrezygnują z wykonywania prawa weta) spotkał się z opozycją ze strony lidera grupy parlamentarnej VVD, Gerrita Zalma. Podczas debaty w parlamencie,
która miała uzgodnić stanowisko rządu na szczyt Unii, opcja rządu (VVD, CDA,
LPF) była w opozycji wobec postawy prezentowanej przez grupę parlamentarną VVD i LPF. Rząd podkreślał historyczne i ekonomiczne znaczenie poszerzenia i ryzyko izolacji politycznej Holandii w UE w wypadku zbyt wygórowanych
żądań. Natomiast grupa parlamentarna VVD i LPF domagała się wprowadzenia
formuły indywidualnej oceny poziomu przystosowania poszczególnych państw
kandydackich do kryteriów kopenhaskich, a także przeprowadzenia reform CAP
572
Strategisch Akkoord, Tweede Kamer der Staten-Generaal, Vergaderjaar 2001–2002, 28 375,
nr 5, s. 28–29, http://www.parlement.com/9291000/d/tk/28375_5.pdf.
573 Regeringsverklaring Kabinet Balkenende, http://www.regering.nl/dsc?c=getobject&s=obj&
objectid=62803.
IV_CWB_28.indd 187
2010-10-15 13:48:04
188
jako warunku poszerzenia574. Ostatecznie parlament przeforsował głosami CDA
i PvdA uzgodnienia rządowe jako oficjalne stanowisko Holandii na szczycie UE
w Brukseli. Przeciwko opowiedziały się VVD i LPF575.
Podczas tego konfliktu LPF był słaby i podzielony, jego inicjatywa w zakresie
polityki europejskiej ograniczyła się do postawienia wniosku o przeprowadzenie
referendum w kwestii poszerzenia, który jednak nie zyskał szerszego poparcia.
W obliczu kryzysu rządowego, związanego z konfliktem w łonie LPF, oraz
planów stworzenia koalicji VVD-CDA liberałowie złagodzili stanowisko wobec
poszerzenia. Efektem była pozytywna ocena osiągnięć premiera Balkenendego
na szczycie unijnym w Brukseli576. Liberałowie zrezygnowali również z wcześniej sygnalizowanego zamiaru uczynienia z kwestii poszerzenia UE elementu
kampanii wyborczej 2003 r.
Przedterminowe wybory, rozpisane na 23 stycznia 2003 r., stały się sposobnością do ponownego określenia przez partie swoich stanowisk programowych
oraz strategii wyborczych. Należy jednak podkreślić, że kampania 2003 r.
trwała bardzo krótko, gdyż oficjalnie nie mogła być rozpoczęta przed przerwą
związaną ze świętami Bożego Narodzenia oraz Nowym Rokiem.
Ponadto, ze względu na niespełna dziewięciomiesięczny odstęp pomiędzy
wyborami, nie wszystkie ugrupowania zdecydowały się na opracowanie nowego
dokumentu programowego. W wypadku Unii Chrześcijańskiej, Zreformowanej
Partii Politycznej oraz Partii Socjalistycznej programy z 2003 r. były w dużej
mierze kopią tych z 2002 r., zaś Apel Chrześcijańsko-Demokratyczny bazował
w pełni na dokumencie z 2002 r. Stosunek powyższych partii do projektu integracji europejskiej nie uległ zmianie.
Pozostałe ugrupowania opracowały nowe programy wyborcze, jednakże były
one (z wyjątkiem dokumentu LPF) znacznie krótsze i bardziej powierzchowne,
miały formę raczej manifestów i pamfletów niż wyczerpujących dokumentów
programowych. Partie te określiły na nowo swoje stanowisko wobec integracji
europejskiej.
574
Oba ugrupowania wyrażały opinię, że część krajów kandydackich nie jest jeszcze gotowa
do przystąpienia do Unii (wymieniły Polskę, Słowację, Litwę i Łotwę). Państwa te, zdaniem lidera
grupy parlamentarnej VVD, nie osiągnęły standardów w takich obszarach, jak: walka z korupcją,
rozwój odpowiednich struktur administracyjnych, będących w stanie sprostać unijnemu procesowi
legislacyjnemu, bezpieczeństwo żywnościowe, prywatyzacja, restrukturyzacja przemysłu, system
podatków. Nalegały na ponowne sprawdzenie, czy wszystkie kraje spełniają kryteria akcesyjne,
a gdyby nie spełniały, domagały się ich wykluczenia z pierwszej fali poszerzenia, [w:] R. Harmsen,
Europe and the Dutch..., s. 4, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/paper9dutch.pdf.
575 Ibidem, s. 4–6.
576 Rząd holenderski przyczynił się wówczas do m.in. przedłużenia okresu stosowania mechanizmów ochronnych wobec krajów nowo przystępujących do Unii (z 2 do 3 lat), dokonania specyfikacji obszarów, w których takie mechanizmy przejściowe mogą być nakładane; uzyskał również
redukcję procentową stosowaną w mechanizmie korygującym inflację w CAP z 1,5% na 1%, [w:]
ibidem, s. 5.
IV_CWB_28.indd 188
2010-10-15 13:48:04
189
W swoim programie wyborczym z roku 2003 PvdA odnosiła się do kilku zaledwie kwestii polityki europejskiej. Stwierdzała, że demokracja w Unii może
być wspierana m.in. za pomocą referendum ogólnoeuropejskiego. Podkreślała
konieczność zaangażowania Holandii na rzecz zwalczania biurokracji w Unii.
Socjaldemokraci opowiadali się za stopniowym odchodzeniem od europejskich
subsydiów dla rolnictwa. Uzyskane dzięki temu wolne środki powinny być inwestowane w rozwój wsi. PvdA wyrażała również swoje poparcie dla wyboru
przewodniczącego Komisji Europejskiej przez Parlament Europejski. Stanowisko
PvdA wobec integracji nie uległo zasadniczej zmianie w porównaniu z rokiem
2002577.
W wypadku Partii Ludowej na rzecz Wolności i Demokracji (VVD) w programie z 2003 r. zauważyć można przesunięcie stanowiska partii wobec integracji
europejskiej w kierunku entuzjazmu umiarkowanego („miękkiego” euroentuzjazmu). Kładła ona bowiem znacznie większy nacisk niż w programie z 2002 r.
na interes narodowy Holandii, a także z dystansem podchodziła do poszerzania
zakresu kompetencji Unii Europejskiej.
VVD podkreślała w pierwszym rzędzie konieczność zachowania silnej pozycji
Holandii w Europie. Przyznawała, że członkostwo w Unii Europejskiej przynosi
jej wiele korzyści, jednak współpraca w ramach Unii i proces decyzyjny na poziomie europejskim muszą dotyczyć jedynie tych kwestii, w których państwa członkowskie wyraźnie nie są w stanie poradzić sobie same. Stała również na stanowisku, że w celu zmniejszenia negatywnych skutków procesu poszerzenia zarówno
dla państw wstępujących, jak i dla Europy i Holandii, niezbędne jest spełnienie
przez państwa kandydujące kryteriów kopenhaskich. Ponadto umowy dotyczące
polityki finansowej państw członkowskich (pakt stabilizacyjny) muszą być ściśle
przestrzegane. W opinii partii brak solidnych podstaw polityki europejskiej stanowi zagrożenie dla wartości euro, holenderskiej gospodarki i pewności świadczeń
emerytalnych578.
W programie z 2003 r. D’66 stwierdzała, że Holandia odnosić będzie korzyści
z dalszego rozwoju procesu integracji europejskiej, że jest on najlepszą gwarancją pokoju, stabilizacji i dobrobytu. Demokraci tradycyjnie opowiadali się
za Europą federalną – z silnym rządem europejskim, silnym Parlamentem Europejskim i własną Konstytucją Europejską. D’66, podobnie jak PvdA, postulowała wprowadzenie referendum na poziomie europejskim. Do czasu realizacji tego
postulatu przy podejmowaniu najważniejszych decyzji europejskich należało
organizować referenda w Holandii. Partia opowiadała się przeciwko subsydiom
577
Verkiezingsmanifest 2003–2007, Voor verantwoordelijkheid respekt en solidariteit, program
PvdA, s. 10–11, http://www. parlament.com/9291000/d/vtk2003_manifest_pvola.pdf.
578 Verkiezingsprogramma 2003–2007, De VVD maakt werk van Nederland, s. 4–5, http://www.
parlement.com/ 9291000/d/vtk2003_vp_vvd.pdf.
IV_CWB_28.indd 189
2010-10-15 13:48:04
190
we wspólnej polityce rolnej, natomiast domagała się ściślejszej współpracy europejskiej w ramach wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony579.
W opinii Zielonej Lewicy Unia Europejska powinna przede wszystkim intensywnie pracować nad wspólną polityką zagraniczną i bezpieczeństwa. Jednocześnie musi stać się bardziej demokratyczna. Dalsze działania ekologiczne w polityce rolnej oraz stworzenie Karty praw podstawowych stanowiły priorytet dla GL.
Partia podkreślała również wagę poszerzenia UE w 2004 r. o dziesięć państw
Europy Środkowo-Wschodniej. Realizacja tych zadań wymagała, zdaniem Zielonych, aktywnego udziału Holandii w polityce europejskiej oraz zupełnie innego
kursu politycznego niż ten, który został przyjęty przez gabinet Balkenendego. Bowiem z pełnego energii państwa Holandia zmieniła się w ciągu ostatnich miesięcy
2002 r. w hamującą przeszkodę, która ma na uwadze wyłącznie własne interesy
narodowe. Partia sprzeciwiała się stanowczo izolacji, twierdząc, że bezstronność
i fiksacja na punkcie wąskich interesów narodowych nie przybliża pokojowych
stosunków na świecie. Holandia musi wiedzieć, że stabilność międzynarodowa
stanowi interes narodowy580.
W swoim stanowisku wobec integracji europejskiej, zaprezentowanym w programie na lata 2003–2007, Lista Pima Fortuyna jako jedyna położyła główny
nacisk na problematykę poszerzenia Unii o dziesięć państw Europy Środkowo-Wschodniej. Ustosunkowała się również do tych kwestii, które podejmowane
były przez większość pozostałych partii: reformy we wspólnej polityce rolnej,
naprawa finansów Unii, konieczność przeciwdziałania europejskiej biurokracji.
W przeciwieństwie do programu z 2002 r., LPF nie wyrażał wyraźnie swojego sprzeciwu wobec rozwoju projektu integracji, stwierdzał jedynie, że należy
bacznie obserwować pracę Konwentu Europejskiego i zadbać o to, żeby władza
w Unii nie skupiła się w rękach państw dużych, a także o to, żeby pozycja Holandii w Unii nie została osłabiona. W 2003 r. LPF położył akcent na, odmienne
w porównaniu z rokiem 2002, zagadnienia związane z problematyką europejską
– postawa partii wobec integracji przyjęła bardziej neutralny charakter.
Pozycje poszczególnych partii w wyborach w 2003 r. przedstawiono graficznie
na ryc. 13.
Stanowiska partii politycznych wobec integracji europejskiej w 2003 r. nie uległy zasadniczej zmianie w porównaniu do poprzednich wyborów. Pomimo omówionego wyżej przesunięcia pozycji VVD oraz LPF wciąż dominował układ
dwublokowy. Analiza rangi kwestii europejskiej w programach wyborczych poszczególnych partii w wyborach 2003 r. również wskazuje na brak zasadniczych
różnic w stosunku do wyborów poprzednich.
579
Verkiezingspamflet D’66, vastgesteld op 16 november 2002 door congres 75 te Zwolle Pamflet, s. 9–10, http://www.parlement.com/ 9291000/d/vtk2003_pamflet_d66.pdf.
580 Protest en Perspectief, Groen Links, s. 4–5, http://www.parlement.com/ 9291000/d/vtk2003_
vp_gl.pdf.
IV_CWB_28.indd 190
2010-10-15 13:48:04
191
Ryc. 13. Holenderskie partie polityczne wobec integracji europejskiej w wyborach 2003 r.581
* Analiza stanowiska LPF wobec integracji europejskiej w 2003 r. znajduje się w rozdziale 6.
581
Partie, które opracowały nowe manifesty wyborcze – PvdA, VVD, D’66
– nie zmieniły w nich zasadniczo położenia oraz ilości miejsca poświęconego
kwestii europejskiej. Wyjątek stanowiła Zielona Lewica, która umiejscowiła
problematykę europejską w rozdziale pt. Napięcia międzynarodowe, w trzecim
z ośmiu punktów programowych. Pozostałe partie, tak jak w roku poprzednim,
odwoływały się do integracji europejskiej w ostatniej części programu i poświęcały jej niewiele miejsca.
Lista Pima Fortuyna wyróżniała się pod tym względem na tle pozostałych
partii. Przede wszystkim sformułowała nowy, dość obszerny program polityczny. Kwestia europejska stanowiła pierwszy punkt rozdziału pt. Europa, obrona
i współpraca rozwojowa, który umiejscowiony został w środkowej części programu. W porównaniu z programem z 2002 r., problematyka związana z integracją
europejską zajmowała nie tylko znacznie bardziej centralną pozycję, ale także poświęcono jej więcej uwagi. Na pierwszym planie LPF stawiał wciąż zagadnienia
bezpieczeństwa publicznego, imigracji i integracji mniejszości narodowych, reform w służbie zdrowia i edukacji. Podkreślał ponadto konieczność usprawnienia
struktur państwowych, walki z biurokracją, a także reform gospodarczych. Partia
zmieniła więc nieznacznie rozłożenie akcentów, mniejszą bowiem wagę przywiązywała do problemów sektora publicznego i finansów publicznych, a na plan
pierwszy wysunęła kwestie związane z polityką azylową, zwalczaniem przestępczości oraz reformami instytucjonalnymi w państwie.
Analiza programów wyborczych pozostałych ugrupowań wskazuje również
na nieznacznie odmienne, w porównaniu z rokiem 2002, rozłożenie akcentów
581 Układ poszczególnych partii ma znaczenie wyłącznie w wymiarze horyzontalnym, wskazując na ich stosunek do integracji europejskiej. Rozmiar okręgów obrazuje przybliżoną wielkość
poparcia, jakie partia otrzymała w wyborach 2003 r.
IV_CWB_28.indd 191
2010-10-15 13:48:04
192
w podejmowanej problematyce. Ponadto w kampanii 2003 r. coraz trudniej było
zauważyć istotne różnice programowe między konkurującymi ugrupowaniami. Partie rywalizowały bowiem w obrębie tych samych zagadnień, proponując
mało różniące się rozwiązania poszczególnych problemów. Na plan pierwszy
wysuwały zgodnie problematykę współżycia w społeczeństwie wielonarodowym, wyrażały swoje opinie wobec polityki imigracyjnej i integracyjnej, prezentowały koncepcje zwalczania przestępczości, a także – w większej mierze niż
w 2002 r. – odwoływały się do zagadnień z zakresu polityki gospodarczej państwa
(bezrobocie, rozwój przedsiębiorczości, wzrost gospodarczy). Przykładem może
być program Partii Pracy, która na pierwszym miejscu omówiła kwestie imigracji,
następnie problematykę związaną z bezpieczeństwem publicznym oraz politykę
gospodarczą, w tym bezrobocie. VVD natomiast w pierwszym punkcie odnosiła się do polityki gospodarczej (rynek pracy), w drugim do finansów państwa,
w trzecim do bezpieczeństwa, a w czwartym do kwestii imigracji.
Analiza spotów wyborczych z 2003 r. przysparza znacznych trudności, gdyż
– podobnie jak w wypadku programów wyborczych – nie wszystkie partie zdecydowały się na przygotowanie nowej reklamy telewizyjnej. Ponadto dostępność
materiałów była ograniczona582. Partia Socjalistyczna i CDA bazowały na spotach z 2002 r., w których nie podejmowały kwestii integracji europejskiej. Telewizyjny materiał promocyjny Zielonej Lewicy z 2003 r. w całości poświęcony był
kwestiom ochrony środowiska, walce z biedą, zwiększaniu szans społecznych.
Największy nacisk GL kładła na stworzenie ludziom możliwości dokonania wyboru – najważniejszym zawołaniem GL powinno być, że opowiada się za innym
społeczeństwem, w którym istnieje odpowiednia przestrzeń, aby z niej korzystać,
w którym jest miejsce dla ludzi z mniejszymi szansami społecznymi.
Spot reklamowy Listy Pima Fortuyna skoncentrowany był, podobnie jak
w 2002 r., w głównej mierze na problemach społeczeństwa wielokulturowego. Mat Herben stwierdzał: Wielu ludzi tu [w Holandii] nie zna naszej kultury
– to wielki problem. Zamknąć granice dla azylantów i dla łączenia rodzin. Potem
musimy ustalić nasze wewnętrzne zasady. Kolejnym zagadnieniem poruszanym
w reklamie telewizyjnej partii było bezpieczeństwo obywateli w domu i na ulicach. W tej kwestii partia domagała się usprawnienia pracy policji, większej liczby policjantów na ulicach oraz skutecznego wymiaru sprawiedliwości. Ostatnim
zagadnieniem poruszanym w dość krótkim materiale wyborczym była konieczność ograniczenia biurokracji w aparacie państwowym, co wiązało się również
z oszczędnościami państwa. Kwestia integracji europejskiej nie znalazła odzwierciedlenia w spotach wyborczych prezentowanych przez Listę Pima Fortuyna oraz
pozostałe ugrupowania polityczne.
582
W niniejszej analizie, w związku z ograniczoną dostępnością materiałów, badaniu poddane
zostały spoty LPF, GL, SP, CDA, udostępnione przez Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.
IV_CWB_28.indd 192
2010-10-15 13:48:04
193
Analiza druku ulotnego LPF pozwala na potwierdzenie powyższego wniosku. Broszura wyborcza Listy, pt. Miej odwagę, głosuj na LPF (daj nam drugą
szansę), jedynie w dwóch punktach nawiązywała do problematyki europejskiej.
W punkcie szóstym partia domagała się, w celu przybliżenia władzy obywatelom,
przeprowadzenia referendum dotyczącego poszerzenia UE. Pisała: Więcej i lepiej
słuchać obywateli (referendum dotyczące poszerzenia UE, wprowadzenie procedur mianowań na najwyższych szczeblach). Natomiast w punkcie dwunastym, dotyczącym rolnictwa, środowiska i rybołówstwa, stwierdzała: Nie wybiegać przed
szereg w UE w sprawach zaostrzania regulacji dotyczących ochrony środowiska.
Pozostałe zagadnienia podejmowane przez LPF nawiązywały do kwestii bezpieczeństwa – Lista domagała się efektywniejszej polityki ograniczającej napływ
obcokrajowców, wydajnego systemu ochrony zdrowia, skutecznej polityki integracyjnej wobec imigrantów. Zagadnienia te zajmowały pozycję pierwszoplanową. Następnie LPF proponował liczne reformy w systemie edukacji, w systemie
instytucjonalnym państwa, domagała się oszczędności w finansach publicznych.
W punkcie ósmym, dziewiątym i dziesiątym proponował rozwiązania stymulujące rozwój gospodarczy i reformy dotyczące świadczeń socjalnych, w szczególności osób starszych (głównie w systemie emerytalnym). W ostatnich punktach ulotki partia podejmowała problematykę ruchu drogowego, wodnego i infrastruktury
oraz, jak już wspomniano, rolnictwa, rybołówstwa i środowiska583.
W kolejnej wersji druku ulotnego na 14 zagadnień programowych jedno dotyczyło integracji europejskiej. W punkcie pt. Niderlandczyk, Europejczyk i obywatel świata LPF lakonicznie stwierdzał, że Zjednoczenie Europy przyniosło
krajom członkowskim UE znaczny dobrobyt i to jest zadanie Unii na przyszłość.
Jednocześnie Lista podkreślała, że Holendrzy powinni pielęgnować niderlandzką
tożsamość narodową. Pozostałe pozycje ulotki dotyczyły zasadniczo tych samych
kwestii, które zostały przedstawione wyżej, przy czym na pierwszym miejscu
znalazły się: bezpieczeństwo obywateli w domu i na ulicach, ograniczenie napływu azylantów, więcej rąk przy łóżku, mniej kierownictwa w służbie zdrowia584.
Zaprezentowaną wyżej strategię wyborczą Listy Pima Fortuyna potwierdzają również wypowiedzi Mata Herbena. W wywiadzie udzielonym „NRC Handelsblad” lider partii stwierdził: [...] polityka integracyjna pozostaje „punktem
centralnym” LPF. Partia, jako jedyna, chce tutaj oszczędności prawie 2 mld euro.
Marnujemy wciąż zbyt dużo pieniędzy na modne projekty, jak np. kursy gotowania
czy jazdy na rowerze. To musi stać się bardziej efektywne. Główne podejście LPF
polega na tym, że kursy inburgering muszą kończyć się pewną ceremonią, przysięgą na konstytucję, ponieważ bycie Holendrem stanowi powód do dumy. [...]
Drugi punkt centralny programu LPF to wezwanie do zwiększenia środków bezpieczeństwa. LPF chce też dodatkowych funduszy na służbę zdrowia. Jeśli chcesz
583
584
IV_CWB_28.indd 193
Druk ulotny LPF b.m.w. 2003, DNPP.
Ibidem.
2010-10-15 13:48:04
194
w przyspieszonym tempie zlikwidować kolejki oczekujących, nie unikniesz wydania dodatkowych pieniędzy na służbę zdrowia585.
W innym wywiadzie, dla „De groene Amsterdammer”, Herben jako priorytetowy cel Listy Pima Fortuyna wskazał usprawnienie polityki państwa, która powinna realizować jasno określone cele w sposób jak najbardziej wydajny – bez
trwonienia pieniędzy i nadmiernej biurokracji586.
W przemówieniu na zebraniu członków partii 7 grudnia 2002 r. Mat Herben
podkreślał, że LPF nie jest ani lewicowa, ani prawicowa, lecz nastawiona na rozwiązywanie problemów społecznych. Według Herbena najpilniejszymi potrzebami Holendrów były: zmniejszenie przestępczości, kolejek w służbie zdrowia,
liczby nielegalnych imigrantów, korków na ulicach oraz liczby przepisów i biurokracji. Owe zagadnienia stały się głównym celem partii na kolejne lata. Herben
podkreślał również, że główne punkty programowe LPF odnaleźć można w folderze reklamowym partii pt. Miej odwagę, głosuj na LPF..., omówionym wyżej587.
Natomiast w żadnej z powyższych deklaracji programowych nie nawiązywał
do problematyki integracji europejskiej.
Analiza cyklu debat przedwyborczych organizowanych przez RTL 4 oraz TV
Buitenhof w okresie od 8 grudnia 2002 do 15 stycznia 2003 r. pozwala na stwierdzenie, że kwestia integracji europejskiej nie znajdowała się w obszarze zainteresowań ugrupowań politycznych w kampanii 2003 r. Głównymi tematami dyskusji
były: niska skuteczność działań podejmowanych przez polityków i rząd, kwestie
finansowe i gospodarcze, w tym finansowanie służby zdrowia i szkolnictwa, walka z przestępczością, integracja imigrantów, a także, w ostatniej fazie kampanii,
wojna w Iraku. Podkreślić również należy, że duża część debaty koncentrowała
się na tym, kto przejmie władzę po wyborach i jaki będzie skład przyszłej koalicji.
LPF ponownie na plan pierwszy wysuwał zagadnienia bezpieczeństwa, imigracji,
edukacji, biurokracji i finansów588.
Powyższe wnioski, płynące z analizy kampanii wyborczej, w dużej mierze
zgodne są z badaniami zawartości mediów Jana Kleinnijenhuisa (załącznik 5).
Badania te wskazują bowiem, że zmiany rozkładu procentowego tematyki podejmowanej w kampanii roku 2003 w porównaniu z rokiem poprzednim dokonały
się na korzyść tradycyjnych problemów społeczno-ekonomicznych, czyli tzw.
kwestii prawicowych: ograniczenia inflacji, deficytu budżetowego, redukcji wy585 T. Kreling, R. Moerland, Ach de burgers zijn zo ongeduldig, ze willen meteen resultaat: LPF
– lijsttrekker Mat Herben over de weerbarstigheid van regeren, „NRC Handelsblad” 13 stycznia
2003, s. 2, DNPP.
586 P. van Os, Ik heb maar met een mens echt moeite, De groene Amsterdammer: weekblad voor
Nederland, 21 grudnia 2002, s. 14–16, DNPP.
587 Przemówienie Mata Herbena do członków partii 7 grudnia 2002, DNPP, http://nederland.
archipol.ub.rug.nl/content/lpf/20021207/www.lijstpimfortuyn.nl/partij/partij.html.
588 8 grudnia 2002 – TV Buitenhof; 3 stycznia 2003 – RTL 4; 7 stycznia 2003 – RTL 4; 12 stycznia 2003 – RTL 4; Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.
IV_CWB_28.indd 194
2010-10-15 13:48:04
195
datków rządowych, obniżenia podatków i prywatyzacji (17%), a także kwestii
tradycyjnie podejmowanych przez partie lewicowe, czyli związanych z zachowaniem wysokich standardów zabezpieczeń społecznych (10%). Do najczęściej dyskutowanych kwestii należały również przestępczość (14,3%) i problem azylantów
(imigracja i integracja mniejszości etnicznych – 10,8%). Zwiększył się również
udział tematów związanych z infrastrukturą, edukacją oraz zagadnień podejmowanych przez tzw. nową lewicę (tolerancja „miękkich” narkotyków, eutanazja
i małżeństwa homoseksualne)589.
Te same badania pokazują, że procentowy udział tematyki europejskiej w mediach, w odniesieniu do wszystkich partii politycznych, pozostawał na podobnym jak w 2002 r. poziomie, z niewielką tendencją wzrostową – z 3,7% w 2002
do 3,9% w 2003 r.
Według badań w wizerunku medialnym Listy Pima Fortuyna w 2003 r. dominowały kwestie związane z przestępczością (3,2%), infrastrukturą (lotniska, komunikacja wodna i drogowa – 3,1%), a także kwestie ekonomicznie, określane
jako prawicowe (1,8%), które zwiększyły nieznacznie swój udział w porównaniu z rokiem 2002. Natomiast nie zmieniła się zasadniczo ilość uwagi poświęconej przez media kwestii imigranckiej (3,0%). Jednocześnie łagodniejszy był,
w porównaniu z poprzednimi wyborami, stosunek liderów partii do powyższych
zagadnień. Potwierdza to wnioski z wcześniejszej części pracy, że LPF po śmierci Pima Fortuyna przyjął bardziej umiarkowaną postawę ideologiczno-programową.
Według prezentowanych badań uwaga poświęcona przez media problematyce
europejskiej w odniesieniu do Listy Pima Fortuyna w 2003 r. wzrosła w porównaniu z wyborami w 2002 r. z 0,1% do 0,5%. Jednocześnie postawa partii w tym
aspekcie wyraźnie złagodniała.
Pomimo znaczącego ożywienia dyskusji dotyczącej polityki europejskiej pod
koniec 2002 r., szczególnie w kontekście poszerzenia UE o kraje Europy Środkowo-Wschodniej, kwestia ta nie znalazła odzwierciedlenia w kampanii wyborczej
roku 2003. W strategii wyborczej Listy Pima Fortuyna problematyka europejska
jedynie nieznacznie zwiększyła swój udział, nadal poruszana była sporadycznie,
dotyczyła głównie poszerzenia Unii, reform wspólnej polityki rolnej oraz ochrony
środowiska. W ogólnej ocenie strategii wyborczej LPF kwestia integracji europejskiej należała do zagadnień poruszanych najrzadziej.
589
Badania polegały na ilościowej i jakościowej analizie zawartości mediów. Celem było zarejestrowanie uwagi mediów poświęconej określonemu związkowi pomiędzy badanym obiektem
a daną kwestią, wyrażonym procentowo, oraz ocena charakteru tego związku – pozytywny przyjmuje wartość 1, negatywny – -1. Badania przeprowadzone były w okresie od 15 października 2001 do
5 maja 2002 r. oraz od 16 października 2002 do 22 stycznia 2003 r. W każdym wypadku przebadano
trzy stacje telewizyjne i pięć dzienników. Wyniki badań opublikowano m.in. w: J. Kleinnijenhuis
et al., Puinhopen in het Nieuws... (załącznik 5).
IV_CWB_28.indd 195
2010-10-15 13:48:04
196
– elektorat Listy Pima Fortuyna
Badania opinii publicznej wskazują, że w opinii respondentów stanowisko
LPF w 2003 r. uległo minimalnemu złagodzeniu, jednak partia wciąż należała do
najbardziej eurosceptycznych spośród badanych (tab. 9). Wyniki te wydają się
współgrać z zaprezentowanymi wyżej badaniami jakościowymi oraz badaniami
zawartości mediów, które również wskazują na złagodzenie stanowiska LPF.
Tabela 9. Stanowisko poszczególnych partii wobec integracji europejskiej według badanych
Rok
1998
2002
2003
PvdA
2,9
3,1
3,3
VVD
3,5
3,4
3,6
CDA
3,3
3,4
3,3
D’66
3,3
3,4
3,4
GL
3,9
3,8
3,8
GPV
4,6
–
–
LPF
–
5,1
5,0
SP
–
–
4,3
Partie
Źródło: oprac. własne na podst.: J. van Holsteyn, J. den Ridder,
Een reus in de Polder?..., s. 35.
Z badań przeprowadzonych przez van Holsteyna wynika również, że w 2003 r.
średnia pozycja wyborców LPF (w skali 1–7, gdzie numer 1 oznacza, że integracja europejska powinna iść dalej, a 7 – że poszła za daleko) równała się 5,0 i była
– po SGP – najbardziej eurosceptyczna (tab. 10)590. A więc w 2003 r. stanowisko
wyborców LPF ewoluowało w stronę eurosceptycyzmu.
Tabela 11 pokazuje ponadto (choć próba była bardzo mała), że wśród wyborców LPF w 2003 r. zwiększył się udział osób uważających, że integracja europejska poszła za daleko – z 54,1% w 2002 r. do 60,4%, natomiast zmniejszyła się
liczba osób, według których integracja europejska powinna iść dalej – z 23,9%
w 2002 r. do 17,2%. Nie zmieniła się liczba zwolenników status quo (22,4%)591.
W 2003 r. liczba przeciwników dalszej integracji w elektoracie partii zdecydowanie przeważała nad jej zwolennikami. Badania wskazują, że pomimo nieznacz590
591
G.A. Irwin, J. van Holsteyn, J. den Ridder, Dutch Parliamentary Election Studies..., s. 376–
377.
IV_CWB_28.indd 196
2010-10-15 13:48:05
Popyt na poziomie mikro
197
nych zmian w stanowisku partii i jej wyborców wobec integracji europejskiej LPF
i jej elektorat wciąż należeli do ugrupowań najbardziej eurosceptycznych. Należy
jednak podkreślić, że dystans ideologiczny pomiędzy partią i jej wyborcami uległ
nieznacznemu zwiększeniu.
Tabela 10. Stanowisko wyborców poszczególnych partii
Rok
1998
2002
2003
PvdA
3,7
3,7
3,7
CDA
3,7
4,2
4,2
VVD
3,7
4,0
4,0
D’66
3,5
3,5
3,6
GL
3,8
3,9
3,6
SP
4,5
4,3
4,5
SGP
5,1
5,9
5,7
GPV
4,7
–
–
RDF
5,0
–
–
CU
–
4,6
4,4
LPF
–
4,7
5,0
Partie
Źródło: oprac. własne na podst.: J. van Holsteyn, J. den Ridder, Een reus in de polder?..., s. 34.
Tabela 11. Wyborcy LPF – opinia na temat integracji europejskiej w 2003 r.
Liczba
odpowiedzi
[%]
2
3,4
2
4
6,9
3
4
6,9
4
13
22,4
5
12
20,7
6
Suma
8
13,8
15
25,9
–
–
N = 58*
100
*101 respondentów brało udział w badaniach w 2003 r., ale tylko 58 zadano to pytanie; te same osoby brały również udział w badaniu w 2002 r.; nowym osobom biorącym udział w badaniu w 2003 r. nie zadano tego pytania.
Źródło: oprac. własne na podst.: G.A. Irwin, J. van Holsteyn, J. den Ridder, Dutch
Parliamentary Election Studies..., s. 376–377.
IV_CWB_28.indd 197
2010-10-15 13:48:05
198
7.6. Zmiana eurosceptycznej
opportunity structure – referendum w 2005 roku
Badania opinii publicznej przedstawione w punkcie 7.1 dowodzą, że w społeczeństwie Niderlandów na początku XXI wieku istniał potencjał eurosceptyczny. Towarzyszyło mu jednak niewielkie zainteresowanie Holendrów problematyką europejską.
Jednocześnie zaprezentowana analiza kampanii wyborczych z lat 2002 i 2003
wskazuje, że kwestia europejska nie była istotnym elementem rywalizacji międzypartyjnej. Żadne z badanych ugrupowań politycznych nie starało się mobilizować wyborców za jej pomocą. Dopiero od czasu wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2004 r. zauważyć można dokonujące się w wielu obszarach zmiany.
Spadająca od 1972 r. frekwencja w wyborach do PE (z 57,8% w 1972 do 29,9%
w 1999592), w 2004 r. niespodziewanie wzrosła do 39,1%593. Pomimo że w kampanii tej wiodła prym polityka wewnętrzna, problematyka europejska stała się
również istotnym jej elementem.
W ramach dyskursu europejskiego poruszane było wciąż, choć w mniejszym
niż w poprzednich latach stopniu, zagadnienie poszerzania UE. Dotyczyło ono zarówno poszerzenia o kraje Europy Środkowo-Wschodniej, jak i kwestii tureckiej.
CDA, PvdA, VVD, GL, D’66 wyraziły akceptację nie tylko dla poszerzenia UE
na Wschód (z zastrzeżeniem VVD, że kolejne poszerzenie nie powinno nastąpić
prędzej niż po 2009 r.), ale także dla członkostwa Turcji. Mimo iż VVD oraz CDA
były wewnętrznie mocno podzielone, oficjalnie przyjęły stanowisko akceptujące
przystąpienie Turcji do Unii. Natomiast weto zgłaszały CU, SGP oraz Lista Pima
Fortuyna594.
Po raz pierwszy elementem kontrowersji w dyskursie europejskim stała się
kwestia liberalnego prawodawstwa Holandii – głównie dopuszczalności „miękkich” narkotyków. Chrześcijańscy demokraci i partie protestanckie mówiły
o konieczności rezygnacji z dotychczasowej polityki Holandii w tym zakresie
w związku z potrzebą rozwoju efektywnego, paneuropejskiego projektu zwalczania przestępczości. Pozostałe partie, uznając istnienie pewnych trudności zwią592
Wynik ten był drugim najniższym spośród członków UE ówczesnej piętnastki (niższy zarejestrowano jedynie w Wielkiej Brytanii), zob. A. Nijeboer, The Dutch Referendum, „European
Constitutional Law Review” 1/2005, s. 399.
593 Frekwencja 39,1% stanowiła wciąż zaledwie połowę wyniku z wyborów do Tweede Kamer w 2003 r. (79,9%), zob. H. Vollaard, B. Boer, Euroscepticism in the Netherlands..., s. 14;
R. Harmsen, The European Parliament Election in the Netherlands, June 10 2004, European Parliament Election Briefing, 17/2004, s. 9, http://www.sussex.ac.uk./sei/dokuments/epern-ep2004–netherlands.pdf., s. 9.
594 P. Dekker et al., Divers Europe..., s. 20; R. Harmsen, The European Parliament Election...,
s. 5.
IV_CWB_28.indd 198
2010-10-15 13:48:05
Zmiana eurosceptycznej opportunity structure
199
zanych z odmiennym prawodawstwem Holandii, stały na stanowisku, że kwestia
ta powinna pozostać wyłącznie w kompetencji państw narodowych.
Innym istotnym elementem dyskursu europejskiego był Traktat Konstytucyjny. Swoje zdecydowane poparcie dla Konstytucji wyrażali Demokraci ’66, Apel
Chrześcijańsko-Demokratyczny (CDA), Partia Pracy (PvdA) oraz Zielona Lewica
(GL). Najbardziej powściągliwe stanowisko spośród partii establishmentu politycznego prezentowała VVD, której postawę najlepiej określało hasło wyborcze:
„VVD jest za Europą, ale z granicami”595. VVD nie opowiadała się jednoznacznie ani za, ani przeciw Traktatowi, pozostawiając sobie w ten sposób swobodę
co do ewentualnego późniejszego poparcia projektu Konstytucji596.
W zdecydowanej opozycji wobec Traktatu Konstytucyjnego były partie zaliczane do eurosceptyków: wspólna lista partii protestanckich CU-SGP, która
stwierdziła, że UE nie jest państwem i z tego powodu nie ma potrzeby tworzenia konstytucji597; Partia Socjalistyczna, według której Konstytucja Europejska
była krokiem do utworzenia neoliberalnego państwa europejskiego598, oraz Lista
Pima Fortuyna, która postrzegała ów projekt jako kolejny ruch w stronę Europy
federalnej i odchodzenie od Unii suwerennych państw, których współpraca miała
dotyczyć przede wszystkim sfery ekonomicznej.
Oprócz wymienionych partii politycznych w wyborach do PE w 2004 r. udział
wzięło sześć nowych ugrupowań: Demokratyczna Europa (ED), regionalna Partia
dla Północy (PvhN), Partia na rzecz Zwierząt (PvdD), a także Europa Transparentna (ET). Na szczególną uwagę zasługuje ostatnie z wymienionych ugrupowań.
Lider ET, van Buitenen, utworzył tzw. partię jednej kwestii. Jej celem było wprowadzenie reform finansowych mających zapewnić większą przejrzystość i wiarygodność instytucji Unii Europejskiej. Celem van Buitenena było przekształcenie
UE „z konstrukcji biurokratycznej w demokratyczną”599. Do momentu osiągnięcia tego stanu ET postulowała zatrzymanie przekazywania przez kraje członkowskie większej władzy na poziom centralny – UE600. Europę Transparentną można
więc w pewnym stopniu postrzegać jako partię charakteryzującą się (warunkowym) „miękkim” eurosceptycyzmem.
Wyniki wyborów 2004 r. (tab. 12) wskazują na sukces partii eurosceptycznych.
Zarówno socjaliści (SP), jak i wspólna lista partii protestanckich (CU/SGP) uzy595
R. Harmsen, The European Parliament Election..., s. 6.
Wywiad z Hansem van Baalenem, członkiem Tweede Kamer z ramienia VVD, przeprowadzony przez autorkę 14 listopada 2004.
597 Verkiezingsprogramma ChristenUnie-SGP Europa 2004–2009, http://www.christenunie.
nl/nl/page/7065.
598 SP-programma, Wie zwijgt stemt toe! voor de Europese verkiezingen van 2004, http://europa.sp.nl/programma/2004/verkort_programma_2004.html.
599 Europese Verkiezingen, program Europa Transparentna, 2004, s. 1, http://www.parlement.
com/929 1000/d/europa_transpatant_verkiezingsprogramma.pdf.
600 Ibidem, s. 1–6.
596
IV_CWB_28.indd 199
2010-10-15 13:48:05
200
skali większe poparcie wyborcze w porównaniu do wyborów parlamentarnych
z 2003 r. Dużym zaskoczeniem było również wysokie poparcie udzielone Europie
Transparentnej. Jedyną partią eurosceptyczną, której poparcie w wyborach europejskich spadło, była Lista Pima Fortuyna (z 5,7% w 2003 do 2,6% w 2004). Jednocześnie zmniejszyło się poparcie dla wszystkich ugrupowań proeuropejskich,
z wyjątkiem D’66, która utrzymała wynik z 2003 r.
Kampania 2004 r. wskazywała na postępującą europeizację dyskursu politycznego, a także na coraz częściej pojawiające się głosy krytyczne wobec
poszerzania granic geograficznych Unii601. W wyborach do PE widoczny był
również wzrost społecznego zainteresowania sprawami europejskimi. Świadczy
o tym przede wszystkim wyższa frekwencja, ale także wzrost poparcia dla partii
eurosceptycznych, a w szczególności sukces, jaki odniosła partia jednej kwestii
– ET.
Tabela 12. Wyniki wyborów do Parlamentu Europejskiego w Holandii
w latach 1999 i 2004
Głosy w %
+ miejsca (/27) w 2004 r.
Głosy w %
+ miejsca (/31) w 1999 r.
CDA
24,5 (7)
27,0 (9)
PvdA
23,6 (7)
20,1 (6)
VVD
Partia
13,2 (4)
19,6 (6)
GL
7,4 (2)
11,9 (4)
ET
7,3 (2)
–
SP
7,0 (2)
5,1 (1)
CU
5,9 (2)*
8,8 (3)*
SGP
5,9 (2)*
8,8 (3)*
D’66
4,2 (1)
5,8 (2)
PvD
3,2 (0)
–
LPF
2,6 (0)
–
* Wyniki dla wspólnej listy partii CU-SGP.
Źródło: oprac. własne na podst.: R. Harmsen, The European Parliament
Election in The Netherlands, June 10 2004, European Parliament Election Briefing 17/2004, s. 8.
Niemniej jednak dopiero referendum dotyczące ratyfikacji Traktatu Konstytucyjnego spowodowało mobilizację społeczną wokół problematyki europejskiej
oraz stworzyło sposobność do wyrażenia istniejących w społeczeństwie postaw
eurosceptycznych602.
601
H. Vollaard, B. Boer, Euroscepticism in the Netherlands..., s. 14.
Do czerwca 2005 r. w Niderlandach nigdy nie zostało przeprowadzone referendum narodowe. Natomiast na poziomie lokalnym od 1912 do 2005 r. odbyło się 115 referendów dotyczących
różnych kwestii. Przyjęty przez parlament w 2003 r. akt w sprawie referendum stwierdzał, że będzie
ono miało charakter konsultacyjny, a nie wiążący, dlatego nie było wymagane minimum frekwencji.
602
IV_CWB_28.indd 200
2010-10-15 13:48:05
201
Kampania wymusiła bowiem na wielu podmiotach życia politycznego
i publicznego – partiach politycznych, organach państwa, organizacjach związkowych, innych instytucjach publicznych i pojedynczych obywatelach – ustosunkowanie się do rozwoju projektu integracji europejskiej. Lider Partii Pracy
Wouter Bos stwierdził: Nigdy nie widziałem tak intensywnej debaty w Niderlandach na temat Europy oraz na temat miejsca tego kraju w Europie603. Kampania
towarzysząca referendum zaostrzyła w znacznym stopniu dyskusję dotyczącą
„granic Europy”604.
W obozie zwolenników Traktatu Konstytucyjnego znalazły się zarówno partie
wchodzące w skład ówczesnej koalicji rządzącej – CDA, D’66 oraz VVD, która ostatecznie opowiedziała się za przyjęciem Traktatu Konstytucyjnego – jak
i partie opozycyjne – PvdA i GL. Ogółem stanowiły one 85% posłów parlamentu
Niderlandów. W kampanię za przyjęciem Konstytucji zaangażowani byli m.in.
liderzy poszczególnych partii politycznych, członkowie rządu, ale także szefowie
największych firm, związki pracodawców VNO-NCW605 oraz większość istotnych organizacji pozarządowych606.
Obóz przeciwników Konstytucji Europejskiej skupiał mniejsze ugrupowania polityczne, zaliczane do populistycznej lewicy (SP) czy też populistycznej
Mimo to poszczególne partie polityczne, a w konsekwencji również rząd, który był przeciwny referendum, zobowiązały się już w połowie 2003 r., że uznają jego wynik za wiążący. LPF zobowiązał
się zaakceptować wynik referendum, gdy frekwencja przekroczy 50%, zob. A. Nijeboer, The Dutch
Referendum, „European Constitutional Law Review” 1/2005, s. 393–399.
603 A. Pijpers, The Views from the Capitals: Why the Netherlands said „no”, „Europe’s World”
1/2005, http://www.europesworld.org/EWSettings/Article/tabid/78/Default.aspx?Id=649ad25b-1c0b
-407c-8f35–a84569dfb38e.
604 Początkowo bardzo wolna i mało merytoryczna, kampania nabrała tempa na kilka tygodni
przed referendum (1 czerwca 2005), gdy groźba odrzucenia Konstytucji stawała się coraz bardziej
realna. Nastąpiła aktywizacja zarówno mediów, jak i polityków. O wysokiej dynamice kampanii
referendalnej świadczą codzienne relacje mediów na temat Konstytucji, setki debat oraz spotkań
publicznych, powstanie dziesiątek nowych stron internetowych poświęconych Europie. Prominentne
stacje telewizyjne organizowały programy poświęcone Konstytucji Europejskiej. Znani komentatorzy, pisarze, gwiazdy sportowe, artyści agitowali „za” lub „przeciw”. Politycy organizowali liczne
spotkania z obywatelami, wygłaszając przemówienia i organizując debaty nawet dla małego grona
odbiorców, zob. C. Deloy, The Dutch reject the European Constitution, s. 2, http://www.europesworld.org/EWSettings/Article/tabid/78/Default.aspx?Id=649ad25b-1c0b-407c-8f35–a84569dfb38e
[dostęp: 28 listopada 2007]; A. Nijeboer, The Dutch Referendum.., s. 393–399; R. Harmsen, The
Dutch Referendum on the Ratification of the European Constitutional Treaty, „Referendum Briefing
Paper” 13/2005, s. 1–15, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/epern-rb_netherlands_2005.pdf.
605 VNO-NCW (Verbond van Nederlandse Ondernemingen-Nederlands Christelijk Werkgeversverbond) – stowarzyszenie powstałe z fuzji dwóch związków: VNO – Zrzeszenia Przedsiębiorstw
Holenderskich i NCW – Holenderskiego Chrześcijańskiego Zrzeszenia Pracodawców.
606 C. Deloy, Referendum on the European Constitution in the Netherlands. A Round UP Just
a Few Days Before the Elections, s. 4, http://www.europesworld.org/EWSettings/Article/tabid/78/
Default.aspx?Id=649ad25b-1c0b-407c-8f35–a84569dfb38ed [dostęp: 28 listopada 2007]; C. Deloy,
The Dutch Reject the European Constitution..., s. 2.
IV_CWB_28.indd 201
2010-10-15 13:48:05
202
prawicy (LPF) oraz małe partie protestanckie – SGP i CU. We wrześniu 2004 r.
na arenie politycznej pojawiło się nowe ugrupowanie populistyczno-prawicowe
– Grupa Geerta Wildersa (Geert Wilders Group), które również zasiliło szeregi przeciwników Konstytucji. Pod przewodnictwem Fundacji Edmunda Burke’a
obóz przeciwników zjednoczył we wspólnych działaniach polityków, dziennikarzy oraz intelektualistów różnych nurtów politycznych, m.in. Antona van Schijndela (VVD), Herrie Verbona (CDA), Eimerta van Middlekoopa (CU), Mata Herbena (LPF), Geerta Wildersa, Paula Bordewijka (PvdA), Sypa Wynia z tygodnika
„Elsevier”, którzy stali się autorami licznych publikacji wyrażających sprzeciw
wobec Traktatu607. W obozie tym działały również liczne organizacje powiązane
z ruchem antyglobalistycznym, skupione wokół SP.
Debata europejska, która po raz pierwszy w historii Niderlandów zaangażowała na tak szeroką skalę opinię publiczną, zaowocowała bardzo wysoką frekwencją
– 63,3%. Towarzyszył jej jednak równie wysoki sprzeciw wobec przyjęcia projektu Traktatu. Spośród biorących udział w głosowaniu 61,5% opowiedziało się
przeciwko Traktatowi, a 39,5% za. W obliczu takich rezultatów partie polityczne
oraz rząd uznały referendum za wiążące608.
Negatywny wynik referendum w zderzeniu z proeuropejską postawą większości establishmentu politycznego Niderlandów był świadectwem zasadniczych
rozbieżności pomiędzy społeczeństwem a politykami. Badania identyfikacji partyjnej osób biorących udział w referendum wskazują również na wyraźny podział pomiędzy centrum a peryferiami systemu partyjnego. Zwolennicy małych
partii eurosceptycznych, charakteryzujących się nierzadko populizmem (LPF,
Geert Wilders Group, SP), głosowali w przygniatającej większości (ponad 90%)
przeciwko Traktatowi Konstytucyjnemu. Natomiast partiom rządzącym udało
się zmobilizować elektorat proeuropejski (CDA – 76% „za”, D’66 – 76% „za”,
w mniejszym stopniu VVD – 57% „za”). Wśród wyborców proeuropejskich
partii znajdujących się w opozycji wyraźne były wewnętrzne podziały. Przykładem PvdA, której 58% zwolenników opowiedziało się przeciwko Konstytucji
(tab. 13). Pozwala to na wysnucie przypuszczenia, że sprzeciw wobec Traktatu
był również głosem protestu przeciw koalicji rządzącej. Potwierdzają to badania
Eurobarometru zaprezentowane w podrozdziale 7.1. Wskazują one, że 14% wyborców głosowało na „nie” z powodu opozycji wobec rządzącej koalicji609. Te
same badania wskazują również, że duża część Holendrów kierowała się w decyzjach konkretnymi kwestiami, wyrażając swoje obawy wobec utraty suwerenno607 Pod przewodnictwem Fundacji Edmunda Burke’a w obozie „przeciwników” podczas kampanii wydana została jedna z nielicznych tak obszernych publikacji, pt. Samen zwak: pleidooien
tagen de Europese Grondwet, Amsterdam 2005.
608 R. Harmsen, The Dutch Referendum on the Ratification..., s. 1.
609 Flash Eurobarometr, The European Constitution: Post-referendum Survey in the Netherlands, czerwiec 2005, s. 16.
IV_CWB_28.indd 202
2010-10-15 13:48:05
203
ści, ekonomicznych konsekwencji dalszej integracji czy też procesu poszerzenia
Unii (załącznik 4).
Tabela 13. „Za” lub „przeciw” Traktatowi Konstytucyjnemu według
potencjalnych wyborców poszczególnych partii
Partia
Głosujący
przeciw
[w %]
Głosujący
za
[w %]
Christian Democrats (CDA)
24
76
Democrats ‘66
24
76
Liberals (VVD)
43
57
GreenLeft
45
55
Labour (PvdA)
58
42
Christian Union
83
17
Pim Fortyun List (LPF)
94
6
Wilders Group
95
5
Socialist Party
96
4
Źródło: R. Harmsen, The Dutch Referendum on the ratification of the European Constitutional Treaty, SEI Referendum Briefing Paper 13/2005, s. 11,
http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/epern-rb_netherlands_2005.pdf.
Kwestia europejska nie tylko więc odniosła sukces jako element mobilizujący
opinię publiczną, ale stała się również świadectwem społecznych obaw wobec
integracji oraz braku reprezentacji społecznych interesów przez partie establishmentu politycznego.
Wynik referendum z 2005 r. wskazuje na zasadność tezy postawionej przez
van der Eijka i Franklina610. W społeczeństwie holenderskim rzeczywiście istniał
„śpiący gigant”, który w sprzyjających warunkach został obudzony, a to wywarło
istotny wpływ na planowany kierunek rozwoju integracji europejskiej.
610
IV_CWB_28.indd 203
Zob. s. 14, 80–82.
2010-10-15 13:48:05
IV_CWB_28.indd 204
2010-10-15 13:48:05
Część III
Studium przypadku
– Liga Polskich Rodzin
IV_CWB_28.indd 205
2010-10-15 13:48:05
IV_CWB_28.indd 206
2010-10-15 13:48:05
Rozdział 8
Uwarunkowania
i eurosceptycyzmu w Polsce
– geneza Ligi Polskich Rodzin
8.1. Kształtowanie się
polskiej sceny politycznej po 1989 roku
– uwarunkowania polityczne
Od czasu zakończenia II wojny światowej funkcjonował w Polsce ustrój
określany mianem „realnego socjalizmu”611. Porozumienie zawarte przy okrągłym stole w 1989 r. zapoczątkowało proces transformacji systemowej612. Wówczas to rozpoczęły się zmiany prowadzące do ukształtowania się ustroju demokratycznego oraz gospodarki rynkowej.
Liberalna demokracja parlamentarna, aby sprawnie funkcjonować, musi być
oparta na reprezentatywnym i stabilnym systemie partyjnym. Tymczasem ustrój
totalitarny wyeliminował w Polsce Ludowej pluralizm partii, związków zawodowych oraz organizacji biznesowych i religijnych. Istniejące przed wojną podziały były niwelowane w imię egalitaryzmu, co w efekcie doprowadziło również do sproletaryzowania społeczeństwa oraz jego homogenizacji613. Stąd brak
było – szczególnie w pierwszym okresie transformacji – charakterystycznej dla
611
Ustrój ten charakteryzował się kierowniczą rolą partii komunistycznej we wszystkich sferach życia społeczno-politycznego. Struktura sił politycznych oraz praktyka polityczna wskazywały
na jego totalitarny charakter.
612 Czyli przejście od systemu totalitarnego do demokratycznego.
613 Sproletaryzowanie społeczeństwa widoczne było w relatywnym podobieństwie wzorów konsumpcji, niskiej jakości mieszkań, ubogim wyposażeniu gospodarstw domowych i obskurnym wyglądzie sklepów i restauracji – J. Dzwończyk, Populistyczne tendencje w społeczeństwie postsocjalistycznym (na przykładzie Polski), Toruń 2000, s. 64.
IV_CWB_28.indd 207
2010-10-15 13:48:05
208
Uwarunkowania prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu w Polsce
współczesnych kapitalistycznych państw zachodnich struktury społecznej, opartej na zróżnicowaniu interesów i oczekiwań obywateli, a przede wszystkim brak
było „nowej klasy średniej”614. Istniejąca w polskim społeczeństwie inteligencja,
zatrudniona na państwowych posadach i zarabiająca gorzej od robotników, dopiero w latach dziewięćdziesiątych zaczęła przekształcać się w wyżej wspomnianą
grupę społeczną. Natomiast dominujące w okresie komunizmu klasy – robotniczą
i chłopską (czyli posiadających zwykle niewielkie obszarowo gospodarstwa rolników) – od początku przemian ustrojowych dotknęła gwałtowna pauperyzacja.
Trwający od 1989 r. proces pluralizacji w polityce i ekonomii nie zdążył wykształcić, szczególnie w pierwszych latach transformacji, nowej, przejrzystej
struktury społecznej/klasowej, z zorganizowanymi grupami o jasno zdefiniowanych interesach i tożsamości. To z kolei hamowało oddolne tworzenie się ugrupowań politycznych, które z założenia reprezentują interesy określonych grup społecznych, a ich podstawowym źródłem wyodrębnienia są klasy społeczne615.
Partie tworzone więc były „od góry”, przez charyzmatycznych liderów. W celu
wypromowania sięgały po kwestie polityczne, które podzieliłyby rynek wyborczy
lub przyciągnęły tzw. segmenty społeczne616. Starały się zatem zyskać poparcie
poprzez wykorzystywanie istniejących już, lecz jeszcze niezinstytucjonalizowanych i politycznie niezagospodarowanych podziałów społecznych, np. religijnych, historycznych, ideologicznych. Pierwszy okres kształtowania się systemu
politycznego Mirosława Marody określiła mianem czasu, w którym partie poszukiwały zwolenników, a ludzie przywódców617. Zarówno brak zakorzenienia
partii politycznych w strukturze społecznej, jak i brak ukształtowanej lojalności
politycznej wyborców wpływały na dużą niestabilność systemu partyjnego.
Ideologiczna przestrzeń rywalizacji politycznej również okazała się bardzo specyficzna, a zarazem trudna do systematyzacji. Z badań opisanych przez Siemieńską618 wynika, iż w 1991 r. respondenci rozumieli pojęcia „lewica” i „prawica”
w kontekście zmian politycznych. Lewicę kojarzono z politycznymi spadkobier614
Klasa średnia charakteryzuje się tym, że poziom wykształcenia jej członków oraz posiadany
przez nich zasób wiedzy i umiejętności przekłada się na adekwatny status majątkowy, zob. E. Mokrzycki, Nowa klasa średnia?, „Przegląd Polityczny” 25/1993, s. 38.
615 M. Grabowska, Między zwątpieniem a nadzieją, „Przegląd Polityczny” 14–15/1992, s. 25.
616 Społeczeństwo postsocjalistyczne w pierwszym okresie transformacji określane jest przez
politologów terminem „społeczeństwo zsegmentyzowane”. Oznacza to, że istnieje wiele obiektywnych podziałów, które jednak nie zostały zinstytucjonalizowane (zorganizowane). Proces
segmentacji jest fazą wstępną, która przerodzić się może w zjawisko pluralizacji społeczeństwa.
Mówiąc zatem o podziałach socjopolitycznych, w wypadku państw postsocjalistycznych należy
pamiętać o ograniczeniach, które redukują je do określonej formy strukturyzacji polityki, zob.
R. Herbut, Systemy partyjne krajów Europy Centralnej i Wschodniej oraz wzorce rywalizacji politycznej, [w:] Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej, red.
A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1998, s. 133.
617 Za: J. Dzwończyk, op. cit., s. 90.
618 R. Siemieńska, Zmieniający się świat ideologicznych pojęć, [w:] Oswajanie rzeczywistości.
Między realnym socjalizmem a realną demokracją, red. M. Marody, Warszawa 1996, s. 103.
IV_CWB_28.indd 208
2010-10-15 13:48:05
Kszta³towanie siê polskiej sceny politycznej po 1989 roku
209
cami reżimu, jaki rządził Polską przed rokiem 1989, oraz z opozycją wobec antykomunistycznego rządu. Natomiast mianem „prawicy” określano układ rządzący
po roku 1989619. Po wyborach w 1993 r., kiedy to powszechne stało się hasło: „lewica wygrała, prawica przegrała”, oba pojęcia wpisały się na stałe w dyskurs publiczny i stały się funkcjonującymi do dziś narzędziami opisu sceny politycznej620.
Badania nad identyfikacją społeczną przeprowadzone przez Tadeusza Szawiela
wskazują, że w latach 1995–2001 na zróżnicowanie lewicowo-prawicowe elektoratów bardzo słabo wpływał – typowy dla krajów z długą tradycją demokratyczną
– podział na zwolenników lewicowych lub prawicowych koncepcji ekonomicznych. Zatem, w przeciwieństwie do krajów zachodnich, w Polsce podział na lewicę i prawicę związany był ze stosunkiem do przeszłości, czyli przede wszystkim
do czasów PRL-u, a także do kwestii społeczno-politycznych, takich jak: pozycja
i rola Kościoła katolickiego w państwie, tradycyjne wartości, lustracja, dekomunizacja, aborcja621. W miarę postępów transformacji konflikt na tle ekonomicznym
miał jednak coraz większe znaczenie. Przestrzeń rywalizacji politycznej w Polsce
podzieliła się także wedle osi sporu, na której krańcach znajdowali się z jednej
strony zwolennicy jak największego udziału państwa w życiu gospodarczym kraju, z drugiej zaś zwolennicy nieskrępowanego wolnego rynku622.
Po tej stronie sceny politycznej, która postrzegana była przez wyborców jako
prawicowa (postsolidarnościowa), konflikty i spory ideowe między dawnymi
działaczami podziemia zaowocowały wyłonieniem się całej palety ugrupowań
politycznych: od liberalnych i centrowych, przez chrześcijańską demokrację,
po partie narodowe. Procesowi dezintegracji towarzyszyła walka o dominację.
Zmiany organizacyjne nastąpiły również w obozie postkomunistycznym. W miejsce Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) powstała Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP) oraz Polska Unia Socjaldemokratyczna,
a w miejsce Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL) powstało Polskie
619
Ibidem, s. 103.
T. Szawiel, Podział na lewicę i prawicę w Polsce po 1989 roku – jego sens i trwałość, [w:]
System partyjny i zachowania wyborcze, red. R. Markowski, Warszawa 2002, s. 177.
621 Wyborców przyciągały raczej światopoglądowe różnice dzielące lewicę i prawicę, ibidem,
s. 214. Wnioski te potwierdza również analiza treści programów wyborczych przeprowadzona przez
X. Bukowską i M. Cześnika, Analiza treści programów wyborczych polskich partii politycznych
1991–2001, [w:] System partyjny i zachowania wyborcze..., s. 273.
622 Radosław Markowski, analizując elektorat w latach 2001 i 2005, znalazł zaskakującą prawidłowość: kwestie ekonomiczne były dla Polaków istotniejsze niż kwestie wartości. Jednocześnie,
dokonując wyboru partii politycznych, wyborcy kierowali się głównie wyznacznikami społeczno-kulturowymi. Również samoidentyfikacja lewicowo-prawicowa wiązała się bardzo mocno z wymiarem społeczno-kulturowym, a nie ekonomicznym. Jednakże w wyborach w 2005 r. w porównaniu z rokiem 2001 nastąpiła istotna zmiana i jeśli wcześniej rywalizacja polityczna toczyła się
głównie wokół kwestii społeczno-kulturowych, to w roku 2005 najistotniejsze stały się zagadnienia
ekonomiczne, zob. R. Markowski, The Polish Elections of 2005: Pure Chaos or a Restructuring of
the Party System?, „West European Politics” 4/2006, s. 814–832.
620
IV_CWB_28.indd 209
2010-10-15 13:48:06
210
Stronnictwo Ludowe (PSL)623. W kolejnych latach utworzona została również
partia niepostkomunistycznej lewicy – Unia Pracy.
Pierwsza faza rozwoju polskiego systemu partyjnego charakteryzowała się
dużą fragmentaryzacją sceny politycznej624, czego najlepszym przykładem było
przystąpienie do wyborów w 1991 r. 111 komitetów wyborczych. W związku
z przyjętą ordynacją wyborczą, preferującą partie małe, do Sejmu weszło 17 z nich
(załącznik 8)625.
Po wyborach w 1993 r. i w wyniku zmiany ordynacji wyborczej nastąpiło
znaczne ograniczenie liczby partii w parlamencie – do sześciu ugrupowań. Obóz
solidarnościowy poniósł klęskę. Do Sejmu z największą liczbą głosów weszły
ugrupowania postkomunistyczne: koalicja wyborcza Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) – 20,41% i Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) – 15,04%; na dalszych miejscach znalazły się: Unia Demokratyczna (UD) – 10,59%, Unia Pracy
(UP) – 7,28%, Konfederacja Polski Niepodległej (KPN) – 5,77% oraz Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (BBWR) – 5,41% (załącznik 9)626. Stąd też wybory w 1993 r. stanowiły swojego rodzaju cezurę, odgraniczającą pierwszy okres
kształtowania się partii i systemu partyjnego od fazy stopniowej konsolidacji życia politycznego w Polsce.
Pod rządami koalicji SLD-PSL doszło do ostatecznego utworzenia się formalnych ram funkcjonowania reżimu politycznego w Polsce. Owemu procesowi towarzyszył spór o przyszły model rządów. Dotyczył on tego, czy głównym
ośrodkiem władzy będzie urząd prezydenta, czy też Rzeczpospolita stanie się
demokracją parlamentarną, a prezydent będzie pełnił jedynie rolę reprezentacyjną. W efekcie przetargów politycznych powstała nowa konstytucja, przyjęta
2 kwietnia 1997 r. Zawierała ona rozwiązanie kompromisowe, co sprowadzało się
do tego, że wprawdzie władzę wykonawczą sprawuje powoływany przez parlament rząd, lecz została również zachowana silna pozycja prezydenta627.
W 1996 r. wciąż rozdrobniona prawa strona sceny politycznej utworzyła koalicję – Akcję Wyborczą „Solidarność” (AWS). Tworzyły ją małe i średnie partie prawicowe, które były zbyt słabe, aby samodzielnie przekroczyć 5-procentowy próg
wyborczy. Jako że AWS skupił organizacje bardzo zróżnicowane pod względem
623
J. Dzwończyk, op. cit., s. 89–90.
Liberalna ustawa z 1990 r. o zakładaniu partii politycznych stała się podstawą do mnożenia
ugrupowań. Pod koniec roku 1997 było ich około 360. Dopiero ustawa z 1997 r. ograniczyła ich
wymogiem zebrania tysiąca podpisów dla zarejestrowania partii oraz ustaleniem zasad ich finansowania. Liczba partii spadła w 1998 r. do 50, ibidem, s. 89.
625 P. Przyłęcki, Populizm w aspekcie ideologiczno-historycznym. Na przykładzie Polski, [w:]
Tożsamość kulturowa i polityczna Europy wobec wyzwań cywilizacyjnych, red. D. Walczak-Duraj,
Łódź 2004, s. 201.
626 W. Jednaka, Wybory parlamentarne w latach 1989–2001, [w:] Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, red. A. Antoszewski, Wrocław 2002, s. 86.
627 H. Lisicka, Ewolucja reżimu politycznego w Polsce po 1989 roku, [w:] Demokratyzacja
w III Rzeczypospolitej, red. A. Antoszewski, Wrocław 2002, s. 49.
624
IV_CWB_28.indd 210
2010-10-15 13:48:06
Kszta³towanie siê polskiej sceny politycznej po 1989 roku
211
programowym, głównym hasłem jednoczącym miał być antykomunizm, a celem
przełamanie dominacji na scenie politycznej obozu postkomunistycznego. Decydujący głos w koalicji, zarówno pod względem programowym, jak i decyzyjnym,
należał do związku zawodowego „Solidarność”, którym kierował Marian Krzaklewski628. Akcja w swoim programie wyborczym eksponowała wartości określane mianem „prawicowych”. Ich kwintesencję stanowiło hasło użyte podczas
kampanii: „Zawsze Polska, Wolność, Rodzina”. Obiecywano też przyśpieszenie
reform społecznych i gospodarczych w sferze ubezpieczeń społecznych, oświaty,
służby zdrowia i administracji państwowej, a także profesjonalizm i odpowiedzialność w polityce629.
Konsolidacja prawicy zaowocowała zwycięstwem AWS w wyborach w 1997 r.
i zmianą sił rządzących. Na arenie parlamentarnej wyodrębniły się dwie duże koalicje wyborcze: AWS (33,83%) i SLD (27,13%), oraz trzy mniejsze partie: postsolidarnościowa i liberalna Unia Wolności (UW – 13,37%), postkomunistyczne
i agrarne PSL (7,31%) oraz narodowy (o tradycji niepodległościowej) Ruch Odbudowy Polski (5,56%) (załącznik 10).
Koalicja AWS i UW od pierwszych dni rozpoczęła wprowadzanie obiecanych
podczas kampanii reform. Tak poważne zmiany wiązały się jednak z ogromnymi
nakładami finansowymi i wymagały starannego przygotowania. Przekształcenia
w systemie oświaty i podziale administracyjnym kraju spotkały się z dość przychylnym przyjęciem społeczeństwa (protesty wywołała jedynie planowana liczba
województw), natomiast pozostałe dwie reformy (służby zdrowia i systemu ubezpieczeń społecznych) wzbudziły znaczny sprzeciw630. Flagowe reformy prawicowego rządu wywołały również tarcia wśród koalicjantów. Konflikty w łonie
koalicji dotyczyły ponadto polityki finansowej państwa, prywatyzacji i polityki
socjalnej631. Dodatkowo koalicja instrumentalizowała istniejące w kraju problemy związane z dekomunizacją oraz wywołała spory wokół przygotowywanej
ustawy lustracyjnej, która nie stała się – jak oczekiwano – narzędziem politycznego katharsis, ale walki o władzę632. Wbrew składanym wcześniej deklaracjom
628 Ostatecznie AWS tworzyło 39 różnych organizacji, aczkolwiek w Radzie Krajowej prawo
obsadzenia aż 50% miejsc miał NSZZ „Solidarność”, zob. A. Dudek, Historia polityczna Polski
1989–2005, Kraków 2007, s. 339–340; W. Sokół, Partie polityczne i system partyjny w Polsce w latach 1991–2001, [w:] Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2003, s. 231–232.
629 A. Dudek, op. cit., s. 347–348.
630 Po reformie służby zdrowia odsetek ludzi źle oceniających funkcjonowanie publicznej opieki medycznej wynosił 76% i w porównaniu z rokiem 1998 wzrósł o 24 punkty procentowe, zob.
Opinie o opiece zdrowotnej pod koniec drugiego roku reformy. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, styczeń 2001, s. 1–3. Z kolei po wprowadzeniu zmian w systemie emerytalnym 38% Polaków
było niezadowolonych, a 36% nie miało zdania na ten temat, zob. Nadzieje czy niepewność? System
emerytalny po zmianie, Komunikat z badań CBOS, Warszawa, luty 2001, s. 2–6.
631 A. Szczerbiak, Poland’s Unexpected Political Earthquake: The September 2001 Parliamentary Elections, „The Journal of Communist Studies and Transformation Politics” 3/2002, s. 42–43.
632 J. Dzwończyk, op. cit., s. 103.
IV_CWB_28.indd 211
2010-10-15 13:48:06
212
rząd popełniał te same błędy, co jego poprzednicy. Opinię społeczną raził brak
kompetencji oraz walka o stanowiska. Rząd tracił stopniowo poparcie społeczne.
W czerwcu 2000 r. koalicja AWS-UW rozpadła się. Przy władzy pozostał
mniejszościowy rząd Buzka. Próba wypracowania kompromisu i konsolidacji
ugrupowań wchodzących w skład AWS-u została zakwestionowana, gdy jeden
z jego inicjatorów, Maciej Płażyński, w kilka dni po podpisaniu porozumienia
odszedł z AWS, inicjując wraz z Donaldem Tuskiem i Andrzejem Olechowskim
nowe ugrupowanie – Platformę Obywatelską (PO). Utworzenie PO na centroprawicy uruchomiło secesję polityków z AWS. Tworzenie nowych partii, komitetów
i inicjatyw politycznych zapoczątkowało falę zmian na polskiej scenie politycznej
i wznowiło zaciętą rywalizację po prawej stronie spektrum politycznego633.
Zaistniała u schyłku XX i na początku XXI wieku sytuacja polityczna wpływała negatywnie na nastroje społeczne i stosunek opinii publicznej do polityki.
Badania CBOS wskazują, że stabilny do 1999 r. poziom 30-procentowego niezadowolenia z sytuacji politycznej w kraju (odsetek osób określających ją jako
„złą”) przekroczył w 2000 r. 50%, czyli w ciągu roku nastąpił wzrost o ponad
20 punktów procentowych. W latach 2000 i 2001 liczba ta okresowo wzrastała
nawet do 65%. W tym samym czasie spadł odsetek osób uważających istniejącą
sytuację polityczną za „dobrą” – z 20% w 1998 do poniżej 10% w 2000 r.634
Ponadto w 2001 r. ponad trzy czwarte respondentów uważało, że polscy politycy w większości są nieuczciwi (74%) i niewiarygodni (76%), a jeszcze liczniejsza grupa (82%) – że dbają wyłącznie o własne interesy. Zdaniem ponad
połowy badanych (52%) głównym powodem uprawiania polityki jest chęć zdobycia pieniędzy. O tym, że w naszym kraju politycy – mimo dzielących ich różnic i sporów, jakie toczą – stanowią tak naprawdę „jedną sitwę”, powiązaną
wspólnymi interesami, przekonanych było prawie trzy czwarte Polaków (73%),
a niemal dwie piąte (39%) całkowicie zgadzały się z tym twierdzeniem. Jedynie
co siódmy badany (15%) wyrażał przeciwną opinię635. Opinie te przekładały się
na wysokie niezadowolenie z demokracji. Badania CBOS wskazują, że w 2001 r.
zadowolonych z funkcjonowania demokracji w Polsce było 8% badanych, natomiast niezadowolonych – 57%636. Niewielkie było również zaufanie społeczne
do instytucji demokratycznych, przede wszystkim do parlamentu, partii politycznych i rządu. Wynosiło ono odpowiednio: do parlamentu – 18% w 1991,
633 Wybory parlamentarne 2001. Scena polityczna – aktorzy – programy – strategie, red.
J. Sztumski, M. Kolczyński, Katowice 2003, s. 13–14.
634 Pogorszenie nastrojów społecznych. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, marzec 2003,
s. 1–3.
635 Opinie o polskiej klasie politycznej. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, czerwiec 2003,
s. 1–6.
636 Ponadto w 2001 r. na pytanie: Czy demokracja w naszym kraju jest najlepszą formą rządów? 47% respondentów odpowiedziało, że są lepsze formy rządów, a jedynie 21%, że jest najlepszą formą rządów, patrz: Postawy wobec wolnego rynku i demokracji w Polsce i w Niemczech.
Komunikat z badań CBOS, Warszawa, kwiecień 2001, s. 3.
IV_CWB_28.indd 212
2010-10-15 13:48:06
213
25% w 1995 oraz 29% w 2000 r., zaś do partii politycznych wzrosło w latach
1991–2001 z 7% do zaledwie 14%637.
8.2. Uwarunkowania ekonomiczne
Zmianom funkcjonowania systemu politycznego towarzyszyła transformacja systemu gospodarczego w kierunku gospodarki wolnorynkowej. Zbudowany w PRL-u model gospodarczy odrzucał wolny rynek z jego możliwościami samoregulacji, zastępując go systemem centralnego sterowania. Prywatna
przedsiębiorczość dopuszczana była jedynie w bardzo ograniczonym zakresie,
dominowała własność państwowa638. Duża część obywateli zatrudniona była
w wielkich, nierentownych zakładach przemysłowych (nierzadko o przestarzałej
strukturze produkcji), zajmowała się uprawą roli w spółdzielniach produkcyjnych
i Państwowych Gospodarstwach Rolnych (PGR) lub prowadziła małoobszarowe
gospodarstwa prywatne639. Stworzony w PRL-u system ekonomiczny zwalniał
społeczeństwo z konieczności podejmowania ryzyka, działań innowacyjnych
czy stresu związanego z konkurencją, oferując pracę oraz świadczenia socjalne.
Rzeczywistość komunistyczna dostarczała więc w pewnych sferach życia poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji.
Konieczność urynkowienia gospodarki wymusiła przeprowadzenie wielu reform, których celem było m.in.: ograniczenie roli państwa w gospodarce, prywatyzacja, zmiana struktury społecznej, restrukturyzacja i modernizacja gospodarki
w wielu obszarach, np. w górnictwie, hutnictwie, rolnictwie. W celu doprowadzenia do ustabilizowania pogarszającej się na początku lat dziewięćdziesiątych
sytuacji gospodarczej (na początku 1990 r. hiperinflacja osiągnęła 249% w skali
rocznej640) wicepremier i minister finansów w rządzie Tadeusza Mazowieckiego,
Leszek Balcerowicz, wdrożył pakiet reform zwany Planem Balcerowicza. Radykalne zmiany, jakie wówczas przeprowadzono, pociągnęły za sobą wysokie koszty społeczne.
W 1990 r., wedle danych GUS, płace realne spadły w stosunku do roku poprzedniego o 23,9%. Równie gwałtownie obniżyła się rentowność gospodarstw rolnych641. Ubożenie wsi pogłębiła likwidacja nieprzynoszących zysku
PGR-ów642. Jednocześnie pojawiło się bezrobocie, którego Polacy wcześniej
nie doświadczali. Pod koniec 1990 r. w urzędach pracy zarejestrowało się 1,1 mln
637
638
639
640
641
642
IV_CWB_28.indd 213
Candidate Countries Eurobarometr 55.1, jesień 2001, s. 24.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1999, s. 547–548.
J. Kaliński, Z. Landau, Gospodarka polska w XX wieku, Warszawa 1998, s. 356–357.
Ibidem, s. 375.
Ibidem, s. 372.
Ibidem, s. 380.
2010-10-15 13:48:06
214
bezrobotnych (czyli około 6% ludzi zdolnych do pracy)643, w kolejnych latach
liczba ich systematycznie rosła, osiągając w 1993 r. poziom 14%644. W społeczeństwie następowały pogłębiające się podziały, przy czym liczba osób ubogich rosła niewspółmiernie szybciej od liczby tych, którzy się bogacili. Ubożenie
dotknęło szczególnie określone grupy społeczne, np. rodziny robotnicze czy też
drobnych rolników, którym trudno było sprostać wymogom liberalizującej się
gospodarki. Wykazywali oni wysoki stopień niezadowolenia, a także domagali
się zaangażowania państwa w ochronę najbiedniejszych. W społeczeństwie zaczął tworzyć się nowy podział – na „wygranych” w procesie transformacji oraz
„przegranych”.
Spore emocje budził również proces prywatyzacji, dotykający szerokie rzesze
Polaków bezpośrednio. Objęto nim do 1995 r. około 60% przedsiębiorstw państwowych. Tworzono z nich jednoosobowe spółki Skarbu Państwa lub poddawano likwidacji, a następnie sprzedawano majątek prywatnemu inwestorowi645.
Prywatyzacja w odbiorze społecznym kojarzona była z „wyrzucaniem na bruk”,
obniżaniem poziomu życia oraz bezrobociem646. Brak rodzimego kapitału, mogącego przejąć i zrestrukturyzować znajdujące się zwykle w nie najlepszej kondycji przedsiębiorstwa, spowalniał i utrudniał cały proces. Powszechne było
również tworzenie „spółek nomenklaturowych”, czyli przejmowanie majątku
państwowych zakładów przez osoby związane z elitami rządzącymi w PRL-u647.
Proces tzw. uwłaszczania się nomenklatury odbierany był przez znaczną część
społeczeństwa jako rozkradanie majątku narodowego. Dodatkowo coraz częściej
wybuchały afery gospodarcze648. Bezradność policji i wymiaru sprawiedliwości
wobec tego zjawiska podważała zaufanie opinii publicznej do elit wywodzących
się z obozu solidarnościowego. Niemniej jednak przeprowadzone przez obóz rządzący reformy rynkowe zaczęły przynosić pierwsze efekty. W 1993 r. produkt
643
A. Dudek, op. cit., s. 70–71.
Ponadto rozpoczęte przez Polskę na początku lat 90. starania o przyjęcie do Wspólnoty
Europejskiej zakładały dostosowanie do standardów unijnych różnych dziedzin gospodarki. Od stanu zaawansowania reform zależała bowiem decyzja o terminie rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych. Działania dostosowawcze do standardów europejskich wiązały się z ogromnymi kosztami
dla kraju. Jednocześnie w lutym 1994 r. weszła w życie Umowa Stowarzyszeniowa, regulująca
m.in. kwestie polityki w dziedzinie konkurencji, przepływu kapitału, siły roboczej i usług. Dzięki
temu nastąpiła liberalizacja polityki celnej oraz otwarcie rynków Wspólnoty Europejskiej na polski
eksport, zob. T. Łoś-Nowak, Od adaptacji do integracji. Konceptualizacja modelu polityki adaptacyjnego Polski wobec Unii Europejskiej, [w:] Jaka Europa, red. E. Stadtmüller, Wrocław 1998,
s. 43–44; J. Kaliński, Z. Landau, op. cit., s. 367.
645 Ibidem, s. 370.
646 J. Dzwończyk, op. cit., s. 118.
647 J. Kaliński, Z. Landau, op. cit., s. 369.
648 Najsławniejszy skandal wywołała spółka „Art-B”. Jej właściciele, Bogusław Bagsik i Andrzej Gąsiorowski, sprokurowali oceniane na 4 biliony starych złotych straty dla polskiej gospodarki i systemu bankowego, po czym z kilkudziesięcioma milionami dolarów w gotówce zbiegli
w sierpniu 1991 r. do Izraela, zob. A. Dudek, op. cit., s. 147–148.
644
IV_CWB_28.indd 214
2010-10-15 13:48:06
215
krajowy brutto po raz pierwszy od czterech lat odnotował wzrost (o 4%)649. Dobre wyniki gospodarcze przyciągnęły także zagranicznych inwestorów650.
Wzrost koniunktury gospodarczej, owocujący spadkiem napięć społecznych,
przypadł na lata 1993–1997, czyli rządy koalicji SLD-PSL. W celu utrzymania pozytywnych nastrojów lewicowa koalicja zdecydowała się na zahamowanie procesu prywatyzacji oraz reform gospodarczych, czego, jak sądzili liderzy
SLD-PSL, chciała większość opinii publicznej w kraju651.
Gdy po wyborach w 1997 r. władzę przejęły AWS oraz Unia Wolności, rząd
Buzka zaczął wprowadzać w życie zapowiadany podczas kampanii plan dokończenia reform gospodarczych i społecznych. Cel był ambitny, jednak reformy
nie zostały należycie przygotowane zarówno pod względem legislacyjnym, jak
i logistycznym. Zabrakło również przeprowadzonej w odpowiednim czasie kampanii informacyjnej na temat krótko- i długookresowych skutków społecznych
reform. Stąd też m.in. oparcie przez AWS służby zdrowia na systemie kas chorych
nie przyniosło w odczuciu społecznym poprawy jej funkcjonowania, a wręcz pogłębiło trwający od lat kryzys652. Z kolei reforma systemu ubezpieczeń emerytalnych była postrzegana przez opinię publiczną głównie przez pryzmat wadliwego
funkcjonowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który nie był w stanie stworzyć na czas indywidualnych kont dla wszystkich ubezpieczonych i terminowo
przekazywać prywatnym funduszom emerytalnym płaconych składek653.
Negatywne skutki wprowadzania czterech wielkich reform zbiegły się w czasie z wyraźnym ochłodzeniem światowej koniunktury ekonomicznej. Tuż przed
rokiem 2000 sytuacja gospodarcza Polski drastycznie się pogorszyła. W 2001 r.
wzrost PKB zmalał niemal do zera, a bezrobocie osiągnęło poziom 18%654. Zła
sytuacja ekonomiczna znów zrodziła społeczne napięcia. Badania CBOS pokazują, że od 1999 r. ogólna ocena sytuacji gospodarczej kraju zaczęła się pogarszać. Liczba osób uważających ją za „złą” w ciągu dwóch lat, od 1999 do 2001,
wzrosła o 20 punktów procentowych, osiągając szczytowe 75% w 2002 r. W tym
samym czasie o 12% spadł odsetek tych, którzy postrzegali sytuację gospodarczą kraju jako dobrą, osiągając minimalny poziom 3% w 2002 r.655 Warunki materialne własnego gospodarstwa domowego oceniało jako złe w 2001 r.
o 10% więcej badanych niż w latach 1997–1999. O tyle samo spadł odsetek
osób uważających je za dobre656. Radykalnie wzrósł również odsetek osób uwa649
J. Kaliński, Z. Landau, op. cit., s. 378.
W 1994 r. zainwestowali oni w Polsce 1,28 mld USD, dwa lata później już 5,2 mld USD,
zob. Rocznik Statystyczny GUS 1996, s. 133.
651 A. Dudek, op. cit., s. 343.
652 W grudniu 1999 r. reformę służby zdrowia źle oceniało 77% badanych, A. Dudek, op. cit.,
s. 368–369.
653 Ibidem, s. 369–370.
654 P. Przyłęcki, op. cit., s. 212; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1996–2007.
655 Pogorszenie nastrojów społecznych. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, marzec 2003, s. 4.
656 Ibidem, s. 6.
650
IV_CWB_28.indd 215
2010-10-15 13:48:06
216
żających, że sytuacja w kraju zmierza w złym kierunku – z 40% w 1999 do 75%
w 2001 r. Jednocześnie zmniejszyła się liczba osób uważających, że sytuacja
zmierza w dobrym kierunku657.
8.3. Uwarunkowania społeczno-kulturowe
Polskie społeczeństwo na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku,
po 45-letnim okresie rządów komunistycznych, wykazywało cechy charakterystyczne dla zbiorowości, która musiała żyć w państwie poważnie ograniczającym
wszelkie swobody obywatelskie. Jak zauważyła Hanna Arendt: Totalne panowanie nie pozwala na swobodną inicjatywę w jakiejkolwiek dziedzinie życia, na jakąkolwiek aktywność, której nie da się całkowicie przewidzieć658. Efektem tej
„nadkontroli” organów państwa były: powszechna bierność, brak potrzeby konkurencji, własnej inicjatywy, odpowiedzialności za sytuację życiową jednostki,
brak umiejętności prowadzenia sporów politycznych oraz innych cech charakterystycznych dla społeczeństw współczesnych demokracji liberalnych659. Brak
poczucia wpływu na sposób rządzenia krajem powodował ucieczkę w szczególności ludzi młodych, od życia politycznego. Równocześnie wzmocnieniu ulegał
system wartości oparty na rodzinie i narodzie.
Koncentracja społecznej identyfikacji na tych wspólnotach była również skutkiem tzw. próżni socjologicznej660. Wiązała się ona z brakiem instytucji i organizacji na poziomie mezostrukturalnym, co powodowało ostre rozdzielenie sfery
prywatnej i publicznej. Trwałości tradycyjnego modelu rodziny i związanej z nim
sfery wartości sprzyjał oprócz tego fakt, że rewolucja społeczna i obyczajowa,
która w krajach zachodnich w latach sześćdziesiątych doprowadziła do pluralizmu kulturowego oraz demokratyzacji życia publicznego, w Polsce nie miała
miejsca za sprawą zachowawczości rządzącego reżimu totalitarnego.
Ponadto na postawy społeczne wielki wpływ wywierała tożsamość oparta
na gloryfikowaniu wartości narodowych i katolickich w czasach niewoli. Wartości te budowane były wokół stworzonej w XIX wieku romantycznej tradycji walki
narodowowyzwoleńczej. Właśnie wtedy następowało formowanie się nowoczesnego narodu polskiego, który jednakże pozbawiony był własnego państwa. Dlatego właśnie funkcję spoiwa spełniać musiały kultura, język, religia, świadomość
657
Ibidem, s. 8.
H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1993, s. 338.
659 T. Szawiel, Społeczeństwo obywatelskie, [w:] Budowanie demokracji. Podziały społeczne,
partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, red. M. Grabowska,
T. Szawiel, Warszawa 2003, s. 145–147.
660 S. Nowak, System wartości społeczeństwa polskiego, „Studia Socjologiczne” 4/1979,
s. 155–173.
658
IV_CWB_28.indd 216
2010-10-15 13:48:06
217
wspólnej historii, tradycja, zwyczaje itd. Podporządkowanie Polski po II wojnie
światowej Związkowi Radzieckiemu spowodowało, że wspomniane wartości
nie tylko nie straciły na znaczeniu, lecz miały istotny wpływ na zachowania społeczne. Co więcej, narzucony siłą ustrój polityczny spowodował, że naród przestał
utożsamiać się z aparatem państwowym i sprawującą władzę partyjną elitą. Zjawisko to uległo szczególnemu nasileniu po narodzinach Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Przeciwieństwo „my” – „oni”, czyli
społeczeństwo kontra władza, stało się czynnikiem mobilizującym opór społeczny wobec poczynań reżimu komunistycznego. „My” utożsamiane było z moralnie
zintegrowanym społeczeństwem, „oni” – ze skorumpowaną komunistyczną elitą.
Intelektualni przywódcy „Solidarności” stworzyli coś na kształt idei społeczeństwa obywatelskiego, które charakteryzowało się aktywnością obywatelską na poziomie małych grup, solidaryzmem, umiejętnością wspólnej pracy, stawianiem
dobra zbiorowości ponad dzielącymi ją poglądami661. Wyrażając sprzeciw wobec
władzy komunistycznej, obywatele trzymali się jednocześnie z dala od polityki.
Rozwinęli tym samym koncepcję „antypolityki”, lub też „antypolitycznej polityki” przeciwko obejmującej wszystkie dziedziny życia partii komunistycznej.
Postawa ta stała się istotnym problemem w okresie kształtowania systemu demokratycznego. Z jednej strony bowiem silnie zakorzenione postawy kolektywnej
tożsamości stały w sprzeczności z założeniami zarówno gospodarki wolnorynkowej, jak i demokracji liberalnej, eksponującej znaczenie i prawa jednostki, z drugiej zaś – walka postkomunistycznych aktorów antypolitycznych była nie tyle
walką o coś, np. o prywatną przestrzeń wolną od polityki i interwencji państwa,
ale przeciwko czemuś. W takiej atmosferze społeczeństwo łatwo definiuje się jako
represjonowaną większość, niereprezentowaną przez władzę polityczną. Sprzyja
to polaryzacji i konspiracji, a w efekcie trudno jest o kompromis i współpracę
polityczną. Oprócz tego ukształtowana przez lata doświadczeń historycznych tendencja społeczeństwa polskiego do organizowania się wokół obrony rodziny i narodu wykorzystywana była często przez polityków okresu transformacji do dyskredytowania przeciwników politycznych, określania ich jako wrogów.
Cechą charakterystyczną polskiej rzeczywistości politycznej pozostała również polityczna pasywność obywateli. Konsekwencją była m.in. niska frekwencja
wyborcza. Już w 1989 r. 40% społeczeństwa nie poszło do urn, a w kolejnych
wyborach frekwencja była coraz niższa662. Jak sugeruje Joanna Dzwończyk,
w Polsce demokracja postrzegana jest przez pryzmat położenia ekonomicznego.
Stąd też wolności obywatelskie i polityczne, o które walczono w komunizmie,
straciły na znaczeniu w obliczu braku bezpieczeństwa socjalnego. Na stosunek
społeczeństwa do instrumentów demokratycznych wpływ ma również opisana
661
W. Thaa, Die Wiedergeburt des Polnischen. Zivilgesellschaft und Legitimitätskonflikt in den
Revolutionen von 1989, Opladen 1996, s. 87.
662 A. Antoszewski., Wybory parlamentarne 2005 i ich konsekwencje dla rozwoju polskiego systemu partyjnego, [w:] Partie polityczne w wyborach 2005, red. D. Waniek, Warszawa 2006, s. 93.
IV_CWB_28.indd 217
2010-10-15 13:48:06
218
wyżej negatywna percepcja aktorów systemu politycznego oraz brak przekonania
ludzi o tym, że sami mogą coś zmienić. Ten brak wiary w skuteczność demokracji
powoduje wycofanie z życia publicznego, co stanowi istotną przeszkodę w tworzeniu się społeczeństwa obywatelskiego663.
Kolejnym bardzo istotnym czynnikiem kształtującym świadomość Polaków
był Kościół katolicki. W okresie utraty państwowości (oraz w czasie rządów komunistycznych) instytucja ta odgrywała rolę strażnika tożsamości narodowej.
Splecenie tożsamości narodowej z religią katolicką umożliwiało społeczeństwu
zachowanie odrębności i solidarności. Religia traktowana była zatem jako kryterium odróżniania Polaków od obcych664, co szczególnie widoczne jest w funkcjonującym do dziś stereotypie Polaka-katolika665.
Wyjątkowa pozycja Kościoła katolickiego w okresie transformacji systemowej wynikała więc z historii, tradycji i społecznego przyzwolenia. W połowie lat
osiemdziesiątych znaczenie tej instytucji znany dysydent Adam Michnik (prywatnie ateista) określał słowami: Widziałem w Kościele katolickim jedyną niezależną instytucję egzystującą legalnie w totalitarnym państwie: rzecznika polskości w świecie sowietyzacji; rzecznika suwerenności w świecie powszechnego
zniewolenia; rzecznika ciągłości historycznej wśród niszczycielskiego nihilizmu
praktyk totalitarnej rewolucji666. Działo się tak, bo Kościół w Polsce, w przeciwieństwie do innych państw postkomunistycznych, był w okresie realnego socjalizmu ośrodkiem życia politycznego. W latach osiemdziesiątych spełniał również
funkcję pośrednika pomiędzy rządzącym w PRL-u reżimem – z którym utrzymywał oficjalne kontakty – a opozycją. Jednocześnie w okresie stanu wojennego
Kościół był ostoją dla środowisk opozycyjnych, broniąc praw człowieka i wspierając wszelkie działania mające na celu demokratyzację Polski.
Zmiany rozpoczęte w roku 1989 spowodowały, że zaangażowanie Kościoła
w walkę polityczną oraz spory publiczne stało się jednym z najbardziej kontrowersyjnych i dzielących społeczeństwo problemów. Udział Kościoła w sporach
wokół wprowadzenia nauki religii w szkołach, ustawy antyaborcyjnej, odwołania do Boga w ustawie zasadniczej, doprowadził do podziału zarówno wśród
partii politycznych, jak i wśród społeczeństwa według kryterium wyznaniowego i stosunku do instytucji Kościoła katolickiego667. Z biegiem lat coraz więcej
obywateli zaczęło negatywnie postrzegać polityczne zaangażowanie Kościoła,
co w znacznym stopniu wpłynęło na spadek autorytetu tej instytucji wśród Polaków. W 2001 r. większość Polaków wykazywała się daleko idącym pragma663
J. Dzwończyk, op. cit., s. 138.
Ibidem, s. 105.
665 M. Grabowska, Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po 1989
roku, Warszawa 2004, s. 295; K. Koseła, Polak i katolik. Splątana tożsamość, Warszawa 2003,
s. 64–66.
666 A. Michnik, Kłopot i błazen, [w:] idem, Diabeł naszego czasu, Warszawa 1995, s. 75.
667 H. Lisicka, Rola Kościoła katolickiego w systemie politycznym Rzeczypospolitej Polskiej, [w:]
Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, red. A. Antoszewski, Wrocław 2002, s. 199–215.
664
IV_CWB_28.indd 218
2010-10-15 13:48:06
Polska na drodze do cz³onkostwa w Unii Europejskiej
219
tyzmem w kwestiach religijnych, a także odrzucała udział Kościoła w życiu
politycznym. Nie wpłynęło to jednak na spadek wysokiego poziomu religijności społeczeństwa. Badania CBOS wskazują, że wśród Polaków autodeklaracje
wiary utrzymywały się na poziomie 90%, a regularne praktyki religijne (co najmniej raz w tygodniu) były udziałem około 50%668. Wskaźniki te należą do najwyższych w Europie. Ponadto poziom wiary i praktyk religijnych Polaków
jest stabilny, niemal nie zmienił się między rokiem 1986 a 2001, mimo iż w tym
czasie nastąpił zasadniczy przełom w życiu politycznym, gospodarczym i społecznym kraju. Można nawet powiedzieć, że miało miejsce pewne umocnienie
się religijności – odnotowane w badaniach sondażowych na początku 1990 r.
Oznacza to, że w Polsce nie zadziałały mechanizmy sekularyzacji, które doprowadziły do masowego odchodzenia od religii Europejczyków. Potwierdzają
to analizy Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego. Równocześnie wskazują
one na zmiany w innych wymiarach religijności, m.in. na wybiórczość wiary
Polaków, a także na stosunkowo słaby związek między przywiązaniem do praktyk religijnych a przestrzeganiem na co dzień tradycyjnych norm moralnych
głoszonych przez Kościół669.
Wydaje się, że ta „podwójna moralność” mogła być z jednej strony sposobem na pozostanie w zgodzie z tradycyjnymi źródłami identyfikacji społecznej,
z drugiej – pozwalała na akomodację do zmian, jakie niosło ze sobą otwarcie
na Zachód, czyli szybko postępujący proces indywidualizacji, komercjalizacji,
pluralizacji, co w konsekwencji wpływało również na zróżnicowanie stylów życia
i modeli orientacji moralnych Polaków.
8.4. Polska na drodze do członkostwa
w Unii Europejskiej
– kształtowanie się postaw eurosceptycznych
na scenie politycznej III Rzeczypospolitej
Od czasu zmiany reżimu politycznego jednym z priorytetów polskiej polityki zagranicznej było przystąpienie do Unii Europejskiej. Stało się ono tym
samym celem jednoczącym przedstawicieli różnorodnych opcji politycznych.
Utrzymanie konsensusu politycznego było niezbędnym warunkiem zachowania
ciągłości polskiej polityki zagranicznej, a w efekcie – integracji ze strukturami
668 T. Szawiel, Religion and Church in the New Democracy, „Polish Sociological Review”
4/2000, s. 447–460; Religijność Polaków w III RP. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, marzec
1999, s. 2–8; Religijność Polaków na przełomie wieków. Komunikat z badań CBOS, Warszawa,
kwiecień 2001, s. 2–5.
669 Religijność Polaków na przełomie wieków. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, kwiecień
2001, s. 9–12.
IV_CWB_28.indd 219
2010-10-15 13:48:06
220
europejskimi. Dlatego też poszczególne rządy, zarówno postsolidarnościowe,
jak i postkomunistyczne, od podpisania Układu Stowarzyszeniowego w 1991 r.
do zakończenia negocjacji akcesyjnych w 2002 r. kontynuowały zgodnie proeuropejski kurs w polityce zagranicznej670. Utrzymanie zgodności politycznej istotne
było również dla przeprowadzenia niezbędnych reform przygotowujących kraj
do członkostwa w Unii671, a także dla zdobycia społecznego poparcia dla akcesji,
albowiem to właśnie społeczeństwo miało podjąć ostateczną decyzję w tej sprawie podczas referendum akcesyjnego672.
Szczególnie w pierwszej fazie procesu integracji, czyli do końca lat dziewięćdziesiątych, konsensus proeuropejski dotyczył nie tylko ekipy rządzącej. Większość partii politycznych w kraju określała się jako proeuropejskie. Na arenie
politycznej pojawiły się jednak ugrupowania, które wyrażały sprzeciw wobec
przystąpienia Polski do Unii673. Jak podaje Ewa Nalewajko, w latach 1993–2000
liczba przeciwników członkostwa Polski w UE utrzymywała się w polskim parlamencie na względnie stabilnym poziomie 3%. Politycy ci działali w rozproszeniu,
nie byli zorganizowani, a ich głosy były słabo słyszalne674.
Główne partie i bloki wyborcze, które dostały się do parlamentu w wyniku wyborów we wrześniu 1997 r., deklarowały zasadniczo swoje poparcie dla integracji.
Wyjątek stanowił ROP, który prezentował postawę niechętną, balansując na granicy członkostwa warunkowego675. Należy również podkreślić, że część niewielkich ugrupowań eurosceptycznych weszła w skład koalicji Akcja Wyborcza
670
Układ Stowarzyszeniowy został ratyfikowany w październiku 1993 r., a wszedł w życie
1 lutego 1994 r.
671 Na posiedzeniu Rady Europejskiej w Kopenhadze w czerwcu 1993 r. zapadła decyzja
o rozpoczęciu przygotowań do poszerzenia Uni. Rada określiła po raz pierwszy polityczne i ekonomiczne kryteria przystąpienia krajów Europy Środkowo-Wschodniej: 1) stabilność instytucji
gwarantujących demokrację, rządy prawa, poszanowanie praw człowieka oraz poszanowanie
i ochrona mniejszości narodowych; 2) istnienie gospodarki rynkowej; 3) zdolność do sprostania
warunkom konkurencji i siłom rynkowym w Unii; 4) zdolność Unii do przyjęcia nowych członków przy jednoczesnym utrzymaniu tempa integracji europejskiej. Kryteria kopenhaskie traktowano również jako podstawę obiektywnej oceny i weryfikacji przygotowań krajów kandydujących,
zarówno w zakresie politycznym, jak i gospodarczym, zob. Leksykon integracji europejskiej, red.
J. Ruszkowski, E. Górnicz, M. Żurek,Warszawa 2003, s. 178.
672 J. Kucharczyk, M. Radek, Ewolucja dyskursu politycznego na temat integracji Polski
z UE, [w:] Obywatele Europy. Integracja europejska w polskim życiu publicznym, Warszawa 2005,
s. 18–19.
673 Należały do nich głównie ugrupowania radykalnej prawicy, populiści, ultrakatolicy. Do grupy posłów w Sejmie I i II kadencji negujących proeuropejski kierunek polityki państwa zaliczyć
można Unię Polityki Realnej (UPR) i Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN), które
w 1992 r. opowiedziały się przeciwko ratyfikacji Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie Polski z UE, K. Zuba, Polski eurosceptycyzm..., s. 284, 333.
674 E. Nalewajko, Eurosceptyczne partie i ich liderzy w publicznej debacie o integracji prowadzonej w latach 2000–2003, [w:] Przed referendum europejskim – absencja, sprzeciw, poparcie, red.
L. Kolarska-Bobińska, Warszawa 2003, s. 98.
675 K. Zuba, Polski eurosceptycyzm..., s. 274.
IV_CWB_28.indd 220
2010-10-15 13:48:06
221
„Solidarność”, co stało się m.in. przyczyną późniejszych konfliktów w jej szeregach i secesji.
Bliższa analiza postaw partii politycznych wobec integracji europejskiej
już w 1997 r. wskazywała na różnice w poglądach na temat pożądanego tempa
integracji oraz stopnia gotowości dostosowania prawa polskiego do acquis communautaire w mających się rozpocząć negocjacjach. Niemniej jednak swoista
poprawność polityczna nakazywała maskowanie ewentualnego sprzeciwu wobec
integracji. Ów powierzchowny konsensus owocował pewną dwuznacznością. Albowiem deklarowane przez ugrupowania polityczne ogólne poparcie dla integracji z UE nie przekładało się na entuzjazm przy realizacji konkretnych wskazań
Komisji Europejskiej, zawartych w opublikowanym jesienią 1997 r. Avis 676.
Proeuropejski konsensus stał się również przyczyną braku wyczerpującej debaty na temat zasad członkostwa Polski w Unii. Poza dostarczanymi opinii publicznej informacjami na temat prowadzonych negocjacji akcesyjnych bardzo niewiele
miejsca poświęcono na merytoryczną dyskusję dotyczącą ewentualnych korzyści
i strat Polski związanych z wejściem do Unii i tego, co właściwie oznacza bycie
członkiem UE677. W konsekwencji dyskurs europejski charakteryzował się dużym poziomem ogólności. Argumentacja dotyczyła głównie kwestii geopolitycznych i historycznych typu: powrót do Europy, zakończenie powojennego podziału
na Europę Wschodnią i Zachodnią678.
Początek procesu negocjacyjnego w 1998 r. oraz związane z nim obawy
i dylematy stały się bodźcem, który spowodował krystalizację postaw i różnicowanie stosunku ugrupowań politycznych do negocjowanych warunków członkostwa. Wpłynął również na zmianę rangi kwestii europejskiej zarówno w debacie politycznej, jak i społecznej. Jedną z najczęściej poruszanych kwestii były
ograniczenia dopiero co odzyskanej suwerenności. Zobowiązując się bowiem
w Traktacie akcesyjnym z 2003 r. do przestrzegania całego dorobku wspólnotowego (acquis communitaire), Polska musiała przekazać wykonywanie wielu suwerennych uprawnień organom wspólnotowym. Ponadto negocjacje ujawniały
trudności, z którymi trzeba było się uporać. Do obszarów najbardziej złożonych,
a zarazem wzbudzających duże emocje polityczne, należały: włączenie Polski
do Wspólnej Polityki Rolnej (co budziło obawy przed zwiększoną konkurencją
dotowanej żywności z Europy Zachodniej); dostosowania w obszarze wymiaru
sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, ochrony środowiska; problemy związane z zakupem ziemi i nieruchomości w Polsce przez obywateli innych krajów;
swobodny przepływ pracowników w poszerzonej Unii, sfera finansowa, czy676 Avis – opinia Komisji Europejskiej o wniosku o członkostwo w Unii Europejskiej; zob.
J. Kucharczyk, M. Radek, op. cit., s. 17–21.
677 A. Szczerbiak, Europe as a Re-Aligning Issue in Polish Politics? Evidence from the October
2000 Presidential Election, „SEI Working Paper” 48/2001, s. 9, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/wp48.pdf.
678 Ibidem, s. 5.
IV_CWB_28.indd 221
2010-10-15 13:48:07
222
li wypłaty w ramach funduszy strukturalnych i Wspólnej Polityki Rolnej, oraz
wpłaty Polski do unijnego budżetu679.
Należy również podkreślić, że na stosunek do integracji zarówno partii politycznych, jak i społeczeństwa wpływ miał równolegle dokonujący się proces
reform gospodarczych związanych z transformacją systemową. Stąd też spory
transformacyjne utożsamiane były nierzadko z procesem integracji oraz koniecznością dostosowania się do wymogów Unii Europejskiej680.
Podziały pomiędzy głównymi partiami politycznymi dotyczyły jednak nie tyle
tego, czy Polska powinna przystąpić do Unii Europejskiej, ile – na jakich warunkach ma to nastąpić i jaka powinna być Unia, do której Polska przystępuje. Zróżnicowanie stanowisk dotyczyło także poparcia dla konieczności przeprowadzenia
reform wewnętrznych przed przystąpieniem do Unii.
Wśród głównych sił politycznych wyłoniły się dwa obozy:
– Zwolennicy „miękkiej” postawy negocjacyjnej, gotowi na szerokie ustępstwa wobec Europy. Stali oni również na stanowisku, że o pozycji Polski w czasie
negocjacji i po ich zakończeniu zadecyduje szybkość i determinacja w reformowaniu kraju.
– Zwolennicy „twardego” stanowiska negocjacyjnego, stawiający określone
warunki oraz wysuwający zastrzeżenia wobec członkostwa Polski w UE. Podkreślali oni konieczność nieustępliwości i stanowczości polskich negocjatorów, których zadaniem było, w ich opinii, wywalczenie dla Polski jak najkorzystniejszych
warunków wejścia do Unii681.
Jednocześnie w Sejmie III kadencji zaczął się konstytuować obóz eurosceptyków. W 1998 r. z AWS wystąpiła grupa posłów otwarcie deklarujących sprzeciw
wobec członkostwa Polski w UE. Rozłam ten zapoczątkowało przemówienie
Łopuszańskiego, który stwierdził, że jednomyślność elit politycznych w sprawie integracji Polski z UE to wynik zmowy elit i mediów. Posłowie skupieni
wokół Łopuszańskiego utworzyli w 1999 r. klub Porozumienie Polskie (PP),
a grupa skupiona wokół Adama Słomki utworzyła pięcioosobowe koło parlamentarne KPN-Ojczyzna682. Kwestia europejska stała się dla PP oraz KPN-Ojczyzny głównym elementem programu politycznego. Okres konstytuowania
obozu eurosceptyków uznawany jest za początek „ery postkonsensualnej”683.
679
Rozmowy dotyczyły również specyficznych kwestii podnoszonych przez każde z 15 państw
członkowskich. Każdy z krajów UE miał bowiem własną wizję poszerzenia, którą określał przede
wszystkim bilans korzyści i strat, jakie poszerzenie Unii mogło mu bezpośrednio przynieść, zob.
R. Duda, Integracja Polski z Unią Europejską. Wybrane aspekty polityki integracyjnej w latach
1991–2004, Wrocław 2004, s. 126.
680 Od stanu zaawansowania reform zależała bowiem decyzja Komisji o terminie rozpoczęcia
negocjacji akcesyjnych, zob. T. Łoś-Nowak, op. cit., s. 43–44.
681 A. Szczerbiak, After the Election, Nearing the Endgame: The Polish Euro-Debate in the Run
up to the 2003 EU Accession Referendum, „SEI Working Paper” 53/2003, s. 7, http://www.sussex.
ac.uk/sei/documents/wp53.pdf; zob. także: J. Kucharczyk, M. Radek, op. cit., s. 21.
682 E. Nalewajko, Eurosceptyczne partie..., s. 111.
683 J. Kucharczyk, M. Radek, op. cit., s. 26–27.
IV_CWB_28.indd 222
2010-10-15 13:48:07
223
Opuszczenie Akcji Wyborczej „Solidarność” przez tych eurosceptyków
nie przywróciło ugrupowaniu jedności w kwestii europejskiej. W koalicji nadal
pozostali posłowie o poglądach eurosceptycznych, aczkolwiek poza RKN Macierewicza, który w 1997 r. został usunięty z ROP i przeszedł do klubu parlamentarnego AWS, nie stanowili jednolitej grupy. Ponadto wyraźne były różnice
w stanowiskach pomiędzy dwoma liderami – euroentuzjastycznym Jerzym Buzkiem oraz balansującym na granicy „miękkiego” eurosceptycyzmu i „miękkiego” euroentuzjazmu Marianem Krzaklewskim. W rządzie utworzonym po wyborach w 1997 r. stanowiska obu koalicjantów (AWS i UW) wobec integracji
z Unią wykazywały wprawdzie różnice, jednak rząd przyjął postawę proeuropejską684.
Również Kościół, który do tej pory nie prezentował jednoznacznego stanowiska, po utworzeniu proeuropejskiego rządu Buzka wyraził jednoznaczne poparcie
dla starań Polski o członkostwo w strukturach europejskich. Jednocześnie episkopat zdystansował się od fundamentalnie eurosceptycznych poglądów wyrażanych
na łamach Radia Maryja. Radio to odgrywało istotną rolę w mobilizacji obozu
eurosceptycznego zarówno wśród partii politycznych, jak i elektoratu, co było
szczególnie widoczne przed wyborami w 2001 r.685
Pomimo oficjalnego proeuropejskiego porozumienia głównych ugrupowań
na scenie politycznej istniały liczne podziały i konfrontacje związane z kwestią
europejską. Miały one trojaki charakter. Jak wspomniano, podziały miały miejsce wewnątrz AWS, co utrudniało zachowanie jedności ugrupowania. Dochodziło również do konfliktów na tym tle pomiędzy koalicjantami. Dotyczyły one
przede wszystkim tempa i kierunku reform wewnętrznych, przygotowujących
Polskę do członkostwa. Kolejny spór zarysował się na tle ideologicznej konfrontacji pomiędzy prawicowym rządem AWS a opozycyjnym i postkomunistycznym SLD. Przejawiała się ona głównie w dyskusjach nad bardzo abstrakcyjnymi kwestiami, np. czy Polska powinna przystąpić do Europy chrześcijańskiej
czy świeckiej?686
Kształtujący się obóz eurosceptyków, a także konflikty w łonie elity politycznej, nie przeszkodziły przyjąć w 1999 r., zarówno głosami opozycji, jak i koalicji, uchwały w sprawie członkostwa Polski w UE. Sam premier Buzek starał się
przywrócić programową jedność koalicji, m.in. pozbywając się osób hamujących
proeuropejską politykę rządu, co jednak wywołało kolejne burze687.
684
Na temat stanowiska AWS i UW wobec integracji europejskiej – podrozdział 11.2.
K. Kostrzębski, Die Mobilisierung von Euroskepsis: Basis des Populismus in Ostmitteleuropa am Beispiel Polens, [w:] Populisten an der Macht. Populistische Regierungsparteien in
West- und Osteuropa, red. S. Frölich-Steffen, L. Rensmann, Wien 2005, s. 218.
686 A. Szczerbiak, Europe as a Re-Aligning Issue in Polish Politics?..., s. 7.
687 Jedną z najbardziej spektakularnych decyzji premiera było odwołanie wywodzącego się
z ZChN o nastawieniu antyeuropejskim przewodniczącego Komitetu Integracji Europejskiej Ryszarda Czarneckiego, zob. J. Kucharczyk, M. Radek, op. cit., s. 27–28.
685
IV_CWB_28.indd 223
2010-10-15 13:48:07
224
Istotnymi wydarzeniami w polskim dyskursie europejskim były wybory prezydenckie w 2000 r. oraz szczyt UE w Nicei688. Wybory miały szczególne znaczenie
dla dalszej krystalizacji środowiska eurosceptycznego. Mimo iż wątek europejski
w samej kampanii wykorzystywany był jeszcze dość słabo, to po raz pierwszy
wyłonili się politycy o poglądach eurosceptycznych startujący do najwyższego
urzędu w państwie – Jan Łopuszański, Janusz Korwin-Mikke, Tadeusz Wielecki, Dariusz Grabowski i Andrzej Lepper. Nie odnieśli oni większych sukcesów,
jednak po raz pierwszy zauważyć można było próbę zagospodarowania wyłaniającego się ze społeczeństwa polskiego elektoratu eurosceptycznego. Pomimo
klęski kandydatów antyeuropejskich ich udział w wyborach prezydenckich przyczynił się do rozwoju specyficznej formy dyskursu europejskiego. W roku 2000,
jak napisała Ewa Nalewajko: [...] do debaty o integracji wkroczyła konwencja
komunikowania polegająca na: próbie rozbudzenia emocji społecznych oraz kierowaniu ich przeciw państwu i politykom rządzącym Polską po 1989 r., praktyce
bezpośredniego kontaktowania się polityków ze społeczeństwem, przy jednoczesnym dyskredytowaniu powołanych do tego instytucji i procedur689. Ta nowa forma
dialogu społecznego była charakterystyczna w szczególności dla polityków o poglądach eurosceptycznych.
Przygotowania do szczytu Unii w Nicei w grudniu 2000 r. zmobilizowały establishment polityczny do ponownego współdziałania ponad podziałami w celu
przyspieszenia przygotowań legislacyjnych690. Szczyt sprowokował również dyskusję na temat przyszłej roli Polski w Unii. W debatach sejmowych z 2001 r.
po raz pierwszy była mowa o chęci i konieczności – ze strony ugrupowań zarówno prawicowych, jak i lewicowych – dyskusji o przyszłości Europy i kształcie Unii Europejskiej. Jednocześnie Traktat Nicejski określił silną pozycję Polski
w poszerzonej Unii, co utrudniało przeciwnikom integracji wysuwanie eurosceptycznych argumentów691.
688
Spotkanie Rady Europejskiej w Nicei 7–11 grudnia 2000 r., podczas którego przyjęto tzw.
Traktat Nicejski. Celem Traktatu było dostosowanie instytucji unijnych, przygotowanie na przyjęcie
nowych członków. Wprowadzono m.in. nowy podział głosów w Radzie UE, rozszerzono tematyczny zakres głosowania większością kwalifikowaną, przyjęto nową zasadę podziału miejsc w PE,
doprecyzowano kalendarium przyjmowania nowych członków – zakończenie negocjacji w 2002,
gotowość przyjmowania od stycznia 2003, zob. J. Truszczyński, Traktat z Nicei, [w:] Europa
od A do Z, red. W. Weidenfeld, W. Wessels, Gliwice 2002, s. 349–357.
689 E. Nalewajko, Eurosceptyczne partie..., s. 110.
690 Pomiędzy rządem, sejmem i senatem doszło do zawarcia trójstronnego porozumienia na rzecz
lepszej współpracy w przygotowaniach legislacyjnych do członkostwa w UE. Elementem porozumienia ponad podziałami było również późniejsze dopuszczenie opozycji parlamentarnej (w roli
obserwatorów) na posiedzenia Komitetu Integracji Europejskiej, J. Kucharczyk, M. Radek, op. cit.,
s. 30–31.
691 Polska znalazła się wśród największych krajów UE, jeśli chodzi o liczbę głosów w Radzie
UE oraz liczbę miejsc w PE, zob. Leksykon integracji europejskiej, s. 363–367; A. Szczerbiak, Europe as a Re-Aligning Issue in Polish Politics?..., s. 19–22.
IV_CWB_28.indd 224
2010-10-15 13:48:07
Geneza Ligi Polskich Rodzin
225
8.5. Geneza Ligi Polskich Rodzin
Przez cały okres rządów komunistycznych nie mogły w Polsce legalnie istnieć ugrupowania polityczne lub stowarzyszenia odwołujące się do tradycji narodowych692. Po roku 1989, kiedy zaistniała możliwość swobodnego działania
organizacji politycznych, wiele środowisk o charakterze narodowym wznowiło
działalność. Najwcześniej reaktywowane zostało Stronnictwo Narodowe (SN)
(senioralne) przez członków Konwentu Seniorów przedwojennego SN – należeli do niego m.in. Andrzej Horodecki i Maciej Giertych. Stronnictwo Narodowe
deklarowało, że chce być kontynuatorem tradycyjnej myśli endeckiej, zarówno
tej przedwojennej, jak i rozwijanej przez działaczy SN na emigracji693. Jednakże
dość szybko doświadczyło ono wielu rozłamów, w wyniku których powstała duża
liczba niewielkich organizacji694.
W kolejnych latach powstawały lub odradzały się inne organizacje odwołujące
się do tradycji narodowych. Endecka emigracja powołała do życia Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (SND). Pod egidą Romana Giertycha reaktywowano Młodzież Wszechpolską. Narodziły się Front Narodowo-Radykalny, integrujący środowiska narodowo-katolickie i narodowo-radykalne, oraz Blok Młodych, powstały
z inicjatywy struktur młodzieżowych sztabów wyborczych Lecha Wałęsy. Działały
również ugrupowania faszyzujące, takie jak spadkobierca ONR – Narodowe Odrodzenie Polski (NOP – Adam Gmurczyk) czy Prawica Narodowa, głosząca „nacjonalizm europejski” (Krzysztof Kawęcki). Do tradycji tych nawiązywały również inne
692 Wprawdzie twórca powstałego przed II wojną światową Obozu Narodowo-Radykalnego,
Bolesław Piasecki, otrzymał w 1947 r. zgodę na założenie Stowarzyszenia „Pax”, w którym skupili
się byli działacze ONR, jednak Stowarzyszenie nie odegrało większej roli politycznej, pomimo
ambicji jego przywódcy. W PRL-u powstało też kilka innych, konspiracyjnych bądź półlegalnych
organizacji, nawiązujących bezpośrednio do idei narodowych, takich jak Konfederacja Narodu
czy też Narodowe Odrodzenie Polski, jednak miały one znaczenie marginalne, zob. A. Paczkowski,
Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 2005, s. 278; G. Tokarz, Ruch narodowy w Polsce
w latach 1989–1997, Wrocław 2002, s. 20–25.
693 Chcemy być kontynuatorami wszystkich kolejnych wcieleń głównego nurtu narodowego:
Ligi Narodowej i Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, które przygotowały Polskę do odzyskania niepodległości, Związku Ludowo-Narodowego, który budował zręby Polski, Stronnictwa Narodowego i jego bohaterskiej walki z dyktaturą i bezprawiem sanacji i prześladowaniami tamtego
okresu, Stronnictwa Narodowego z lat jego zbrojnej walki z okupantem, a także jego wielkich w tej
walce ofiar, najdłuższego po wojnie trwania w konspiracji, bohaterskich postaw narodowców wobec
aparatu stalinowskiego (ruch narodowy, nazywany potocznie endecją, powstał pod koniec XIX w.;
wyrósł ze środowisk skupionych głównie wokół Romana Dmowskiego – ideologa i współzałożyciela Narodowej Demokracji), G. Tokarz, Ruch narodowy w Polsce..., s. 13.
694 Tak powstały: Stronnictwo Narodowe „Patria” (SNP), Stronnictwo Narodowe „Szczerbiec”
(SNSz), Stronnictwo Narodowe „Ojczyzna”, Stronnictwo Narodowe – Organizacja Polskiego Narodu
(SN-OPN) Bohdana Poręby, Stronnictwo Narodowe – Polska Wspólnota Narodowa (SN-PWN) Bolesława Tejkowskiego, Sekcja Młodych Stronnictwa Narodowego (SMSN), Polskie Stronnictwo Narodowe (PSN), Obóz Wielkiej Polski (OWP), Narodowe Odrodzenie Polski, zob. G. Tokarz, Współczesny polski ruch narodowy wobec kultury, [w:] Europa narodów, red. G. Tokarz, Wrocław 2008, s. 265.
IV_CWB_28.indd 225
2010-10-15 13:48:07
226
ugrupowania, z których największy sukces w latach dziewięćdziesiątych odniosło
Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZCHN). ZChN nawiązywał do tradycji
chrześcijańsko-demokratycznych, narodowych i konserwatywnych, główny akcent
kładąc na idee wyrastające z nurtu tradycjonalistyczno-katolickiego695.
Zasadniczo jednak obóz narodowy pozostawał rozdrobniony i słaby. Sukcesy
wyborcze poszczególnych jego ugrupowań nie przekraczały 1% głosów. Podejmowane od początku lat dziewięćdziesiątych próby zjednoczenia nie przyniosły
rezultatów. Opór wynikał zarówno z przyczyn politycznych, jak i personalnych
ambicji i wzajemnych animozji. Każdy z liderów chciał bowiem zintegrowania
narodowej prawicy pod własnym przywództwem. Równolegle z dezintegracją
Akcji Wyborczej „Solidarność” zaczęły się procesy zjednoczeniowe w ramach
ruchu narodowego. W grudniu 1999 r. doszło do połączenia w Stronnictwo Narodowe dwóch największych ugrupowań narodowo-demokratycznych: SN Macieja
Giertycha (tzw. senioralnego) i SND Bogusława Kowalskiego696.
W jednoczeniu się środowisk katolicko-narodowych wielką rolę odegrała katolicka rozgłośnia radiowa Radio Maryja, kierowana przez charyzmatycznego
redemptorystę, o. Tadeusza Rydzyka. Zdobyła ona pod koniec lat dziewięćdziesiątych, wedle różnych szacunków, od 2,5 do 4 mln słuchaczy – głównie osoby
starsze z małych miejscowości, charakteryzujące się konserwatywnymi poglądami697, podejmując wiele akcji polityczno-społecznych kontestujących zachodzące w Polsce zmiany. Głośne stały się m.in. manifestacje słuchaczy Radia Maryja przeciwko liberalizacji ustawy antyaborcyjnej, akcje wycofywania z kiosków
pism pornograficznych, powołanie Społecznego Komitetu Ratowania Stoczni
Gdańskiej698. Stworzona wokół toruńskiej rozgłośni Polska Federacja Stowarzyszeń Rodzin Katolickich w 1997 r. współtworzyła AWS, a 18 posłów było
ściśle związanych i wypromowanych przez Radio. Tuż po wyborach część działaczy związanych z Radiem wyszła z AWS i wraz z członkami ZChN utworzyła
siedmioosobowe Nasze Koło, które pod koniec 1999 r. przekształcone zostało
w partię pod nazwą Stronnictwo „Porozumienie Polskie”. Prezesem PP wybrano
Jana Łopuszańskiego. Do PP dołączył również Zygmunt Wrzodak, lider ursuskiej
„Solidarności”699.
695
G. Tokarz, Ruch narodowy w Polsce..., s. 30–33.
Prezesem Stronnictwa został Bogusław Kowalski, wiceprezesem Roman Giertych, M. Piskorski, Liga Polskich Rodzin, [w:] Lokalne i krajowe struktury polskich partii politycznych, red.
Ł. Tomczak, Szczecin 2004, s. 79.
697 70% słuchaczy to osoby po 60. roku życia, emeryci i renciści, natomiast ludzie młodzi stanowili zaledwie 1%), M. Gulczyński, Charakterystyka głównych sił politycznych uczestniczących
w wyborach 2005, [w:] Partie polityczne w wyborach 2005, red. D. Waniek, Warszawa 2006, s. 35.
698 H. Lisicka, Rola Kościoła katolickiego..., s. 213.
699 K. Zuba, Eurosceptycy w Sejmie IV kadencji. W poszukiwaniu źródeł sukcesu, [w:] Marketing polityczny a postawy i zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego, red. D. Walczak-Duraj,
Płock-Łódź 2002, s. 387–388.
696
IV_CWB_28.indd 226
2010-10-15 13:48:07
Geneza Ligi Polskich Rodzin
227
Impuls do zjednoczenia narodowców wyszedł ponadto ze strony krakowskiego Klubu „Myśl dla Polski”, skupiającego intelektualistów endeckiej orientacji
(m.in. profesorów Kazimierza Bielenina, Jana Szarlińskiego, Jacka Walczewskiego, Stanisława Borkackiego, Rafała Brodę i Edwarda Prusa). Klub stał się swego
rodzaju „trustem mózgów” neoendecji. Na falach Radia Maryja 1 stycznia 2001 r.
Witold Hatka (prezes Wielkopolskiego Banku Rolniczego i Rady Nadzorczej
Stoczni Gdańskiej), przy aprobacie o. Rydzyka, wezwał do tworzenia Ligi Rodzin. Hasło to spotkało się z szerokim odzewem – efektem było utworzenie
4 lutego 2001 r. Ligi Rodzin. Deklarację założycielską podpisali działacze wywodzący się z ZChN (m.in. Henryk Goryszewski), z SN (Roman Giertych, tu jako
przedstawiciel Rodziny Warszawskiej)700, z Porozumienia Polskiego (Łopuszański i Wrzodak) oraz działacze Niezależnego Ruchu Społecznego i Polskiej Racji
Stanu. Przewodniczącym ugrupowania został Witold Hatka701.
Celem Ligi Rodzin było zjednoczenie ugrupowań patriotycznych, narodowych
i katolickich, funkcjonujących dotychczas w rozdrobnieniu na polskiej scenie
politycznej702. Wstąpienie części działaczy SN do Ligi Rodzin doprowadziło
do rozłamu w Stronnictwie. Stojący na czele rozłamowców Bogusław Kowalski
doprowadził wówczas do reaktywacji dawnej partii – Stronnictwa NarodowoDemokratycznego. Na zwołanym 5 maja 2001 r. kongresie jej prezesem wybrano Marka Kotlinowskiego, który zaproponował przyjęcie uchwały zmieniającej
nazwę Stronnictwa na: „Liga Polskich Rodzin”. Za sprawą działań o. Rydzyka
wkrótce nastąpiło połączenie tego ugrupowania z Ligą Rodzin703. Doprowadziło
to w efekcie do zarejestrowania 30 maja 2001 r. nowej partii politycznej – Ligi
Polskich Rodzin – i utworzenia jej Komitetu Wyborczego704. Przed wyborami
parlamentarnymi w 2001 r. wokół LPR zaczął się gromadzić szeroki obóz polityczny integrujący znaczną część środowisk katolicko-narodowych, które wcześniej funkcjonowały w AWS. W skład Komitetu weszły ostatecznie: Liga Rodzin,
Stronnictwo Narodowe, Stowarzyszenie Polskiej Racji Stanu, Ruch Katolicko-Narodowy Macierewicza, Porozumienie Polskie Łopuszańskiego, Klub „Myśl
700 Powstanie LPR poprzedziło kilka mniejszych procesów zjednoczeniowych oraz sukces Rodziny Warszawskiej w wyborach samorządowych uzupełniających w Warszawie w roku 2000. Rodzina
Warszawska, jako lokalne stowarzyszenie samorządowe, powstałe w wyniku porozumienia m.in. SN,
Młodzieży Wszechpolskiej, Porozumienia Polskiego i Koalicji dla Polski, uzyskała poparcie 6,8%
wyborców. Było to jedno z czterech ugrupowań, które uzyskały mandat radnego, zob. Informacja
LPR na temat powstania partii, http://www.lpr.pl/?sr=!szukaj&id=1045&dz=teksty_programowe&x
=0&q=powstanie%20lpr&pocz=0 [dostęp: 25 października 2005].
701 K. Zuba, Eurosceptycy w Sejmie IV kadencji..., s. 388.
702 M. Piskorski, Liga Polskich Rodzin, [w:] Polskie partie i ugrupowania parlamentarne, red.
K. Kowalczyk, J. Sielski, Toruń 2004, s. 170.
703 Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red. K.A. Paszkiewicz, Wrocław 2004,
s. 57–59.
704 LPR nie przeszedł wszystkich etapów procedury rejestracyjnej. Formalnie jest sukcesorem
Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, zarejestrowanego 23 maja 1991 r., zob. M. Piskorski,
Liga Polskich Rodzin, [w:] Lokalne i krajowe struktury..., s. 79.
IV_CWB_28.indd 227
2010-10-15 13:48:07
228
dla Polski”, Liga Polska, Młodzież Wszechpolska oraz Porozumienie dla Polski Janowskiego. Kandydatów z list wyborczych LPR wystawił również Ruch
Odbudowy Polski Jana Olszewskiego. Szefem sztabu wyborczego LPR został
Zygmunt Wrzodak, a przewodniczącym Komitetu Marek Kotlinowski705.
Przyjęta nazwa jednego z tworzących Komitet ugrupowań oraz wybór
na jego przewodniczącego mało znanego Kotlinowskiego były wynikiem dążenia
do kompromisu pomiędzy wieloma wyrazistymi liderami środowiska narodowego skupionego w LPR, takim jak A. Macierewicz, Z. Wrzodak, J. Łopuszański,
R. Bender, M. i R. Giertychowie, G. Janowski706. Zarejestrowanie LPR jako partii
politycznej wynikało również z celów taktycznych – niższy jest próg wyborczy
dla partii (5%) niż dla koalicji wyborczej (8%)707.
8.6. Liga Polskich Rodzin
na polskiej scenie politycznej
Poza Ligą Polskich Rodzin przed wyborami 2001 r. powstały również inne
ugrupowania odwołujące się do szeroko rozumianej idei prawicowej. Największymi z nich okazały się Platforma Obywatelska oraz Prawo i Sprawiedliwość.
PO lansowało idee oparte na tradycyjnym systemie wartości oraz liberalnych
rozwiązaniach ekonomicznych. Główny akcent kładło na promowanie wolnorynkowych tendencji w gospodarce. Prawo i Sprawiedliwość natomiast odrzucało gospodarczy liberalizm, kierowało swój apel do chadeckiej części elektoratu
AWS, aczkolwiek najistotniejsze były dla niego kwestie prawa i porządku oraz
umocnienie roli państwa w życiu społecznym708. O elektorat prawicowy konkurowało ze sobą jeszcze kilka mniejszych ugrupowań politycznych, m.in. powstała
z woli niewielkiej grupy polityków wywodzących się z AWS – Akcja Wyborcza
„Solidarność Prawicy” (AWSP)709.
705
W. Sokół, Partie polityczne i system partyjny w Polsce..., s. 253.
Nazwa „Liga Polskich Rodzin” ma dwa znaczenia: stanowi nazwę własną partii powołanej
do życia po to, aby mógł powstać komitet wyborczy tejże i wziąć udział w wyborach parlamentarnych w 2001 r., oraz nazwę używaną dla określenia szerokiego ruchu społecznego i politycznego
powstałego wokół Komitetu Wyborczego „Liga Polskich Rodzin”, zob. M. Piskorski, Liga Polskich
Rodzin, [w:] Lokalne i krajowe struktury..., s. 80.
707 K. Kostrzębski, Kampanie wyborcze ruchów populistycznych w Polsce i Niemczech – analiza porównawcza, „Studia Politologiczne” 6/2002, s. 285.
708 Wybory 2001. Partie i ich programy, red. J. Słodkowska, Warszawa 2002, s. 89–127.
709 W skład AWSP wchodziły cztery ugrupowania: Ruch Społeczny Akcja Wyborcza „Solidarność” premiera J. Buzka, Porozumienie Polskich Chrześcijańskich Demokratów A. Tokarczuka,
część Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego S. Zająca oraz Konfederacja Polski Niepodległej
L. Moczulskiego, zob. M. Kolczyński, Rynek wyborczy 2001: reguły – uczestnicy – oferty programowe, [w:] Wybory parlamentarne 2001. Scena polityczna – aktorzy – programy – strategie, red.
J. Sztumski, Katowice 2003, s. 28.
706
IV_CWB_28.indd 228
2010-10-15 13:48:07
Liga Polskich Rodzin na polskiej scenie politycznej
229
Większość liderów nowo powstałych ugrupowań była aktywna politycznie
od wielu lat w ramach obozu posierpniowego, stanowiącego przeciwwagę dla
obozu postkomunistycznego. LPR należał do grupy partii, które nie wywodziły
się ani z tradycji Sierpnia, ani z obozu postkomunistycznego. Oprócz LPR należały do nich również Samoobrona oraz Alternatywa710.
Biorąc pod uwagę podział polskiej sceny politycznej według miejsca na osi
wartości, to określają tę oś dwa bieguny: z jednej strony przestrzeganie roli
tzw. wartości chrześcijańskich w życiu publicznym oraz doniosła rola Kościoła
katolickiego, z drugiej – neutralność w kwestiach światopoglądowych w życiu
publicznym i faktyczne oddzielenie Kościoła od państwa. LPR był najbardziej
radykalnym przedstawicielem skrzydła optującego za umocnieniem roli Kościoła
i wartości chrześcijańskich w przestrzeni polityczno-społecznej. Po LPR umiejscowić należy odpowiednio PiS i AWSP, a na przeciwległym skrzydle – SLD,
UW, UP, SdPL711.
Z biegiem lat zaczął kształtować się również bardziej konwencjonalny podział
na osi lewica–prawica, a mianowicie według kwestii ekonomicznych. Na jej krańcach w 2001 r. znajdowały się z jednej strony zdecydowanie liberalne PO oraz
bardziej umiarkowane UW, z drugiej natomiast lewicowe SLD, a także odwołujące się do elektoratu wiejskiego PSL i Samoobrona712. Platforma, opowiadając się
m.in. za obniżeniem podatków i szybką prywatyzacją, uznana została z czasem
za reprezentanta interesów ekonomicznych grupy „wygranych” procesu transformacji systemowej, natomiast partie lewicowe kreowały się na obrońców „przegranych”. W programie LPR nie dominowały kwestie gospodarcze, ale partia
ta również odwoływała się do osób socjalnie upośledzonych.
Wyłonił się ponadto nowy typ podziału, przy którym wedle Wojciecha Sokoła na jednym biegunie znajduje się orientacja liberalno-europejska, a na drugim orientacja socjalno-antyeuropejska713. Andrzej Antoszewski umieszcza
ów nowy typ podziału na osi tradycjonalizm–westernizacja714, Klaus von Beyme wyróżnia oś nacjonalizm–westernizacja a Keith Crowford – orientacja pro710 A. Antoszewski, Wzorce rywalizacji politycznej we współczesnych demokracjach europejskich, Wrocław 2004, s. 178.
711 E. Walker, Populistische Parteien in Polen 1991–2001..., s. 68–82.
712 PSL od samego początku starał się wykreować na partię reprezentującą interesy rolników,
co zapewniło mu poparcie dużej części wiejskiego elektoratu. Z czasem zaś próbował rozszerzyć
swe wpływy na wszystkich ekonomicznie upośledzonych w czasie transformacji. Przed wyborami w 2001 r. PSL-owi wyrosła konkurencja w postaci populistycznej Samoobrony Rzeczypospolitej Polskiej (SRP). Prezentując socjalistyczne ideały gospodarcze, Samoobrona odwoływała się
do wszystkich „przegranych” procesu transformacji, rozczarowanych gorszą sytuacją materialną
w porównaniu z okresem PRL-u; zob. Wybory 2001. Partie i ich programy, red. I. Słodkowska,
Warszawa 2002, s. 173–209; W. Sokół, Partie polityczne i system partyjny w Polsce..., s. 255–256.
713 W. Sokół, Partie polityczne i system partyjny w Polsce..., s. 254.
714 A. Antoszewski, Political Competition in Poland: Traditionalisation or Westernisation?,
[w:] Poland and the European Union, red. K. Cordell, London-New York 2000, s. 75, 81–83.
IV_CWB_28.indd 229
2010-10-15 13:48:07
230
zachodnia–nacjonalizm715. Krzysztof Zuba ujmuje ów nowy podział w szerokich kategoriach sporu cywilizacyjnego, który odzwierciedla charakterystyczne
dla Europy Środkowo-Wschodniej spory transformacyjne. Wyróżnia więc liberalny model demokracji oraz tradycjonalistyczny model państwa kierującego się wskazaniami religii i narodowymi lub nacjonalistycznymi pryncypiami.
Jego zdaniem kwestia integracji, która nałożyła się na ów cywilizacyjny wybór,
jest jednym z jego istotniejszych aspektów716. Liga Polskich Rodzin znalazła się
więc zdecydowanie po stronie tradycjonalizmu.
Przed wyborami parlamentarnymi we wrześniu 2001 r. doszło więc do istotnych zmian na scenie politycznej. Zmianom w systemie partyjnym towarzyszyły
ponadto zaprezentowane wyżej: niezadowolenie z sytuacji politycznej w kraju,
narastająca niechęć do klasy politycznej, brak zaufania do instytucji systemu
demokratycznego (a najniższe do partii politycznych), a także wzrastające niezadowolenie z własnej sytuacji materialnej oraz pesymizm co do sytuacji ekonomicznej kraju. Równolegle narastały kontrowersje związane z akcesją Polski
w struktury unijne, co przejawiało się coraz wyraźniejszymi głosami eurosceptycznymi, zarówno na scenie politycznej, jak i w społeczeństwie717. To wszystko
spowodowało uwolnienie potencjału wyborczego dla nowo powstałych ugrupowań politycznych, w tym dla LPR.
Wyniki wyborów do parlamentu w 2001 r. okazały się sukcesem Ligi Polskich
Rodzin, która otrzymała 7,87% głosów oraz 36 miejsc w sejmie i 2 w senacie.
Mandaty poselskie otrzymało 8 członków PP, 5 – RKN, 4 – SN, 1 – LPR, 1 – LR,
2 – ROP, 2 – PdP i 15 z innych organizacji718. Sporą niespodzianką było również
zaistnienie na arenie parlamentarnej Samoobrony, obok LPR drugiej partii określanej mianem populistycznej. Zaskoczenie w obu wypadkach było tym większe, iż sukcesu nie zapowiadały przedwyborcze sondaże. Zwycięzcami owych
wyborów była koalicja SLD-UP, która zebrała ponad 40% głosów719. Natomiast
klęskę poniosły ugrupowania dotychczas sprawujące władzę – ani AWSP, ani UW
nie przekroczyły progu 5% poparcia, który był warunkiem wejścia do parlamentu
(tab. 14).
Wyniki te pokazały, że Liga Polskich Rodzin skutecznie zaadaptowała się
do zmieniających się warunków politycznych. Eksponując zarówno swą radykalną opozycję wobec elit politycznych biorących udział we władzy od 1989 r.,
715
K. von Beyme, Parties in the Process of Consolidation in East-Central Europe, [w:]
Prospects for Democratic Consolidation in East-Central Europe, red. G. Pridham, Manchester-New
York 2001, s. 144; K. Crawford, East Central European Politics Today. From Chaos to Stability?,
Manchester-New York 1996, s. 172.
717 Eurosceptycyzm wśród opinii publicznej – podrozdział 11.1.
718 M. Piskorski, Liga Polskich Rodzin, [w:] Polskie partie..., s. 173.
719 Wybory parlamentarne 2001. Scena polityczna..., s. 40.
IV_CWB_28.indd 230
2010-10-15 13:48:07
231
jak i katolicko-narodowy charakter, wypełniła niszę wyborczą na prawym krańcu
systemu partyjnego. Badania wskazują, że postrzegana była przez wyborców jako
partia najdalej wysunięta na prawo na osi lewica–prawica (załącznik 11).
Tabela 14. Wyniki wyborów parlamentarnych w latach 2001–2007
2001
Formacja
2005
2007
Głosy
[%]
Liczba
mandatów
Głosy
[%]
Liczba
mandatów
Sojusz Lewicy
Demokratycznej
41,04*
216
11,31
55
Platforma
Obywatelska
12,68
65
24,14
133
41,51
209
Prawo
i Sprawiedliwość
9,50
44
26,99
155
32,11
166
Polskie Stronnictwo
Ludowe
8,98
42
6,96
25
8,91
31
10,20
53
11,41
56
1,53
–
7,87
38
7,97
34
1,30***
–
Samoobrona
Głosy
[%]
13,15**
Liczba
mandatów
53
* W koalicji wyborczej z Unią Pracy.
** Jako uczestnik komitetu wyborczego Lewica i Demokraci, w którego skład wchodziły SLD,
SDPL, PD i UP.
*** Jako członek koalicji wyborczej Ligi Prawicy Rzeczypospolitej.
Źródło: oprac. własne na podst.: Państwowa Komisja Wyborcza, www.pkw.gov.pl.
Po wyborach w 2001 r. Liga Polskich Rodzin nadal umacniała swą pozycję
na arenie politycznej. Pomimo że partię opuścili posłowie ROP (Jan Olszewski
i Henryk Lewczuk), pięciu posłów RKN-u z Antonim Macierewiczem na czele,
trzech posłów wywodzących się z KPP z Janem Łopuszańskim oraz jeden poseł niezależny (Gabriel Janowski)720, Liga osiągnęła zaskakująco dobre wyniki
w wyborach samorządowych w 2002 r.721 Swoją pozycję w LPR sukcesywnie
wzmacniał Roman Giertych, formalnie jedynie honorowy prezes Młodzieży
Wszechpolskiej. Postacią wysuwającą się na plan pierwszy był również Zygmunt Wrzodak, przewodniczący komisji fabrycznej „Solidarności” w zakładach
720
Macierewicz i Łopuszański stworzyli we wrześniu 2002 r., przy poparciu Radia Maryja,
konkurencyjny wobec LPR ogólnopolski komitet wyborczy „Razem Polsce”, skupiający RKN,
ZChN, NOP Macierewicza. Natomiast LPR zasilili trzej posłowie z PSL i jeden z PiS; K. Zuba,
Polski eurosceptycyzm..., s. 270–277.
721 W wyborach do rad miast wojewódzkich Liga zdobyła poparcie 10,4% głosujących, odniosła również sukces w wyborach do sejmików województw, uzyskując 14,29% głosów i zdobywając
92 mandaty w sejmikach w skali kraju. Okazało się, że nie ma województwa, w którym nie byłoby
radnego LPR, a poparcie dla tego ugrupowania rozłożyło się równomiernie na terenie całego kraju;
http://wybory2002.pkw.gov.pl/.
IV_CWB_28.indd 231
2010-10-15 13:48:08
232
„Ursus”. W styczniu 2002 r., podczas I Kongresu Ligi, dokonano zmian statutowych, umożliwiających wejście w skład Zarządu Głównego, najwyższego
organu wykonawczego partii, Giertychowi i Wrzodakowi. Przez następne lata
Ligą rządził triumwirat: prezes Zarządu Głównego Kotlinowski, przewodniczący Kongresu Giertych i przewodniczący Rady Politycznej Wrzodak722.
W latach 2003–2004 do LPR wstąpiło kilku znanych polityków z innych partii:
Bogdan Pęk, Dariusz Grabowski, Adam Biela, Anna Sobecka, Ryszard Bender,
Jan Szafraniec, Janusz Dobrosz, Zdzisław Jankowski723. LPR przejawiał dużą
aktywność polityczną. Okazją do tego stało się zarówno referendum akcesyjne,
które odbyło się 7–8 czerwca 2003 r., jak i wybory do Parlamentu Europejskiego,
w których LPR uzyskał prawie 16% głosów i został wyprzedzony jedynie przez
Platformę Obywatelską. Ten olbrzymi sukces dobrze rokował przed wyborami
parlamentarnymi i prezydenckimi w 2005 r.724
Wybory w 2005 r. poprzedziły jednak liczne wydarzenia na scenie politycznej.
Sformowany przez koalicję SLD-UP i PSL rząd, na czele którego stanął Leszek
Miller, zastał głęboką zapaść finansów publicznych oraz prawie 18-procentowe
bezrobocie, co nie sprzyjało wypełnieniu obietnic przedwyborczych. Istotnym
problemem był również alarmująco wysoki poziom korupcji w państwie, wskazywany zarówno w obiektywnych raportach, jak i w badaniach opinii społecznej725.
Ujawniane w trakcie trwania koalicji kolejne afery: Rywina, starachowicka, PKN
Orlen, rzucały podejrzenia na wysoko postawionych polityków wywodzących się
z SLD726. W marcu 2003 r., na skutek braku porozumienia co do polityki rolnej
oraz infrastrukturalnej, z koalicji odszedł PSL. Miller pozostał więc na czele rządu mniejszościowego727.
Narastające wewnątrz sojuszu napięcia spowodowały, że w marcu 2004 r.
33 posłów z Markiem Borowskim na czele wystąpiło z SLD i stworzyło odrębne ugrupowanie lewicowe pod nazwą Socjaldemokracja Polska (SdPL)728. Był
to pierwszy od 1989 r. rozłam na centrolewicy. Niedługo potem, 2 maja 2004 r.,
zaraz po wejściu Polski do UE, nastąpiła rezygnacja Millera z urzędu premiera.
Zaskakujący jest fakt, że nawet tak ważne wydarzenie, jak przystąpienie Polski
do UE, które zostało pomyślnie sfinalizowane przez Millera, nie przysporzyło rzą722
LPR się dzieli, „Gazeta Wyborcza” 1 grudnia 2002, s. 3.
Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej..., s. 62.
724 Państwowa Komisja Wyborcza, www.pkw.gov.pl/gallery/10/17/10174.pdf.
725 Raport Banku Światowego oraz badania CBOS z 2001 r.; Partie polityczne w wyborach
2005, red. D. Waniek, Warszawa 2006, s. 16.
726 Oprócz komisji sejmowej zajmującej się aferą Rywina powołano wkrótce do życia jeszcze
dwie inne, mające wyjaśnić afery starachowicką oraz PKN Orlen;. A. Dudek, op. cit., s. 456–466.
727 Rząd popierany był przez posłów niezależnych i z małych frakcji parlamentarnych, którzy
nie chcieli wcześniejszych wyborów, aby nie utracić miejsc w parlamencie; A. Dudek, op. cit., s. 473.
728 Partie polityczne w wyborach 2005..., s. 17.
723
IV_CWB_28.indd 232
2010-10-15 13:48:08
233
dowi popularności. Próby naprawy wizerunku SLD tuż przed wyborami w 2005 r.
nie przyniosły rezultatów729.
Rząd Millera stał się najbardziej niepopularnym rządem w historii III RP, z poparciem rzędu 5–10%730. Duży wpływ na to miała trwająca wciąż recesja gospodarcza i bezrobocie, utrzymujące się w 2005 r. na poziomie około 19%731.
Wobec słabości partii lewicowych oraz wycofania się z kampanii prezydenckiej kandydata lewicy – Włodzimierza Cimoszewicza, głównymi przeciwnikami
w ostatniej fazie kampanii wyborczej w 2005 r. stały się PiS i PO. Obie partie plasowały się po prawej stronie partyjnej sceny, obie również wywodziły się
z obozu postsolidarnościowego. Konfrontacja między nimi opierała się głównie
na kwestiach ekonomicznych (opcja „solidarna i socjalna” versus „liberalna”)
i roli państwa w życiu społecznym. PiS starał się zagospodarować rozczarowany
elektorat („przegranych” w transformacji systemowej), stąd jego oblicze partii
bardziej socjalnej. Partia braci Kaczyńskich zaczęła też coraz częściej podkreślać
elementy narodowo-populistyczne oraz odwoływać się do wartości chrześcijańskich, czyniąc ukłon w stronę Radia Maryja732. Tym samym apel Prawa i Sprawiedliwości uległ radykalizacji w kwestiach wartości, przejmując część retoryki
charakterystycznej dla LPR. Konfrontacja i radykalizacja dwóch dużych ugrupowań znajdujących się po prawej stronie sceny politycznej nie sprzyjały partiom
znajdującym się na jej skraju. W rezultacie w czasie wyborów Liga Polskich Rodzin nie zdołała powiększyć swojego elektoratu i utrzymała poparcie na poziomie
8% (tab. 14). PiS natomiast otrzymał prawie 27% głosów, Platforma Obywatelska
plasowała się tuż za nim z liczbą 24% głosów, następnie – z porównywalną liczbą
11% głosów – Samoobrona RP i SLD, oraz PSL – 7%.
W obliczu wcześniejszych sukcesów LPR (w wyborach samorządowych
w 2002 r. oraz do Parlamentu Europejskiego w 2004) wynik wyborów w 2005 r.
uznano w partii za bardzo rozczarowujący. Ponadto partia przeżywała trudności
wewnętrzne. Kilku polityków, z Wrzodakiem na czele, dążyło do obalenia Romana
Giertycha. Rozłamowcy domagali się rozliczenia nieprzemyślanej kampanii wyborczej oraz demokratyzacji partii. Krytykowali sposób tworzenia list wyborczych
(usuwanie z nich lokalnych działaczy, wstawianie i promowanie działaczy Młodzieży Wszechpolskiej), a także dyktatorski styl rządzenia (rozwiązywanie lokalnych
zarządów) i niejasności finansowe. Zarzucali Giertychowi nepotyzm. Wrzodak
729
Na czele partii stanął wówczas 31-letni Wojciech Olejniczak; A. Dudek, op. cit., s. 504.
Szczerbiak A., Europe and the September/October 2005 Polish Parliamentary and Presidential Elections, EPERN „Election Briefing” 22/2005, s. 3, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/epern_eb_22_poland.pdf.
731 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1980–2006, Warszawa 2007, s. 321.
732 R. Markowski, The Polish Elections of 2005..., s. 820–826; idem, Wybory 2005 – chaos
czy restrukturyzacja systemu partyjnego?, [w:] Wybory 2005. Partie i ich programy, red. I. Słodkowska, M. Dołbakowska, Warszawa 2006, s. 13–14; A. Szczerbiak, Europe and the September/October 2005..., s. 4–6.
730
IV_CWB_28.indd 233
2010-10-15 13:48:08
234
twierdził: Roman Giertych traktuje LPR jak własny folwark, buduje dwór z poddanymi sobie pretorianami. [...] Ligą rządzi Giertych, jego żona oraz Wojciech Wierzejski – dotychczasowy eurodeputowany, teraz poseł – a także kilku podległych im
dżentelmenów, którzy wykonują każdy rozkaz733. Giertych miał jednak większość
w kluczowych ciałach partyjnych: klubie parlamentarnym, Radzie Politycznej oraz
Głównej Komisji Rewizyjnej. Przewodniczącego Kongresu (taką funkcję pełnił
ówcześnie) chronił również statut LPR. W konsekwencji Wrzodak, Pęk oraz inni
opozycjoniści zostali wyrzuceni z Rady Politycznej, a potem z klubu LPR734.
W marcu 2006 r. na Kongresie Ligi Roman Giertych został prezesem Rady
Politycznej, a Marek Kotlinowski przyjął funkcję przewodniczącego Kongresu.
Kotlinowski stwierdził przed Kongresem, że nie będzie ubiegał się o reelekcję,
gdyż to właśnie Giertych nadaje kierunek działaniu partii735. Roman Giertych
stał się więc oficjalnym i niekwestionowanym liderem Ligi Polskich Rodzin.
Jako jeden z najbardziej aktywnych posłów partii, również pod względem liczby
wypowiedzi z trybuny sejmowej, określał jej ideologiczno-programowy kierunek oraz narzucał dyscyplinę. Stopniowo struktura LPR ulegała coraz większej
centralizacji i hierarchizacji. Ostateczne decyzje podejmowane były przez lidera
i ścisły krąg kierowniczy, który określał zasady dla pozostałych członków partii
i decydował o kandydatach na listy wyborcze736. Pomimo niezadowalającego
część działaczy wyniku wyborczego znaczenie LPR na arenie politycznej w V kadencji Sejmu znacznie wzrosło. W maju 2006 r. Liga weszła w skład koalicji
rządzącej.
Wbrew zapowiedziom przedwyborczym współpraca między dwiema największymi partiami prawicowymi, PO i PiS, stała się niemożliwa, a to głównie
za sprawą rozdźwięku, jaki narastał w czasie kampanii parlamentarnej. Nie bez
znaczenia jest również fakt, że w wyborach prezydenckich doszło do konfrontacji
liderów obu partii737. Dlatego też PiS zdecydował się sformować rząd mniejszościowy, utworzony w październiku 2005 r. przez jednego ze współpracowników
braci Kaczyńskich – Kazimierza Marcinkiewicza. Żeby znaleźć dla rządu sejmową większość, Prawo i Sprawiedliwość zdecydowało się na początku 2006 r.
podpisać tzw. pakt stabilizacyjny z Samoobroną i Ligą Polskich Rodzin. Wkrótce
okazało się jednak, że obie mniejsze partie nie są skłonne udzielać swego popar733
734
W. Szacki, Chcą głowy Romana Giertycha, „Gazeta Wyborcza” 10 października 2005 r., s. 11.
M. Bujara, Drużyna Wrzodaka opuściła LPR, „Gazeta Wyborcza” 25 października 2005 r.,
s. 8.
735
Kongres LPR: dyskusja o pakcie, wybory władz, „Gazeta Wyborcza” 6 marca 2006 r., s. 4.
Przykładem mogą być poczynione przez Giertycha zapowiedzi wprowadzenia mechanizmów wewnętrznych, które wyeliminują nieprawidłowości, oczyszczą LPR z osób odchodzących
od programu, zob. Przemówienie Przewodniczącego LPR Romana Giertycha wygłoszone na Nadzwyczajnym Kongresie LPR w dniu 11 września 2004 r., Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN,
Warszawa; Statut LPR, Warszawa 2001, Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego...
737 A. Szczerbiak, Europe and the October 2007 Polish Parliamentary Election, EPERN Election Briefing 37/2007, s. 2, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/epern_37_poland2007.pdf.
736
IV_CWB_28.indd 234
2010-10-15 13:48:08
235
cia bezwarunkowo, więc, by zachować władzę, Prawo i Sprawiedliwość zgodziło
się na utworzenie w maju 2006 r. wspólnej koalicji rządowej. Liga Polskich Rodzin otrzymała dwa stanowiska ministerialne – Ministerstwo Edukacji Narodowej
i Sportu, na czele którego stanął Roman Giertych, pełniący też urząd wicepremiera, oraz Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Rybołówstwa, które objął Rafał Wiechecki738. Zakres władzy, jaką PiS przekazał koalicjantom, był jednak dość ograniczony. Zaistniałą sytuację na łamach „Tygodnika Powszechnego” Marcin Król
oceniał po upływie roku następująco: Zarówno Samoobrona, jak i LPR nie mają
co prawda władzy w żadnej ważnej dla państwa instytucji, ale mają nieco władzy
w sprawach z punktu widzenia PiS marginalnych, jak oświata czy rolnictwo. Tam
rozmiary szkód dokonane przez współkoalicjantów są imponujące. PiS jednak
de facto nie podzielił się władzą. Giertychowi czy Lepperowi tylko się zdawało,
że są ważnymi ludźmi, choć nigdy nimi nie byli. Rzucili jednak cień na wszelkie
poczynania głównego koalicjanta739.
W trakcie kadencji Sejmu LPR dążyła do realizacji podstawowych elementów swego programu politycznego (m.in. całkowity zakaz aborcji, wprowadzenie
„becikowego”, podatkowa ulga prorodzinna), co nierzadko wzniecało konflikty
między koalicjantami i prowadziło do braku stabilności w rządzie. Chociaż obszar
polityki zagranicznej pozostawał w wyłącznych kompetencjach PiS, Liga starała się blokować pogłębienie integracji europejskiej, sprzeciwiając się podpisaniu
przez Polskę negocjowanego w Lizbonie Traktatu Reformującego. W lipcu 2007 r.,
po serii afer z udziałem działaczy Samoobrony, premier Jarosław Kaczyński zdecydował się na postawienie na forum parlamentu wniosku o rozpisanie przedterminowych wyborów740.
Przez cały okres rządu Jarosława Kaczyńskiego dwie największe partie – PiS
oraz PO – oddalały się od siebie. Oprócz wcześniejszego rozbicia na orędowników „Polski liberalnej” lub „Polski socjalnej” powstały również inne podziały,
m.in. na zwolenników silnego państwa, wyposażonego w duży zakres kompetencji kontrolnych, oraz państwa pozostawiającego obywatelom wiele swobód.
Pogłębianie się różnic między PiS a PO doprowadziło do ukształtowania przed
wyborami w 2007 r. układu dwubiegunowego, co ograniczało miejsce dla innych
ugrupowań politycznych741. Radykalizujący się program polityczny PiS sprawił,
iż dla elektoratu LPR partia ta stała się najlepszym gwarantem niedopuszczenia
do władzy liberałów z PO. Z kolei na Platformę Obywatelską głosowali przeciwnicy rządzącej koalicji. Tej roli nie udało się odegrać postkomunistycznej lewicy,
pomimo utworzenia, wspólnie z działaczami Unii Wolności, nowego ugrupowania – Lewica i Demokraci.
738
Liga w rządzie, Giertych wicepremierem?, „Gazeta Wyborcza” 5 maja 2006 r., s. 4.
M. Król, Władza dla władzy, „Tygodnik Powszechny” 30/2007, s. 23.
740 A. Szczerbiak, Europe and the October 2007 Polish Parliamentary Election..., s. 2.
741 Polska w dryfie, rozmowa z dr. Maciejem Łętowskim, „Central European Review”, http://
www.centraleuropeanreview.pl/numer42/2.htm.
739
IV_CWB_28.indd 235
2010-10-15 13:48:08
236
Tuż przed wyborami 10 września 2007 r. Liga Polskich Rodzin utworzyła wraz
z UPR i Prawicą Rzeczypospolitej Marka Jurka porozumienie wyborcze: Ligę
Prawicy Rzeczpospolitej742. Ów manewr polityczny nie odwrócił jednak trendów.
W wyniku wyborów Liga Polskich Rodzin otrzymała 1,3% poparcia i znalazła
się poza parlamentem (tab. 14). Dwie rywalizujące partie – PO i PiS – podzieliły
między siebie większość elektoratu. PO zdobyło 41,5 % głosów i 209 mandatów,
a PiS 32,1% głosów i 166 manatów; daleko za nimi plasowały się pozostałe ugrupowania polityczne.
Po przegranych wyborach parlamentarnych Roman Giertych zrezygnował
24 października 2007 r. z funkcji przewodniczącego LPR. Skutkowało to dodatkowym osłabieniem partii, która pogrążyła się w kryzysie przywództwa. Jej struktury uległy szybkiej dezintegracji. Skłócona z Giertychem grupa działaczy, z byłym
wicemarszałkiem Sejmu Januszem Dobroszem na czele, utworzyła w październiku 2008 r. Ruch Społeczny „Naprzód Polsko”. Po dwuletnim poszukiwaniu
odpowiedniego kandydata funkcję przewodniczącego LPR objął w październiku
2009 r. mało znany Witold Bałażak743. Giertych wciąż jednak uchodzi za szarą
eminencję partii. Próba powrotu LPR do gry poprzez start w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. okazała się zupełnie nieudana. Podkreślić należy, że kandydaci Ligi nie wystartowali w wyborach pod szyldem własnej partii,
zasilając listy Komitetu Wyborczego polskiego oddziału Libertas744. To, a także
niewielkie poparcie (1,14%) dla Libertasu zdominowanego przez członków LPR,
świadczy o politycznej słabości Ligi, ostatecznie przypieczętowując jej status partii przegranej. LPR nie jest obecnie zdolna do przeprowadzenia skutecznej akcji
wyborczej na skalę ogólnopolską.
742 Deklaracja wyborcza 2007, LPR, Prawicy RP i UPR, http://www.lpr.pl/?sr= !czytaj&id=60
94&dz=kraj&x=1&pocz=0&gr= [dostęp: 10 czerwca 2007].
743 PSP, 20/2007, s. 10.
744 Ogólnoeuropejski ruch założony przez irlandzkiego milionera Declana Ganleya.
IV_CWB_28.indd 236
2010-10-15 13:48:08
Rozdział 9
Ideologia i program
Ligi Polskich Rodzin
Podstawą analizy ideologiczno-programowego oblicza Ligi Polskich Rodzin będą formułowane przez statutowe władze dokumenty i stanowiska, takie
jak program opracowany przed wyborami w 2001 r. W kolejnych latach ulegał
on modyfikacjom i rozbudowie, nadal stanowiąc podstawowe źródło informacji
o założeniach ideowych partii. Ponadto źródłem wiedzy są programy okolicznościowe, np. program sprzed wyborów samorządowych w 2002 r. czy program
gospodarczy z 2003 r. oraz wszelkiego rodzaju deklaracje programowe prezentowane przez posłów LPR. Funkcję informacyjną na temat światopoglądu i celów partii spełniają również przemówienia jej liderów, orędzia okolicznościowe,
uchwały Rady Politycznej czy też oświadczenia partii, nierzadko zamieszczane
na stronie internetowej LPR745. Dodatkowe źródło stanowią publikacje przedstawicieli LPR w partyjnych organach prasowych, np. w tygodniku „Racja Polska”,
lub zamieszczane przez periodyki wydawane przez sympatyków Ligi, np. „Nowa
Myśl Polska”, a także dostępne opracowania zwarte.
9.1. Ideowe korzenie Ligi
W ramach LPR połączyły się bardzo różnorodne środowiska: katolickie,
narodowe, chadeckie, ludowe i niepodległościowe, które dotąd częściej ze sobą
rywalizowały niż współpracowały. Łącząc zarówno wyznawców Dmowskiego,
jak i sympatyków Piłsudskiego, a także nurty tradycyjnego katolicyzmu, koalicja Liga Polskich Rodzin nie stanowiła monolitu. Prorosyjskie ciągoty endeków
były nie do zaakceptowania dla niepodległościowców z ROP. Bezkompromisowy
antykomunizm Macierewicza różnił się od elastycznego stanowiska Łopuszańskiego, który nie wahał się publikować w „Trybunie”746. Pomimo owych różnic
745
746
IV_CWB_28.indd 237
www.lpr.pl.
J. Tomasiewicz, Powrót Ligi, „Sprawy Polityczne” 13–14/2002, s. 41–42.
2010-10-15 13:48:08
238
Ideologia i program Ligi Polskich Rodzin
blok stworzony pod szyldem LPR przed wyborami w 2001 r. zdołał wypracować spójny rys ideologiczno-programowy, który ze względu na dominację nurtu
endeckiego, reprezentowanego przez Stronnictwo Narodowe Macieja i Romana
Giertychów, określić można mianem „neoendecji”.
Jako źródło identyfikacji ideologiczno-programowej, które kształtuje oblicze
programowe LPR, liderzy partii wskazują jednoznacznie dorobek Narodowej Demokracji, a w szczególności myśl Romana Dmowskiego, który jest ich ideowym
patronem747. W swoich deklaracjach programowych partia podkreśla: Liga Polskich Rodzin jest ugrupowaniem politycznym nawiązującym do myśli przedwojennego obozu narodowo-demokratycznego i jego najwybitniejszego przedstawiciela, polskiego męża stanu, Romana Dmowskiego748.
Za równie wielki autorytet członkowie Ligi uważają innego działacza narodowo-demokratycznego – Jędrzeja Giertycha, ideologa tzw. młodych endecji międzywojennej749. Jędrzej Giertych był jednym z liderów Stronnictwa Narodowego.
Był nie tylko uczniem Dmowskiego, ale i jako publicysta odwoływał się do jego
idei. Brał też czynny udział w życiu politycznym na emigracji750. Rodzina Giertychów zakorzeniona jest pokoleniowo w ruchu narodowym, gdyż działalność
Jędrzeja kontynuował w postkomunistycznej Polsce syn – Maciej Giertych, oraz
wnuk – Roman Giertych751.
Myśli nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego uważane są za fundament
narodowej orientacji politycznej752. Idea narodowa była, według Dmowskiego,
zjawiskiem nowym w Europie, zastępowała dotychczasowe interesy dynastii,
hierarchii świeckiej lub duchowej. Dmowski dążył do tego, by wprowadzić lud
do narodu, który przez stulecia był przede wszystkim szlachecki753. Uważał, że poprzez demokratyzację ustroju politycznego i kultury, a także rozwój oświaty idea
narodowa rozszerzy się na coraz większą liczbę osób, niezależnie od stanu lub
747 M. Piskorski, Liga Polskich Rodzin, [w:] Polskie partie..., s. 187. Roman Dmowski był
działaczem niepodległościowym, politykiem, publicystą, delegatem polskim na konferencję paryską w 1919 r. i sygnatariuszem Traktatu Wersalskiego. Jego zasługi dla odzyskania przez Polskę
niepodległości oraz obszaru terytorialnego w ówczesnej wielkości są niepodważalne. Jednak jako
główny ideolog i współzałożyciel Ruchu Narodowego wzbudza współcześnie wiele kontrowersji.
Wykazywał bowiem silną postawę antysemicką, a jego poglądy polityczne z czasem ewoluowały
w kierunku antydemokratycznym (zdradzał sympatię m.in. dla włoskiego faszyzmu).
748 Program Ligi Polskich Rodzin, http://lpr.pl/?sr=!czytaj&id=1045&dz=teksty_programowe
&x=2&pocz=0&gr=%3E9.1.2006 [dostęp: 28 kwietnia 2006].
749 Niektórzy z działaczy LPR powołali w 100-lecie urodzin J. Giertycha Instytut Pamięci Jędrzeja Giertycha w celu upowszechniania jego dorobku teoretycznego i publicystycznego, zob.
M. Piskorski, Liga Polskich Rodzin, [w:] Polskie partie..., s. 187.
750 Jędrzej Giertych został usunięty ze Stronnictwa Narodowego w 1961 r., rzekomo za zbyt
prorosyjskie poglądy.
751 Maciej Giertych jest współtwórcą LPR, a w 2005 r. kandydował z ramienia tej partii na urząd
prezydenta. W latach 2004–2009 był również posłem LPR do Parlamentu Europejskiego.
752 R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, Wrocław 1994 (pierwsze wydanie w 1903).
753 Ibidem, s. 91–92.
IV_CWB_28.indd 238
2010-10-15 13:48:08
Ideowe korzenie Ligi
239
klasy. Dlatego Polacy mają walczyć o niepodległość poprzez poszerzanie obszaru
wolności, zakładanie związków i stowarzyszeń, szerzenie oświaty – zwłaszcza
wśród ludu. Program polskiego nacjonalizmu oparty był więc na solidaryzmie
narodowym, był ponad klasowy i wszechpolski: Patriotyzm, na który dawniej
składało się z jednej strony na pół filozoficzne przywiązanie do ziemi, do dawnych
warunków przyrodzonych, z drugiej zaś wierność królowi i przywiązanie do danej
organizacji państwowej, w swej formie nowoczesnej coraz bardziej staje się wyłącznym przywiązaniem do swego społeczeństwa, do jego kultury, do jego ducha,
do jego tradycji; zespoleniem się z jego interesami, bez względu na jedność lub
rozdział polityczny, a nawet terytorium754. Spośród wielu więzów łączących naród
szczególnie ważne były dla Dmowskiego wspólne dzieje (życie pod jedną władzą,
uczestniczenie we wspólnych instytucjach, walka przeciwko wspólnym wrogom)
oraz wspólnota życia duchowego, którego podstawą jest wspólny język755. Nacjonalizm zmienił, zdaniem Dmowskiego, relacje pomiędzy jednostką a narodem,
związał ją ze społeczeństwem. Dzięki niemu jednostka traktuje wszystkie sprawy,
które odnoszą się do społeczeństwa, jako swoje. Celem natomiast jest obrona interesu i dobra narodu, ochrona przed wrogami zewnętrznymi. Narodowcy stawiali
naród na najwyższym miejscu, uważając go za wartość absolutną. Dobro, interes, ambicje nacji były jedyną miarą wartości politycznych. Państwo miało być
instrumentem w rękach narodu. Miało służyć narodowi do zbudowania potęgi.
Funkcja państwa wynikała z przekonania, że naród może funkcjonować nawet
wtedy, kiedy nie ma własnego państwa. Zasadniczym warunkiem egzystencji narodu jest fakt, że nie rezygnuje on z odbudowy państwa i zachowuje tradycję
państwową756.
Od roku 1918 w obozie narodowym zaznaczył się stopniowy proces klerykalizacji. Najważniejszym jego przejawem stała się głośna broszura opublikowana
przez Dmowskiego w 1927 r., Kościół, naród i państwo. Katolicyzm – pisał w niej
– nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi
w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas
katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i od Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu757. Ewolucja poglądów obozu narodowego w kierunku
zespalania nacjonalizmu z katolicyzmem zaszła wkrótce tak daleko, że Bóg i wiara katolicka stały się dla endeków podstawowymi wartościami; równie ważnymi
jak głoszone idee narodowe758.
754
Ibidem.
G. Tokarz, Idee polskiego ruchu narodowego – rys historyczny, [w:] idem, Europa Narodów,
Wrocław 2008, s. 221.
756 Ibidem, s. 223–228.
757 R. Dmowski, Kościół. Naród. Państwo, Warszawa 1927, http://www.romandmowski.pl/default.php?id=30&dzial=teksty.
758 K. Kawalec, Spadkobiercy niepokornych. Dzieje polskiej myśli politycznej 1918–1939,
Wrocław 2000, s. 60–61
755
IV_CWB_28.indd 239
2010-10-15 13:48:08
240
Jędrzej Giertych pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku w broszurce zatytułowanej Polski Obóz Narodowy tak charakteryzuje współczesną endecję: Dzisiaj polska endecja jest wyrazicielką ducha tradycjonalizmu, wierności ideałom
chrześcijańskim i narodowym. Jest ona, oczywiście, przeciwniczką komunizmu
[...], jest też przeciwniczką wszystkich odmian socjaldemokracji [...] oraz socjalizmu narodowego (a więc faszyzmu i hitleryzmu). Jest przeciwniczką prądów
międzynarodowych, liberalizmu kapitalistycznego, masonerii i światowej polityki
żydowskiej. [...] Można by polską ideę narodową – to znaczy ideologię endecji –
nazwać nacjonalizmem, gdyby nie to, że słowo to nabrało w dzisiejszych czasach
nieco innego znaczenia. [...] Obóz Narodowy nie jest i nigdy nie był stronnictwem
klasowym ani faktycznie, ani z zasady. Jego celem i ideałem było dobro narodu jako całości, a nie jednej tylko jakiejś jego części. [...] Ale dobro narodu nie
jest dla polskiego obozu narodowego dobrem najwyższym. Dobrem najwyższym
jest Bóg. Dobro narodu, tak samo jak dobro poszczególnej rodziny, podporządkowane być musi prawu moralnemu. Ideologia obozu narodowego to jest ideologia
Boga i Ojczyzny759.
Echa tej właśnie ideologii narodowych demokratów bardzo mocno pobrzmiewają w światopoglądzie LPR. Jednak jest to partia, która sięgając do tradycji,
próbuje jednocześnie adaptować się do współczesnych warunków politycznych.
9.2. Kulturowe fundamenty
programowego oblicza Ligi
Duchowym dobrem Narodu i moralną racją jego istnienia jest kultura. [...]
Przyznanie się do pewnej ojczyzny jest przede wszystkim przyznaniem się do pewnej kultury narodowej. [...] Naród czerpie z dorobku wspólnego całej cywilizacji,
ale dzieła jego wytwórczości są w ostatecznym rozrachunku jego własne, stanowią o jego odrębności i tożsamości760. LPR hierarchizuje w programie z lat 2001
i 2003 nadrzędne wartości, którym służy jego działalność polityczna, wymieniając
kolejno: Boga, Polskę i Naród. Podstawą kultury polskiej są chrześcijańska etyka
i takiż system wartości. Władza w państwie polskim powinna opierać się na tradycyjnym ładzie moralnym narodu jako odwiecznym kanonie naszej tożsamości.
Celem nadrzędnym w działalności partii jest nieprzerwany rozwój suwerennego Narodu i niepodległej Polski, który ma być realizowany poprzez aktywność
na rzecz ciągłości tradycji i kultury narodowej, poprawy poziomu etyczno-moralnego Narodu i funkcjonowania państwa761. Podstawą egzystencji człowieka
jest życie zgodne z prawami naturalnymi oraz nauką Kościoła katolickiego. Pod759
J. Giertych, Polski Obóz Narodowy, Krzeszowice 2004, s. 25–30.
Aby Polska Polską była!... nawet w Unii Europejskiej!, [w:] Eurowybory 2004. Kandydaci
i programy, red. I. Słodkowska, M. Dołbakowska, Warszawa 2005, s. 152.
761 Program LPR, 5 kwietnia 2002, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN.
760
IV_CWB_28.indd 240
2010-10-15 13:48:08
Kwestie polityczne w programie Ligi
241
stawową komórką, w której życie to może być w pełni realizowane, jest rodzina,
która wymaga specjalnej ochrony ze strony państwa762. Stąd też w dokumentach
programowych Ligi znajdujemy m.in. postulaty ochrony życia ludzkiego od poczęcia do naturalnej śmierci, postulaty przywołania Boga w preambule Konstytucji, a także stanowczy sprzeciw wobec wszelkich praktyk sprzecznych z prawem
moralnym i ładem społecznym, jak: aborcja, eutanazja, klonowanie człowieka
czy związki homoseksualne763.
Naród w pojęciu LPR tworzą trzy nierozerwalne elementy: ludzie, ich tożsamość i zajmowane przez nich terytorium. Naród to także zespół tożsamości:
historii, języka i kultury. Związki krwi są rzeczą wtórną. Nie jest to jednak naród
w ujęciu obywatelskim, jak w tradycji angielskiej, francuskiej lub w USA. Istotne
z punktu widzenia partii jest bowiem przyjęcie tożsamości i kultury polskiej. Zdaniem jednego z liderów LPR, Janusza Dobrosza, częścią narodu polskiego może
stać się obcokrajowiec, jednakże tylko wtedy, gdy dba o interesy Polski i utożsamia się w pełni z polską kulturą i tradycją764.
Zasadniczym celem działalności LPR jest również realizacja interesu państwowego Rzeczypospolitej, na który składają się: dobrobyt obywateli i korzystna
sytuacja demograficzna narodu, przetrwanie tradycji i kultury narodowej oraz
podniesienie poziomu moralności publicznej i zachowanie całości terytorium
państwa765. Takie aksjologiczne oblicze partii nie uległo przewartościowaniom
przez cały okres jej funkcjonowania.
9.3. Kwestie polityczne w programie Ligi
LPR określić można jako partię wyrażającą wyraźny protest wobec obecnego
funkcjonowania państwa. Nie jest to jednak protest wobec ustroju demokratycznego. Rozumiejąc demokrację jako „narodowładztwo”, LPR akceptował podstawowe zasady jej działania. Jednocześnie krytykował sposób jej funkcjonowania
w Polsce twierdząc, że mamy do czynienia z fasadą demokracji766. By demokrację
uczynić „prawdziwą”, LPR postulował powrót do korzeni poprzez umocowanie
roli powszechnego referendum767, a na poziomie gmin – poprzez wprowadzenie
762
Ibidem.
Program LPR, 3 maja 2003, Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego, Instytut
Nauk Politycznych, Uniwersytet Wrocławski.
764 Wywiad z Januszem Dobroszem, wicemarszałkiem Sejmu V kadencji z ramienia LPR, przeprowadzony przez autorkę 12 grudnia 2006.
765 Program LPR, 5 kwietnia 2002...
766 J. Tomasiewicz, op. cit., s. 43.
767 LPR wielokrotnie wnioskował o przeprowadzenie referendów dotyczących konkretnych
wydarzeń lub problemów, m.in. w kwestii odwołania prezydenta Krakowa Jacka Majchrowskiego,
który wyraził zgodę na przemarsz przez miasto parady gejów i lesbijek; w sprawie wprowadzenia zapisu w kodeksie karnym na temat kary śmierci dla pedofilów morderców; w sprawie zgody
763
IV_CWB_28.indd 241
2010-10-15 13:48:08
242
bezpośredniego wyboru starostów. Ordynacja większościowa pozwoliłaby, zdaniem partii, na „odpartyjnienie” polskiej demokracji – Postulujemy [...] likwidację
przepisów, które ustanawiają w Polsce wyobcowaną z Narodu partiokrację768.
Owa partiokracja, czyli władza obecnej i byłej klasy politycznej, jest również
głównym celem ataków LPR, działa bowiem, zdaniem partii, na niekorzyść narodu i kraju, dążąc do jego zniszczenia i zagłady769.
LPR domagał się więc większej demokratyzacji życia, co miało nastąpić w ramach głębokiej reformy ustrojowej, gospodarczej i społecznej państwa. Reforma ta miała się dokonać poprzez zerwanie z ciągłością dotychczasowego ustroju
państwowego III Rzeczypospolitej Polskiej (dokonanie radykalnej zmiany tego
ustroju) i budowę nowego państwa – IV Rzeczypospolitej. W lansowanej przez
LPR nowej konstytucji partia postulowała m.in. ograniczenie liczby posłów oraz
zmianę wybieralności senatorów (50 byłoby z wyborów powszechnych, a pozostałych 50 miejsc zajęliby przedstawiciele Polonii, samorządów oraz rektorzy uniwersytetów). W nowej konstytucji wzrosłyby ponadto kompetencje senatu oraz
prezydenta, który wraz z wiceprezydentem pełniłby w państwie rolę kluczową.
Wszelkie reformy służyć miały bowiem wzmocnieniu państwa, poprawie stanu
jego bezpieczeństwa oraz dobrobytu obywateli. System polityczny miał ewoluować w stronę systemu prezydenckiego770.
LPR był również w pewnym sensie antykonstytucyjny, gdyż krytykował funkcjonującą obecnie Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. Odrzucał ją z powodu
braku odwołania do Boga, które powinno stanowić podstawę systemu prawnego Rzeczypospolitej i być wyznacznikiem etycznym dla służby publicznej. LPR
wyrażał radykalny sprzeciw wobec art. 90, 91, 220 Konstytucji RP, które w jego
opinii zezwalają na przekazanie uprawnień polskiej władzy państwowej organizacjom międzynarodowym bez zgody narodu oraz pozwalają na zadłużenie państwa
w bankach prywatnych, a tym samym nie dbają o dobro wspólne, które jest racją
istnienia narodu i władzy państwowej771. Partia stała na stanowisku, że suwerenność może być albo pełna, albo nie ma jej wcale772.
Liga przeciwna była również wszelkim reformom administracji prowadzącym
do wyodrębniania dużych i silnych województw, które mogłyby odgrywać sana sprzedaż polskiej ziemi cudzoziemcom; w sprawie ratyfikowania przez Polskę Traktatu Konstytucyjnego oraz przyjęcia euro.
768 Polsce – niepodległość. Polakom – praca, chleb, mieszkania (program solidaryzmu narodowego Ligi Polskich Rodzin), [w:] Wybory 2001. Partie i ich programy, red. I. Słodkowska, Warszawa 2002, s. 240; Program dla IV Rzeczpospolitej, „Racja Polska” 11 maja 2003; LPR, Projekt
Konstytucji IV RP, b.m.w. 2005, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN.
769 Z. Wrzodak, Oświadczenie LPR w sprawie 15. rocznicy okrągłego stołu, b.m.w. 2005, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN; Na gruzach Okrągłego Stołu zbudujemy IVRP, b.m.w. 2005,
Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN.
770 Program dla IV Rzeczpospolitej...; Projekt Konstytucji IV RP...
771 Polsce – niepodległość, Polakom..., s. 240.
IV_CWB_28.indd 242
2010-10-15 13:48:08
Kwestie ekonomiczne w programie Ligi
243
modzielną rolę w ramach międzynarodowej polityki gospodarczej i społecznej.
Regionalizacja była bowiem postrzegana przez LPR jako instrument likwidacji
państw narodowych773. Jednocześnie partia dążyła do zapewnienia samowystarczalności gminom, postulowała więc decentralizację i wzmocnienie samorządów.
Domagała się również ograniczenia biurokracji państwowej774. Przywrócenie
sprawności i wiarygodności administracji miało nastąpić dzięki m.in. zmniejszeniu liczby ministerstw, walce z korupcją i łapówkarstwem urzędników775.
LPR opowiadał się ponadto za silnym i bezpiecznym państwem prawa, dlatego
proponował zaostrzenie polityki karnej i penitencjarnej jako sposób na zwiększenie poczucia bezpieczeństwa obywateli. Postulował również podniesienie wydatków na wymiar sprawiedliwości, tak aby praca sędziów, prokuratorów i administracji była godnie wynagradzana776.
9.4. Kwestie ekonomiczne w programie Ligi
Program gospodarczy LPR stanowił melanż haseł liberalnych (wolność gospodarcza oraz własność jako główne filary zdrowego i sprawnego państwa; postulaty obniżenia podatków i prywatyzacji; aprobata dla nierówności społecznych
jako siły napędowej dziejów; więcej gospodarki wolnorynkowej, mniej regulacji
państwowych) i egalitarno-interwencjonistycznych (rozbudowana opieka socjalna, aktywna polityka ekonomiczna państwa). LPR opowiadał się za rozwojem
mechanizmów rynkowych, jednakże w dość ograniczonym wymiarze. Polska
w obecnym stanie nie może, zdaniem partii, pozwolić sobie na pełną otwartość
i wolność rynkową, gdyż jest za słaba gospodarczo: Po okresie gospodarki planowanej należy dochodzić do wolnego rynku ewolucyjnie, należy nauczyć społeczeństwo, jak działać w systemie rynkowym777.
773 Ibidem, s. 186; Przemówienie Przewodniczącego LPR Romana Giertycha wygłoszone na Nadzwyczajnym Kongresie LPR w dniu 11 września 2004 r., Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN.
774 W Pakcie dla Polski, zawartym przed wyborami w 2005 r., czyli zobowiązaniu programowym LPR, celem stało się ograniczenie biurokracji o 5% rocznie poprzez coroczne zwolnienia 5%
urzędników na poziomie administracji rządowej i samorządowej. Pakt był zobowiązaniem, które
musiał podpisać każdy kandydat LPR do sejmu, senatu i na prezydenta, przysięgając, że będzie
je realizował, zob. Przemówienie Przewodniczącego LPR Romana Giertycha wygłoszone na Nadzwyczajnym Kongresie LPR w dniu 11 września 2004 r. ...
775 W Pakcie dla Polski priorytetem była również walka z korupcją, a w jej ramach zwiększenie
kar za przestępstwa korupcyjne oraz rozliczenie prywatyzacji, zob. też Program dla IV Rzeczpospolitej..., s. 1–5; przemówienie programowe posła Romana Giertycha, Polska zasługuje na więcej,
„Racja Polska” listopad 2004, s. 13.
776 Przemówienie Przewodniczącego LPR Romana Giertycha wygłoszone na Nadzwyczajnym
Kongresie LPR w dniu 11 września 2004 r. ...
777 M. Eckhardt, P. Skutecki, W którą stronę?, „Racja Polska” listopad 2004, s. 10–11.
IV_CWB_28.indd 243
2010-10-15 13:48:08
244
LPR zdecydowanie popierał rozwój drobnej przedsiębiorczości, drobnych
usług, przedsiębiorstw rodzinnych, w których ludzie zatrudniają się sami. Chciał
być partią drobnych właścicieli, ich pracowników i ich rodzin, a w ten sposób
całego społeczeństwa. Dlatego Liga opowiadała się stanowczo za zmniejszeniem
obciążeń podatkowych obywateli, które spowalniają tempo rozwoju gospodarczego. Niższe podatki miały zintensyfikować produkcję, a tym samym stworzyć
nowe miejsca pracy i ograniczyć bezrobocie: Państwo jest za drogie, podatki
za wysokie, administracja przerośnięta, a przepisy prawa do kitu778.
Jednocześnie ugrupowanie to zdecydowanie przeciwstawiało się wszelkim
cięciom budżetowym wydatków socjalnych779. LPR postulował wzmocnienie
ekonomicznych i prawnych warunków życia rodziny oraz zapewnienie opieki
osobom starszym i najuboższym: Podniesiemy wysokość wypłat emerytur i rent,
zniesiemy podatki dla rodzin wielodzietnych, wydłużymy płatne urlopy wychowawcze dla matek, zatrzymamy podwyżki opłat za energię i gaz780. LPR chciał
więc prowadzić aktywną politykę społeczną. Nakłady na edukację i wychowanie stanowiły według partii najlepszą inwestycją prorozwojową i cywilizacyjną
państwa i narodu781. Natomiast środki do budżetu na ten cel powinno zapewnić m.in. opodatkowanie kapitału zagranicznego i reinwestowanie jego zysków
w Polsce.
W programie gospodarczym LPR wyeksponowano radykalny polonocentryzm, czyli protekcjonizm gospodarczy w stosunku do rodzimej przedsiębiorczości. Z tym związany był postulat uniezależnienia się od kapitału zagranicznego
oraz koncentracji kapitału polskiego (np. sektor bankowy) jako przeciwwagi dla
konkurencji ze strony korporacji zagranicznych i międzynarodowych. Liga stanowczo sprzeciwiała się uprzywilejowaniu podmiotów zagranicznych w stosunku do polskich782, a jednocześnie odmawiała obcokrajowcom prawa nabywania
nie tylko ziemi, ale również zakładów z branży rolno-spożywczej. Eksport polskich towarów za granicę powinien być wspierany przez rząd, aby tym samym
zmniejszyć deficyt w bilansie handlowym. Jednocześnie Liga chciała współpra778
Ibidem, s. 10.
Wystąpienie posła Bogdana Pęka z 15 października 2003, sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP IV kadencji, zob. http://orka2.sejm.gov.pl/Debata4.nsf/wypWWW?SearchView
&Query=(%5BFORM%5D%3D(%24html)%20OR%20%5BFORM%5D%3D(wypowiedz))%20A
ND%20(%5BDataPos%5D%3D15–10–2003)%20AND%20((%5BKTO%5D%20contains%20%2
2P%C4%99k%22))&SearchOrder=4&SearchMax=500.
780 Założenia programowe Ligi Polskich Rodzin, 26 listopada 2001, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN.
781 LPR, Skrót programu gospodarczego trwałego rozwoju, wykorzystującego naukę, wiedzę
oraz zasoby przyrodnicze, zmierzającego do samowystarczalności kraju dla niepodległej Polski
oraz suwerennego narodu polskiego, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN, s. 5–6, 15–17.
782 Np. zniesienie preferencji podatkowych dla inwestorów zewnętrznych. Jednocześnie domagano się wnikliwej kontroli skutków działalności hiper- i supermarketów dla handlu polskiego,
twierdząc, iż są one przyczyną upadku rodzimego handlu.
779
IV_CWB_28.indd 244
2010-10-15 13:48:09
245
cować z wieloma organizacjami (UE, EOG) i krajami świata na zasadach równości, partnerstwa i przestrzegania prawa783.
Istotnym działem gospodarki polskiej powinno być rolnictwo oparte na rodzinnych gospodarstwach rolnych oraz na aksjomacie utrzymania jak największej części ziemi w rękach polskich. Miało ono stać się podstawą samowystarczalności
żywnościowej kraju. Zagrożenie stanowiły tu zarówno roszczenia niemieckie, dotyczące gruntów na tzw. Ziemiach Odzyskanych, jak i nierównoprawne warunki
konkurencji w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, wynikające z większych dopłat
dla rolników z państw UE oraz z nałożonych na rolników polskich limitów produkcji784.
Program z roku 2001 oraz program gospodarczy z 2003 podkreślały konieczność utrzymania mieszanej struktury własnościowej. LPR opowiadał się
za upowszechnieniem własności prywatnej, z zastrzeżeniem, że chodzi jedynie
o uwłaszczenie obywateli polskich. Warunkiem było jednak zachowanie w rękach państwa władzy nad strategicznymi sektorami przemysłu i infrastruktury:
energetycznym, wydobywczym, zbrojeniowym, telekomunikacyjnym oraz infrastrukturą transportową (autostrady i koleje). Pozostały majątek państwowy miałby zostać przekazany w ręce społeczeństwa w formie uwłaszczenia powszechnego (akcjonariat narodowy.) LPR postulował również uwłaszczenie Polaków
zajmujących mieszkania spółdzielcze, komunalne i zakładowe. Partia krytycznie
oceniała dotychczas przeprowadzone przedsięwzięcia prywatyzacyjne, zapowiadając ich wnikliwą weryfikację785. Podsumowując cele gospodarcze LPR, Roman
Giertych stwierdził, że partia chce wnieść do polityki gospodarczej ideę interesu
narodowego786.
prawicowo-populistyczna
Na pierwszy plan w charakterystyce ideologiczno-programowej Ligi wysuwa się typowy dla partii populistycznych ekskluzjonizm oraz odwoływanie się
do prostego ludu, w tym wypadku – narodu. Ma to miejsce zarówno w wymiarze
wertykalnym, jak i horyzontalnym.
W wymiarze wertykalnym prezentowana przez LPR wspólnota narodowa
przeciwstawiana była klasie politycznej. Klasa polityczna to „czerwonoróżowa
komuna”, która zawarła porozumienie przy okrągłym stole. Okrągły stół zaś
783 G. Masłowska, O zachowanie suwerenności monetarnej Polski – propozycja programowa
LPR, b.m.w. 2004, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN.
784 Ibidem.
785 Ibidem.
786 Rozmowa z posłem Romanem Giertychem, Wolna Polska poza Unią, „Racja Polska”
27 kwietnia do 4 maja 2003, s. 5.
IV_CWB_28.indd 245
2010-10-15 13:48:09
246
to porozumieniem komunistów i tzw. pseudoopozycji demokratycznej, wywodzącej się z PPR lub PZPR. Ta skorumpowana „grupa trzymająca władzę” działa
na szkodę narodu polskiego: Negocjująca przy okrąglaku tzw. kosmopolityczna
opozycja, która ukradła robotnikom szyld „Solidarności”, szybko wykorzystała
go dla własnych niecnych celów, aby zgodnie z „prawem” przehandlować narodowy majątek, wykluczyć Polaków z ich wspólnego dobra – dobra budowanego
przez dziesięciolecia787.
Państwo polskie w opinii LPR funkcjonuje w oparciu o układy dawnych służb
specjalnych ze służbami obecnymi: rządy po 89 roku były poprzeplatane agenturą i być może realizowały plan służb specjalnych polegający na tym, aby ukazać
mityczną przemianę z komunistycznego państwa w państwo prawa, gdy w rzeczywistości nadal kontrolowały i kontrolują media, centra badań opinii społecznej
oraz wielki biznes788. Efektem takiej sytuacji jest zapaść cywilizacyjna „Naszego
Narodu i Państwa”789. Naród został wywłaszczony ze swojego majątku, a w kraju
panuje bieda, bezrobocie, wymiar sprawiedliwości przestaje funkcjonować, dokonuje się rabunkowa prywatyzacja, niszczenie polskiej oświaty i kultury, osłabiana
jest obronność Polski790. Ponadto pogłębiają się patologie społeczne, [...] władza
zaś poszukuje rozwiązań wyłącznie w sferze liberalizacji przepisów wokół związków homoseksualnych, przerywania ciąży, deprawacji młodzieży [...]. Polska ginie, a Naród traci podstawy egzystencji791.
LPR prezentował się jako Komitet „zacnych i uczciwych Polaków-Katolików”,
którego celem jest przeciwstawienie się hydrze tzw. lewicy czy prawicy792. Stawiał się w roli reprezentanta narodu, ludzi walczących o dobro kraju, stojących
na równi z innymi członkami narodu polskiego, którzy razem, wspólnymi siłami
i wzajemnym wsparciem mogą uratować Polskę793. Zdaniem Ligi Polskich Rodzin
stworzony w 2001 r. program solidaryzmu narodowego miał być wyrazem protestu wobec wszystkich odpowiedzialnych za dzisiejszy stan Polski794. W 2002 r.
Marek Kotlinowski stwierdził w jednym z przemówień sejmowych: Hipokryzją byłoby bowiem nazywanie swego ugrupowania demokratycznym przy jednoczesnym
nieuszanowaniu głosu narodu, ba, nawet przy niedopuszczeniu do wyrażania się
tego głosu. Hipokryzją byłoby nazywanie się ugrupowaniem ludowym, przy jednoczesnym nieszanowaniu woli ludu, która chce się uzewnętrznić w referendum.
787
Z. Wrzodak, Oświadczenie LPR w sprawie 15 rocznicy okrągłego stołu...
Na gruzach Okrągłego Stołu zbudujemy IV RP...
789 Założenia programowe Ligi Polskich Rodzin...
790 Ibidem.
791 Z. Wrzodak, Stanowisko Rady Politycznej Ligi Polskich Rodzin, 2 kwietnia 2004, Archiwum
Partii Politycznych, ISP PAN.
792 Założenia Programowe Ligi Polskich Rodzin...
793 Ibidem, s. 1.
794 M. Kotlinowski, Oświadczenie Ligi Polskich Rodzin, b.m.w. 2001, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN.
788
IV_CWB_28.indd 246
2010-10-15 13:48:09
247
Hipokryzją byłoby w końcu nazywanie się ugrupowaniem obywatelskim przy jednoczesnym podważaniu woli obywateli wyrażonej w obywatelskim wniosku795.
Przed wyborami w 2005 r. LPR okrzyknął się „nadzieją dla Polski”, alternatywą dla lansowanego przez media wirtualnego rządu tworzonego przez AWS bis
– czyli PO-PiS, bowiem Dzisiaj naród polski powinien zrobić wszystko, by uchronić nasz kraj przed ekonomicznymi rozbiorami. Aby dokonać tego, należy odsunąć
od władzy takie formacje, jak SLD, UP, PO, UW, czyli układ tzw. okrągłostołowy796. LPR chciał skończyć z „władztwem grubej kreski”. Na gruzach okrągłego
stołu proponował zbudować IV RP, charakteryzującą się tą sprawiedliwością, której brakuje w III RP. Liga domagała się Polski sprawiedliwej i uczciwej, w której
przeprowadzona zostanie lustracja i dokona się rozrachunek z korupcją dzięki
pracy wielkiej komisji śledczej797. Liga Polskich Rodzin stawiała więc nie tylko
siebie, ale i cały naród w opozycji do szeroko pojętego establishmentu politycznego, który działał, w jej opinii, na niekorzyść narodu. Natomiast obrońcą jego interesów miał być właśnie LPR. Ponieważ członkowie partii wywodzą się z narodu
– najlepiej rozumieją jego potrzeby oraz wiedzą, jak je zaspokoić.
Liga prezentowała również ekskluzjonizm w wymiarze horyzontalnym. Stawiała znak równości między Polakiem i Katolikiem, wywyższała wspólnotę narodową opartą na tradycyjnej moralności. Stąd też ekskluzja osób, grup, organizacji,
procesów i instytucji, które według LPR stanowiły zagrożenie dla interesów tak
rozumianej homogenicznej wspólnoty narodowej, jej tożsamości, suwerenności
i dobrobytu; grup podających w wątpliwość dominującą pozycję kolektywnej moralności rodzinnej oraz tradycyjnego systemu wartości. Należały do nich w szczególności Unia Europejska i kapitał zagraniczny, wykupujący za bezcen polską
ziemię i przedsiębiorstwa, ale także feministki i homoseksualiści.
LPR był również niechętny obcokrajowcom: tym wykupującym polską ziemię i tym pochodzącym z kultur odległych (przede wszystkim muzułmanom)798.
W odniesieniu do problemu imigrantów jeden z liderów LPR, Janusz Dobrosz,
nie wierzył, że społeczeństwa i społeczności napływowe będą się asymilować.
Chociaż łatwiej, w jego opinii, zasymiluje się w Polsce Ukrainiec, Białorusin
czy Niemiec, a inaczej sprawa wygląda w wypadku zupełnie odmiennych cywilizacji, jak np. muzułmańska, azjatycka czy afrykańska799.
LPR zwracał się też przeciwko wszelkim formom odmiennym od preferowanego sposobu życia, wartości i przekonań. Wszyscy, którzy według partii zagra795
P. Przyłęcki, Populizm na polskiej scenie politycznej na podstawie analizy treści wybranych
sprawozdań sejmowych z roku 2002, [w:] Tożsamość kulturowa i polityczna Europy wobec wyzwań
cywilizacyjnych, red. D. Walczak-Duraj, Łódź 2004, s. 241.
796 Ibidem, s. 242.
797 Na gruzach Okrągłego Stołu zbudujemy IV RP...
798 W. Andrusiewicz, Lubelska LPR przeciw imigrantom, „Gazeta Wyborcza” 2 sierpnia 2006,
s. 3.
799 Wywiad z Januszem Dobroszem...
IV_CWB_28.indd 247
2010-10-15 13:48:09
248
żali w jakikolwiek sposób suwerenności Polski, jej interesom gospodarczym i byli
w sprzeczności z homogeniczną, chrześcijańską tożsamością i tradycją, zostali wykluczeni poza wspólnotę i stawali się jej wrogami. LPR określić więc należy jako
partię antyestablishmentową i antypluralistyczną, która nierzadko dawała wyraz
postawom ksenofobicznym, antysemickim, homofobicznym i nacjonalistycznym.
Postawy te zauważyć można było m.in. podczas demonstracji organizowanych
przez ugrupowanie. Jednym z przykładów może być warszawska „Parada Normalności”, która odbyła się latem 2005 r. jako demonstracja przeciwko „Marszowi Równości”. Roman Giertych, biorący udział w demonstracji wraz z dwiema
córkami, oświadczył, że podobne manifestacje będą się odbywać również „przeciwko cudzołożnikom, pedofilom, narkomanom czy alkoholikom”800. W owej
antydemonstracji obok liderów i członków LPR udział wzięli również członkowie Młodzieży Wszechpolskiej i skinheadzi Obozu Narodowo-Radykalnego
(ONR)801. Poza okrzykami Wielka Polska katolicka usłyszeć można było również
skrajnie homofobiczne hasła oraz komentarze nawiązujące do nazizmu: Pedofile,
pederaści to są Unii entuzjaści;Pedały zboczeńcy, dewianci802 lub Pedalstwo wyplenił Adolf Hitler803. Wojciech Wierzejski, postać numer dwa w LPR, wołał: Nie
pozwólmy na tolerancję dla osób o świadomych przekonaniach homoseksualnych.
Nie zatrudniajmy ich w pracy. Nie promujmy związków homoseksualnych. Głosujmy w wyborach na tych, którzy są przeciw związkom homoseksualnym. Osoby
zidentyfikowane jako czynni, skrajni, aktywni działacze homoseksualni powinny
być poddawane obyczajowej, społecznej, towarzyskiej nietolerancji, aby nie mogły potem świadomie, jawnie, publicznie, odważnie chodzić i pokazywać twarzy
oraz chełpić się tym, że są nienormalne804. Tym samym liderzy LPR podważyli
wolności i wartości, na których opierają się współczesne demokracje.
LPR oskarżany był również o antysemityzm. Związane jest to szczególnie
z antysemicką postawą narodowej demokracji okresu przedwojennego, a w szczególności jej głównego ideologa, Dmowskiego. Sam Roman Giertych nie używał sloganów antysemickich, jednak nie oznacza to, że odcinał się tym samym
800
W Szacki, M. Lizut, Polsce niesiem odrodzenie, „Gazeta Wyborcza” 20 czerwca 2005, s. 2.
LPR wykazuje silne powiązania z Młodzieżą Wszechpolską, która kojarzona jest obecnie
przede wszystkim z nacjonalizmem i antysemityzmem, a po neonazistowskiej aferze z udziałem
Leokadii Wiącek, członkini MW i asystentki europosła Macieja Giertycha – również z neonazizmem. MW było zapleczem dla kadr LPR. Większość liderów partii, takich jak R. Giertych,
W. Wierzejski, R. Parda i P. Ślusarczyk, była również szefami Młodzieży Wszechpolskiej.
Z szeregów MW wywodzą się liczni posłowie, członkowie rządu i agencji okołorządowych.
W 2005 r. 11 posłów w Sejmie z ramienia LPR było członkami Młodzieży Wszechpolskiej. Również formy wspólnej egzystencji finansowej MW i LPR nie są do końca jasne, zob. Wszechpolacy
opanowali klub LPR, „Gazeta Wyborcza” 30 września 2005, s. 4; P. Jedlicki et al., Gesty Wszechpolaków, „Gazeta Wyborcza” 1 grudnia 2006, s. 3.
802 W. Szacki, M. Lizut, Polsce niesiem odrodzenie...
803 Ibidem.
804 W. Szacki, Hitler na paradzie normalności, „Gazeta Wyborcza” 20 czerwca 2005, s. 4.
801
IV_CWB_28.indd 248
2010-10-15 13:48:09
249
od wypowiedzi antysemickich w swoim otoczeniu. Jego udział w obchodach
na cześć Dmowskiego, podczas których zdarzały się głosy niechęci i nawoływania do przemocy wobec żydów, można uznać za sprzyjanie postawom antysemickim805. Postawa LPR wobec pogromu w Jedwabnem wskazuje również na określony stosunek partii do kwestii żydowskiej. LPR odciął się bowiem od prośby
o przebaczenie, jaką Kwaśniewski skierował do Żydów. Przypisanie winy za wydarzenia w Jedwabnem Polakom Marek Kotlinowski, ówczesny lider LPR, uznał
za „brutalną prowokację” oraz „zakłamanie niskiej jakości”, element wieloletniej
antypolskiej kampanii żydowskiej806.
Jednocześnie LPR odcinał się od wszelkich kontaktów z radykałami w postaci
Le Pena i Frontu Narodowego oraz FPÖ Heidera807. Maciej Giertych nie odpowiedział na zaproszenie wiedeńskiej Akademii Wolnościowców (intelektualnego
zaplecza prawicowo-populistycznej FPÖ) na organizowany przez nią w listopadzie 2005 r. europejski zjazd „partii i ruchów patriotycznych oraz nacjonalistycznych”808. Niemniej jednak Roman Giertych tak oto ustosunkował się do zaskakująco wysokiego poparcia, jakie Le Pen uzyskał w pierwszej turze wyborów
prezydenckich we Francji w 2002 r.: nie za wszystkie wypowiedzi Le Pena dałbym
głowę, na przykład nie zgodziłbym się z wybielaniem przez niego roli Niemców
w II wojnie, ale ruch narodowy ma w każdym kraju swą specyfikę, szczerze mu
tego sukcesu gratuluję809.
Ideologiczno-programowy charakter LPR podlegał zmianom na przestrzeni lat.
Roman Giertych twierdził, że wraz z następowaniem przeobrażeń społecznych
i gospodarczych pożądana jest ewolucja programowa partii. Przed II Kongresem
LPR w 2003 r. zapowiedział, że Liga przesuwać się będzie programowo w kierunku centrum, przy czym zachowa rdzeń światopoglądu narodowego. Zaznaczył
przy tym, że LPR nie ma charakteru nacjonalistycznego, lecz narodowy w takim
znaczeniu, jak rozumiał to Roman Dmowski. Zadeklarował również przekształcenie ugrupowania w partię masową, zdolną do całkowitego przejęcia władzy
na wszystkich szczeblach810.
Ewolucja partii była szczególnie wyraźna przed wyborami w 2005 r. W porównaniu z rokiem 2001 akcent w programie LPR został przesunięty z elementów kulturowych na polityczne i gospodarcze. W obszarze aksjologicznym LPR
złagodził swoją radykalną postawę, przekształcając się z ugrupowania o poglą805 M. Grün, K. Stankiewicz, Sposoby gry radykalnej prawicy w Polsce – Liga Polskich Rodzin
i Samoobrona oraz ich otoczenie polityczne, [w:] Prawicowy radykalizm i ksenofobia w Polsce
i w Niemczech, red. M. Minkenberg, D. Sucker, A. Wenninger, Bonn 2006, s. 179.
806 K. Stankiewicz, Die „neuen Dmowskis” – eine alte Ideologie im neuen Gewand?, „Osteuropa” 3/2002, s. 215.
807 M. Tomczak, Europejskie marnotrawstwo, „Racja Polska” listopad 2004, s. 28.
808 B.T. Wieliński, J. Pawlicki, Zjazd skrajnej prawicy europejskiej, „Gazeta Wyborcza” 19 –20
listopada 2005, s. 6.
809 A. Hall, Polscy politycy o sukcesie Le Pena, „Gazeta Wyborcza” 26 kwietnia 2002, s. 8.
IV_CWB_28.indd 249
2010-10-15 13:48:09
250
dach skrajnie prawicowych w partię konserwatywną. W obszarze polityczno-instytucjonalnym głównym celem działań LPR stały się zmagania o uczciwą
i sprawiedliwą Polskę, czyli walka z elitami, określanymi przez partię terminem
„grupa trzymająca władzę”, oraz korupcją i biurokracją. Natomiast w wymiarze
ekonomicznym Liga obrała kurs bardziej socjalny, nastawiony głównie na ochronę rodziny, słabych i biednych, niepotrafiących odnaleźć się we współczesnym
społeczeństwie.
Efektem owej ewolucji był zaprezentowany w marcu 2006 r. na Kongresie LPR
program partii z hasłem „Zero radykalizmu”. Jak powiedział dziennikarzom Roman Giertych – jest on zapowiedzią istotnych zmian w LPR811. Pierwszym i podstawowym filarem programowym partii stała się rodzina, naród zszedł na drugi
plan. Kolejnymi filarami były: gospodarka, ograniczenie biurokracji, walka z biedą, rozwój wsi i kwestia lustracji. Giertych określił Ligę jako polską centroprawicę, opartą o stary program i nowoczesne metody działania812.
Nie tylko program partii, ale także działania strategiczne jej liderów zmierzały do złagodzenia radykalnego obrazu partii oraz do uzyskania akceptacji jako
równorzędny i wiarygodny partner polityczny. Zaskakujące nie tylko dla wielu
obserwatorów życia politycznego, ale również dla samych członków LPR było
odżegnanie się Giertycha od Romana Dmowskiego i jego myśli politycznej, która
od początku funkcjonowania partii była podstawą jej ideologii i światopoglądu.
Giertych na łamach „Gazety Wyborczej” w lipcu 2006 r. stwierdził: Teza o odwiecznej walce między narodami może być prawdziwa w sensie historycznym,
ale nie jest prawdziwa w kategorii konieczności. [...] To błąd na tyle istotny,
że ja z tego powodu nie uważam się za kontynuatora myśli Dmowskiego813. Giertych utożsamia w tym wywiadzie Dmowskiego z nacjonalizmem w znaczeniu
negatywnym, o który LPR oskarżany jest współcześnie przez różne środowiska
polityczne i społeczne: Dmowski był nacjonalistą [...] bo uznawał ideę narodu
za najważniejszą. Ja nacjonalistą nie jestem, bo ponad ideę narodową przedkładam idee ponadnarodowe, a także: od początku mojej działalności politycznej
starałem się odciąć od idei nacjonalistycznej na rzecz realizacji nauki społecznej
Kościoła814. Roman Giertych, próbując zmienić swój wizerunek oraz charakter
LPR, odcinał się również od schedy po dziadku Jędrzeju i jego kontrowersyjnych
poglądów, próbując w ten sposób złagodzić antysemicki obraz partii815. Odcinam się od antysemickich elementów w tradycji ruchu narodowego – powiedział
w programie Moniki Olejnik w Radiu Zet. W ten sposób pierwszy raz publicznie
811 Program polityczny LPR zaprezentowany na kongresie partii 11.03.2006 r., Archiwum Partii
Politycznych, ISP PAN.
812 Ibidem.
813 P. Wroński, Dmowskiego do Ligi bym nie przyjął, wywiad z R. Giertychem, „Gazeta Wyborcza” 15 lipca 2006, s. 14.
814 Ibidem.
815 Ibidem.
IV_CWB_28.indd 250
2010-10-15 13:48:09
251
zdezawuował fragment tradycji ruchu narodowego: getto ławkowe i bojkot żydowskich sklepów816.
Giertych odciął się także od Młodzieży Wszechpolskiej. Podejrzenia o jej skłonności neonazistowskie oraz wcześniejsze afery, np. z wiceprezesem TVP Piotrem
Farfałem, który okazał się wydawcą w młodości neonazistowskiej gazetki, obciążały konto LPR i Giertycha. Szef Ligi postanowił więc, że należy rozluźnić kontakty partii z Wszechpolakami, a oficjalną młodzieżówką Ligi będzie nowy Ruch
Młodych.
Jednakże kolejne, przychylne MW i jej działalności komentarze liderów LPR
oraz związki personalne obu organizacji nie wskazują na faktyczne odcięcie się
partii od Wszechpolaków817. Rodzi to również pytanie, czy zmiany oblicza LPR
były rzeczywistą ewolucją, czy tylko wyrazem zdolności przystosowawczych
partii populistycznej, która w zależności od sytuacji politycznej łagodzi lub radykalizuje swoje poglądy.
816
W. Szacki, Wierzejski piorunochronem Giertycha, „Gazeta Wyborcza” 12 lipca 2006, s. 6.
Giertych rozstaje się z Młodzieżą, „Gazeta Wyborcza” 13 grudnia 2006, s. 7; W. Szacki,
Aksamitny rozwód Giertycha z Młodzieżą Wszechpolską, „Gazeta Wyborcza” 14 grudnia 2006, s. 7;
idem, Wszechpolacy idą na zaplecze, „Gazeta Wyborcza” 18 grudnia 2006, s. 6.
817
IV_CWB_28.indd 251
2010-10-15 13:48:09
Rozdział 10
Eurosceptycyzm Ligi Polskich Rodzin
Stanowisko partii oraz jej liderów wobec integracji europejskiej wyrażone zostało w programie wyborczym z 2001 r. oraz jego nowelizacji z 2003 r.,
w programie gospodarczym z 2003 r., w programie europejskim z 2004 r., a także
w stanowiskach programowych prezentowanych podczas wyborów w roku 2005.
Dodatkowym źródłem wiedzy są publikacje partyjne, druk ulotny, tygodniki „Racja Polska” i „Myśl Polska”, informacje zamieszczone na oficjalnej stronie internetowej partii oraz wywiady z liderami ugrupowania.
Od początku funkcjonowania LPR, nawet w jego mocno efemerycznej formie,
gdy Liga stanowiła raczej koalicję ugrupowań narodowo-katolickich, a nie jednolite ugrupowanie, poglądy na kwestię europejską były elementem jednoczącym
partię. Dla większości stronnictw wchodzących w skład komitetu wyborczego
LPR eurosceptycyzm był jednym ze sztandarowych elementów programowych;
dlatego też stał się znakiem rozpoznawczym Ligi.
10.1. Kulturowy wymiar eurosceptycyzmu
W wymiarze kulturowym zdecydowana opozycja partii wobec integracji
europejskiej zasadzała się na antynomicznych wartościach. Katolicki i konserwatywny obraz świata i człowieka, który reprezentował LPR, był bowiem w opozycji wobec liberalnej kultury Zachodu, reprezentowanej przez Unię Europejską.
Wedle LPR wszelkie prawo stanowione powinno odpowiadać odwiecznym, niezmiennym normom prawa bożego i naturalnego. Unia natomiast, w opinii partii,
nie tylko nie przestrzegała prawa bożego, ale stanowiła prawo z nim sprzeczne.
Przykładem może być postrzeganie instytucji rodziny. Dla LPR rodzina
jest podstawą każdej wspólnoty międzyludzkiej, również politycznej: Na tym fundamencie budowana była od wieków cywilizacja europejska. Niestety, postępujący indywidualizm postoświeceniowy zaczął atakować rodzinę, widząc w niej „patriarchalną” formę opresji, źródło prześladowań mniejszości religijnych. Dlatego
IV_CWB_28.indd 252
2010-10-15 13:48:09
Kulturowy wymiar eurosceptycyzmu
253
unijni biurokraci, przesiąknięci duchem indywidualizmu, wydali rodzinie wojnę,
chcąc wyzwolić dzieci i kobiety oraz mniejszości seksualne818. LPR stwierdzał
więc: nie zgadzamy się na zalecenia Parlamentu Europejskiego dla krajów aspirujących do członkostwa, aby liberalizowały one ustawy aborcyjne, legalizowały związki homoseksualne819. Partia nie godziła się na to, by dopuścić eutanazję w formie, w jakiej została zalegalizowana np. w Holandii: Kościół katolicki
zdecydowanie potępia eutanazję, natomiast dopuszcza rezygnację z uporczywego
i beznadziejnego utrzymywania kogoś przy życiu jedynie przy pomocy aparatury
medycznej820. Jest to według LPR bardzo istotne rozróżnienie pojęciowe, zamazane przez liberałów, chcących ukryć swoje prawdziwe zamiary. Jedno z haseł
kampanii referendalnej Ligi brzmiało: Jesteś stary, biedny, chory? Nie musisz się
martwić – Eutanazja czeka na Ciebie821.
Liga postrzegała więc Unię Europejską jako wyraziciela światopoglądu, który
jest sprzeczny z „jedynie prawdziwym” systemem wartości, opartym na wartościach wiary katolickiej. Przystąpienie do UE było, według Ligi, zgodą na narzucenie nowej konstrukcji ideologicznej, promującej laicki, liberalny, egoistyczny
i hedonistyczny porządek, obcy wielowiekowej tradycji chrześcijańskiej Europy.
Spowoduje to oderwanie człowieka od wartości, którym służył przez wieki, a tym
samym doprowadzi do jego zniewolenia822. Liberalizm doktrynalny, nieliczący
się z ludzką naturą, niszczy wspólnoty naturalne (rodzinę i naród), rozrywa więzi
społeczne i podważa autorytet tradycyjnych instytucji (Kościoła, armii, szkoły).
Jest więc postrzegany jako zagrożenie zewnętrzne dla polskiej wspólnoty narodowej823.
Po referendum akcesyjnym w 2003 r. LPR wyznaczył nowe zadania partii również w kwestiach aksjologicznych. Celem Ligi w Parlamencie Europejskim miało
być organizowanie sił chrześcijańskiej Europy, tak aby głos ludzi wierzących był
słyszalny. Należało również uświadomić Europie, że prawo stanowione ignorujące prawo boże jest ułomne824. W 2005 r. Maciej Giertych za cel Polski w UE
uznał rechrystianizację Europy: będziemy zwalczać wszelkie próby narzucenia
Europie tolerancji wobec zła (aborcji, eutanazji, zboczeń seksualnych [...] ). [...]
dążyć do przywrócenia obowiązywania prawa naturalnego i opartej na nim ety818
T.P. Terlikowski, Europa Tak, Unia Nie, „Racja Polska” 11 maja 2003, s. 16.
Broszura wyborcza LPR 2004, Aby Polska Polską była!... nawet w Unii Europejskiej!, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN, s. 36–37.
820 Ibidem, s. 37–39.
821 Druk ulotny LPR, b.m.w. 2003, Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego, Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet Wrocławski.
822 Broszura wyborcza LPR 2004, Aby Polska Polską była!... nawet w Unii Europejskiej!...,
s. 39.
823 Ibidem, s. 39–40.
824 „Polska Scena Polityczna. Vademecum partii i ugrupowań politycznych” 17/2003, s. 2 [dalej: PSP].
819
IV_CWB_28.indd 253
2010-10-15 13:48:09
254
ki825. Jednym z głównych argumentów przeciw Traktatowi Konstytucyjnemu był
brak odniesienia do Boga oraz chrześcijańskich wartości w preambule Traktatu.
Integracja europejska to w opinii LPR-u również tendencje unifikacyjne. UE
budowana jest wbrew naturalnemu rozwojowi narodów i lokalnych wspólnot,
których racją istnienia jest różnorodność w jedności, a nie unifikacja i globalizacja. Wskutek owych procesów istnieje zagrożenie kultury narodowej, która
jest duchowym dobrem Narodu i moralną racją jego rozwoju. Unia Europejska
dąży do wygaszenia narodowych kultur i zbudowania na ich gruzach quasi-kultury hedonistyczno-utylitarnej, będącej charakterystycznym rysem współczesnej
europejskiej tożsamości826.
Tożsamość europejska tworzona przez UE pozostaje, według LPR-u, w sprzeczności z prawdziwym duchem europejskim. Europa jest wspólnotą kulturową
ukształtowaną przez tradycję grecko-rzymskiego antyku oraz judeochrześcijańską
tradycję religijną: Bez chrześcijaństwa w jego rozmaitych teologicznych czy wyznaniowych formach trudno sobie nawet wyobrazić współczesną Europę827. Ponadto bazą, na której powinno się budować wspólne fundamenty, jest historia,
wspólnota symboli i tradycje – tych zaś w Unii nie ma. Przywódcy Unii tworzą
tożsamość europejską w oparciu o jakąś formę konstruktywizmu, na podstawie
którego powstają nowe, sztuczne symbole, jak hymn, waluta, czy flaga, których
projekty wyłaniane są w drodze konkursu, a nie ugruntowane historycznie. Jakkolwiek tożsamość europejska nie istnieje, istnieją pewne więzi europejskie, czyli
wspólne łączące nas elementy, takie jak system wartości, mentalność i inne. Dzięki tym wspólnym elementom Europa jest cywilizacją, która różni się zdecydowanie od innych, takich jak np. azjatycka czy arabska828.
LPR dokonuje stratyfikacji przynależności i tożsamości. Bycie Europejczykiem ma miejsce zawsze w jakiejś wspólnocie naturalnej. Pierwszą z nich jest rodzina, drugą wspólnota lokalna, trzecią naród, do jakiego się należy. Bez tej naturalnej wspólnoty nie można mówić o przynależności do jakiejkolwiek cywilizacji.
Dlatego bycie Europejczykiem (spadkobiercą cywilizacji zachodniej) dokonuje
się zawsze w konkretnej rzeczywistości narodowej: Najpierw jest się Polakiem,
Duńczykiem, Niemcem, Francuzem, a dopiero potem Europejczykiem. A dokładniej jest się Europejczykiem o tyle, o ile jest się Polakiem, Niemcem itd.829 Według
Ligi przywódcy UE nie rozumieją tej prostej zależności. Zamiast odwoływania
się do tożsamości narodowych i tego, co je łączy, tworzą nową, sztuczną tożsamość europejską.
825
826
827
828
829
IV_CWB_28.indd 254
M. Giertych, Z nadzieją w przyszłość, Warszawa 2005, s. 35–36.
Aby Polska Polską była!... nawet w Unii Europejskiej!, [w:] Eurowybory 2004..., s. 152.
T.P. Terlikowski, Europa..., s. 14.
Ibidem, s. 15–16; wywiad z Januszem Dobroszem...
Ibidem, s. 15.
2010-10-15 13:48:09
255
Wizja Europy, jaką prezentuje LPR, to Europa oparta na prawie rzymskim, kulturze greckiej i etyce chrześcijańskiej, na co obecnie, zdaniem partii, nie zwraca
się uwagi w Unii. Tylko taka Europa będzie Europą przyszłości – będzie kontynentem, który będzie się rozwijał w harmonijnej współpracy wolnych i niezależnych narodów i państw830.
Tak więc w wymiarze kulturowym stanowcze „nie” Ligi dla Unii było też „nie”
dla wartości i kultury, które niesie ze sobą UE, a które zagrażają polskiej tożsamości. Antyeuropejska postawa, oparta na odmiennej aksjologii, była jednym
z najistotniejszych elementów eurosceptycyzmu LPR w całym okresie jego funkcjonowania.
10.2. Polityczny wymiar eurosceptycyzmu
Podstawową wartością dla LPR był naród. Naród, według partii, miał możliwość rozwoju gospodarczego, politycznego i kulturalnego wtedy, gdy zorganizowany był w suwerenne państwo. UE natomiast, jako poza- i ponadnarodowa
struktura quasi-państwowa, odbierała narodowi część atrybutów jego suwerenności (stanowienie prawa, bicie monety, polityka zagraniczna i wojskowa).
Pojęcie suwerenności, bardziej narodowej niż państwowej, zakorzenione
jest w Polsce bardzo mocno w określonym kontekście historycznym, co pozwala je absolutyzować, powiększając skalę zagrożenia będącego konsekwencją
wejścia Polski do Unii Europejskiej. W wymiarze polityczno-instytucjonalnym
podstawowym obiektem krytyki było więc zagrożenie suwerenności polskiej831.
Suwerenność ta, po wejściu Polski do UE, zdaniem Romana Giertycha będzie
najbardziej ograniczona w kwestii stanowienia prawa. Prawo unijne stanie się
prawem polskim. Polacy nie będą mogli stanowić praw sprzecznych z prawem
unijnym, nawet jeśli będzie się tego domagał interes państwa i gdy taka będzie
wola większości sejmowej i większości społeczeństwa: Wchodząc do Unii Europejskiej, Naród polski utraci suwerenność, bowiem prawodawstwo unijne będzie
miało pierwszeństwo, nawet przed Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej832. Dotyczy to również władzy sądowniczej, gdyż Europejski Trybunał Sprawiedliwości jest najwyższym organem władzy sądowniczej w UE, którego postanowienia
obligują wszystkich członków Unii. Kolejne atrybuty suwerenności, które Polska
utraci, to bicie monety – czego mamy się zrzec w 2006 r., wchodząc do strefy
830 R. Giertych, Przemówienie sejmowe, 24 lipca 2002, http://orka2.sejm.gov.pl/Debaa4. nsf/
9a905bcb5531f478c125745f0037938e/4db6bb37d8394c0cc1257473002dbd91?Open Document.
831 J.M. Ruman, Wolna Polska poza Unią, wywiad z R. Giertychem, „Racja Polska” 27 kwietnia–4 maja 2003, s. 3–5.
832 Druk ulotny LPR, b.m.w., 2003...
IV_CWB_28.indd 255
2010-10-15 13:48:09
256
euro833 oraz polityka zagraniczna i wojskowa, która w tej chwili w Unii jest ujednolicana i podporządkowywana kierownictwu francusko-niemieckiemu. W takiej
sytuacji tracimy niemal całkowicie suwerenność państwa834. Kluczowe decyzje
gospodarcze i polityczne po wejściu do Unii przesunięte zostaną z poziomu państw
narodowych na poziom biurokratów z Brukseli: Najistotniejsze jest to, gdzie będą
podejmowane decyzje: czy w Berlinie, czy w Brukseli, czy w Warszawie835.
W retoryce antyunijnej LPR istotną rolę odgrywała kwestia zagrożenia niemieckiego, jako, zdaniem partii, jednego z największych niebezpieczeństw dla Polski
w procesie integracji z UE. Przystąpienie do struktur europejskich miało oznaczać
ograniczenie, a nawet utratę polskiej suwerenności właśnie na rzecz Niemiec, które są jednym z najsilniejszych członków wspólnoty. Zdaniem Wrzodaka po wstąpieniu do UE politycy niemieccy będą wysuwać roszczenia w stosunku do Polski.
Dotyczyło to granic, roszczeń majątkowych oraz wykupu polskiej ziemi836.
Wejście w struktury unijne oznaczało dla LPR także zbiurokratyzowanie państwa i gospodarki w wyniku utworzenia szeregu instytucji i struktur na wzór unijny – powstanie niekontrolowana władza i rozwijać się będzie korupcja. Ponadto poprzez wprowadzenie 5500 stron Traktatu Akcesyjnego przepisy prawa oraz
wszelkie procedury ulegną komplikacji, natomiast komisarze unijni będą mieli
nieograniczoną władzę837. Polską rządzić będą anonimowi urzędnicy z Brukseli
i Berlina. Stanie się obszarem peryferyjnym, zapleczem taniej siły roboczej oraz
rynkiem zbytu gorszych towarów i technologii. Pozycja Polski w Unii będzie bardzo słaba. Oddanie kompetencji do Brukseli nie będzie zrekompensowane silną
pozycją w Unii. Tak więc LPR opowiada się za suwerennym i niepodległym państwem polskim, przeciw federacji unijnej i budowie superpaństwa europejskiego
na gruzach państw narodowych838, a przede wszystkim wyraża radykalny sprzeciw wobec przystąpienia Polski do UE.
Zgoda społeczna na przystąpienie Polski do UE, wyrażona w referendum w 2003 r.,
nie oznaczała dla LPR zakończenia procesu decyzyjnego. Wręcz przeciwnie – najważniejsze decyzje miały mieć miejsce w przyszłości, dlatego też LPR nie zrezygnował ze swej działalności na tym polu. Najważniejszą kwestią dla Ligi po referendum stała się decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu Konstytucji Europejskiej,
kwestia biurokracji brukselskiej oraz realizacja polskiego interesu narodowego839.
833
J.M. Ruman, Wolna Polska..., s. 4.
Ibidem.
835 R. Giertych, Przemówienie sejmowe, 26 października 2001, http://orka2.sejm.gov.pl/Debata4.nsf/9a905bcb5531f478c125745f0037938e/2e619e6aaadb8e47c12574710030b9ce? Open Document.
836 P. Przyłęcki, Populizm na polskiej scenie politycznej..., s. 230–236.
837 Druk ulotny LPR, b.m.w., 2003...
838 Ibidem.
839 R. Giertych, Jestem Europejczykiem, „Gazeta Wyborcza” 13 czerwca 2003, s. 20; Aby Polska Polską była!... nawet w Unii Europejskiej!..., [w:] Eurowybory 2004..., s. 143–145.
834
IV_CWB_28.indd 256
2010-10-15 13:48:09
257
U podstaw sprzeciwu Ligi wobec Traktatu Konstytucyjnego leżały następujące
argumenty:
– Naród polski ma własną konstytucję i nie potrzebuje innej.
– Konstytucja spowoduje utratę niepodległości Polski, gdyż wprowadzi unijny prymat sądu, prawa i władzy wykonawczej; przekształci UE w superpaństwo,
nadając mu wszystkie niezbędne atrybuty: konstytucję, flagę, hymn, walutę, święto (Dzień Europy), osobowość prawną, reprezentację dyplomatyczną, ministra
spraw zagranicznych, uprawnienia podatkowe, własny system prawny z Trybunałem Sprawiedliwości na czele, własny parlament, służbę cywilną i aparat urzędniczy, politykę bezpieczeństwa i obrony, siły wojskowe i policję oraz możliwość
ustanowienia własnych paszportów i dowodów tożsamości. W efekcie nastąpi
osłabienie pozycji i ograniczenie swobody działania polskiego parlamentu, sądów
i rządu oraz innych organów, osłabienie kontroli państwa polskiego nad instytucjami UE, a także ograniczenie odpowiedzialności polskich ministrów za sposób
głosowania w Radzie Unii Europejskiej. Prawdopodobne będą również konflikty
na tle cywilizacyjnym, gdyż system zasad ustrojowych oraz system wartości moralnych, sprawy światopoglądowe i kulturowe są diametralnie odmienne w Polsce
i w Unii Europejskiej.
– Należy się zastanowić nad zasadnością nazwy „Konstytucja”. Wprowadza
to ideę superpaństwa, która po przyjęciu „Konstytucji UE” zostałaby urzeczywistniona840.
Niechęć wobec dalszego pogłębiania procesu integracji wynikała również
ze sprzeciwu wobec:
– proponowanego w Traktacie Konstytucyjnym systemu głosowania w Radzie
Unii Europejskiej, który, zdaniem LPR, pogorszy pozycję Polski w UE w stosunku do postanowień zawartych w Traktacie Nicejskim;
– rozwiązań prawnych zawartych w TK, a dotyczących wspólnego rynku
Unii, które oparte są, wedle Ligi, na bezpardonowej walce i konflikcie interesów
państw członkowskich; UE w świetle Konstytucji stanie się również w zakresie
spraw gospodarczych, handlowych i finansowych instytucją wszechwładną, kontrolującą i nadzorującą państwa europejskie w bardzo szerokim zakresie;
– katalogu wartości: stawiania w centrum przez inkorporowaną do Traktatu
Kartę praw podstawowych jednostki, a nie rodziny czy narodu841.
840
P. Sulowski, Konstytucja Unii Europejskiej jako konstytucja państwa ponadnarodowego,
[w:] W. Wierzejski et al., Odrzućmy unijną konstytucję, Warszawa 2004, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN, s. 7–14.
841 Według Wojciecha Wierzejskiego wśród najczęściej wymienianych praw jednostki, takich jak niedyskryminacja, pluralizm, tolerancja i równość, zabrakło podstawowej wartości,
jaką jest ochrona życia poczętego, zob. W. Wierzejski, Wartości, cele i prawa podstawowe Unii
Europejskiej w Traktacie Konstytucyjnym UE, [w:] W. Wierzejski et al., Odrzućmy..., s. 4–6;
P. Sulowski, Konstytucja Unii Europejskiej...
IV_CWB_28.indd 257
2010-10-15 13:48:09
258
LPR traktował sprawę Konstytucji pryncypialnie, dlatego domagał się zorganizowania referendum narodowego w tej kwestii842.
Unia Europejska od czasu polskiego akcesu krytykowana była przez LPR jako
konstrukcja niedemokratyczna. Dotyczyło to w szczególności charakteru jej instytucji. Przede wszystkim krytyce poddany został Parlament Europejski. LPR
nie popierał idei zwiększenia jego kompetencji, ponieważ, zdaniem partii, w PE
Polska ma mały realny wpływ na decyzje Unii, a jedynym organem, w którym
nasz głos się liczy, jest Rada Unii Europejskiej, gdyż każde państwo członkowskie ma tam prawo weta.
W dokumencie z 2004 r. Odrzućmy unijną konstytucję LPR wskazywał na deficyt demokracji zarówno w Unii, jak i w Konstytucji Europejskiej. Również Konwent UE był bez jakiejkolwiek demokratycznej legitymizacji. Główne zarzuty
dotyczące braku demokracji w Unii i jej Konstytucji dotyczyły takich kwestii,
jak: wprowadzenie i utrzymanie nierównorzędnego statusu państw członkowskich
(nieformalny podział na państwa małe, średnie, duże); [...] Parlament Europejski
nie ma cech parlamentu, gdyż nie powołuje rządu (Komisji Europejskiej ani Rady
Europejskiej); nie nadzoruje w sposób pełny i kompleksowy władz wykonawczych;
nie ma samodzielnych uprawnień prawotwórczych; opinie PE nie są wiążące843.
Projekt Traktatu Konstytucyjnego nie spełnia określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej warunków, będących podstawą naszego ustroju – m.in. zasady demokratycznego państwa prawa, trójpodziału władzy, suwerenności narodu,
legitymizmu i republikańskiej formy rządów. LPR podkreślał również, że Rada
Europejska i Komisja Europejska nie mają demokratycznej legitymacji do sprawowania funkcji władczych w UE844. Wyborcy nie mają nawet pośredniego
wpływu na kształt Komisji Europejskiej, która decyduje praktycznie o wszystkim
w Unii845. Rozwiązanie, które proponuje Konstytucja dla Europy, czyli likwidacja suwerenności państw narodowych, ogranicza, według partii, faktyczną demokrację w Unii. Propozycje zawarte w projekcie Traktatu Konstytucyjnego są zakamuflowaną próbą usankcjonowania rządów zakulisowych, natomiast zarówno
parlamenty narodowe, jak i Parlament Europejski mają odgrywać rolę parawanów
dla tych rządów846.
Unia Europejska krytykowana była również za wysoki poziom zbiurokratyzowania: zbyt duża liczba urzędników, którzy tworzą zbyt wiele niepotrzebnych
842
W późniejszych latach (od 2006) LPR podważał zasadność referendum rzekomo ze względu
na skomplikowany charakter zagadnienia – trudno będzie społeczeństwu zapoznać się ze wszystkimi jego paragrafami, wywiad z Januszem Dobroszem... Zmiana ta mogła być podyktowana konstelacją w ówczesnym parlamencie polskim, dającą dużą szansę na odrzucenie Traktatu Konstytucyjnego.
843 P. Sulowski, Konstytucja Unii Europejskiej..., s. 12.
844 Ibidem.
845 M. Giertych, Z nadzieją w przyszłość..., s. 28–29.
846 Ibidem.
IV_CWB_28.indd 258
2010-10-15 13:48:09
259
norm, które następnie obowiązują poszczególne kraje europejskie847. Celem partii
był powrót do normalności – stanu, w którym to nie biurokracja dyktuje państwom, jak mają żyć, tylko narody żyją tak, jak chcą, a współpraca jest tylko formą
pomocy”848. W tym celu LPR postulował przeprowadzenie reformy administracji
Unii.
Ponadto Liga nie zgadzała się na wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa oraz utworzenie instytucji wspólnego ministra spraw zagranicznych849. Widziała jednak konieczność zajmowania wspólnego stanowiska w ważnych spraw
zewnętrznych Unii, jak np. polityka energetyczna czy ograniczenie napływu towarów azjatyckich. Chodziło szczególnie o te obszary, w których istnieje rywalizacja kontynentów czy cywilizacji, jednakże przy zachowaniu prawa sprzeciwu
lub możliwości nieuczestniczenia w niekorzystnych dla danego kraju wspólnych
przedsięwzięciach. Polityka zagraniczna nie powinna być więc zinstytucjonalizowana, lecz pozostać taką, jaką jest obecnie, czyli opartą na kontaktach międzyrządowych850.
10.3. Ekonomiczny wymiar eurosceptycyzmu
Opisany w części ideologiczno-programowej polonocentryzm LPR został
łatwo wkomponowany w eurosceptyczny dyskurs partii. W obliczu procesów
globalizacji oraz dostosowywania polskiej gospodarki do standardów Europy Zachodniej gospodarcza integracja europejska stała się w opinii LPR naturalnym
wrogiem polskiej niezależności ekonomicznej. Partia opowiadała się za współpracą z UE i jej krajami członkowskimi, jednak na zasadach kooperacji gospodarczej
niepodległych państw: Chcemy związków ekonomicznych z innymi krajami Europy, nie przeszkadzałoby nam EWG851. UE kieruje się egoistycznym dążeniem
do ekonomicznego wykorzystania krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Polska
stanowi największy rynek spośród wszystkich państw kandydujących, więc narażona jest na największe straty. Układ stowarzyszeniowy z UE był ilustracją takiej
właśnie egoistycznej polityki. Zmusił on Polskę, w opinii partii, do otwarcia swojego rynku, nie zapewniając przywilejów wynikających z pełnego członkostwa,
w wyniku czego Unia osiągała korzyści jednostronne852.
Partia wskazywała również liczne przykłady ekonomicznego wykorzystywania
Polski, m.in. złodziejską prywatyzację polskiej własności narodowej oraz przeka847 R. Giertych, Przemówienie wygłoszone na Nadzwyczajnym Kongresie LPR, Warszawa
11 września 2004, Archiwum Partii Politycznych, ISP PAN.
848 Ibidem.
849 R. Giertych, Jestem Europejczykiem..., s. 20.
850 Wywiad z Januszem Dobroszem...
851 R. Giertych, Przemówienie wygłoszone na Nadzwyczajnym Kongresie LPR...
852 P. Przyłęcki, Populizm na polskiej scenie politycznej..., s. 224–225.
IV_CWB_28.indd 259
2010-10-15 13:48:10
260
zywanie za bezcen polskiego majątku w obce ręce853. Polska poświęciła już wiele
dziedzin swojej gospodarki, takich jak hutnictwo, górnictwo, rolnictwo, przemysł
tekstylny, zbrojeniowy i morski, w których następuje rozkradanie i niszczenie.
UE dąży bowiem do pozbawienia polskiej gospodarki konkurencyjności. Normy
unijne spowodują, że zniknie polski przemysł i rolnictwo, ponieważ nie będą one
w stanie do tych norm się dostosować. Jednocześnie nasz rynek zostanie otwarty
dla zachodnich wytwórców. Polacy staną się obywatelami drugiej kategorii. Liga
wyrażała przekonanie, że Polska, wstępując do UE, nie będzie miała żadnych
korzyści, a utraci własny majątek i suwerenność854.
Ugrupowanie opowiadało się przeciwko jednostronności uzależnień gospodarczych i politycznych państwa w imię poszanowania praw narodu, twierdząc,
że jeśli polski majątek nie będzie się znajdował w polskich rękach, to nie będzie rozwoju polskiego kapitału, a tym samym obywatele nie będą mieli wpływu
na decyzje gospodarcze podejmowane we własnym kraju. Ponadto Jeśli państwo
polskie będzie nadal demontowane, a władza w nim znajdzie się w rękach reprezentantów niepolskich interesów, to nie będzie równoprawnego udziału naszego
kraju w międzynarodowej współpracy gospodarczej855. Kluczowe decyzje ekonomiczne będą podejmowane z perspektywy interesów Brukseli lub największych
państw UE. Program LPR z 2001 r. roztacza przed wyborcą następującą wizję
państwa po wejściu do UE: będziemy realizować cudze programy, a w konsekwencji importować bezrobocie, jeść cudzy chleb i mieszkać na ulicy856.
Integracja Europejska wiązała się dla Ligi ze znacznymi kosztami. Dostosowanie polskiej gospodarki do wymogów i standardów unijnych oznaczało zwiększone nakłady na modernizację i usprawnienie oraz dopasowanie systemów gospodarczych. Dotyczyło to zarówno branż przemysłowych, jak i polskiego rolnictwa.
Głownym argumentem LPR w tym zakresie stała się dyskryminacja polskiego
rolnictwa w UE. W stosunku do rolników z państw Europy Zachodniej, którzy
dotowani są przez UE, Polscy rolnicy, według LPR, otrzymają jedynie 25% dopłat unijnych. Liga prezentowała wizję, w której po wejściu do Unii żywność
polskich rolników miała okazać się dwa razy droższa od unijnej, a tym samym
niekonkurencyjna. Bankrutujący rolnicy traciliby domy i ziemię, wykupywaną
przez obcokrajowców. Ci zaś, po podniesieniu cen żywności, mieli doprowadzić
w Polsce do jeszcze większej nędzy857.
LPR podkreślał, że wstąpienie do Unii wiąże się również z ogromnymi wydatkami z polskiego budżetu na obowiązkowe składki do budżetu UE, które
nie zostaną w 100% odzyskane w postaci pomocy finansowej. Skutkiem tego
zbędnego wysiłku finansowego będzie brak środków na programy socjalne dla
853
854
855
856
857
IV_CWB_28.indd 260
Ibidem, s. 225.
Ibidem, s. 226.
Druk ulotny LPR, b.m.w., 2003...
Polsce – niepodległość, Polakom..., s. 243.
Druk ulotny LPR, b.m.w., 2003...
2010-10-15 13:48:10
261
najuboższych, nastąpi m.in. likwidacja zasiłków rodzinnych oraz zamrożenie rent
i emerytur. Szczególnie mocno podkreślano fakt, że Unia Europejska stworzy
możliwość wykupu przez obcokrajowców gruntów ornych. Ze względu na dysproporcję dochodów Polacy będą mieli ograniczone szanse zakupu ziemi. Owi
obcokrajowcy kupujący polską ziemię to w opinii LPR głównie Niemcy, tym samym kwestię wykupu ziemi łączono z zagrożeniem powrotem Niemców na Ziemie Zachodnie858.
W programie z 2001 r. Liga Polskich Rodzin stwierdziła, że wynegocjowany
przez rząd układ stowarzyszeniowy zawiera szkodliwe dla Polski postanowienia, które należy renegocjować: należy powstrzymać zabójcze dla Polski procesy
przystosowań do tzw. standardów europejskich. Należy powołać rząd i parlament,
które uwolnią Polskę od dyktatu Brukseli czy Berlina859. W programie gospodarczym z 2003 r. pada jednoznaczne stwierdzenie: Proponowane Narodowi warunki
akcesji do Unii Europejskiej są nie do przyjęcia. [...] Sprzeciwiamy się wejściu
Polski do Unii Europejskiej. [...] Zrobimy wszystko, by odrzucić w referendum
akcesyjnym warunki integracji narzucone Polsce. Rozwój Polski może nastąpić
tylko poza UE860. LPR podkreślał, że alternatywą dla członkostwa w Unii może
stać się ścisła współpraca ze Stanami Zjednoczonymi w ramach Północnoatlantyckiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu NAFTA, opartego na zasadach skuteczniej zabezpieczających istnienie gospodarki wolnorynkowej niż UE861.
Po wejściu do Unii stanowisko Ligi w kwestii gospodarczej nie uległo zasadniczej zmianie. Członkostwo w Unii nadal postrzegane było przez LPR jako
przyczyna wykupu polskich banków, zakładów pracy, ziemi, źródeł energetycznych oraz inwazji supermarketów, które niszczą polską przedsiębiorczość, gdyż
polskie firmy nie wytrzymują nierównej konkurencji. Liga starała się przekonać
społeczeństwo, że jej ostrzeżenia niestety się spełniły, bowiem wzrosły m.in. ceny
i bezrobocie. Prezes LPR Marek Kotlinowski oraz rzecznik prasowy Ligi Bogusław Rogalski na nadzwyczajnym Kongresie Ligi w styczniu 2005 r. ocenili,
że Polska na wstąpieniu do Unii straciła, a rolnicy otrzymali ochłapy w postaci
dopłat862.
Liga chciała być siłą zdolną bronić interesów polskich, nie zaś obcych863. Zapowiadała, że będzie dążyć do ograniczenia nabywania polskiej ziemi przez obcokrajowców, bronić miejsc pracy w Polsce i dążyć do tworzenia nowych. Miała
również domagać się zwiększenia środków na inwestycje i infrastrukturę, działać
na rzecz wyrównania szans polskich producentów, rolników, wytwórców i kupców wobec nieuczciwej konkurencji z zagranicy oraz walczyć o zwiększenie do858
859
860
861
862
863
IV_CWB_28.indd 261
Ibidem.
Polsce – niepodległość, Polakom..., s. 243.
Skrót programu gospodarczego Ligi Polskich Rodzin..., s. 20.
K.A. Bonisławski, Jeśli nie Unia, to Białoruś?, „Racja Polska” 11 maja 2003, s. 8.
Na gruzach Okrągłego Stołu zbudujemy IV RP...
Druk ulotny LPR, b.m.w., 2004, Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego...
2010-10-15 13:48:10
262
płat dla rolników w Polsce do wysokości dopłat otrzymywanych przez inne kraje
unijne864.
W sierpniu 2005 r. Liga zainaugurowała kampanię promocyjną „złoty tak”,
na rzecz utrzymania polskiej waluty, sprzeciwiała się bowiem przystąpieniu Polski do strefy euro. Warunkiem suwerenności, odrębności i jedności narodu jest,
według LPR, posiadanie własnej waluty narodowej: [...] i to jest główną przyczyną, dlaczego występujemy w jej obronie865. Waluta narodowa jest instrumentem
oddziaływania na gospodarkę, stymulatorem rozwoju narodowej przedsiębiorczości i kołem zamachowym narodowego eksportu. Natomiast euro jest symbolem ubezwłasnowolnienia ekonomicznego, narzędziem podporządkowania Unii
Europejskiej, gdyż wiąże się z pozbawieniem władz polskich wpływu na podstawowe instrumenty makroekonomiczne państwa. Ponadto unia walutowa nie ma
uzasadnienia ekonomicznego i jest, tak jak Konstytucja Europejska, krokiem
na drodze do tworzenia Europejskiego Państwa Federalnego. Liga planowała więc
prowadzić kampanię „złoty tak” do ostatniego dnia przed referendum w sprawie
przystąpienia Polski do strefy euro866.
Po wejściu Polski do UE Liga Polskich Rodzin jednocześnie nawoływała do jak
najlepszego wykorzystywania środków unijnych867 i uważała, że najpilniejszym
problemem do rozwiązania w Unii jest reforma wspólnej polityki rolnej. Postawa
taka, zdaniem jednego z liderów partii, Janusza Dobrosza, nie stała w logicznej
sprzeczności z równoczesnym sprzeciwem wobec takiej formy instytucjonalizacji
Europy, jaką obecnie jest UE868.
10.4. Poszerzenie Unii Europejskiej
a eurosceptycyzm
Liga Polskich Rodzin opowiadała się za poszerzeniem Unii Europejskiej
na Wschód, ale przeciw wstąpieniu Turcji. Uzasadniała to względami kulturowymi i politycznymi. Turcja reprezentuje nie tylko odmienną religię, ale również różny od europejskiego krąg cywilizacyjny. Ponadto uważała, że nawet jeśli
w Turcji wprowadzony zostanie ustrój demokratyczny, to i tak istnieje ryzyko
przejęcia władzy przez lokalnych ajatollahów, co przyniesie szkodę Turcji i całej
Unii869. LPR wskazywał również na ryzyko zalewu państw Unii przez obywateli
tureckich i – co się z tym wiąże – zdominowanie kultury europejskiej przez muzułmańską. Europa dla LPR geograficznie kończy się wprawdzie na Uralu, jednak
864
865
866
867
868
869
IV_CWB_28.indd 262
Kampania złotówki, www.zlotytak.pl [dostęp: 28 lipca 2005].
Ibidem.
K. Zuba, Polski eurosceptycyzm..., s. 377.
Wywiad z Januszem Dobroszem...
M. Tomczak, Europejskie marnotrawstwo, „Racja Polska” listopad 2004, s. 28.
2010-10-15 13:48:10
Horyzontalna i wertykalna ekskluzja prawicowo-populistyczna a eurosceptycyzm
263
należy wziąć pod uwagę również kwestie kulturowe. Dlatego też Liga nie miała
nic przeciwko poszerzeniu Unii o państwa takie, jak Białoruś, Ukraina, a nawet
Rosja, ale stanowczo odmawiała członkostwa Turcji.
LPR wyrażał obawę, że cywilizacja łacińska, a tym samym kultura europejska
i polska, jako część tej cywilizacji, jest zagrożona. Poprzez popularne tezy o konieczności wymiany kulturalnej, wzajemnego „inspirowania się”, „przenikania
kultur” itd.870 dokonuje się wyparcie kultury europejskiej przez inne cywilizacje:
Fałsz tolerancyjności, relatywizmu i kosmopolityzmu do tego stopnia zatruł elity kulturotwórcze naszej cywilizacji, iż z wolna zaczynamy ulegać ekspansywności odwiecznych wrogów – Islamu i Turańszczyzny871. Mieszanie się cywilizacji
prowadzi do degeneracji. Obecnie niższa cywilizacja (np. islam) wypiera wyższą
(łacińską)872.
Podstawowym kryterium dla LPR jest więc przynależność do chrześcijańskiego
kręgu kulturowego. Należy podkreślić, że problematyka poszerzania UE jedynie
w niewielkim stopniu interesowała partię. Dopiero po referendum europejskim,
kiedy Liga zaczęła konstruować program dla Polski w ramach Unii, uwzględniono w nim również kwestię poszerzania. Według Romana Giertycha priorytetem
polskiej polityki w tym obszarze powinna być walka o to, by Ukraina weszła
do Unii, aby znalazła się w strefie Zachodu, a nie w strefie wpływów Rosji. Wejście Ukrainy do Unii stało się jednym z czterech fundamentalnych celów nowego
programu europejskiego ligi873.
Niemniej jednak pozytywny stosunek do poszerzania UE skrywał negatywne
wobec integracji zamiary. Poszerzanie postrzegane było bowiem przez LPR jako
narzędzie hamujące proces pogłębiania integracji, bo im więcej państw będzie
członkami UE, tym trudniej będzie pogłębiać współpracę europejską874.
10.5. Horyzontalna i wertykalna
ekskluzja prawicowo-populistyczna
a eurosceptycyzm
W eurosceptycznym stanowisku LPR wyraźna była typowa dla prawicowego
populizmu ekskluzja zarówno w wymiarze wertykalnym, jak i horyzontalnym.
W wymiarze wertykalnym opozycja wobec UE wyrażała niechęć wobec elit
politycznych, zarówno tych w kraju, jak i w UE. LPR zgłaszał zdecydowane wo870 Broszura wyborcza LPR 2004, Aby Polska Polską była!... nawet w Unii Europejskiej!...,
s. 8–10.
871 Ibidem.
872 Ibidem.
873 R. Giertych, Jestem Europejczykiem, s. 20.
874 Wywiad z Januszem Dobroszem...; R. Giertych, Jestem Europejczykiem...
IV_CWB_28.indd 263
2010-10-15 13:48:10
264
tum nieufności wobec rządu Leszka Millera oraz tych elit politycznych, które „wepchnęły” Polskę do UE. Oskarżane były one o służenie obcym sprawom na szkodę
Polski oraz określane przez LPR jako płatni zdrajcy w obcym interesie875. „Oni”
to elity w kraju utożsamiane z polityką Unii Europejskiej, sprzeczną z zasadami
wyznawanymi przez Ligę, a tym samym działające na zgubę narodu: Na ruinach
cywilizacji rzymskiej chcą wznieść nowy porządek, w którym ONI ustanowią kult
złotego cielca. Ma już nie być Boga, Wiary, Narodu, Rodziny. [...] ONI to elity
naszego kraju, jednakże tak odojczyźnione, że właściwie niepolskie876. „My” natomiast to Liga Polskich Rodzin, która stoi murem za m.in. katolicką etyką, tradycją, surową obyczajowością oraz narodowymi rządami: My budujemy tradycyjny,
konsekwentny, polski Ruch Narodowy, a nie prounijną klientelę pazernych hipokrytów877. Elity polskie i przedstawiciele rządu zaangażowani w proces akcesji
Polski do UE prezentowani byli jako oderwani od rzeczywistości naszego kraju,
od języka polskiego878.
LPR prezentował się jako siła polityczna, której celem jest zorganizowanie
społeczeństwa, gdyż tylko społeczeństwo dobrze zorganizowane ma w ramach
Unii Europejskiej szansę na realizację swoich celów i interesów. Domagał się
przywrócenia łączności pomiędzy społeczeństwem i państwem, tak aby działania państwa odzwierciedlały wolę społeczną. Więź ta została zerwana w czasach
komunizmu, a stan ten podtrzymywały kolejne rządy po 1989 r. Musimy tę więź
przywrócić. Naród musi odzyskać przekonanie, że władza wypełnia jego wolę.
Jestem przekonany, że wola narodu objawia się w masowym żądaniu przeprowadzenia referendum w sprawie wyjścia Polski z Unii Europejskiej. Liga Polskich
Rodzin w ten głos zdecydowanie się wpisze879. Liga kreowała się na ugrupowanie,
które, w przeciwieństwie do partii rządzących, najbardziej szanuje wolę narodu.
Ponieważ nie chciała dopuścić do tego, aby Polskę reprezentowali ludzie, którzy na jej szkodę przed referendum świadomie stosowali metodę kłamliwej agitacji880, zdecydowała się na udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego. LPR
nie chciał dopuścić do tego, aby jego miejsce w PE zajęli posłowie PO, PiS, SLD
i PSL oraz inni odpowiedzialni za ten stan rzeczy881.
Liga podkreślała, że na polskiej scenie politycznej stare rozróżnienie na lewicę i prawicę jest nieaktualne. Pojawił się nowy podział, który dotyczy stosunku
do idei niepodległości: przebiega on pomiędzy tymi, którzy są za Polską i suwerennością, a tymi, którzy są za euro-Unią i dominacją międzynarodowego ka875
Broszura wyborcza LPR 2004, Aby Polska Polską była!... nawet w Unii Europejskiej!...,
s. 23–24.
876 Ibidem.
877 Ibidem.
878 R. Giertych, Przemówienie sejmowe, 24 lipca 2002.
879 Aby Polska Polską była!... nawet w Unii Europejskiej!, [w:] Eurowybory 2004..., s. 145.
880 Ibidem.
881 Ibidem; Apel LPR i Kongresu Polonii Amerykańskiej o udział w wyborach, 22 maja 2004,
Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego...
IV_CWB_28.indd 264
2010-10-15 13:48:10
265
pitału w Polsce. LPR widział siebie w roli przywódcy obozu tradycyjnego, narodowego, sprzeciwiającego się federacji na poziomie Unii882. Eurosceptyczny
antyelitaryzm LPR wycelowany był głównie w elity we własnym kraju, rzadziej
wyrażano niechęć wobec elit na poziomie europejskim, aczkolwiek element ten
zaczął się pojawiać po wejściu Polski do Unii.
W wymiarze horyzontalnym Unia Europejska była, w opinii Ligi, największym współczesnym wrogiem narodu polskiego. Poprzez wszelkie zagrożenia
z niej płynące – kulturowe, polityczne i ekonomiczne – stała się zagrożeniem dla
polskiej tożsamości, suwerenności i egzystencji. Przez pryzmat integracji europejskiej ukazywano również zagrożenie ze strony Niemiec: za pośrednictwem Unii
Niemcy chcą realizować politykę rewizjonistyczną wobec Polski. Unia stwarza
im podstawy prawne do dochodzenia swoich roszczeń. Strach przed Niemcami
jest głęboko zakorzenionym elementem polskiej świadomości, uwarunkowanej
historycznie, więc wzmacniał w istotny sposób poczucie zagrożenia.
Adam Szymański pisze: Program LPR [z 2001 r.] sugeruje jedność nadawcy i odbiorcy, czyli nas, wszystkich Polaków, połączonych przeciwko wspólnemu
wrogowi. Z jednej strony są to „obce podmioty” czy „nieuczciwa konkurencja”
(domyślnie również Unia Europejska, Bruksela, która chce sprawować nad nami
kontrolę), z drugiej zaś strony są to sprawujący publiczne urzędy i realizujący
obce interesy883.
10.6. Eurosceptycyzm „twardy” czy „miękki”?
Jak wynika z powyższej analizy, przystąpienie Polski do Unii Europejskiej
zmusiło partię do modyfikacji zajmowanego wobec Unii stanowiska. Przed referendum europejskim głównym elementem programu LPR był sprzeciw wobec
członkostwa Polski w Unii Europejskiej oraz walka o odrzucenie w referendum
akcesji.
Od momentu powstania partii, czyli od 2001 r., LPR opowiadał się za wypowiedzeniem Umowy Stowarzyszeniowej884 lub też – nieco łagodniej – za renegocjacją szkodliwych postanowień owego dokumentu885. W programie z 5 kwietnia
2002 r. pisał: Postulujemy, aby rząd podjął renegocjację niekorzystnych dla Polski
postanowień Traktatu Stowarzyszeniowego ze Wspólnotami Europejskimi i powstrzymał szkodliwe dla Polski procesy przystosowań do tzw. standardów Unii
882 Druk ulotny LPR, b.m.w., 2004...; Broszura wyborcza LPR 2004, Aby Polska Polską była...
nawet w Unii Europejskiej!, s. 2–4.
883 A. Szymański, Unia Europejska w programach ugrupowań uczestniczących w wyborach
parlamentarnych w 2001 r., [w:] Polska scena polityczna. Kampanie wyborcze, „Studia Politologiczne” 6/2002, s. 277.
884 Druk ulotny LPR, b.m.w., 2001, Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego...
885 Polsce – niepodległość, Polakom..., s. 243.
IV_CWB_28.indd 265
2010-10-15 13:48:10
266
Europejskiej. Sprzeciwiamy się wejściu Polski do Unii Europejskiej i walczyć
będziemy, by w ogólnopolskim referendum odrzucić integrację z Unią Europejską886.
Liga postulowała więc, aby Polska pozostała poza Unią, a stosunki z nią uregulowała za pomocą nowej Umowy Stowarzyszeniowej. Równocześnie prezentowała alternatywę dla polskiego członkostwa w Unii, co szczególnie intensywnie
podkreślane było w kampanii referendalnej w 2003 r. LPR widział przede wszystkim możliwość przystąpienia Polski do Północnoamerykańskiego Układu Wolnego Handlu – NAFTA, a także sugerował pogłębienie wymiany handlowej z USA,
„tygrysami Azji”, zasobnymi krajami arabskimi oraz krajami Europy Wschodniej887. Taką postawę określić należy jako „twardy” eurosceptycyzm.
Po referendum, w którym społeczeństwo opowiedziało się za akcesją Polski
w struktury unijne, powyższe postulaty i dążenia stały się nieaktualne. Partia musiała więc dostosować swoje stanowisko wobec integracji europejskiej do zmieniających się warunków politycznych. Pierwszym tego wyrazem był wywiad
udzielony „Gazecie Wyborczej” przez Romana Giertycha w czerwcu 2003 r. Lider partii zapowiedział w nim, że LPR respektuje wynik referendum, gdyż jako
partia demokratyczna szanuje głos wyborców. Ponadto dążenie do wyjścia z Unii
jest działaniem nierealnym. Polska powinna raczej posiadać swój program w ramach Unii. Dlatego też zapowiadał, że partia stanie na czele walki ze zjawiskami
centralistycznymi w Unii, będzie sprzeciwiać się Traktatowi Konstytucyjnemu,
instytucjom prezydenta oraz ministra spraw zagranicznych Europy, a także przystąpieniu Polski do Unii Gospodarczej i Walutowej. Partia dążyć będzie ponadto
do obalenia Traktatu Nicejskiego i Traktatu z Maastricht. Celem LPR było więc
cofnięcie procesu integracji do poziomu grupy państw niezależnych sfederowanych gospodarczo, wówczas może nawet przestalibyśmy walczyć o wyjście Polski
z UE888. Ponadto LPR miał bronić interesów gospodarczych polskich obywateli.
Partia opowiedziała się również jasno za integracją europejską w postaci „Europy ojczyzn”, czyli modelem opartym na współpracy suwerennych państw. Idealna Europa wedle LPR to Europa z zachowaniem państw narodowych, opartych
o cywilizację zachodnią, chrześcijańską (głównie łacińską). Wizja poszanowania
tradycji w każdym kraju, szanowania historii każdego kraju. Zachowanie suwerenności władzy ekonomicznej i politycznej przez każde państwo, gdzie wszystkie
państwa członkowskie mają jednakowe prawa889. Model ów zakładał, że Unia
będzie forum rozmów na poziomie międzypaństwowym. Celem takiej organizacji
886
Program LPR, 5 kwietnia 2002...
Propozycje unijne – Alternatywa LPR, druk ulotny LPR, b.m.w., 2003, Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego...; Odrzućmy Unię... zdobądź świat, druk ulotny LPR, b.m.w.,
2003, Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego...
888 R. Giertych, Jestem Europejczykiem..., s. 20.
889 B. Rzeźniczak, Ojczyzna Europa czy Europa Ojczyzn?, [w:] W. Wierzejski et al., Odrzućmy..., s. 36–37.
887
IV_CWB_28.indd 266
2010-10-15 13:48:10
267
miałoby być załatwianie określonych interesów przez państwa, które ją stworzyły. Najważniejsze decyzje w takiej Unii powinny być podejmowane na poziomie
szefów rządów lub głów państw, ewentualnie na poziomie ministerialnym. Partia
miała również nadzieję, iż forsowany federalny model Europy zostanie skompromitowany i nastąpi powrót do stanu sprzed kilkunastu lat, kiedy to integracja
miała formę Europejskiej Współpracy Gospodarczej890.
Postawa LPR nie uległa zasadniczej zmianie, aczkolwiek w kolejnych latach,
2004 i 2005, Liga skoncentrowała się głównie na obronie status quo, sprzeciwie
wobec Traktatu Konstytucyjnego i wszelkich reform UE z nim związanych oraz
wobec wprowadzenia Polski do strefy euro. Niemniej jednak wykazywała w tym
względzie pewną niekonsekwencję, albowiem najczęściej domagała się nie tyle
odrzucenia idei Traktatu Konstytucyjnego w ogóle, ile raczej sprzeciwiała się proponowanym w nim zapisom, domagając się m.in. odwołania do chrześcijańskich
korzeni Europy, a także żądając przeprowadzenia referendum w tej kwestii. Przed
wyborami w 2005 r. Liga postulowała sporadycznie renegocjację traktatu akcesyjnego w kilku najbardziej istotnych kwestiach, jak np. rolnictwo. LPR nie żądał
opuszczenia struktur unijnych, ale dążył do zahamowania procesu dalszej integracji oraz do tego, aby Unia na powrót przekształciła się we Wspólnotę Gospodarczą891.
Postawa ta pozwala na zakwalifikowanie Ligi Polskich Rodzin do partii „twardego” eurosceptycyzmu, aczkolwiek należy wyraźnie podkreślić, że w związku
ze zmianą sytuacji politycznej złagodziła ona swoje stanowisko. Obrazuje to m.in.
postawa jednego z jej członków, Jana Marii Jackowskiego, który stwierdził: [...]
skoro już mamy być w Unii Europejskiej, ważne jest, aby jak najmniej dopłacać
do tego członkostwa i minimalizować jego negatywne skutki, a wzmacniać ewentualne pozytywy892.
Dopiero w marcu 2006 r. LPR przeszedł na pozycje „miękkiego” eurosceptycyzmu. Roman Giertych, nowo wybrany prezes Zarządu Głównego LPR, w swoim
przemówieniu skierowanym do delegatów zebranych na Kongresie przedstawił,
w ramach programu Zero radykalizmu, koncepcję realizmu w polityce zagranicznej: Nie chcemy wychodzić z Unii Europejskiej, ale widzimy konieczność takiego
ustawienia relacji, które byłyby w interesie polskiej gospodarki893. Zmianę stanowiska LPR wyjaśnił jeden z liderów partii, Janusz Dobrosz, w następujący sposób:
Stosunek LPR do instytucji UE się nie zmienił, jednakże obecnie są inne realia,
[...] próba wyjścia z UE byłaby kosztowniejsza niż samo wejście, stąd też trzeba
patrzeć na to, jakie są już więzi ekonomiczne, jakie umowy zostały podpisane,
890
Ibidem.
Konwencja wyborcza LPR w Warszawie, 13 sierpnia 2005, Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego...; Druk ulotny LPR – Nadzieja dla Polski, b.m.w., 2005.
892 K. Zuba, Polski Eurosceptycyzm..., s. 377.
893 Przemówienie Romana Giertycha na Kongresie, Warszawa 11 marca 2006, Archiwum Partii
Politycznych, ISP PAN.
891
IV_CWB_28.indd 267
2010-10-15 13:48:10
268
z czym się to wiąże na arenie międzynarodowej894. W sytuacji, w jakiej Polska się
znalazła, głównym hasłem LPR stało się więc: Niżej traktatu nicejskiego nie schodzimy895. Ponadto Liga nie dążyła już, zdaniem Dobrosza, do cofnięcia integracji
europejskiej do stanu sprzed Maastricht, gdyż było to mało realistyczne. Stwierdził on: [...] trzeba być realistami. Ale co jest prawdopodobne, prawdopodobne
jest utrzymanie Nicei i tego trzeba się trzymać. Zachowanie wszystkiego, co się
wiąże z Traktatem Nicejskim. Nie posuwanie integracji naprzód 896. Unia Traktatu
Nicejskiego była do zaakceptowania, jako mniejsze zło w porównaniu ze współpracą w Europie na zasadzie federacji. LPR zauważał również korzyści płynące
z integracji: Pozytywne jest myślenie kategoriami ponad granicami w przypadku
np. ekologii. Rzeka nie zna granic, powodzie, zanieczyszczenia, czy też alternatywne źródła energii wymagają współpracy, a Unia taką możliwość stwarza897.
894
895
896
897
IV_CWB_28.indd 268
Wywiad z Januszem Dobroszem...
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
2010-10-15 13:48:10
Rozdział 11
Eurosceptycyzm
Zapoczątkowany po 1989 r. proces demokratyzacji oraz związane z nim
zasady funkcjonowania systemu politycznego, takie jak np. pluralizm polityczny czy też cykliczne wolne wybory, warunkujące proces rywalizacji politycznej,
stworzyły podstawy do zaistnienia kwestii europejskiej w polskim dyskursie politycznym i społecznym. Wpłynęło to niewątpliwie na kształtowanie się stanowisk
wobec integracji europejskiej zarówno partii politycznych, jak i opinii publicznej.
Owe stanowiska mogły zostać wyrażone podczas wyborów parlamentarnych. Jak
wskazuje dotychczasowa analiza, rzeczywista debata na temat polityki europejskiej pojawiła się w polskim dyskursie politycznym pod koniec lat dziewięćdziesiątych, wraz z rozpoczęciem negocjacji akcesyjnych. Wówczas zaczął się również formować obóz eurosceptyków.
Poniższa analiza ma na celu zastosowanie modelu badania eurosceptycyzmu
jako kwestii mobilizacyjnej dla wyborców Ligi Polskich Rodzin w wyborach parlamentarnych w latach 2001 i 2005. Obejmować będzie zarówno postawy społeczeństwa polskiego i partii politycznych wobec integracji europejskiej, jak i znaczenie problematyki europejskiej w poszczególnych kampaniach wyborczych,
w szczególności w strategii przyjętej przez LPR, a także stanowisko elektoratu
Ligi wobec integracji europejskiej898.
11.1. Popyt na poziomie makro
– integracja europejska w opinii społecznej
Wraz z dynamiczną ewolucją pozycji Polski względem UE nastąpiła krystalizacja stosunku społeczeństwa wobec integracji europejskiej. Zasadniczo wyróżnić można cztery etapy rozwoju społecznych postaw wobec integracji:
898
IV_CWB_28.indd 269
Szczegółowe omówienie modelu analizy – w podrozdziale 3.2.
2010-10-15 13:48:10
270
– Pierwszy trwał do końca 1996 r., charakteryzował się ideą „powrotu do Europy”. Na tym etapie widoczny był ogromny entuzjazm społeczeństwa wobec
– Drugi to czas ostudzenia entuzjazmu, uwarunkowany m.in. rozpoczęciem
„technicznego” etapu integracji, czyli negocjacji akcesyjnych. Trwał od 1997
do 2001 r. i cechował się znacznym wzrostem liczby eurosceptyków.
– Trzeci to okres przedakcesyjny (2002–2003), w czasie którego rozwinęła
się intensywna debata nad skutkami przystąpienia Polski do Unii. W tym czasie
wzrosła świadomość społeczna tego procesu. Liczba zwolenników i przeciwników członkostwa w UE utrzymywała się na względnie stałym poziomie.
– Czwarty etap – od momentu przyjęcia Polski do Unii w 2004 r. do chwili obecnej. Charakteryzuje się z jednej strony masowym wzrostem poparcia dla
członkostwa w UE, z drugiej – chwiejnością, nierzadko ambiwalencją postaw
wobec dalszego rozwoju integracji europejskiej.
Poszczególne etapy kształtowania się społecznego stosunku do integracji znajdują odzwierciedlenie w badaniach opinii publicznej. Badania Eurobarometru
z lat dziewięćdziesiątych wskazują, że pomiędzy rokiem 1991 a 1997 liczba osób
opowiadających się za członkostwem Polski w UE utrzymywała się na stabilnym poziomie około 70%, natomiast liczba przeciwników nie przekraczała 7%.
W 2001 r. liczba osób, które zagłosowałyby w referendum „tak”, spadła do 54%,
natomiast liczba tych, którzy zagłosowaliby „nie”, wzrosła do 26% (tab. 15).
Tabela 15. Stosunek do członkostwa Polski w UE w latach 1991–2001
Za
Przeciw
1991*
1992*
1995**
1996**
1997**
2001**
72%
67%
68%
70%
63%
54%
4%
7%
5%
6%
6%
26%
* Pytanie o członkostwo w UE w przyszłości.
** Pytanie o odpowiedź w referendum – „za” lub „przeciw” członkostwu Polski w UE.
Źródło: oprac. własne na podst.: Central and Eastern Eurobarometer 2/1992, 6/1996, 8/1997; Candidate
Countries Eurobarometer, październik 2001, s. 57.
Podobną tendencję można zaobserwować wśród osób uważających członkostwo za „rzecz złą”. Od wiosny 2001 r. nastąpił gwałtowny wzrost odsetka
osób uważających członkostwo za „rzecz złą”, osiągając wiosną 2002 r. poziom
22%. Od wiosny 2004 r., po znacznym spadku i ponownym wzroście, odsetek
ten zaczął ponownie spadać, do 8% w 2005 r. Jednocześnie od 2001 r. odsetek
osób uważających członkostwo Polski w Unii za „rzecz dobrą” utrzymywał
się na względnie stałym poziomie, w 2004 r., tuż przed przystąpieniem Polski
do UE, zmniejszył się z 58 do 42%. Po przystąpieniu do UE odsetek ten stopniowo wzrastał (do 54% w 2005 r.). Badanie wskazuje na istotne znaczenie osób
niezdecydowanych, szczególnie pomiędzy rokiem 2001 a 2002, kiedy to duża
część z nich opowiedziała się przeciwko członkostwu Polski w Unii (ryc. 14).
IV_CWB_28.indd 270
2010-10-15 13:48:10
271
Ryc. 14. Odpowiedzi na pytanie: „Ogólnie mówiąc, uważa Pan/Pani, że członkostwo Polski w Unii
Europejskiej jest...?” [w %]
Źródło: oprac. własne na podst.: Standardowy Eurobarometr 67, Raport krajowy: Polska, wiosna 2007,
s. 21.
Na podobną tendencję wskazują również wyniki badań Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). Początkowo, pomiędzy rokiem 1994 (w którym Polska
złożyła oficjalny wniosek o członkostwo) a 1996, poparcie społeczne dla integracji Polski z Unią, było wysokie (oscylowało pomiędzy 72 a 80%). Następnie rozpoczął się stopniowy jego spadek. W latach 1999–2001 wahało się w przedziale
55–60%899, osiągając w połowie 1999 i w 2001 r. najniższy pułap – 55%. Od tego
momentu aż do początku 2003 r. poparcie oscylowało pomiędzy 55 a 62%, aczkolwiek tuż przed referendum akcesyjnym wzrosło do 68%900. Od 2004 r. liczba
zwolenników integracji europejskiej systematycznie rosła, osiągając w 2005 r.
78% (ryc. 15).
W tym samym okresie znacznie wzrósł odsetek przeciwników integracji – z zaledwie 7% w 1994 do 27% w 1999 r. i 30% w 2001. Od tej pory liczba przeciwników integracji Polski z UE wahała się pomiędzy 18 a 30%, osiągając swoje
899
A. Szczerbiak, After the Election..., s. 6.
W okresie największej mobilizacji, czyli podczas referendum akcesyjnego w maju 2003 r.,
za integracją Polski z Unią opowiedziało się 77,45% społeczeństwa, natomiast liczba przeciwników
wynosiła 22,55%, zob. Państwowa Komisja Wyborcza, www.pkw.gov.pl.
900
IV_CWB_28.indd 271
2010-10-15 13:48:10
272
Ryc. 15. Stosunek Polaków do integracji europejskiej [w %]
Źródło: oprac. własne na podst.: Ocena skutków przystąpienia Polski do UE po trzech latach członkostwa,
komunikat z badań CBOS, Warszawa, kwiecień 2007, s. 2.
minimum tuż przed referendum. Kilka miesięcy po głosowaniu, na przełomie lat
2003/2004, odsetek przeciwników członkostwa ponownie osiągnął poziom 30%.
Radykalny wzrost liczby eurosceptyków tuż po referendum mógł być, zdaniem
ekspertów, wynikiem spadku mobilizacji społecznej, a także rosnącego niezadowolenia z sytuacji na polskiej scenie politycznej901. Odsetek przeciwników integracji europejskiej utrzymywał się na wysokim poziomie aż do końca 2005 r.,
kiedy nastąpił jego radykalny spadek902.
Badania PGSW z kolei pokazują (przy wykorzystaniu skali 0–10, gdzie 0 oznacza jak najszybsze przystąpienie Polski do UE, a 10 – chronienie własnej niezależności), że w 2001 r. 37,7% wyborców chciało szybkiego przystąpienia Polski
do Unii, w tym 16,6% opowiadało się za przystąpieniem jak najszybszym, 20,6%
opowiadało się za wolniejszym przystąpieniem, natomiast 18,3% opowiadało się
za ochroną własnej niezależności (załącznik 12)903.
901
Poparcie dla członkostwa w Unii Europejskiej, Opinie o unijnej konstytucji i skutkach niepowodzenia brukselskiego szczytu, komunikat z badań CBOS, Warszawa, styczeń 2004, s. 2.
902 Interesujący wydaje się fakt, że aż do maja 2003 r. na względnie stałym poziomie 15–20%
utrzymywała się liczba osób niezdecydowanych; dopiero w drugiej połowie 2003 r. wystąpiła wyraźna tendencja spadkowa. Wydaje się więc, że do czasu wejścia Polski w struktury unijne wciąż
dokonywała się krystalizacja poglądów społecznych.
903 Polskie Generalne Studium Wyborcze 2001 przy Instytucie Studiów Politycznych PAN, finansowane przez Komitet Badań Naukowych oraz dofinansowywane przez Economic and Social
Research Council oraz Szkołę Wyższą Psychologii Społecznej w Warszawie.
IV_CWB_28.indd 272
2010-10-15 13:48:10
273
Równolegle więc z różnicowaniem się poglądów elit politycznych na integrację europejską nastąpiła w latach dziewięćdziesiątych i na początku XXI wieku
polaryzacja opinii społecznej w tej kwestii. Wyraźny spadek poparcia dla integracji w okresie 1999–2001 można łączyć, jak wspomniano, z wejściem negocjacji akcesyjnych w decydującą fazę. Integracja przestała być wówczas odległym
i abstrakcyjnym celem – wiele grup zawodowych i społecznych zajęło wyraźne
stanowisko wobec ujawnianych podczas negocjacji problemów.
Różnorodność opinii na temat integracji Polski z Unią skłania do pytań o motywy, jakimi kierowali się Polacy w swoich decyzjach, szczególnie podczas referendum akcesyjnego. W 1998 r. skłonni byli popierać proces integracji ze względu na pozytywy cywilizacyjne (szansa wejścia do sfery gospodarczej stabilności
i przejrzystych regulacji prawnych, zapobieżenie marginalizacji cywilizacyjnej Polski, szansa powrotu na „Zachód”904). W 2002 r. zwolenników członkostwa Polski w UE można było podzielić na dwie grupy:
– tych, których aprobata wynikała z przekonania o korzyściach płynących
z członkostwa;
– tych, których aprobata związana była z ogólnym przekonaniem o członkostwie w UE jako nieuchronnej konsekwencji procesów historycznych, politycznych i gospodarczych, zachodzących w Europie i na świecie.
W pierwszym wypadku korzyści rozumiane były głównie w znaczeniu społeczno-gospodarczym: zmniejszenie bezrobocia (dzięki utworzeniu nowych miejsc
pracy oraz możliwości wyjazdu za granicę), poprawa stanu polskiej gospodarki,
poprawa materialnych warunków życia. Niewielka grupa badanych widziała również szansę na rozwój polskiego rolnictwa. Innymi korzyściami były: otwarcie
granic oraz pozytywny wpływ UE na wewnętrzną politykę państwa.
Druga grupa zwolenników wskazywała z jednej strony na integrację jako konieczność, dla której nie ma alternatywy, z drugiej zaś ich aprobata związana była
z potrzebą modernizacji kraju i wynikała z logiki przemian systemowych i procesów globalizacyjnych. Unia dawała szansę udziału w procesach globalizacyjnych
i zaistnienia na arenie międzynarodowej pod względem gospodarczym i politycznym. Towarzyszyło temu przekonanie, że wkroczyliśmy na drogę reform i przemian społeczno-politycznych, z których nie warto się wycofywać. Należy zatem
rozpoczęty proces integracji dokończyć905.
Przeciwnicy przystąpienia Polski do UE również stosowali argumentację dwojakiego rodzaju: z jednej strony przewidywali ogólnie negatywne następstwa
członkostwa dla Polski w poszczególnych dziedzinach życia, nie dostrzegając
904 Argumenty zwolenników i przeciwników integracji Polski z Unią Europejską, komunikat
z badań CBOS, Warszawa, luty 2002, s. 2–3; E. Skotnicka-Iliasiewicz, Polacy wobec integracji
Polski z Unią Europejską. Trwałość i zmiana postaw społecznych wobec integracji Polski z Unią
Europejską, [w:] Obywatele Europy. Integracja europejska w polskim życiu publicznym, red.
M. Fałkowski, J. Kucharczyk, Warszawa 2005, s. 60.
905 E. Skotnicka-Iliasiewicz, Polacy wobec integracji Polski z Unią Europejską..., s. 60.
IV_CWB_28.indd 273
2010-10-15 13:48:11
274
żadnych korzyści; z drugiej – byli niechętni integracji ze względu na duży dystans ekonomiczny, co mogło spowodować utrwalenie, a nawet wzrost nierówności w poziomie życia i rozwoju gospodarczym pomiędzy państwami.
Wśród zagrożeń dla konkretnych sfer życia wymieniane były na pierwszym
miejscu niekorzystne skutki dla rolnictwa, przemysłu, wymiany handlowej z państwami UE i dla rodzimego rynku pracy. Występowała obawa o wzrost bezrobocia, o masowe zwolnienia lub sprowadzenie Polaków do poziomu taniej siły
roboczej oraz ogólnie o niekorzystny wpływ na materialne warunki życia społeczeństwa. Polska widziana była jako za słaba i za biedna, dlatego też niemogąca
być równorzędnym partnerem dla UE. Konsekwencją tego było prawdopodobieństwo, że przystępując do Unii, staniemy się krajem II kategorii, krajem o gorszej
pozycji. Z integracji korzyści miały więc czerpać głównie kraje UE. Jedna piąta
(20%) przeciwników integracji stosowała argumenty o silnym zabarwieniu emocjonalnym, obawiając się utraty suwerenności, podporządkowania Polski obcym
siłom oraz wykupienia państwa przez obcy kapitał. Blisko 10% opinii niechętnych UE związanych było z brakiem dostatecznych informacji o skutkach i zasadach integracji oraz warunkach członkostwa, zaś 6% społeczeństwa wyrażało
niezadowolenie z przebiegu negocjacji i z niekorzystnych dla Polski wyników
końcowych906.
Zarówno po stronie zwolenników jak i przeciwników integracji dominowały argumenty natury ekonomicznej, a następnie cywilizacyjnej i politycznej. Po 2004 r.
spadkowi niepewności oraz obaw społecznych związanych z akcesją towarzyszyły coraz lepsze oceny skutków przystąpienia do Unii. Coraz więcej osób dostrzegało korzyści wynikające z integracji, a jednocześnie zmniejszała się liczba osób
negatywnie oceniających bilans jej efektów.
Według badań Eurobarometru pomiędzy 2004 a 2005 rokiem odsetek osób,
które uważały, że Polska skorzystała z członkostwa, zwiększył się o 13 punktów
procentowych, natomiast odsetek osób, które były przeciwnego zdania, zmniejszył się: z 31% w roku 2004 do 24% w 2005. Spadł również znacznie odsetek
osób niezdecydowanych: z 19% na 13% w roku 2005 (ryc. 16)907.
Po przystąpieniu Polski do UE zasadniczą kwestią stało się pytanie: jakiej Unii
chcą Polacy? Czy rosnący entuzjazm wobec członkostwa, a także wzrost poparcia
dla integracji europejskiej, idą w parze z poparciem dla proponowanego kierunku
rozwoju Wspólnoty?
Według badań CBOS (tab. 16) Polacy coraz silniej popierali proces pogłębiania
integracji europejskiej. Jednak ich zdaniem Unia powinna być przede wszystkim
wspólnotą gospodarczą. W 2005 r. 80% badanych popierało ekonomiczny wymiar integracji. Ponad połowa Polaków (54%) aprobowała również zjednoczenie
906
907
IV_CWB_28.indd 274
Ibidem, s. 61–62.
Standardowy Eurobarometr 65, Raport krajowy: Polska, wiosna 2006, s. 33.
2010-10-15 13:48:11
275
Polski z Unią na poziomie politycznym. Najmniej było zwolenników integracji
w obszarze kultury i obyczajów (25%).
Tabela 16. Odpowiedzi na pytanie (*): „W jakich dziedzinach Pana/Pani zdaniem Polska powinna
integrować się, jednoczyć z Europą, a w jakich powinna zachować odrębność? Czy jeśli chodzi
o [...] Polska powinna jednoczyć się z UE, czy też zachować odrębność?”
Powinna zachować
odrębność
V ’07
V ’99
V ’04
VII ’05
V ’07
19
16
12
7
16
13
8
8
Struktury
polityczne
44
52
54
55
31
29
30
28
25
19
16
17
Wartości
i cele
życiowe ludzi
40
49
50
52
40
36
38
36
20
15
11
12
Kultura
i obyczaje
21
24
25
27
65
68
67
63
14
9
8
10
V ’04
85
V ’99
80
V ’07
71
V ’04
65
V ’99
VII ’05
Trudno powiedzieć
Gospodarka
* [...]
VII ’05
Powinna jednoczyć się
z UE
%
Źródło: oprac. własne na podst.: O modelu integracji europejskiej i Eurokonstytucji, komunikat z badań
CBOS, Warszawa, czerwiec 2007, s. 4.
Ryc. 16. Opinie na temat korzyści Polski z członkostwa w UE [w %]
s. 33.
IV_CWB_28.indd 275
2010-10-15 13:48:11
276
Należy jednak podkreślić, że jednocześnie tylko nieznacznie zmalał odsetek
przeciwników dalszej integracji. Najbardziej, bo aż o 7%, zmalał pomiędzy rokiem
1999 a 2005 odsetek przeciwników integracji gospodarczej. W wypadku integracji
politycznej spadek wynosił jedynie 1%. Natomiast w obszarze kultury i obyczajów
liczba przeciwników wzrosła o 2%.
Polacy odrzucali zdecydowanie wizję UE jako superpaństwa. Liczba zwolenników ewolucji Unii w kierunku związku niezależnych państw („Europy
narodów”) wynosiła w 2003 r. 65% i zmniejszyła się w przeciągu dwóch następnych lat o 9%. Liczba zwolenników państwa federalnego („Stanów Zjednoczonych Europy”) w 2003 r. wynosiła 16%, zwiększyła się do 2005 r. również
o 9%. Liczba osób niezdecydowanych pozostała na tym samym poziomie – 19%
(tab. 17).
Tabela 17. Opinie dotyczące kierunków rozwoju Unii Europejskiej [w %]
Wskazania respondentów według terminów badań
W jakim kierunku powinna Pana/Pani
zdaniem rozwijać się UE?
III ’03
X ’03
III ’04
VII ’05
V ’07
[%]
– w kierunku państwa federalnego,
w rodzaju Stanów Zjednoczonych
16
16
19
25
22
– w kierunku związku jak najbardziej
niezależnych państw
65
64
63
56
55
– trudno powiedzieć
19
20
18
19
23
Źródło: oprac. własne na podst.: O modelu integracji europejskiej i Eurokonstytucji, komunikat z badań
CBOS, Warszawa, czerwiec 2007, s. 6.
Badania PGSW z 2005 r. wskazują (wykorzystano skalę 1–10, gdzie 0 oznacza, że polityka zagraniczna powinna być oparta na współpracy z UE, a 10
– polityka zagraniczna powinna bronić naszej niezależności), że 26,5% badanych uważało, iż polityka zagraniczna powinna być oparta raczej na współpracy
z Unią, niż suwerenności, a 46,3% było zdania, że powinna iść w przeciwnym
kierunku, z czego 19,3% opowiadało się zdecydowanie za polską polityką zagraniczną broniącą niezależności kraju (załącznik 13)908. Przykłady te rodzą
wątpliwości co do entuzjazmu Polaków wobec pogłębiania współpracy w Europie. Potwierdza je dodatkowo dość ambiwalentne poparcie dla konkretnych rozwiązań wspólnotowych.
908
Polskie Generalne Studium Wyborcze 2005 przy Instytucie Studiów Politycznych PAN, finansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji (Komitet Badań Naukowych) oraz dofinansowywane przez Fundację im. Stefana Batorego, Fundację Centrum Badania Opinii Społecznej,
Instytut Filozofii i Socjologii PAN i University of Glasgow (Department of Politics & Department
of Central and East European Studies).
IV_CWB_28.indd 276
2010-10-15 13:48:11
277
W kwestiach gospodarczych wysokie poparcie społeczne dla integracji
nie wydaje się jednoznaczne. Jak przedstawiono wyżej, ideę dalszego pogłębiania
współpracy gospodarczej popierało w Polsce w 2005 r. 80% badanych. Jednocześnie poparcie wśród Polaków dla Unii Monetarnej z jedną walutą euro wynosiło na przełomie lat 2004/2005 60% i wykazywało tendencję spadkową, zaś około
36% respondentów było przeciw909.
Badania Eurobarometru wskazują wprawdzie na wzrost poparcia dla wspólnej
polityki zagranicznej w okresie pomiędzy rokiem 2004 oraz 2005 (ryc. 17), a także na wysokie poparcie dla wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony (ryc. 18),
ale poparcie dla unii politycznej plasowało się na dużo niższym poziomie 56%
(przeciwników było 22%)910.
Ryc. 17. Wspólna polityka zagraniczna [w %]
s. 42.
Podobny problem dotyczy Traktatu Konstytucyjnego. Większość badań opinii
publicznej wskazywała na znaczne poparcie Polaków dla Konstytucji Europej909 Standardowy Eurobarometr 67, Raport krajowy: Polska, wiosna 2007, s. 41. Aż 46%
respondentów było przeciwnych polskiemu przystąpieniu do strefy euro, a 44% opowiadało
się za, zob. Opinie o wprowadzeniu euro, komunikat z badań CBOS, Warszawa, styczeń 2007,
s. 3.
910 Standardowy Eurobarometr 64, Raport krajowy: Polska, jesień 2005, s. 40. Badania ISP
wskazują, że poparcie dla rozwiązań urzeczywistniających pogłębienie unii politycznej, takich
jak wspólny rząd czy też prezydent UE, było na jeszcze niższym poziomie – odpowiednio 49%
i 33%, natomiast w opozycji pozostawało odpowiednio 39% i 53%, zob. Polacy o Unii Europejskiej i Traktacie Konstytucyjnym, Instytut Spraw Publicznych 2006, s. 8, http://www.isp.org.pl/files/3090326750011625001148464858.pdf.
IV_CWB_28.indd 277
2010-10-15 13:48:11
278
Ryc. 18. Opinie na temat wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony państw UE oraz dalszego poszerzania UE poprzez przyłączanie innych krajów
s. 44, 46.
skiej911. Badania Eurobarometru z 2005 r. pokazują, że 53% badanych opowiadało się za Traktatem, a 21% przeciwko. Jednakże według badań CBOS poparcie
dla ratyfikacji Traktatu wynosiło tylko 43%, a przeciwko opowiadało się 24%
społeczeństwa912.
Obszarem, który Polacy uważali za wyłącznie narodowy, była zdecydowanie kultura. Badania CBOS pokazują, że w 2005 r. połowa Polaków uważała,
że integracja europejska powinna obejmować również wartości i cele życiowe
ludzi. Natomiast najmniejsza liczba badanych opowiadała się za zjednoczeniem
w obszarze kultury i obyczajów: jedynie 25% w 2005 r. W porównaniu do okresu
sprzed akcesji (1999), przyrost poparcia w tej kwestii jest najniższy ze wszystkich
omawianych (tab. 16)913.
Kierunkiem rozwoju integracji europejskiej, który Polacy zdecydowanie i jednoznacznie poparli, było poszerzanie Unii Europejskiej. Badania Eurobarometru
wskazują, że minimalne poparcie w tej sprawie w latach 2004–2006 wynosiło
911
Badania ISP z 2006 r. stwierdzały, że 68% badanych zgadza się, iż Europa potrzebuje konstytucji, a 16% było przeciwnych, Polacy o Unii Europejskiej...
912 Polacy o Europejskiej Konstytucji, komunikat z badań CBOS, kwiecień 2005, s. 8. Badania
te wskazują, że w październiku 2003 r. jedynie 5% respondentów uważało, iż rząd powinien zaakceptować system głosowania zaproponowany w projekcie konstytucji, 46% twierdziło, że powinien
bronić systemu nicejskiego z determinacją, 26% było zdania, że rząd powinien bronić Nicei, nawet
jeśli to oznacza zablokowanie przyjęcia projektu konstytucji, zob. O przyszłej Konstytucji Unii Europejskiej, komunikat z badań CBOS, Warszawa, październik 2003, s. 4.
913 Ocena skutków przestąpienia Polski do UE po trzech latach członkostwa, komunikat z badań CBOS, Warszawa, kwiecień 2007, s. 22.
IV_CWB_28.indd 278
2010-10-15 13:48:11
279
72%, co plasowało Polskę na najwyższej pozycji wśród krajów członkowskich
Unii (ryc. 18)914. Mimo iż pomiędzy wiosną a jesienią 2005 r. zauważalny był
spadek poparcia dla członkostwa Turcji i Ukrainy w UE – odpowiednio o 12%
i 11% – to ogólne poparcie dla przyjęcia nowych krajów do struktur unijnych
nie uległo zmianie915.
Źródeł ambiwalentnych oraz sceptycznych postaw Polaków wobec integracji
europejskiej doszukiwać się można na kilku płaszczyznach. Po pierwsze, trafne wydaje się stwierdzenie, że Polacy postrzegali UE jako grę o sumie zerowej,
gdzie zderzają się różnorodne interesy. Polska musi więc walczyć twardo, aby zabezpieczyć własne interesy oraz maksymalnie skorzystać z członkostwa w UE916.
Powinna ściśle kooperować z innymi państwami, aby zrealizować swoje interesy.
Jednocześnie społeczeństwo pozostawało wysoce podejrzliwe wobec motywów,
jakimi kierują się inne państwa Unii, a szczególnie państwa duże. Dlatego też
znaczna jego część prezentowała pogląd, iż rząd Polski powinien być przygotowany do ostrej walki w celu obrony interesu narodowego oraz zagwarantowania
Polsce odpowiedniej pozycji w UE917. Wydaje się więc, że entuzjazm Polaków
wobec członkostwa szedł w parze z nieufnością wobec innych państw Unii oraz
dużym sceptycyzmem, jeśli chodzi o to, jak Unia funkcjonuje918. Po drugie, postawom tym towarzyszył brak wiedzy oraz zainteresowania kwestiami europejskimi.
W 2005 r. tylko 13% badanych stwierdziło, że ich wiedza jest wystarczająca, aby
podjąć decyzję, jak zagłosować w wypadku referendum na temat Konstytucji dla
Europy: 78% uważało, że jest niewystarczająca919.
Badania opinii publicznej pokazują, że integracja europejska nie była kwestią
istotną społecznie920. Badania PGSW z 2001 r. wskazują, że odpowiadając na py914
Standardowy Eurobarometr 67..., s. 8.
Standardowy Eurobarometr 64..., s. 8.
916 Polacy o Unii Europejskiej..., s. 5.
917 62% Polaków wierzyło, że członkowie UE w pierwszym rzędzie dążą do realizacji własnego
interesu, 7% wierzyło, że są głównie zainteresowani interesem Unii jako całości, 19% uważało,
że oba interesy są dla państw członkowskich istotne, a 12% nie miało zdania na ten temat, Społeczna
percepcja skutków członkostwa Polski w UE, Instytut Spraw Publicznych, 2006, s. 17.
918 O modelu integracji europejskiej i Eurokonstytucji, komunikat z badań CBOS, Warszawa,
czerwiec 2007, s. 1.
919 Polacy o europejskiej konstytucji, komunikat z badań CBOS, Warszawa, kwiecień 2005, s. 10.
920 Według badań przeprowadzonych w sierpniu 2001 r. przez „Wprost”, społeczeństwo uznało
kwestię europejską za istotną w 7%, podczas gdy problemy związane z bezrobociem, wzrostem
przestępczości czy reformą służby zdrowia za ważne uznało odpowiednio 85, 49 i 45%, „Wprost” 19
sierpnia 2001, s. 30. Sondaż „Rzeczpospolitej” potwierdza te badania, pokazując, że 4% respondentów wymieniło członkostwo Polski w UE jako jedną z kwestii, które będą miały największy wpływ
na wybór ugrupowania politycznego, zajmując tym samym miejsce siódme i ostatnie, Czym kierują
się wyborcy. Liderzy nieważni, „Rzeczpospolita” 20 lipca 2001, s. 3. Inne badania również dowodziły,
że kwestia europejska jest dla wyborców relatywnie nieistotna. Spośród 10 problemów kwestia przystąpienia do UE znalazła się na szóstym miejscu z 15% głosów, jako najważniejszy problem spośród
915
IV_CWB_28.indd 279
2010-10-15 13:48:11
280
tanie: „Jaki był najważniejszy problem, jaki stał przed Polską w ostatnich czterech
latach?” i mając 33 wyszczególnione obszary problemowe, 2,5% respondentów
wskazało na kwestię integracji z UE, co stawiało ją na siódmym miejscu pod
względem ważności. Na pierwszym miejscu, z wynikiem 57,4%, znalazło się
bezrobocie, następnie gospodarka (5%), na miejscu trzecim, z wynikiem 4,4%
– reformy (ogólnie), następnie budżet, deficyt budżetowy, finanse publiczne z wynikiem 4,1%, na miejscu piątym znajdował się problem biedy i pomocy socjalnej
z wynikiem 3,8% oraz na miejscu szóstym – sytuacja wsi i rolnictwa z wynikiem
2,9%. Wprawdzie wynik 2,5% wydaje się dość niski, niemniej jednak relatywnie
do innych kwestii (poza bezrobociem) nie jest znacząco odległy921.
Te same badania wskazują, że w 2005 r. na pytanie: „Jaki jest najważniejszy problem stojący obecnie przed Polską?” 0,3% respondentów odpowiedziało,
że jest to kwestia polityki Unii wobec Polski oraz Polski w Unii Europejskiej,
pozycjonując ją tym samym na 15. miejscu wśród 39 badanych kwestii, ex aequo z problematyką stosunków z zagranicą (politycznych i handlowych) oraz
problemami systemu edukacji, mieszkalnictwa i kryzysem wartości. Jeśli chodzi o wartość procentową, to wynik ten był trzecim od końca. Na pierwszym
miejscu, z wynikiem 63,9%, znajdował się wciąż problem bezrobocia, następnie
(6%) problem złych rządów, konfliktów, kłótni, problemów koalicyjnych i partyjnych, następnie (4,9%) problem biedy i pomocy socjalnej, na czwartym miejscu
plasował się problem korupcji, złodziejstwa i łapówkarstwa (3,3%) na piątym
– gospodarka (3,1%). Badania wskazują więc na znaczny spadek wagi kwestii
europejskiej922.
Badania CBOS wskazują również, że duża część Polaków nie orientowała
się, jakie stanowiska zajmowały partie polityczne wobec kwestii europejskich.
W kwietniu 2005 r. (tuż przed kampanią wyborczą do parlamentu) 47–57% respondentów nie wiedziało, jaki jest stosunek ośmiu głównych ugrupowań w kraju
do Traktatu Konstytucyjnego923. Niemniej jednak ta część społeczeństwa, która
wyrażała zainteresowanie kwestią integracji europejskiej, postrzegała stanowiska
partii politycznych jako dość zróżnicowane.
Badania Instytutu Spraw Publicznych z września 2001 r., w których ogół respondentów miał określić stosunek poszczególnych ugrupowań politycznych do
integracji europejskiej na skali od –1,5 do 2,0, wskazują, że za najbardziej proeuropejską respondenci uznali koalicję SLD-UP (1,67), następnie PO (1,52), UW
(1,42) oraz AWSP (1,31). Ugrupowania te wykazywały jednocześnie dość zbliwielu innych. Na pierwszym miejscu respondenci umiejscowili bezrobocie, jako kwestię „najwyższej
wagi”, następnie przestępczość, podatki, bezpieczeństwo socjalne oraz subsydia dla rolnictwa, zob.
C. McManus-Czubińska et al., The New Polish „Right”?, „The Journal of Communist Studies and
Transition Politics” 2/2003, s. 15.
921 Polskie Generalne Studium Wyborcze 2001...
922 Polskie Generalne Studium Wyborcze 2005...
923 Polacy o europejskiej Konstytucji, komunikat z badań CBOS, Warszawa, kwiecień 2005,
s. 11–13.
IV_CWB_28.indd 280
2010-10-15 13:48:11
281
żone proeuropejskie stanowiska zdaniem swoich elektoratów. Stanowiska ambiwalentne lub też umiarkowane, lecz wciąż skłaniające się ku stanowisku proeuropejskiemu prezentowały według badanych PiS (0,75) oraz PSL (0,46), a za partie
antyeuropejskie uznane zostały Samoobrona (–0,79) oraz LPR (–0,88) (ryc. 19).
Ryc. 19. Postrzegana „proeuropejskość” partii politycznych
Źródło: oprac. własne na podst.: B. Roguska, J. Kucharczyk, Wybory 2001 a integracja Polski z Unią Europejską, Warszawa 2001, s. 14.
Badania CBOS z 2005 r., w których respondenci na skali od 1 do 7 określili
pozycję poszczególnych partii politycznych, wskazały również na duże zróżnicowanie stanowisk partii politycznych wobec integracji europejskiej w oczach
elektoratu (tab. 18).
Tabela 18. Postrzeganie poglądów partii politycznych na integrację Polski w ramach UE (w skali 1–7)
Pary przeciwstawnych
stwierdzeń (skala 1–7)
(1) Polska powinna dążyć
do jak najściślejszej integracji
w ramach UE
(7) Polska powinna dążyć
do zachowania w UE
jak najdalej idącej niezależności
LPR
PD
PO
PSL
PiS
5,69 2,94 3,47 4,21 4,17
Samoobrona
SdPI
SLD
5,23
2,90
2,61 2,82
UP
Źródło: oprac. własne na podst.: Percepcja stanowisk partii politycznych w wybranych kwestiach społecznych, politycznych i gospodarczych, komunikat z badań CBOS, Warszawa, sierpień 2005, s. 10.
Najbardziej zbliżone stanowiska zajmowały partie lewicowe – SLD (2,61), UP
(2,82), SdPl (2,90), i partia centrowa PD (2,94). Stanowisko ambiwalentne przypisano PO, PiS i PSL, jednakże PO postrzegane było jako bardziej proeuropejskie (3,47), a PiS i PSL jako bardziej antyeuropejskie – odpowiednio 4,17 i 4,21.
Za najbardziej eurosceptyczne uważane były ponownie Samoobrona (5,23) oraz
LPR (5,69).
IV_CWB_28.indd 281
2010-10-15 13:48:12
282
Podsumowując, należy stwierdzić, że Polacy przeszli znaczną ewolucję postaw
wobec integracji. Od końca lat dziewięćdziesiątych ukształtował się w społeczeństwie obóz eurosceptyków, który od 2005 r. zaczął powoli maleć.
– integracja europejska
w kampanii wyborczej 2001 roku
Od roku 2001 negocjacje z UE wkroczyły w ostatnią, decydującą fazę. Jednocześnie z Unii zaczęły napływać sygnały o słabnącej gotowości do przyjmowania nowych członków i ustępstw na rzecz Polski, dlatego też negocjacje wzbudzały
coraz większe emocje. Zmianie uległ również narodowy kontekst debaty europejskiej. Pogarszająca się sytuacja gospodarcza i zły stan finansów publicznych wpływały na pogorszenie nastrojów924. Sytuacja ta dawała podstawę do radykalizacji
poglądów i zachowań polityków oraz opinii publicznej. Zbliżające się wybory, zaplanowane na 23 września 2001 r., ostatnie przed planowanym wejściem do UE,
stały się okazją do demonstracji stanowisk poszczególnych ugrupowań politycznych wobec procesu integracji europejskiej.
Do entuzjastów integracji oraz polskiego jak najszybszego przystąpienia
do UE, prezentujących „miękką” postawę negocjacyjną, należały Sojusz Lewicy Demokratycznej i Unia Pracy. Koalicja wyborcza SLD-UP koncentrowała się
na pozytywnych skutkach przystąpienia w takich dziedzinach, jak handel, rolnictwo czy bezpieczeństwo kraju. W programie wyborczym z 2001 r. deklarowano: Przed nami wielkie narodowe wyzwanie: dokończyć proces negocjacji z UE
i przygotować Polskę do integracji925. Priorytetem w dalszych negocjacjach było
dla koalicji SLD-UP wynegocjowanie jak najszybszego dostępu polskich rolników do środków wspólnego rynku rolnego oraz wystarczająco długiego czasu
na dostosowanie się do bardzo kosztownych europejskich standardów ochrony
środowiska, a także uzyskanie prawa do pracy dla polskich obywateli we wszystkich krajach UE926. Istotne znaczenie koalicjanci przywiązywali również do uzyskania możliwie największej pomocy finansowej na modernizację infrastruktury,
administracji oraz łagodzenie dysproporcji w rozwoju regionów. Przystąpienie
do Unii Europejskiej było dla SDL-UP szansą na szybkie przeciwdziałanie problemom, które wiązały się z procesem transformacji systemowej927.
924
E. Nalewajko, Eurosceptyczne partie..., s. 111.
Program wyborczy Sojusz Lewicy Demokratycznej–Unia Pracy, [w:] Wybory 2001...,
s. 37; zob. także: M. Migalski, Proces integracji Polski z Unią Europejską w programach komitetów
wyborczych, [w:] Wybory parlamentarne 2001 – scena polityczna – aktorzy – programy – strategie,
red. J. Sztumski, M. Kolczyński, Katowice 2003, s. 62.
926 Ibidem, s. 38.
927 Ibidem.
925
IV_CWB_28.indd 282
2010-10-15 13:48:12
283
Główną postsolidarnościową siłą polityczną entuzjastycznie nastawioną do integracji była Unia Wolności. Łączyła ona bezwarunkowe poparcie wejścia Polski do UE z programem szerokich reform wewnętrznych. Celem UW było takie
wzmocnienie polskich instytucji politycznych oraz gospodarczych przed procesem akcesji, aby sprostały unijnym wymaganiom. Podkreślano konieczność jak
najszybszego przystąpienia Polski do struktur unijnych w celu osiągnięcia korzyści w zakresie ekonomicznym, finansowym, modernizacji ze szczególnym akcentem na rolnictwo oraz umacniania demokracji. Unia Europejska postrzegana była
jako szansa dla Polski928.
Także Platforma Obywatelska należała do partii określanych jako proeuropejskie. Członkostwo w Unii postrzegane było przez PO przede wszystkim jako
szansa na modernizację i rozwój gospodarczy państwa, w tym na wzrost poziomu
przedsiębiorczości i konkurencyjności. Jak wiele innych partii, PO kładło duży
nacisk na sektor rolniczy. Podkreślało konieczność rozwoju i modernizacji wsi
jako warunek konkurencyjności polskiego rolnictwa po przystąpieniu do Unii.
Priorytetem w negocjacjach z UE powinno być objęcie Polski wspólną polityką
rolną na równych zasadach, albowiem dopłaty bezpośrednie z budżetu Unii PO
uważało za istotny zysk Polski z członkostwa. Partia i jej liderzy wyrażali więc
w sposób bezsporny akceptację dla członkostwa Polski w Unii929.
Proces integracji europejskiej był jedną z wielu kwestii konfliktowych w łonie
AWS i przyczynił się do wystąpienia z ugrupowania części członków o poglądach eurosceptycznych. Wewnętrzne podziały oraz wielość stanowisk utrudniają jednoznaczne określenie stanowiska ugrupowania wobec integracji. Podczas
wyborów prezydenckich w 2000 r. lider AWS, Marian Krzaklewski, prezentował
pozytywną, choć dość pragmatyczną (opartą na kalkulacji zysków i strat) postawę wobec przystąpienia Polski do UE. Dość mgliście opisywał wizję Europy,
do której Polska ma przystąpić, jako „Europę ojczyzn”, „Europę Jana Pawła II”.
Wyrażał poparcie dla „twardej” postawy negocjacyjnej, podkreślając konieczność
obrony interesów polskich rolników. Reprezentował argumenty katolicko-narodowego skrzydła AWS930. Natomiast Jerzy Buzek prowadził politykę zdecydowanie proeuropejską; jawił się jako jedna z sił napędowych polskiego dążenia
do członkostwa.
W oficjalnym programie wyborczym z 2001 r. AWSP opowiedziało się jednoznacznie za szybkim włączeniem Polski do Unii Europejskiej. Jako jedyny obóz
proeuropejski prezentowało również jasną wizję wspólnoty, jaką chciałoby współtworzyć. Opierała się ona na dwóch filarach: uznaniu narodów reprezentowanych
przez państwa członkowskie za podmioty konstytuujące Europę. Jedność w wie928 [Unia Wolności] Ekspres wolności. Materiały dla kandydatów, broszura wyborcza, [w:]
Wybory 2001..., s. 51–88; zob. także: A. Szymański, Unia Europejska w programach ugrupowań...,
s. 270.
929 [Platforma Obywatelska] Program 2001 r. [w:] Wybory 2001..., s. 174–208.
930 K. Zuba, Polski eurosceptycyzm..., s. 318; zob. także: M. Krzaklewski, Strategia zwycięstwa,
„Gazeta Wyborcza” 20 września 2000, s. 4.
IV_CWB_28.indd 283
2010-10-15 13:48:12
284
lości to nasze pojmowanie wspólnoty931 oraz uznaniu cywilizacji chrześcijańskiej
za fundament europejskiego ładu społecznego932. AWSP deklarowało, że chce
Europy w postaci wspólnoty narodów, które zachowują własną tożsamość i wartości oraz biorą czynnie udział w tworzeniu przyszłego kształtu Europy. Głównym
hasłem stało się „W Europie dobrobytu, w Europie wartości”933.
Wyraźną ambiwalencją, a nierzadko brakiem klarowności postaw wobec procesu integracji oraz udziału Polski w owym projekcie charakteryzowały się Polskie Stronnictwo Ludowe oraz utworzone krótko przed wyborami Prawo i Sprawiedliwość.
PSL od samego początku uzależniał zgodę na obecność Polski w strukturach
europejskich od uzyskania partnerskich warunków członkostwa, zapewniających
ochronę interesów narodowych, w tym objęcie rolnictwa wspólną polityką rolną,
oraz jednoczesnego z procesem integracji polepszenia stosunków ekonomicznych
ze Wschodem934. Stanowisko PSL brzmiało: za integracją, ale pod pewnymi warunkami. Interes narodowy, do którego partia się odwoływała, utożsamiany był
przede wszystkim z interesem rolników lub też ogólnie pojętymi mieszkańcami
wsi, dlatego też był koniunkturalny, a tym samym zmienny. Jak podkreśla Krzysztof Zuba, nawet zasadniczo proeuropejski polityk, jakim jest Jarosław Kalinowski,
potrafił odrzucić akcesję Polski do Unii, jeśli rolnicy nie uzyskaliby wymiernych
profitów935. Należy również podkreślić, że w PSL, podobnie jak w AWSP, istniały skrzydła pro- i antyeuropejskie. Kalinowski, który należał do zwolenników
integracji, jako kandydat PSL do fotela prezydenckiego w kampanii w 2000 r.
nie wypowiadał się w kwestii integracji ani „za”, ani „przeciw”. Unikał świadomie zbliżania się do obozu zarówno eurosceptyków, jak i entuzjastów, promując
siebie oraz swoje ugrupowanie jako partię środka – realistycznie patrzącą na interesy Polski936.
W programie wyborczym z 2001 r. PSL opowiedział się za przystąpieniem
Polski do UE, podkreślając jednocześnie konieczność ochrony narodowych interesów. Partia stała na stanowisku, że skoro Polska dostosowuje się do wymogów Unii, to Unia powinna uwzględniać oczekiwania i aspiracje naszego kraju.
Za podstawę integracji z Unią należało, zdaniem partii, przyjąć umocnienie polskich interesów gospodarczych w tym procesie – bliżej niesprecyzowaną integrację
strategiczną, a nie bierne włączenie, czyli integrację wcieleniową. Zadaniem negocjatorów w obszarze polityki rolnej było uświadomienie UE konieczności równe931 Program Akcji Wyborczej Solidarność Prawicy, O lepsze życie. Polska – bezpieczna i sprawiedliwa, Polska – ojczyzną równych szans, [w:] Wybory 2001..., s. 48.
932 Ibidem.
933 Ibidem.
934 Deklaracja wyborcza PSL, PSP, 14/2001, s. 23.
936 Kandydaci o Unii Europejskiej, „Gazeta Wyborcza” 6 września 2000, s. 9.
IV_CWB_28.indd 284
2010-10-15 13:48:12
285
go traktowania wszystkich państw członkowskich. W przeciwnym razie podważone zostaną szanse i sens członkostwa w Unii937. Oficjalne stanowisko, zawarte
w dokumentach partyjnych, było jednak, zdaniem Krzysztofa Zuby, wygładzone
i nie odzwierciedlało rzeczywistych bardziej negatywnych nastrojów w partii938.
PSL balansował więc na granicy „miekkiego” euroentuzjazmu i „miękkiego” eurosceptyzmu, przesuwając się nieznacznie w stronę zwolenników integracji.
Wśród członków Prawa i Sprawiedliwości, podobnie jak w wypadku AWS
i PSL, brak było zgody w kwestii europejskiej. PiS był formacją stworzoną przez
dwa nurty polityczne – jeden wywodzący się z PC, a drugi z ZChN. Środowisko
byłych działaczy ZChN cechowało się większym krytycyzmem wobec integracji,
niektórzy sprzeciwiali się wejściu Polski do UE. Ton stanowisku PiS nadawała
jednak, zdaniem Zuby, grupa dawnych działaczy Partii Centrum (PC), która charakteryzowała się łagodniejszą postawą wobec integracji, określaną przez autora
jako „eurorealistyczna”939. Niemniej jednak postawa partii w 2001 r. była niejednoznaczna. W programie wyborczym PiS wyraźnie podkreślał, że członkostwo
Polski w Unii jest drugim – obok członkostwa w NATO – najważniejszym kierunkiem w polskiej polityce zagranicznej, ale jednocześnie zaznaczał, że ważniejsza jest jakość polskiej obecności, a co za tym idzie – zdecydowana obrona
interesów narodowych. Podstawowym warunkiem obecności Polski w zintegrowanej Europie było dla partii zachowanie państwa narodowego, bowiem tylko
silne i unitarne państwo zapewni realizację interesów narodowych940. PiS określał się jednocześnie jako zwolennik twardych negocjacji akcesyjnych, krytykując
warunki, jakie Unia proponuje Polsce. Ostrzegał przed groźbą zepchnięcia kraju
do rangi członka drugiej kategorii941. Przedstawione stanowisko nie precyzuje
stosunku partii do udziału w strukturach unijnych, nie określa również, na jakich zasadach i do jakiej Unii partia zgodziłaby się przystąpić. Wydaje się jednak,
że PiS zaakceptował fakt nieuchronnego członkostwa Polski w strukturach unijnych. W manifeście z kwietnia 2001 r. partia stwierdzała: Prawo i Sprawiedliwość
stoi na stanowisku, że podjęcie ostatecznej decyzji w tej sprawie musi poprzedzić
rzetelna analiza doraźnych i możliwych do przewidzenia długofalowych skutków
integracji oraz kosztów rezygnacji z członkostwa w Unii Europejskiej. Naród musi
zadecydować świadomie942. Wypowiedzi lidera partii Lecha Kaczyńskiego: głosowałbym za przystąpieniem, ale jako polityk podporządkowałbym się odmien937
Polskie Stronnictwo Ludowe, Czas na zmianę.... Program społeczno-gospodarczy PSL, [w:]
Wybory 2001..., s. 147–149; J. Kalinowski, Byliśmy i jesteśmy za przystąpieniem do UE..., „Rzeczpospolita” 13 września 2001, s. 4.
939 Ibidem, s. 325–328.
940 Program Prawa i Sprawiedliwości, [w:] Wybory 2001..., s. 89–127; zob. także: www.prawoi-sprawiedliwosc.pl/dokumenty/start.htm.
941 M. Sandecki, Druga kategoria członkostwa, „Gazeta Wyborcza” 25 lutego 2002, s. 7.
942 Prawo i Sprawiedliwość – Manifest polityczny, PSP, 11/2001, s. 10.
IV_CWB_28.indd 285
2010-10-15 13:48:12
286
nej decyzji narodu. Głosowałbym przeciwko, jeśli Polska miałaby być członkiem
drugiej kategorii943 potwierdzają brak jednoznacznej postawy partii wobec integracji. Zaprezentowana przez Krzysztofa Zubę analiza stanowiska PiS dowodzi,
że partia była zwolenniczką „Europy ojczyzn” jako luźnej konfederacji państw
europejskich, bez atrybutów państwowych. Lech Kaczyński, określając stanowisko Prawa i Sprawiedliwości, wskazywał na politykę europejską Wielkiej Brytanii, opartą na luźnym związku suwerennych państw, z koniecznością uzgadniania
najważniejszych stanowisk944. Stanowisko partii w kwestii europejskiej pozwala
na zakwalifikowanie jej do „miękkich” eurosceptyków.
Przed wyborami w 2001 r. ukonstytuował się również ostatecznie obóz „twardych” eurosceptyków. Poza ugrupowaniami i politykami, którzy weszli w skład
Ligi Polskich Rodzin, do ugrupowań parlamentarnych, które można określić tym
mianem, należała Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej. Trzeba również zaznaczyć, że w wyborach brało udział kilka mniejszych formacji eurosceptycznych,
jak Ruch Społeczny „Alternatywa”945 i Unia Polityki Realnej946. Otrzymały one
jednak marginalne poparcie.
Cechą charakterystyczną stanowiska SRP był brak jednoznacznej opozycji
wobec udziału Polski w strukturach europejskich z jednoczesnym uzależnieniem polskiego członkostwa w Unii od warunków niemożliwych do spełnienia.
Ta wewnętrzna sprzeczność widoczna była już w pierwszym programie, z 1993 r.
Stwierdzał on, że Samoobrona nie jest przeciwna integracji Polski z UE, ale zaraz
943
„Rzeczpospolita” 6 września 2002, s. 3.
945 Ruch Społeczny „Alternatywa” to koalicja wyborcza, która powstała 18 marca 2001 r. z połączenia KPN-Ojczyzna i grupy polityków wywodzących się z ZChN oraz działaczy WZZ „Sierpień ’80”, zob. E. Nalewajko, Eurosceptyczne partie i ich liderzy..., s. 112. W deklaracji programowej z 2001 r. Ruch Społeczny „Alternatywa” wyrażał sprzeciw wobec globalizacji oraz integracji
europejskiej, uznawanej za formę globalizacji. Nadrzędnym celem RSA była obrona niepodległości
Polski, rozumianej także jako suwerenność ekonomiczna. Dotychczasowe działania Unii, takie jak:
podział Polski na regiony, które zdolne są do integracji z Unią na własną rękę, wymuszenie na Polsce zniesienia barier celnych, uniezależnienie Narodowego Banku Polskiego oraz Rady Polityki
Pieniężnej od władzy ustawodawczej i jednoczesne uzależnienie obu instytucji od Europejskiego
Systemu Banków Centralnych, były w opinii partii niezgodne z polskim interesem narodowym,
a tym samym [...] uniemożliwiały kontynuację procesu akcesyjnego Polski w ramach UE na obecnych zasadach, a więc na podstawie układu stowarzyszeniowego w jego obecnym brzmieniu. Liderzy Alternatywy domagali się przeprowadzenia ogólnonarodowego referendum, mającego przesądzić o tym, czy Polska ma się ubiegać o członkostwo i czy ma prowadzić jakiekolwiek negocjacje
z Unią, zob. Program społeczno-polityczny Alternatywy, [w:] Wybory 2001..., s. 209–239; zob. także: www.alternatywa.pl/prog.shtml.
946 Eurosceptycyzm UPR Janusza Korwin-Mikkego wynikał z radykalnego konserwatywnego
liberalizmu, więc argumenty miały przede wszystkim charakter gospodarczy. W opinii UPR Unia
była niewystarczająco liberalna, a prawo europejskie prowadzi do tłumienia swobód i wolności
jednostki za pomocą socjalistycznych i biurokratycznych reguł. W wymiarze politycznym z kolei
UE jest tworem niedemokratycznym, pozbawionym legitymizacji społecznej, zob. K. Zuba, Polski
eurosceptycyzm..., s. 283–286.
944
IV_CWB_28.indd 286
2010-10-15 13:48:12
287
dodawał, że partia nie może się zgodzić na wcielenie Polski do EWG na warunkach dyktowanych krajowi uzależnionemu947. Lider partii, Andrzej Lepper,
obwiniał Unię o wszelkie niekorzystne zjawiska, zwłaszcza ekonomiczne, występujące w Polsce po 1989 r. Samoobrona, jako partia wyrosła z rolniczego związku zawodowego, pozostawała organizacją reprezentującą interesy rolników, więc
swoje stanowisko motywowała głównie tym, że wejście Polski do Unii odbije się
niekorzystnie na kondycji właśnie tego sektora. Gdyby Unia zapewniła polskim
rolnikom warunki identyczne z tymi, które mają rolnicy w Europie, wówczas
Samoobrona nie miałaby nic przeciwko integracji. Jednakże SRP domagało się
nie tylko pełni dopłat dla rolników, ale również całkowitego zakazu zakupu ziemi
przez cudzoziemców, a także zasiłków dla bezrobotnych na poziomie równym
zasiłkom w Niemczech Zachodnich. Tak więc warunki, na jakich SRP zgodziłoby się na udział Polski w strukturach europejskich, okazywały się nierealne948.
W ogólnym programie, a także w stanowisku partii wobec integracji ewidentny
był, według Zuby, brak stabilnego stanowiska, wewnętrznej logiki, demagogia
oraz sprzeczności949.
W programie wyborczym z 2001 r. SRP nie podjęło problematyki integracji
europejskiej. Jego stanowisko w tej kwestii określała deklaracja wydana w styczniu 2001 r. Określała ona stosunek Samoobrony do integracji jako „eurorealizm”.
Polegał on, zdaniem partii, na ocenie polityki integracyjnej nie przez pryzmat
z góry założonej ideologii, ale z punktu widzenia realiów. Partia stwierdzała ponadto: Nie podzielamy wysuwanych przez niektórych przeciwników integracji
europejskiej argumentów, że sam fakt wejścia do Unii i podporządkowania naszych spraw instytucjom unijnym oznacza rezygnację czy też uszczuplenie suwerenności Polski950. SRP starało się więc złagodzić retorykę stosowaną wcześniej,
podkreślając swą umiarkowaną postawę oraz konieczność zachowania rozwagi
i rozsądku. Próby odżegnania się Leppera od etykietki eurosceptyka przed wyborami w 2001 r. potwierdzało również wystąpienie lidera partii na sympozjum
w Poczdamie w maju 2001 r. Kładąc zasadniczy akcent na obawy i nadzieje polskiego rolnictwa, Lepper nie podważał ani nie krytykował procesu polskiej akcesji do UE951. Stanowisko SRP było jednakże jaskrawo nieszczere, ponieważ
już w grudniu 2002 r., tuż po zakończeniu negocjacji akcesyjnych w Kopenhadze,
Rada Krajowa Samoobrony stwierdziła: Nie wyrażamy zgody dla członkostwa
Polski w Unii Europejskiej na nierównych, niepełnoprawnych i krzywdzących
947
Ibidem, s. 278–281.
949 Ibidem.
950 PSP, 1/2001, s. 11.
951 A. Lepper, Nadzieje i obawy polskich rolników związane z procesem integracji z UE. Wystąpienie przewodniczącego Związku Zawodowego Rolnictwa „Samoobrona” na sympozjum „Wschodnie poszerzenie UE”, Poczdam 3 maja 2001, http://www.samoobrona.org.pl/pages/05.Unia/index.
php?document=96.html [dostęp: 27 maja 2006].
948
IV_CWB_28.indd 287
2010-10-15 13:48:12
288
warunkach dla Polski i Polaków952. Świadczyło to o kontynuacji polityki, w której pod fasadą zapewnień, że „nie jesteśmy przeciwko integracji” prezentowano,
argumenty wyrażające zasadniczą opozycję wobec przystąpienia Polski do UE.
Cechą charakterystyczną polskich partii politycznych w 2001 r. było to,
że w niewielkim stopniu wyrażały one swoje opinie na temat pożądanego kształtu
integracji europejskiej, koncentrując się prawie wyłącznie na warunkach i tempie
przystąpienia Polski do UE. Przedstawione stanowiska ugrupowań politycznych
wobec integracji zaprezentować można graficznie:953
Ryc. 20. Wybrane polskie partie polityczne wobec integracji europejskiej w wyborach w 2001 r.953
* Analiza stanowiska LPR wobec integracji europejskiej – rozdział 10.
Powyższa analiza wskazuje wyraźnie na szeroki wachlarz postaw wobec kwestii europejskiej. Nie wyklucza to jednak faktu, iż wśród głównych formacji politycznych istniał konsensus na rzecz członkostwa Polski w strukturach europejskich. Dowodzi tego zawarcie tuż przed wyborami, 22 sierpnia 2001 r., tzw. Paktu
na rzecz integracji. Dokument ten podpisały cztery ugrupowania: AWSP, UW,
SLD-UP oraz PO. Pomimo wcześniejszych deklaracji, do porozumienia nie przyłączyły się PiS i PSL954. Pozostałe partie polityczne wyrażały, choć w różnym
stopniu, obiekcje wobec projektu integracji oraz polskiego członkostwa w Unii.
952 Stanowisko Rady Krajowej Samoobrony Rzeczypospolitej Polskiej przyjęte w dniu 21 grudnia 2002 r. w sprawie wyników negocjacji Polski z UE, PSP 11/2003, s. 19.
953 Układ poszczególnych partii ma znaczenie wyłącznie w wymiarze horyzontalnym, wskazując na ich stosunek do integracji europejskiej. Rozmiar okręgów obrazuje przybliżoną wielkość
poparcia, jakie partia otrzymała w wyborach 2001 r.
954 Porozumienie zobowiązywało najważniejsze siły polityczne w Polsce do współpracy
na rzecz członkostwa ponad politycznymi podziałami. Zgodnie z Paktem najważniejsze partie powinny uzgodnić warunki współdziałania, które umożliwiłyby wynegocjowanie traktatu akcesyjnego
i pozyskanie dla niego poparcia społeczeństwa w ogólnonarodowym referendum. Przyszłe partie
rządzące zobowiązane byłyby do sumiennego dzielenia się wiedzą na temat postępów w nego-
IV_CWB_28.indd 288
2010-10-15 13:48:12
289
Najbardziej niedookreślone i niejednoznaczne stanowisko prezentowały PSL i PiS,
natomiast do najbardziej radykalnych należał LPR. SRP kreowało się w wyborach
w 2001 r. na partię umiarkowaną, przesuwając się tym samym w stronę „miękkiego” eurosceptycyzmu. Ponadto SRP i LPR prezentowały odmienne formy eurosceptycyzmu. SRP charakteryzowało się antykapitalistycznym, etatystycznym
i egalitarnym eurosceptycyzmem ekonomicznym, natomiast LPR prezentował
głównie katolicką, antykomunistyczną i narodową formę eurosceptycyzmu.
Analiza programów wyborczych poszczególnych partii pozwala ponadto
na stwierdzenie, że spośród analizowanych ugrupowań Liga Polskich Rodzin
przypisywała kwestii europejskiej najwyższą rangę.
Mimo iż tematyka Unii Europejskiej nie była sprawą pierwszoplanową w dokumentach programowych większości partii, to różna była poświęcona jej uwaga.
SLD-UP, AWSP, PSL poświęciły integracji europejskiej osobny rozdział, który
znajdował się najczęściej na końcu programu. Natomiast PSL umieścił kwestie
integracji w środku dokumentu programowego, w rozdziale dziewiątym, pod tytułem Integracja z Unią Europejską955. Oprócz tego programy SLD-UP oraz PSL
podejmowały kwestię integracji przy okazji tematyki dotyczącej m.in. rozwoju
gospodarczego oraz polityki rolnej. Pozostałe ugrupowania – UW, PO, PiS – rozpatrywały kwestie unijne w różnych częściach swoich programów, najczęściej
w nawiązaniu do polskiego rolnictwa, handlu, polityki pieniężnej czy samorządów, nie wyodrębniły jednak osobnej części poświęconej tylko kwestiom europejskim. Partią, która w ogóle nie odniosła się w swoim programie do integracji
europejskiej, było SRP. Fakt, iż dla żadnej z powyższych partii kwestia europejska nie była elementem priorytetowym, nie jest równoznaczny z tym, że uznawały
one integrację za sprawę mało ważną dla kraju. Większość z nich, w szczególności partie proeuropejskie, podkreślała jej doniosłość i wagę, nie dążyła jednak
do ustanowienia integracji europejskiej tematem do dyskusji i konfrontacji wyborczej. Ugrupowania polityczne kreowały swój wizerunek, kładąc nacisk na inne
obszary polityki.
Koalicja SLD-UP na plan pierwszy wysunęła sprawy społeczne: wyrównywanie szans, pomoc najsłabszym, rozwój nowoczesnej edukacji oraz ogólnie rozwój
gospodarczy. PSL kładł szczególny nacisk na kwestie gospodarcze, promując społeczny model gospodarki rynkowej, a także reformy w polityce fiskalnej państwa
i służbie zdrowia, domagał się również poprawy warunków życia mieszkańców
wsi. SRP podkreślało przede wszystkim problemy wsi (rolników) i ludzi najbiedniejszych, a także kwestie rozliczenia prywatyzacji i finansów państwa. W wypadku PiS na plan pierwszy wysuwane były tematy związane z naprawą państwa
i ładem społecznym, w tym walka z przestępczością i korupcją, a także, w mniejszym stopniu, problemy gospodarcze. AWSP dużą wagę przykładało do przeprocjacjach akcesyjnych, a przyszłe partie opozycyjne – do wspierania procesu integracji, zob. Pakt
na rzecz integracji, „Gazeta Wyborcza” 23 sierpnia 2001, s. 5.
955 Polskie Stronnictwo Ludowe, Czas na zmianę..., s. 147–149.
IV_CWB_28.indd 289
2010-10-15 13:48:12
290
wadzonych w trakcie rządów reform państwowych, odnosiło się w swym programie do wszystkich grup społecznych, podkreślając konieczność podniesienia
poziomu wykształcenia społeczeństwa oraz polityki prorodzinnej. Domeną PO
były reformy gospodarcze prowadzące do liberalizacji rynku, reforma polityki
fiskalnej państwa, a także urynkowienie i modernizacja polskiej wsi oraz reformy
w systemie edukacji i służbie zdrowia. UW swój apel wyborczy kierowało głównie do klasy średniej, podkreślając jednakże konieczność solidarnego działania
na rzecz pomocy ludziom biednym. Partia ta, podobnie jak AWSP, odnosiła się
do szerokiej gamy problemów, szczególnie tych związanych z reformami przeprowadzonymi podczas rządów Buzka i konfliktami w łonie koalicji.
W dokumencie programowym, pod tytułem Polsce – niepodległość. Polakom
– praca, chleb, mieszkania, Liga Polskich Rodzin nie wyodrębniła wprawdzie
osobnego rozdziału poświęconego wyłącznie sprawom integracji, ale w czterech
z pięciu części prezentowanego dokumentu, tj. w rozdziale Państwo Polskie, Praca, Chleb, Wyzwania polityczne, odnosiła się bezpośrednio lub nie wprost do negatywnego wpływu UE na poszczególne obszary polityki. Unia stała się ponadto
głównym wyzwaniem politycznym, umieszczonym na końcu programu. Wyzwanie to było niejako podsumowaniem programu partii, uzależniającym możliwość
realizacji wszelkich postulatów w nim zawartych od odrzucenia członkostwa
Polski w Unii oraz renegocjacji postanowień traktatu stowarzyszeniowego. Jednakże LPR nie był partią jednej kwestii. Poza problematyką europejską na plan
pierwszy wysuwał protekcjonizm, w obszarze zarówno politycznym, jak i gospodarczym. Partia występowała jako obrońca narodowo-katolickich interesów
Polaków poprzez m.in. ochronę własności polskiej, rozwój rodzimej produkcji
– rolnictwa, ochronę suwerenności państwowej, dbanie o interesy polskiej rodziny i bezdomnych956.
Obserwacje te potwierdzają również ilościowe badania programów wyborczych, przeprowadzone przez zespół Polskiego Generalnego Studium Wyborczego957. Wskazują one, po pierwsze, że LPR był jedyną spośród badanych partii
politycznych (Samoobrona, PO, PSL, PiS, LPR, SLD-UP), która odnosiła się
w swoim programie negatywnie do integracji. Po drugie, kwestia ta stanowiła
956
Polsce – niepodległość. Polakom..., s. 239–243. Podobną do LPR propozycję programową
zgłosiło ugrupowanie Alternatywa. Prezentowało się ono głównie poprzez atak na obóz rządzący
związany z AWSP, ale także starało się zbudować wizerunek formacji, która odpowiada na potrzeby ludzi sfrustrowanych i zawiedzionych. Stała więc w obronie interesu ojczyzny i jej obywateli,
katolicko-narodowej tożsamości Polaków, a przede wszystkim suwerenności kraju, Program Ruchu
Społecznego „Alternatywa”, [w:] Wybory 2001..., s. 209–238.
957 Metoda przyjęta w badaniu opiera się na ilościowej analizie treści opracowanej na podstawie założeń salience theory przez zespół Manifesto Research Group, zob. X. Bukowska, M. Cześnik, op. cit., s. 167–187; R. Markowski, Propozycja „Manifesto Research Group”: metoda, wyniki,
problemy – komentarz, [w:] System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń,
red. R. Markowski, Warszawa 2002, s. 187–197.
IV_CWB_28.indd 290
2010-10-15 13:48:12
291
jeden z trzech głównych problemów podejmowanych przez LPR, pozostałe dwa
to pozytywny stosunek do ogólnie pojętego „narodowego sposobu życia” oraz
sprawy związane z rolnictwem.
Analiza programów wyborczych przeprowadzona przez Adama Szymańskiego
potwierdza zaprezentowane wyżej spostrzeżenia. Według autora, mimo iż problematyka europejska podejmowana była przez wszystkie ugrupowania polityczne,
to znajdowała się zwykle na dalszym planie. Jedynie w wypadku LPR kwestia
integracji europejskiej była jednym z głównych elementów programu958.
Wnioski te znajdują swoje potwierdzenie również w treści spotów wyborczych
prezentowanych przez telewizję publiczną i regionalną959. Tematyką dominującą
była tam polityka społeczna oraz sprawy gospodarcze. Główne problemy sygnalizowane przez partie dotyczyły: bezrobocia oraz konieczności poprawy sytuacji ludzi biednych; rozwoju przedsiębiorczości; małego i średniego biznesu;
inwestowania w ludzi młodych, edukację. Kładziono także nacisk na konieczność
wyrównywania szans oraz naprawę państwa poprzez walkę z korupcją, silny samorząd i wzrost bezpieczeństwa.
Spoty ukazują także, iż dla większości partii kwestia europejska stała się
integralną częścią strategii wyborczej. Jedynie dwa ugrupowania – PiS i PO
– nie zawarły tej problematyki w telewizyjnej reklamie wyborczej. Jeśli chodzi
o doniosłość tematyki unijnej, to zasadniczo SRP, PSL, SLD-UP poświęciły UE
podobną ilość miejsca. Chociaż odniesienia do owej problematyki nie znajdowały się we wszystkich spotach partii i w żadnym z nich kwestia europejska
nie była na pierwszym planie, stała się ona widocznym elementem ich kampanii. W wypadku UW i AWSP integracja europejska znajdowała się na dalszym
planie – poświęcono jej nieco mniej uwagi. W związku z atakiem terrorystycznym na World Trade Center w ostatniej części kampanii niektóre partie polityczne – SLD-UP, PO oraz AWSP – wprowadziły do rywalizacji przedwyborczej elementy polityki międzynarodowej, wyrażając opinię na temat terroryzmu
i bezpieczeństwa międzynarodowego, nie wiążąc tego jednak z integracją europejską960.
958
A. Szymański, Unia Europejska w programach ugrupowań..., s. 267–281.
Spoty wyborcze wyemitowane w TVP 1, TVP 2, TV regionalnej Dolny Śląsk – Pracownia
Dokumentacji i Badań Życia Politycznego...
960 Podobnie jak to miało miejsce w programach wyborczych, UW, SLD-UP i AWSP wypowiadały się w spotach pozytywnie na temat integracji europejskiej i jednoznacznie za przystąpieniem
Polski do struktur unijnych. SLD-UP podkreślały wagę integracji i prezentowały ją jako przepustkę
do lepszego życia. Również UW wiązało z UE nadzieję na poprawę sytuacji kraju, w szczególności
pod względem gospodarczym. Natomiast AWSP, uwypuklając znaczenie funduszy europejskich,
podkreślało jednocześnie konieczność ochrony interesu narodowego Polski. PSL i SRP, pomimo
wyraźnej krytyki, szczególnie w kwestii dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów unijnych,
również prezentowały zasadniczo pozytywny stosunek do integracji. Jednakże w wypadku PSL
poparcie dla integracji warunkowane było twardą postawą negocjacyjną, dzięki której Polska wej959
IV_CWB_28.indd 291
2010-10-15 13:48:12
292
LPR poświęcił w reklamie wyborczej problematyce eurosceptycznej znacznie
więcej miejsca niż jakakolwiek inna partia, która znalazła się w parlamencie IV kadencji. Kwestia UE pojawiała się we wszystkich spotach wyborczych, stając się
nierzadko zagadnieniem wysuwanym na plan pierwszy. Jeden ze spotów poświęcony był jej w całości. Argumentacja LPR dotyczyła głównie utraty przez Polskę
niepodległości i suwerenności, co zdaniem partii oznaczałoby powrót do historycznego podporządkowania obcym mocarstwom. Unię prezentowano jako twór
obcy, zagrażający interesom ekonomicznym kraju, a także polskiej kulturze i katolickiemu duchowi narodu. UE, jako instytucja zdominowana przez interesy Niemiec, utożsamiana była z ponownym wzrostem zagrożenia ze strony zachodniego
sąsiada. Integrację Polski z Unią prezentowano jako efekt spisku elit, które zostały przekupione przez urzędników z Brukseli. Zasadniczo więc każdy z obszarów
problemowych podejmowanych przez LPR – polityka, ekonomia, kultura – został
ściśle powiązany z integracją europejską jako głównym czynnikiem destrukcyjnie
na nie wpływającym. Poza ową wielopłaszczyznową niechęcią do UE w spotach
LPR istotna była również kwestia Jedwabnego oraz problemy gospodarcze kraju.
Materiał reklamowy prezentował Ligę jako ugrupowanie reprezentujące interesy
ludzi biednych, starszych, rodziny polskiej, a także właścicieli małych firm. LPR
przedstawiał się jako jedyne ugrupowanie reprezentujące środowiska narodowe,
niepodległościowe i katolickie, a także jako jedyna partia uczciwych polityków,
sprzeciwiających się rządom „nowej Targowicy”.
Przedstawiony medialny obraz partii potwierdza również analiza programu
Wybory parlamentarne 2001, prezentowanego w Programie II Telewizji Polskiej,
a poświęconego w całości prezentacji Ligii Polskich Rodzin961. Na plan pierwszy
ugrupowanie wysuwało zdecydowanie akces Polski do UE oraz związane z tym
koszty dla państwa. Zdaniem partii zasadniczym elementem odróżniającym LPR
od innych formacji politycznych było to, że inne formacje chcą podporządkować
Polskę organizacjom międzynarodowym (czyli UE), a LPR jest temu zdecydowanie przeciwny.
Na pierwszoplanową rolę kwestii europejskiej w kampanii wyborczej Ligi Polskich Rodzin wskazuje również analiza jej druku ulotnego. Kwestia przystąpienia
Polski do UE pojawiała się w każdej z analizowanych ulotek. Niektóre z nich
w całości poświęcono kwestiom unijnym. W innych problemy związane z polskim członkostwem w Unii wysuwano na plan pierwszy – były zawarte w wielu
punktach jednego dokumentu962.
dzie do Unii na partnerskich warunkach, natomiast SRP wprowadzało element wartościujący, podkreślając wyższą jakość polskich produktów niż produktów pochodzących z UE, a także konieczność ochrony polskiego rynku przed „zachodnioeuropejskim kiczem”.
961 TVP 2, Wybory parlamentarne 2001, 17 września 2001, Pracownia Dokumentacji i Badań
Życia Politycznego.
962 Druk ulotny LPR, b.m.w., 2001, Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego...
IV_CWB_28.indd 292
2010-10-15 13:48:12
293
Ulotka pod tytułem Odezwa do narodu polskiego była streszczeniem założeń
programowych LPR w 13 punktach. Już we wstępie znajduje się odniesienie do UE
jako kosmopolitycznej i zunifikowanej instytucji, w której naród polski, w konsekwencji działań polskiej klasy politycznej, zostanie roztopiony. Na 13 punktów
odezwy odniesienie do UE znajduje się w dwóch – drugim i ósmym. W punkcie
drugim LPR zapowiadał wypowiedzenie umowy stowarzyszeniowej z Unią, gdyż
powoduje ona straty gospodarcze dla kraju i przysparza bezrobotnych. W punkcie
ósmym mowa jest o ochronie rynku rolnego przed napływem dotowanej żywności
z UE. Kolejna ulotka, pt. Deklaracja w sprawie niepodległości Państwa Polskiego
i stosunku do Unii Europejskiej – przeciw nowej Targowicy, jest w całości poświęcona kwestiom integracji europejskiej963. Stosunek LPR do integracji utrzymany
jest w tym samym wrogim Unii tonie. Członkostwo Polski w Unii prezentowane
jest jako nowa Targowica, pakt o wyprzedaży polskich interesów, narzucenie obcego jarzma; UE to międzynarodówka ze stolicą w Brukseli, współczesna wieża
Babel. LPR odrzuca więc kontynuację przystosowań do UE, stwierdzając: „nie”
programowi rezygnacji z suwerenności Polskiego Państwa.
Cele, jakie w druku ulotnym stawiali sobie poszczególni kandydaci do parlamentu z ramienia LPR, w pierwszej kolejności dotyczyły zniesienia podporządkowania Unii Europejskiej: Chcemy parlamentu i rządu, które uwolnią
Polskę od obcej manipulacji. Następnie podejmowano problematykę ochrony
biednych, słabych, rozwoju polskiej przedsiębiorczości, a także rozwoju i opieki nad rolnictwem964. W innych ulotkach, np. Program solidaryzmu narodowego, kwestia Unii znajduje się jako pierwsza z 14 zaprezentowanych przez
partię tez965.
Również plakaty rozpowszechniane przez Ligę już w pierwszych punktach
podkreślały niechęć do integracji z UE. W dokumencie Aby Polska Polską była
na cztery punkty programowe: (1) Polsce Niepodległość! Polakom praca, chleb,
mieszkania; (2) Stolicą Polski Warszawa nie Bruksela!; (3) Tyle wolności ile
własności; (4) Dbajmy o swoje – kwestia europejska znajdowała się na drugim
miejscu966. Poza problematyką europejską doniosłe znaczenie w druku ulotnym
przypisywał LPR również ochronie polskiej własności i ziemi, weryfikacji dotychczasowej prywatyzacji. Ważna była walka z biedą i bezrobociem. Partia kładła także nacisk na aktywną politykę prorodzinną oraz ochronę życia ludzkiego.
Na dalszym planie znajdowała się konieczność poprawy sytuacji oświaty i szkolnictwa, a także ograniczenie administracji państwowej, biurokracji i przestępczości. Analiza wskazuje jednak, że podstawą apelu LPR było wzbudzanie strachu
963
964
965
966
IV_CWB_28.indd 293
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
Plakat LPR – Aby Polska Polską była, Archiwum Partii Politycznych ISP PAN...
2010-10-15 13:48:13
294
i niechęci do Unii i elit okrągłostołowych oraz prezentowanie siebie jako obrońcy
wiary i narodu. Liga Polskich Rodzin kreowałą się na wybawicielkę narodu polskiego, ginącego w wyniku działań: wrogich mu sił politycznych lewicy i prawicy, które na usługach Brukseli szkodzą państwu polskiemu967. Unia Europejska
stanowiła jeden z najistotniejszych elementów apelu wyborczego partii, w wielu
wypadkach wysuwając się na plan pierwszy.
W ostatniej części analizy kampanii wyborczej z 2001 r. zaprezentowane zostaną wyniki badań zawartości dwóch dzienników: „Gazety Wyborczej” oraz
„Rzeczpospolitej”, z okresu przedwyborczego – od 15 lipca do wyborów parlamentarnych 23 września 2001 r.968 Należy podkreślić, że informacje w nich
prezentowane skupiały się w szczególności na SLD-UP, PO, AWSP, PiS, PSL
i UW. Zdecydowanie dominowało jednakże SLD, ukazywane jako zwycięzca
wyborów. Informacje na temat pozostałych ugrupowań (LPR, Samoobrona i innych) były bardzo ograniczone.
Mimo to przeprowadzone badania potwierdzają poczynione wcześniej spostrzeżenia. Główna tematyka kampanii dotyczyła kwestii związanych ze złą
sytuacją gospodarczą kraju – bezrobocia, reform systemu ochrony zdrowia
i ubezpieczeń społecznych, finansów państwa oraz deficytu budżetowego. Dużo
uwagi poświęcono również zagadnieniom związanym z edukacją i pozycją
kobiet. Kwestię integracji europejskiej podejmowano sporadycznie, prezentując ją bardzo ogólnie lub w specyficznych kontekstach, takich jak: rolnictwo
(SLD), potrzeby edukacji w szkołach na temat UE (UW), a także zbędne wydatki na rzecz Unii (LPR).
Informacje dotyczące problematyki europejskiej najczęściej związane były
z partiami twardego eurosceptycyzmu, w tym z LPR. „Rzeczpospolita” prezentowała Ligę jako partię, której najważniejszym celem jest sprzeciw wobec „dyktatu” UE, wypowiedzenie niekorzystnych artykułów układu stowarzyszeniowego,
rozpoczęcie rozmów z NAFTA, poszanowanie moralności chrześcijańskiej i zachowanie własności w polskich rękach. Ci sami autorzy prezentowali również
inne partie politycznej prawicy, jednakże ich zdaniem nawet Alternatywa nie wykazywała tak eurosceptycznego profilu; określali ją w pierwszym rzędzie jako
ugrupowanie dążące do zmiany polityki gospodarczej kraju, krytykujące rząd
Buzka i niechętne wstąpieniu Polski do UE969.
Z kolei „Gazeta Wyborcza” podkreślała z niepokojem, że na scenę polityczną wchodzą dwa radykalne ugrupowania – LPR i Samoobrona – posługujące się
967
„Gazeta Wyborcza” 15 lipca do 23 września 2001; „Rzeczpospolita” od 15 lipca do 23 września 2001.
969 B. Waszkielewicz, M.D. Zdort, Przewodnik po prawicy, „Rzeczpospolita” 24 lipca 2001,
s. 15 oraz 30 lipca 2001, s. 15; B. Waszkielewicz, R. Madajczyk, Kampania, „Rzeczpospolita”
19 sierpnia 2001, s. 3.
968
IV_CWB_28.indd 294
2010-10-15 13:48:13
295
wedle dziennika radykalną retoryką antyunijną i antyeuropejską970. Przy czym Liga
prezentowała się zdecydowanie bardziej antyunijnie, żądając rewizji układu stowarzyszeniowego z UE i oskarżając Unię w czasie kampanii o odbieranie Polakom pieniędzy, miejsc pracy oraz przejmowanie polskich przedsiębiorstw971.
Powyższa analiza różnorodnych źródeł pozwala na stwierdzenie, że nasilająca
się stopniowo w Polsce debata dotycząca UE, szczególnie w drugiej połowie lat
dziewięćdziesiątych, znalazła odzwierciedlenie w kampanii wyborczej w 2001 r.
Potwierdzają to spostrzeżenia autorów, którzy wskazują m.in. na ostre zaakcentowanie w kampanii kwestii polityki zagranicznej w perspektywie wejścia Polski
do UE972. Stwierdzają również, że kwestia europejska zaistniała w dyskursie wyborczym w 2001 r. w stopniu znacznie większym niż to miało miejsce w wyborach
parlamentarnych w 1997 oraz prezydenckich w 2000, co pozwala na określenie
jej statusu w wyborach w 2001 roku jako znaczącego973. Niemniej jednak istnieją
również opinie stwierdzające, że problematyka ta nie była ważnym elementem
tych wyborów974.
Należy stwierdzić, że tematyka związana z integracją europejską, chociaż
wpisała się w kampanię wyborczą w 2001 r., była mimo wszystko przesłonięta przez zagadnienia wewnątrzpolityczne kraju, w szczególności przez kwestie
ekonomiczne. Ujawnienie istnienia ogromnej „dziury budżetowej” i spowolnienie rozwoju polskiej gospodarki, jak również wydarzenia z 11 września 2001 r.
sprawiły, że kwestia integracji z Unią Europejską zeszła w kampanii wyborczej
na dalszy plan.
Trzeba jednak dokonać rozróżnienia na partie pro- i antyeuropejskie. Główne
partie polityczne, szczególnie te o profilu euroentuzjastycznym, starały się podtrzymać konsensus proeuropejski w celu utrzymania poparcia społecznego dla
integracji i sfinalizowania negocjacji akcesyjnych, więc nie dążyły do instrumentalizacji integracji w walce wyborczej. Niewielkie zainteresowanie kwestiami europejskimi wyrażały również partie „miękkiego” eurosceptycyzmu. Zasadniczo
odmienną strategię przyjęły partie „twardego” eurosceptycyzmu, a przede wszystkim LPR975. Dążyły one do wykorzystania faktu, iż narastają emocje związane
z ostatnią fazą negocjacji, czemu towarzyszyła pogarszająca się sytuacja ekonomiczna kraju. Konfrontacja w kwestiach integracji służyła „twardym” eurosceptykom nierzadko jako instrument rozgrywania innych politycznych konfliktów
i sporów.
970
Mówią socjologowie, „Gazeta Wyborcza” 24 września 2001, s. 40.
Chronić gniazdo podatkami, „Gazeta Wyborcza” 20 sierpnia 2001, s. 3.
972 A. Antoszewski, Wzorce rywalizacji politycznej..., s. 190.
974 A. Szczerbiak, Polish Euroscepticism in the Run-up to EU Accession, „European Studies”
20/2004, s. 262–263.
975 W kampanii wyborczej Alternatywy kwestia europejska również odgrywała istotną rolę.
W wypadku UPR sprawa integracji znajdowała się zdecydowanie na dalszym planie.
971
IV_CWB_28.indd 295
2010-10-15 13:48:13
296
LPR nie był jedyną niechętną integracji europejskiej partią na polskiej scenie
politycznej, lecz był zdecydowanie najbardziej radykalny aktywny. Był również
dobrze przygotowany pod względem organizacyjnym. Kampanię wyborczą Ligi
Polskich Rodzin rozpoczęła ogólnokrajowa konwencja wyborcza 1 lipca 2001 r.
Aż do połowy września w kolejnych województwach odbywały się regionalne
konwencje wyborcze LPR, którym towarzyszyli wyraziści liderzy ugrupowania.
Jako metodę promocji, szczególnie w końcowym okresie kampanii, kierownictwo
LPR przyjęło organizowanie codziennych konferencji prasowych, poświęconych
jednemu, określonemu zagadnieniu. Ponadto politycy stronnictwa uczestniczyli we wszystkich programach publicystycznych organizowanych przez publiczne media. Ostatnim wydarzeniem w kampanii była ogólnopolska manifestacja
15 września w Warszawie pod hasłem O pracę i godność Polaków976.
W połowie lipca Komitet Wyborczy LPR otrzymał jawne wsparcie dyrektora
Radia Maryja, o. Tadeusza Rydzyka. Udostępnił on działaczom tej partii fale
swej rozgłośni977 oraz łamy „Naszego Dziennika” i kilku mniejszych czasopism
o charakterze religijnym. Partia dysponowała ponadto możliwością publikacji
na łamach tygodnika „Myśl Polska”. Do promocji LPR włączyli się również
księża oraz działacze Młodzieży Wszechpolskiej978. Radio Maryja, głoszące
poglądy o. Rydzyka, znane było ze swej wrogiej postawy wobec integracji979.
Jak wspomniano, liczba słuchaczy Radia szacowana była nawet na 4 mln. Gdy
doda się do tego nakład „Naszego Dziennika”, który w 1998 r. wynosił 260 tys.
egzemplarzy, co stawiało go na siódmym miejscu w Polsce, okazuje się, że LPR
dysponował bezpośrednim dojściem do wielomilionowego narodowo-katolickiego i eurosceptycznego elektoratu. Ponadto, jak wskazuje K. Zuba, promocją
poglądów radykalnie narodowych zajmowały się liczne oficyny wydawnicze
związane ze skrajną prawicą, a później sympatyzujące z LPR980. Propagowały
treści katolickie, narodowe, często w skrajnej formie, a także antyeuropejskie
i nierzadko antysemickie, tworząc tym samym żyzny grunt dla programu głoszonego przez Ligę.
Wydaje się więc, że tam, gdzie działalność marketingowa małych partii
w porównaniu z ugrupowaniami dużymi wykazywała ograniczenia, głównie finansowe, LPR nadrabiał je bezpośrednim dostępem do określonego elektoratu
i mediów.
976
K. Kostrzębski, Kampanie wyborcze ruchów populistycznych..., s. 295–297.
Antena radia była już wcześniej otwarta dla późniejszych założycieli LPR, m.in. Romana
Giertycha, który w latach 1997–1999 prezentował tam swoje felietony, zob. R. Giertych, Możemy
wygrać Polskę! Wybór felietonów z Radia Maryja 1997–1999, Krzeszowice 2001.
978 K. Kostrzębski, Kampanie wyborcze ruchów populistycznych..., s. 295–296.
979 K. Zuba, Eurosceptycy w Sejmie IV kadencji..., s. 389–390.
980 Retro z Lublina, Wers z Poznania, Nortom z Wrocławia, Von Boroviecky z Warszawy, zob.
K. Zuba, Eurosceptycy w Sejmie IV kadencji..., s. 392.
977
IV_CWB_28.indd 296
2010-10-15 13:48:13
Popyt na poziomie mikro – elektorat LPR a postawy eurosceptyczne w 2001 r.
297
– elektorat LPR a postawy eurosceptyczne
w 2001 roku
Badania Instytutu Spraw Publicznych pokazują, że Liga Polskich Rodzin
postrzegana była przez ogół elektoratu jako najbardziej eurosceptyczna spośród
badanych partii, znajdując się w znacznej odległości od pozostałych. Badania te
współgrają z przedstawioną jakościową analizą postaw partii politycznych wobec
integracji europejskiej. Jednocześnie wyborcy LPR oceniali partię, na którą oddali głos, jako bardziej eurosceptyczną, niż czynił to ogół ankietowanych (ryc. 19).
Badania CBOS z kolei wskazują, że elektorat Ligi charakteryzował się najbardziej radykalnymi postawami wobec integracji spośród największych partii
politycznych. Średnia pozycja na skali 1–7 (1 oznaczało, że dla Polski najkorzystniej byłoby, gdyby jak najszybciej i we wszystkich dziedzinach dostosowano nasze prawo do prawa Unii, natomiast 7, że dla Polski najkorzystniej byłoby,
aby jak najdłużej i jak najwięcej dziedzin życia było objętych okresem przejściowym, ochronnym w dostosowaniu naszego prawa do prawa Unii) wynosiła
w wypadku LPR 4,75 (ryc. 21).
Ryc. 21. Opinia wyborców poszczególnych partii na temat okresu przejściowego
Źródło: oprac. własne na podst.: Poglądy elektoratów partii politycznych, komunikat z badań CBOS, Warszawa, październik 2001, s. 16.
W wypadku opinii na temat korzyści i strat z członkostwa Polski w UE pozycja
elektoratu LPR w skali 1–7 (1 – integracja Polski z Unią przyniesie Polsce więcej
korzyści niż strat, 7 – integracja Polski z Unią Europejską przyniesie Polsce więcej strat niż korzyści) wynosiła 4,1, co plasowało wyborców LPR na najbardziej
pesymistycznej pozycji wśród badanych elektoratów (ryc. 22).
Komunikat z badań CBOS z listopada 2001 r. wskazuje ponadto, że zwolennicy
integracji europejskiej przeważali w elektoratach wszystkich partii i ugrupowań,
których przedstawiciele zasiadali w parlamencie IV kadencji, poza elektoratem
Ligi Polskich Rodzin. Ponad połowa sympatyków LPR (58%) głosowałaby w re-
IV_CWB_28.indd 297
2010-10-15 13:48:13
298
Ryc. 22. Opinia wyborców poszczególnych partii na temat korzyści i strat z integracji z UE
ferendum na temat przystąpienia Polski do UE przeciwko, a 28% – za przystąpieniem (tab. 19).
Tabela 19. Przypuszczalna decyzja w referendum wyborców poszczególnych partii w 2001 r.
Czy w referendum głosował(a)by Pan/Pani**:
Potencjalne elektoraty partii
i ugrupowań politycznych*
za przystąpieniem
Polski do EU
przeciw przystąpieniu
Polski do UE
[%]
SLD-UP
72
15
PSL
51
27
PO
77
10
Prawo i Sprawiedliwość
58
27
Samoobrona
46
38
28
58
Niezdecydowani
19
37
Niezamierzający głosować
45
25
* Nie uwzględniono partii, których elektoraty są zbyt małe z punktu widzenia wiarygodności
danych reprezentatywnych.
** Pominięto „trudno powiedzieć”.
Źródło: oprac. własne na podst.: Społeczne poparcie dla integracji z Unią Europejską, komunikat z badań
CBOS, Warszawa, listopad 2001, s. 2.
Badania przeprowadzone przez Polskie Generalne Studium Wyborcze (w skali 0–10) wskazują, że 16,9% wyborców LPR opowiadało się za szybkim przystąpieniem do UE, natomiast 66,6% opowiadało się za ochroną własnej niezależności. 5,6% wyborców LPR chciało jak najszybszego przystąpienia, natomiast
32,6% zdecydowanie stało na stanowisku ochrony własnej niezależności (załącznik 14)981.
981
IV_CWB_28.indd 298
Polskie Generalne Studium Wyborcze 2001...
2010-10-15 13:48:13
299
Badania CBOS z października 2001 r. wskazują również, że elektorat LPR – jako
jedyny spośród elektoratów partii zasiadających w parlamencie – w większości
(55%) był zdania, że integracja Polski z Unią przyniesie Polsce więcej strat niż korzyści. 28% wyborców Ligi było zdania przeciwnego. Ponadto elektorat LPR wykazywał najmniejszy odsetek odpowiedzi ambiwalentnych oraz osób niemających
zdania. Świadczy to o przekonaniu wyborców Ligi do własnej opinii (tab. 20).
Tabela 20. Opinia wyborców poszczególnych partii na temat korzyści i strat wynikających z integracji Polski z UE [w %]
Pary przeciwstawnych stwierdzeń
(skala 1–7)
SLD-UP
AWSP
SRP
PiS
PSL
PO
LPR
Integracja Polski z Unią Europejską przyniesie Polsce więcej strat
niż korzyści (1+2+3)
27
25
46
27
42
5
55
Odpowiedź ambiwalentna (4)
24
10
16
30
23
25
8
Integracja Polski z Unią Europejską przyniesie Polsce więcej korzyści niż strat (5+6+7)
34
51
15
33
17
61
28
Trudno powiedzieć
16
15
23
10
17
10
10
Przedstawione badania wskazują jednoznacznie, że postawy zarówno LPR,
jak i jego elektoratu były najbardziej eurosceptyczne ze wszystkich badanych.
Świadczą one również o zgodności ideologicznej (w tej kwestii) pomiędzy partią
a jej wyborcami.
11.4. Zmiana eurosceptycznej
opportunity structure – integracja europejska
w kampanii wyborczej 2005 roku.
Analiza strony podaży
W okresie pomiędzy wyborami w 2001 i 2005 r. debata europejska w Polsce
uległa znacznej ewolucji. Wpływ na to miały liczne wydarzenia na scenie politycznej. Do najważniejszych zaliczyć należy referendum na temat członkostwa
Polski w UE w 2003 r. i przystąpienie do Unii w maju 2004 r., co spowodowało zmianę statusu Polski – z kraju kandydującego na pełnoprawnego członka
Unii Europejskiej, a także rozwój integracji – stworzenie projektu jej pogłębienia
w postaci Konstytucji dla Europy.
IV_CWB_28.indd 299
2010-10-15 13:48:13
300
Utworzony po wyborach parlamentarnych w 2001 r. koalicyjny rząd SLD-PSL
musiał zmierzyć się z coraz trudniejszymi negocjacjami z UE (Polsce pozostało do
zamknięcia najwięcej rozdziałów ze wszystkich państw kandydujących, należały
one również do najtrudniejszych, gdyż dotyczyły m.in. sprzedaży ziemi cudzoziemcom, zatrudnienia Polaków na terenie UE, dopłat dla rolników)982. Dlatego
też ostatniemu etapowi negocjacji towarzyszyło duże napięcie i krytyka sposobu
ich prowadzenia przez rząd, zarówno ze strony antyeuropejskiej, jak i proeuropejskiej opozycji983. Problematyka europejska stała się w tym okresie szczególnie
istotna w dyskursie politycznym, a stanowiska partii politycznych ulegały radykalizacji. Zaostrzył się konflikt pomiędzy ugrupowaniami proeuropejskimi, należącymi jednocześnie do partii głównego nurtu oraz antyeuropejskimi radykałami
o skłonnościach populistycznych. Także wśród partii proeuropejskich pojawiła
się krytyka ze strony tych ugrupowań, które chciały odróżnić się od postkomunistycznego rządu oraz zdelegitymizować działania partii koalicyjnych984. Dodatkową trudnością był brak jednomyślności wśród koalicjantów. Dla PSL, podobnie
jak w poprzednich latach, zgoda na członkostwo była warunkowana zyskiem rolników. Stąd też partia przyjmowała nierzadko strategię opozycji, dystansując się
od działań rządu w kwestiach, które uznawała za niezgodne z interesem własnego
elektoratu985.
Rząd zakończył proces negocjacyjny na szczycie w Kopenhadze w grudniu
2002 r. Wypracowane ustalenia większość komentatorów w kraju uznała za sukces. Jednak ostateczną decyzję o przystąpieniu Polski do Unii podjąć miało społeczeństwo. Dlatego tuż po wyborach w 2001 r. rząd rozpoczął kampanię informacyjną986. Oprócz tego, że miała ona zapewnić społeczne poparcie dla członkostwa
Polski w UE, celem jej było również rozbudzenie zainteresowania sprawami europejskimi, a tym samym zwiększenie gotowości Polaków do udziału w referendum europejskim987. Pozytywny wynik referendum – 77,45% głosów za przystąpieniem do UE oraz uzyskanie wymaganej frekwencji ponad 50% – był więc
sukcesem elit proeuropejskich988.
982
J. Kucharczyk, M. Radek, Ewolucja dyskursu politycznego..., s. 38.
Opozycja proeuropejska krytykowała rząd Millera za błędy popełniane podczas negocjacji.
Ugrupowania eurosceptyczne żądały dymisji premiera oraz renegocjacji warunków przystąpienia
Polski do Unii. Powstały również niezależne inicjatywy, jak Suwerenna Polska w Europie; powołana przez przedstawiciela partii z koalicji rządowej (Bogdana Pęka z PSL), opozycji parlamentarnej
(Jana Olszewskiego z ROP) i pozaparlamentarnej (politycy i naukowcy) o sceptycznym nastawieniu
do polityki negocjacyjnej rządu. Ów twór miał na celu analizowanie wyników negocjacji oraz formułowanie postulatów pod adresem rządu, zob.: E. Nalewajko, Eurosceptyczne partie..., s. 126.
984 Ibidem, s. 122–123.
985 K. Zuba, Polski eurosceptycyzm..., s. 309–311.
986 J. Kucharczyk, M. Radek, Ewolucja dyskursu politycznego..., s. 36–41.
987 Kwestia frekwencji miała istotne znaczenie dla uznania referendum za wiążące – Konstytucja RP z 1997 r. wymagała bowiem przynajmniej 50-procentowego uczestnictwa w referendach.
988 Państwowa Komisja Wyborcza, http://www.pkw.gov.pl/.
983
IV_CWB_28.indd 300
2010-10-15 13:48:13
301
Punktem zwrotnym w polskim dyskursie europejskim stał się projekt Traktatu
Konstytucyjnego. Debata europejska miała odtąd nową jakość. Polityków emocjonowała bowiem nie, jak dotąd, kwestia przystąpienia Polski do Unii oraz związane z tym warunki członkostwa i reformy dostosowawcze w kraju, ale kształt
przyszłej Unii, zmiany instytucjonalne z tym związane oraz rola, jaką Polska odegra w przyszłej Europie.
Zapisy Traktatu Konstytucyjnego wywołały niezadowolenie wszystkich polskich ugrupowań parlamentarnych, a także wznieciły intensywną debatę w mediach na temat skutków przyjęcia lub odrzucenia go przez Polskę989. Przyczyną
kontrowersji były zmiany, jakie Traktat wprowadzał do obowiązującego Traktatu Nicejskiego, oraz to, czego nie ujął w swoich postanowieniach. Najważniejsze obszary problemowe dotyczyły: nowego podziału głosów w Radzie Unii990,
wielkości oraz składu Komisji Europejskiej991, a także braku odwołania do Boga
w preambule992. Planowane reformy oznaczały, zdaniem większości polskich polityków, osłabienie pozycji Polski wobec największych państw członkowskich
Unii, a także ograniczenie elementu narodowego na rzecz wspólnotowego. Zgodnie z przeprowadzoną przez Beatę Jędrzejczak analizą debat sejmowych poprzedzających szczyt UE w Brukseli w 2003 r., żadna z polskich partii ani w wymiarze
politycznym (głosowanie w Radzie oraz skład Komisji), ani ideologicznym (odniesienie do Boga w preambule) nie zgadzała się na kształt integracji europejskiej
proponowany w Konstytucji dla Europy. Najbliższe Traktatowi Konstytucyjnemu, aczkolwiek wciąż odległe, były SLD i UP. Reszta partii oficjalnie pozostawała na gruncie Traktatu Nicejskiego (PO, PSL, SKL, PiS) lub nawet, jak w wypadku SRP i LPR, domagała się renacjonalizacji integracji europejskiej. Szczególnie
radykalna była postawa LPR, którego lider oraz poseł na sejm Roman Giertych
wyraził nadzieję, że nieudany szczyt Unii w Brukseli zaowocuje wystąpieniem
Polski ze Wspólnot Europejskich993. Można więc stwierdzić, że przed szczytem
989 K. Bobiński, Po referendum – nowa jakość polskiej debaty europejskiej?, [w:] Obywatele
Europy. Integracja europejska w polskim życiu publicznym, red. M. Fałkowski, J. Kucharczyk, Warszawa 2005, s. 183–198.
990 Według postanowień Traktatu Polska zyskiwała procentowo większą liczbę głosów niż
przyznano jej w Nicei, jednak w nowo przyjętym sposobie głosowania w Radzie traciła w stosunku
do systemu nicejskiego możliwość blokowania decyzji, natomiast zyskiwały głównie kraje największe, zwłaszcza Niemcy.
991 Traktat ustanawiał system rotacyjny w Komisji Europejskiej. Do Komisji wejdą każdorazowo przedstawiciele 2/3 członków Unii; rządy państw wyznaczać będą nie komisarzy, lecz jedynie
trzech kandydatów (w tym co najmniej jedną kobietę), a ostatecznego wyboru dokona Rada UE
wraz z przewodniczącym Komisji, zob. http://www.msz.gov.pl/files/docs/Traktat%20Konstytucyjny
%20291004.pdf, s. 38–39.
992 B. Jędrzejczak, Für Nizza sterben? Gründe und Konsequenzen von Polens (vorläufigem)
Nein zum Europäischen Verfassungsvorschlag, s. 11, mpis.
993 Stanowisko zaprezentowane na 58. posiedzeniu Sejmu, 1 października 2003, zob. ibidem,
s. 12; zob. K. Bobiński, Po referendum..., s. 189–190.
IV_CWB_28.indd 301
2010-10-15 13:48:13
302
w Brukseli w 2003 r. wśród polskich ugrupowań również istniał konsensus w kwestii integracji europejskiej, jednakże tym razem – przeciwko Europie.
Efektem było odrzucenie przez sejm Traktatu Konstytucyjnego w zaprezentowanej przez Konwent postaci. Podpisanie Traktatu w Brukseli przez rząd polski
obwarowane było rezolucją sejmową, która postulowała zachowanie rozwiązań
nicejskich w sprawie podziału głosów oraz liczby komisarzy, a także uwzględnienie odwołania do Boga w preambule. Ta nieugięta postawa, której hasłem stało się
sejmowe zawołanie Jana Rokity „Nicea albo śmierć”, zaowocowała zerwaniem
szczytu brukselskiego 13 grudnia 2003 r.994
Kolejny szczyt Unii poprzedziły wybory do Parlamentu Europejskiego, które
odbyły się w Polsce 13 czerwca 2004 r. Dyskusja dotycząca Traktatu Konstytucyjnego, który miał zostać podpisany w weekend po wyborach, w minimalnym
stopniu znalazła odzwierciedlenie w kampanii. Rywalizacja międzypartyjna zdominowana została przez kryzys rządowy oraz prawdopodobieństwo wcześniejszych wyborów parlamentarnych995.
Należy jednak podkreślić, że partie zaczęły stopniowo definiować pożądaną
wizję integracji europejskiej oraz miejsca Polski w Unii. Ponadto obrona postanowień nicejskich nie była już elementem łączącym ugrupowania. Przykładem
może być profederacyjne stanowisko SLD-UP, sprzeciw UW wobec bezkompromisowego stanowiska Polski, wyrażanego hasłem „Nicea albo śmierć”996, a także
entuzjastyczna wobec dalszego pogłębiania współpracy w ramach Unii postawa
SdPl. Pozostałe partie nadal wyrażały mniej lub bardziej radykalny sprzeciw wobec kierunku rozwoju projektu integracji europejskiej.
Kampania nie zdołała zmobilizować społeczeństwa do udziału w wyborach.
Skutkiem tego była rekordowo niska frekwencja, 20,87%, najniższa ze wszystkich wyborów przeprowadzonych w skali kraju od 1989 r. Zdumiewał przede
wszystkim zaskakująco dobry wynik eurosceptycznego LPR, który znalazł się
na drugim miejscu, zaraz po Platformie Obywatelskiej, z wynikiem 15,92% oraz
994
B. Jędrzejczak, Für Nizza sterben?..., s. 6–10.
Podejmowane kwestie europejskie dotyczyły głównie pozyskiwania środków unijnych oraz
prezentacji kompetencji kandydatów, którzy w swoich ulotkach zapewniali wyborców, że to właśnie
oni okażą się tymi najskuteczniejszymi orędownikami regionu, w którym startowali, i że będą godnie reprezentować swój kraj i swoich wyborców. Zasadniczo jednak partie polityczne zdradziły się
z brakiem wiedzy na temat sposobu prowadzenia kampanii w tego typu wyborach (w tym, co istotne, jak konstruować przesłanie polityczne). Przyczyną był z pewnością brak doświadczenia, aczkolwiek znaczenie miało również niewielkie zaangażowanie zarówno ze strony partii politycznych,
jak i ze strony mediów, zob. A. Szczerbiak, The European Parliament Election in Poland, June 13,
2004, SEI European Parliament Election Briefing 1/2004, s. 5–6, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/epernep2004poland.pdf; K. Bobiński, Po referendum..., s. 198–199.
996 Eurowybory 2004...; K. Cebul, Programy wyborcze i debata polityczna w przededniu wyborów do parlamentu europejskiego, [w:] Wybory do parlamentu europejskiego w badaniach społecznych, Warszawa 2004, s. 19–23.
995
IV_CWB_28.indd 302
2010-10-15 13:48:13
303
10 miejscami w parlamencie. Niespodzianką był również rezultat dwóch partii lewicowych, SLD i SdPl, których łączne poparcie wynosiło prawie 15%, a więc więcej niż prognozowały badania opinii publicznej. Natomiast do relatywnie przegranych zaliczono PiS, z wynikiem 12,7%, oraz PSL (6,3%), które uzyskały rezultaty
niższe od prognozowanych (tab. 21)997.
Tabela 21. Wyniki wyborów do Parlamentu Europejskiego, czerwiec 2004 r.
Partie polityczne
[%]
Miejsca w parlamencie
PO
24,10
15
LPR
15,92
10
PiS
12,67
7
Samoobrona
10,78
6
SLD-UP
9,35
5
Unia Wolności
7,33
4
PSL
6,34
4
SdPl
5,33
3
Źródło: oprac. własne na podst.: Państwowa Komisja Wyborcza, www.pkw.gov.
pl/gallery/10/17/10174.pdf.
Kwestia Traktatu Konstytucyjnego została ponownie podjęta na szczycie UE
18 czerwca 2004 r. Ówczesny premier Marek Belka optował za podpisaniem
Traktatu, szczególnie po tym, jak Polska straciła sojusznika (Hiszpanię) w walce
o utrzymanie nicejskiego podziału głosów w Radzie. Polskie weto wobec Traktatu
z grudnia 2003 r. doprowadziło również do bardzo napiętych stosunków z Niemcami i Francją – gorącymi orędownikami Konstytucji. W wyniku negocjacji do projektu Konstytucji dla Europy wprowadzono zmiany, m.in. zaproponowane przez
Irlandię – kompromisowy sposób głosowania, podwyższający progi konieczne
do podjęcia decyzji w Radzie Unii998, a także, w osobnym protokole dołączonym
997 Zob. obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 15 czerwca 2004 r., http://www.
pkw.gov.pl/gallery/10/17/10174.pdf .
998 Kompromis dotyczący głosowania opierał się na zmianie poziomu większości. Projekt konwentu zakładał głosowanie podwójną większością: 50% krajów, reprezentujących 60% ludności.
Była ona konieczna do przyjęcia unijnego prawa. Kompromis spowodował podniesienie tych progów do 55% krajów, posiadających 65% ludności. Podniesiono również próg głosowania z 60%
krajów do 72% dla sytuacji, gdy Rada UE działa sama (tj. bez wniosku Komisji lub inicjatywy
ministra spraw zagranicznych). W projekcie zapisano jednoznacznie, że decyzje dotyczące m.in.
podatków, zabezpieczeń socjalnych, polityki zagranicznej oraz obrony mogą zapadać tylko jednomyślnie, zob. U. Kurczewska, Posiedzenie Rady Europejskiej w Brukseli 17–18 czerwca 2004 r.
– wybrane zagadnienia, Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych 27 (215)/2004,
http://ghandalf.pism.pl/biuletyn_content/id/15.
IV_CWB_28.indd 303
2010-10-15 13:48:13
304
do Traktatu, wywalczony przez Polskę zapis o kompromisie z Joaniny999. Po tych
modyfikacjach premier Belka podpisał Traktat1000.
Od czasu wyborów do PE oraz szczytu Unii w Brukseli w 2004 r. konsensus
głównych partii politycznych przeciwko integracji europejskiej uległ wyraźnemu
rozluźnieniu. Przed wyborami parlamentarnymi w 2005 r. można było wyróżnić
całą gamę postaw: zdecydowani zwolennicy dalszej integracji oraz Konstytucji
dla Europy (SLD, SdPl, PD); ugrupowania jasno wyrażające swe sceptyczne stanowisko wobec formy integracji w postaci Europy federalnej opartej na Traktacie
Konstytucyjnym (PiS); partie dążące do ograniczenia istniejącej formy integracji
(LPR).
Stanowisko wobec integracji europejskiej wyrażone przez Sojusz Lewicy Demokratycznej w programie wyborczym z 2005 r. było dość skrótowe, ale jednoznaczne. SLD opowiadało się za umacnianiem Unii, za wspólną polityką zagraniczną i bezpieczeństwa oraz za przyjęciem Konstytucji dla Europy. Podkreślało
również, że pragnie Europy socjalnej. Silna Polska w silnej Europie postrzegana
była przez SLD jako szansa dla wszystkich obywateli, a w największym stopniu
dla młodego pokolenia1001.
Socjaldemokracja Polska nie odnosiła się do kwestii europejskiej w programie
wyborczym, dała jednakże wyraz swemu poparciu dla idei wspólnej Europy opartej na wolności obywatelskiej, tolerancji, demokracji, równości, poszanowaniu
prawa, zrównoważonym rozwoju, solidarności, prawach socjalnych i prawach
człowieka w swojej „platformie programowej” ze stycznia 2005 r. Deklarowała poza tym chęć ratyfikacji Traktatu Konstytucyjnego oraz poparcie dla dalszego poszerzania UE. Głównym celem integracji była dla SdPl budowa polityki
spójności i solidarności państw członkowskich, ograniczenie nierówności społecznych pomiędzy państwami UE, a także wspieranie Strategii Lizbońskiej jako
drogi do postępu i dobrobytu mieszkańców UE. SdPl postulowało więc budowę
Europy solidarnej i sprawiedliwej społecznie, opartej na polityce zrównoważonego rozwoju. W końcu postulowało także Europę promującą demokratyczne
999 Dotyczył on konieczności dalszych konsultacji, które prowadzone byłyby do momentu
znalezienia „lepszego kompromisu” w wypadku, gdy grupa państw członkowskich (34% państw,
reprezentujących 26% ludności) uzna, że ich interesy narodowe są szczególnie zagrożone decyzją
Rady. Postanowienie to miało obowiązywać do 2014 r. W praktyce mogłoby to odwlec przyjęcie
pewnych decyzji, zob. K. Bobiński, Po referendum..., s. 184.
1000 Prezydent Kwaśniewski, mając świadomość, że bardzo ciężko będzie uzyskać w polskim
parlamencie zgodę 2/3, konieczną do ratyfikacji Traktatu Konstytucyjnego, zasygnalizował możliwość wyboru alternatywnej drogi ratyfikacji – poprzez ogólnonarodowe referendum. Ostateczna
decyzja w tej sprawie miała jednak zostać podjęta w późniejszym terminie, zob. A. Szczerbiak, The
European Parliament Election in Poland..., s. 3–4.
1001 Sprawiedliwość społeczna i praca. Deklaracja wyborcza Sojuszu Lewicy Demokratycznej
w wyborach 2005 r., [w:] Wybory 2005. Partie i ich programy, red. I. Słodkowska, M. Dołbakowska,
Warszawa 2006; L. Pastusiak, Polityka zagraniczna RP w kampanii wyborczej 2005, [w:] Partie
polityczne w wyborach 2005, red. D. Waniek,Warszawa 2006, s. 231–232.
IV_CWB_28.indd 304
2010-10-15 13:48:13
305
wartości oraz domagało się zwiększenia obywatelskiej partycypacji w dyskusji
społecznej na temat przyszłości UE1002.
Partia Demokratyczna opowiadała się w programie wyborczym za działaniami na rzecz silnej i sprawnie działającej struktury unijnej, postrzegała Unię jako
szansę na podniesienie poziomu życia społeczeństwa oraz rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego Polski, dlatego też opowiadała się m.in. za jak najszybszym
przystąpieniem Polski do „strefy euro”. Demokraci precyzowali również swoje
stanowisko wobec wspólnej polityki zagranicznej i obronnej UE, która postrzegana była jako zabezpieczenie międzynarodowych interesów Polski, szczególnie
wobec Rosji, oraz wzmocnienie pozycji Polski w świecie – Polska powinna aktywnie popierać rozbudowę europejskich struktur obronnych, które miałyby współpracować z NATO lub w ramach NATO (europejskie siły szybkiego reagowania).
Poza tym Polska postrzegana była przez partię jako łącznik pomiędzy wschodem
i zachodem Europy. Demokraci w programie z 2005 r. nie sprecyzowali swojego stanowiska wobec Traktatu Konstytucyjnego, niemniej jednak ich pozytywny
stosunek do kierunku rozwoju Unii był widoczny zarówno w sferze ekonomii, jak
i polityki1003.
Poglądy Platformy Obywatelskiej na politykę zagraniczną, a w tym Unię, zostały opublikowane w obszernym raporcie, jednak dopiero po wyborach w grudniu 2005 r. Podczas kampanii wyborczej partia odsyłała w sprawach europejskich
do programu z 2001 r., a później do prywatnej strony internetowej Rokity, w której jednak odnośnik dotyczący polityki zagranicznej nigdy nie funkcjonował.
Na podstawie wcześniejszych druków oraz wypowiedzi liderów partii należy
stwierdzić, że PO prezentowało ogólnie pozytywny stosunek do dalszego rozwoju projektu integracji europejskiej, opowiadając się m.in. za wzmocnieniem
i usprawnieniem instytucji wspólnotowych Unii – Komisji i Parlamentu, a także
popierając propozycje rozszerzenia zakresu głosowania większościowego, budowę wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz ustanowienie funkcji
unijnego ministra spraw zagranicznych. Jedyne istotne zastrzeżenie miało PO
wobec proponowanego w Traktacie podziału głosów, co zdaniem partii groziło
„hegemonią dyrektoriatów czy podwójnych prędkości”. PO uważało również,
że w Konstytucji powinno się znajdować odwołanie do chrześcijaństwa1004. Platforma Obywatelska próbowała więc zająć stanowisko pośrednie. Akceptowała
bowiem większość postanowień Traktatu Konstytucyjnego, sprzeciwiając się jedynie niektórym proponowanym w nim rozwiązaniom. Przed wyborami w 2005 r.
partia wstrzymywała się z wyrażeniem opinii na temat Konstytucji dla Europy.
Brak stanowiska związany był z tym, że była w tej kwestii wewnętrznie podzielo1002
SdPl, Platforma programowa „Europa”, 14 stycznia 2005, zob. www.sdpl.org.pl [dostęp:
28 czerwca 2005].
1003 Partia Demokratyczna, Program, b.m.w. 2005, zob. http://demokraci.pl/index.php?do=stan
dard&navi=0001,0003,0033 [dostęp: 28 czerwca 2005].
1004 Program europejski Platformy Obywatelskiej, [w:] Eurowybory 2004..., s. 33–39.
IV_CWB_28.indd 305
2010-10-15 13:48:14
306
na, ponadto planowana koalicja z PiS wpłynęła na zmianę strategii partii, co oddziaływało również na jej politykę europejską1005.
Z programu wyborczego Polskiego Stronnictwa Ludowego, podobnie jak
w wypadku PO, nie wynikał jasny stosunek ani do Traktatu Konstytucyjnego, ani
do preferowanego kształtu Europy. PSL stwierdzał bardzo ogólnikowo, że członkostwo Polski w UE powinno służyć umacnianiu międzynarodowej pozycji Polski oraz wyrównywaniu różnic rozwojowych wszystkich obszarów wspólnoty poprzez stosowanie zasad subsydiarności i spójności. Członkostwo w Unii powinno
również budować przyjaźń, zaufanie i służyć pojednaniu narodów1006. Na podstawie wcześniej wydanych dokumentów i wypowiedzi liderów partii należy stwierdzić, że PSL opowiadał się za „Europą ojczyzn”, za utrzymaniem korzystnych
dla Polski postanowień Traktatu Nicejskiego oraz za wpisaniem do preambuły
wzmianki o chrześcijańskich korzeniach Europy1007. W dokumencie programowym z października 2004 r. PSL stwierdzał dość ogólnikowo, że jest gotowy poprzeć Traktat Konstytucyjny, jeśli utrzymane w nim zostaną korzystne dla Polski
postanowienia Traktatu Nicejskiego, a do preambuły włączone zostaną odniesienia do chrześcijańskich korzeni Europy1008. Jak stwierdza Krzysztof Zuba, stanowisko ludowców wobec integracji europejskiej po wejściu Polski do struktur
unijnych było nijakie i bezbarwne, partia wykazywała również niewielkie zainteresowanie debatą na temat Traktatu Konstytucyjnego1009.
Natomiast Prawo i Sprawiedliwość prezentowało w programie wyborczym
jasne i precyzyjne stanowisko wobec wielu zagadnień europejskich. Celem zasadniczym było zdobycie przez Polskę silnej pozycji w poszerzonej Europie,
aby polskie interesy narodowe były jak najlepiej zabezpieczone. Partia opowiadała się za Unią, która stanowić będzie związek silnych i solidarnych państw narodowych. Dlatego też popierała wzrost roli rządów i parlamentów narodowych
w strukturach UE. Z programu wynika również, że PiS odrzucało projekt Konstytucji Europejskiej. Przyczyną było: ograniczenie suwerenności Polski w Unii,
przekazanie zbyt wielu nowych kompetencji instytucjom unijnym, proponowany
mechanizm podejmowania decyzji premiujący państwa największe i osłabiający
jednocześnie polityczną pozycję Polski, a także negujący rolę chrześcijaństwa
w kształtowaniu moralnego i kulturowego oblicza kontynentu europejskiego
oraz wprowadzający zapis o wyższości prawa unijnego nad prawem krajowym.
PiS opowiadał się więc jednoznacznie za zachowaniem ustalonej w Traktacie Ni1005
K. Zuba, Polski eurosceptycyzm..., s. 386–388.
Program wyborczy Polskiego Stronnictwa Ludowego, [w:] Wybory 2005..., s. 221–242.
1007 Komunikat Biura Prasowego PSL, PSP 12/2003, s. 8; Tezy wyborcze PSL w wyborach
do parlamentu europejskiego, www.psl.org.pl/euro.php [dostęp: 19 listopada 2004].
1008 Naród, Państwo, Człowiek, Środowisko – wizja, misja i priorytety programowe Polskiego
Stronnictwa Ludowego, VIII Kongres PSL, Warszawa, 23 października 2004.
1009 K. Zuba, Polski eurosceptycyzm..., s. 376–377.
1006
IV_CWB_28.indd 306
2010-10-15 13:48:14
307
cejskim pozycji Polski w Unii, a także za dalszym poszerzaniem UE na Wschód.
Partia widziała Polskę w roli animatora polityki wschodniej UE1010.
W broszurze wyborczej Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej nie odnosiła
się do integracji europejskiej1011. Dla zaprezentowania stanowiska partii konieczne jest więc sięgnięcie do innych dokumentów. Jednym z nich było Stanowisko
Rady Krajowej Samoobrony RP w sprawie Konstytucji dla UE; wydane 22 września 2003 r. Samoobrona opowiedziała się w nim za integracją w postaci „Europy
ojczyzn”, budującej jedność bez zamazywania różnic1012 i będącej w opozycji
do tendencji federacyjnych w Europie. Partia krytykowała m.in. proponowaną
w Konstytucji zmianę zasady głosowania w Radzie Unii, planowane zmniejszenie
liczby komisarzy oraz brak odniesienia do „chrześcijańskich tradycji kontynentu” w preambule Traktatu1013. Ponadto w styczniu 2004 r. podjęto na zjeździe
Samoobrony uchwałę o renegocjacji warunków akcesji Polski do Unii w kierunku zwiększenia limitów produkcyjnych w rolnictwie i przemyśle, zwiększenia
środków dla Polski w ramach funduszy strukturalnych oraz skrócenia okresów
przejściowych1014. Natomiast w stanowisku partii z 30 maja 2005 r., przyjętym
tuż po odrzuceniu Traktatu Konstytucyjnego przez Francuzów, Samoobrona RP
krytycznie oceniła przygotowany Traktat i stwierdziła, że jego akceptacja miałaby
niekorzystne skutki dla Polski1015. Stanowisko Samoobrony określić można jako
umiarkowany, „miękki” eurosceptycyzm.
Z powyższej analizy postaw partii politycznych wynika, że ich stosunek do
integracji europejskiej charakteryzował się w wyborach 2005 r. – w porównaniu
z 2001 r. – nową jakością. Zmiana pozycji Polski względem Unii Europejskiej
w naturalny sposób wymusiła ustosunkowanie się ugrupowań do nowych kwestii: kształtu przyszłej Europy oraz roli i pozycji Polski w UE. Partie przestały
postrzegać Unię z pozycji zewnętrznej, stały się bowiem jej integralną częścią.
Nowej perspektywie patrzenia na Europę towarzyszyła wciąż duża różnorodność
postaw wobec integracji, przy czym stosunek niektórych ugrupowań uległ zmianie. Przesunięciu w stronę umiarkowanego entuzjazmu uległo stanowisko Platformy Obywatelskiej. Prawo i Sprawiedliwość, doprecyzowując swój program
1010
Prawo i Sprawiedliwość, IV Rzeczpospolita. Sprawiedliwość dla wszystkich, program 2005,
s. 41–47, http://www.pis.org.pl/dokumenty.php [dostęp: 15 listopada 2005].
1011 IV Kongres partii Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej. Program społeczno-gospodarczy
Samoobrony, [w:] Wybory 2005..., s. 293–301.
1012 Stanowisko Rady Krajowej Samoobrony RP w sprawie Konstytucji dla UE, 22 września 2003,
http://www.samoobrona.org.pl/pages/02.Partia/03.Stanowiska/index.php?document=983.html [dostęp: 23 kwietnia 2006].
1013 Ibidem.
1015 Stanowisko Samoobrony Rzeczypospolitej Polskiej wobec odrzucenia przez Francję Traktatu Konstytucyjnego, http://www.samoobrona.org.pl/pages/02.Partia/03.Stanowiska/index.php?
document=942.html.
IV_CWB_28.indd 307
2010-10-15 13:48:14
308
i określając jednoznacznie stanowisko wobec integracji europejskiej, okopało
się na pozycji „miękkiego” eurosceptycyzmu. Samoobrona RP przesunęła się
również na pozycję „miękkiego” eurosceptycyzmu. LPR, mimo że złagodził swoją „postawę” wobec integracji, wciąż zaliczał się do partii „twardego” eurosceptycyzmu. Partia koncentrowała się bowiem w głównej mierze na obronie status quo,
sprzeciwiając się zdecydowanie Konstytucji Europejskiej, a jednocześnie krytykowała warunki, na jakich Polska przystąpiła do Unii, wskazując na konieczność
renegocjacji traktatu akcesyjnego, oraz domagała się wycofania projektu integracji europejskiej i powrotu do postaci Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej1016.
Ogólnie wśród partii eurosceptycznych nastąpiło zbliżenie stanowisk..1017
Zasadniczo nie zmieniała się entuzjastyczna wobec integracji postawa ugrupowań lewicowych oraz Partii Demokratycznej (w 2001 r. Unii Wolności), PSL
natomiast wciąż charakteryzował się niejednoznaczną postawą, sytuując się na
granicy „miękkiego” euroentuzjazmu i eurosceptycyzmu. Stanowiska partii wobec integracji zaprezentować można graficznie:
Ryc. 23. Wybrane polskie partie polityczne wobec integracji w wyborach w 2005 r..1017
* Analiza stanowiska LPR wobec integracji europejskiej – rozdział 10
Także analiza rangi kwestii europejskiej w programach wyborczych poszczególnych partii w wyborach 2005 r. wskazuje na pewne różnice w stosunku do wyborów z roku 2001.
Partiami, które poświęciły kwestii europejskiej osobny rozdział, były: Sojusz
Lewicy Demokratycznej, Partia Demokratyczna oraz Prawo i Sprawiedliwość.
Program PiS należał do najbardziej rozbudowanych, jeśli chodzi o sprawy polityki zagranicznej, w tym Unii Europejskiej, ze wszystkich analizowanych partii.
1016
Więcej na temat stosunku LPR do integracji europejskiej – rozdz. 10 niniejszej pracy.
Układ poszczególnych partii ma znaczenie wyłącznie w wymiarze horyzontalnym, wskazując na ich stosunek do integracji europejskiej. Rozmiar okręgów obrazuje przybliżoną wielkość
poparcia, jakie partia otrzymała w wyborach w 2005 r.
1017
IV_CWB_28.indd 308
2010-10-15 13:48:14
309
W rozdziale pt. Polska bezpieczna i suwerenna – silna Polska w Europie partia
prezentowała swój stosunek do szerokiej gamy kwestii problemowych, takich
jak: Traktat Konstytucyjny, przyszłość instytucji unijnych, polityka zagraniczna,
budżet Unii, polityka regionalna1018. Ponadto problematyka europejska umieszczona była na początku dokumentu programowego (w trzeciej z 11 części). Dość
wnikliwie, choć w bardziej ograniczonym wymiarze niż w wypadku PiS, przedstawiała swoje stanowisko wobec integracji Partia Demokratyczna (w rozdziale Zapewnijmy Polsce mocną pozycję w Europie i na świecie). Natomiast SLD
w rozdziale pt. Więcej Europy w Polsce – więcej Polski w Europie prezentowało
swoją politykę wobec Unii raczej powierzchownie1019. Zarówno Partia Demokratyczna, jak i Sojusz Lewicy Demokratycznej umieściły problematykę związaną
z polityką europejską na końcu dokumentów programowych.
W wypadku pozostałych partii ranga kwestii europejskiej była znacznie mniejsza. Polskie Stronnictwo Ludowe umieściło wprawdzie kwestię integracji w osobnym rozdziale, w ostatniej części programu wyborczego, pt. Godne miejsce Polski na arenie międzynarodowej, jednakże był to jedynie niewielki akapit1020. PO
wspomniało o kwestii integracji europejskiej tylko w kontekście polskiego rolnictwa oraz obrotu ziemią1021. Natomiast Socjaldemokracja Polska nie uwzględniła
stosunku do integracji w swoim programie.
Należy podkreślić, że PO, podobnie jak kilka innych ugrupowań, nie wypracowało przed wyborami w 2005 r. nowego programu i opierało się na dokumencie
z 2001 r. Podobna sytuacja miała miejsce w wypadku Samoobrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ligi Polskich Rodzin. Samoobrona w broszurze programowej
wydanej na potrzeby kampanii w 2005 r., która była skrótem programu społeczno-gospodarczego partii z 2003 r., nie uwzględniła stosunku wobec kwestii europejskiej1022. Pełna wersja programu obejmowała wprawdzie problematykę unijną
bardzo obszernie, poświęcając jej osobny rozdział pt. Ogólne problemy związane
z członkostwem w Unii, jednakże treść owego rozdziału dotyczyła kwestii związanych z przystąpieniem Polski do Unii, co było już nieaktualne.
Stanowisko wobec procesu integracji europejskiej nie znalazło odzwierciedlenia również w programie Ligi Polskich Rodzin. Dokument prezentowany w 2005 r.,
pt. Skrót programu gospodarczego trwałego rozwoju, wykorzystującego naukę,
wiedzę oraz zasoby przyrodnicze, zmierzającego do samowystarczalności kraju
dla niepodległej Polski oraz suwerennego narodu polskiego, stworzony został
w maju 2003 r.1023 Dlatego też wszelkie zawarte w nim opinie na temat integracji,
1018
Prawo i Sprawiedliwość, IV Rzeczpospolita..., s. 38–53.
Sprawiedliwość społeczna i praca..., s. 153–154.
1020 Program wyborczy Polskiego Stronnictwa Ludowego..., s. 242.
1021 Program Platformy Obywatelskiej, [w:] Wybory 2005..., s. 168.
1022 IV Kongres partii Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej. Program społeczno-gospodarczy
Samoobrony, [w:] Wybory 2005..., s. 293–301.
1023 Niektórzy politolodzy za program wyborczy LPR uznają książkę wydaną przez jednego
z jej liderów – Macieja Giertycha, Z nadzieją w przyszłość, http://wybory2005.lpr.pl/program.htm.
1019
IV_CWB_28.indd 309
2010-10-15 13:48:14
310
umieszczone w trzech punktach znajdujących się w ostatnim, 11 rozdziale programu pt. Wyzwania polityczne, dotyczyły sprzeciwu partii wobec przystąpienia
Polski do Unii1024. Ponadto na końcu programu, w osobnym dokumencie, LPR
wymienił 13 powodów, z których Liga Polskich Rodzin jest przeciwna wstąpieniu
Polski do UE. Podobnie jak w wypadku Samoobrony, owe treści eurosceptyczne
były już nieaktualne1025. Rolę programu wyborczego w kampanii LPR spełniało
poza tym 10 punktów programowych na stronie internetowej partii, pt. Program
LPR, a także wydrukowanych w postaci ulotki wyborczej pod tym samym tytułem1026. Żaden z tych punktów nie odnosił się do problematyki europejskiej.
Za najważniejszy obszar działania Liga uznała bowiem wspieranie polskich rodzin oraz zwalczanie bezrobocia. Najwięcej miejsca zajmowały kwestie związane
z funkcjonowaniem państwa, wymiarem sprawiedliwości, walką z korupcją i biurokracją, a także rozliczeniem afer związanych z procesem prywatyzacji. Ilościowa analiza programów wyborczych, przeprowadzona przez zespół Polskiego Generalnego Studium Wyborczego, potwierdza powyższe spostrzeżenia1027:
kwestia integracji europejskiej nie zajmowała w programie LPR istotnego miejsca – znajdowała się wśród najrzadziej podejmowanych tematów1028. Znacząco
więcej uwagi poświęcono kwestiom związanym z ochroną „narodowego stylu
życia”, edukacją, prawem i porządkiem, rolnictwem, protekcjonizmem gospodarOpinię taką prezentuje Marek Migalski, Czeski i polski system partyjny, Warszawa 2008, s. 252. Jednak analiza treści książki oraz materiałów informacyjnych partii z okresu kampanii 2005 r. wskazuje, że publikacja ta postrzegana była przez członków LPR w głównej mierze jako promocja samego
Giertycha, kandydata LPR do fotela prezydenta, stąd też nie zostanie ujęta w niniejszej pracy jako
materiał programowy partii. Inną publikacją, która zdaniem niektórych członków LPR spełniała
funkcję propozycji programowej partii, była pozycja Ku odnowie Polski. Książka ta jest zbiorem
artykułów naukowców i publicystów związanych ze środowiskiem katolickim i narodowym, wydanym pod redakcją Zbigniewa Jacyny-Onyszkiewicza. Prezentuje ona „pogłębioną refleksję nad
obecną sytuacją polityczną Polski i przyszłością kraju w szybko zmieniającym się świecie” – Ku odnowie Polski, Ząbki 2005, s. 5. Biorąc pod uwagę treść publikacji, a także fakt, iż nie została ona
napisana przez żadnego z liderów partii, należy uznać ją raczej za zbiór idei charakterystycznych
dla środowisk Ligii Polskich Rodzin, niż program wyborczy partii. Wojciech Wierzejski określił
publikację jako propozycję programową rozprowadzaną w ograniczonej ilości, głównie wśród starszego pokolenia, które lubi dużo czytać i dowiedzieć się czegoś więcej o Polsce – Wierzejski, Łatwo
nie będzie, http://www.LPR%20–%20serwis%20internetowy%20Ligi%20Polskich%20Rodzin.htm
[dostęp: 24 grudnia 2006].
1024 LPR, Skrót programu gospodarczego trwałego rozwoju, wykorzystującego naukę, wiedzę
oraz zasoby przyrodnicze, zmierzającego do samowystarczalności kraju dla niepodległej Polski
oraz suwerennego narodu polskiego, [w:] Wybory 2005..., s. 66–76.
1025 Dlaczego Liga Polskich Rodzin jest przeciwna wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, [w:]
ibidem, s. 76.
1026 Program LPR (2005), www.lpr.pl [dostęp: 26 czerwca 2006].
1027 Badaniem objęto sześć partii politycznych (Samoobrona, PSL, PiS, LPR, SLD-UP).
1028 Autorzy wykorzystali w badaniu Skrót programu gospodarczego trwałego rozwoju, wykorzystującego naukę, wiedzę oraz zasoby przyrodnicze, zmierzającego do samowystarczalności kraju
dla niepodległej Polski oraz suwerennego narodu polskiego, [w:] Wybory 2005..., s. 66–76.
IV_CWB_28.indd 310
2010-10-15 13:48:14
311
czym, rozwojem opieki socjalnej oraz infrastrukturą. Badania wskazują jednakże,
że LPR pozostawał wciąż jedyną partią, która wyrażała się o kwestiach integracji
w sposób jednoznacznie negatywny.
Przed wyborami 2005 r. na scenie politycznej pojawiły dwa nowe ugrupowania: Dom Ojczysty1029 i Ruch Patriotyczny1030. Obie partie wyrosły ze stronnictw
wchodzących w skład Ligi Polskich Rodzin, obie również charakteryzowały się
postawami eurosceptycznymi. Zdaniem Krzysztofa Zuby w wypadku Domu Ojczystego właśnie poreferendalne złagodzenie postawy eurosceptycznej LPR stało
się bezpośrednią przyczyną secesji. Oba ugrupowania stały się wkrótce konkurencją dla Ligi Polskich Rodzin1031. Co ciekawe, jedynie w wypadku ugrupowania
Dom Ojczysty kwestia integracji europejskiej stała się priorytetowym elementem
programu partii. Ruch Patriotyczny nie uwzględnił w swoim programie wyborczym z 2005 r. stosunku do integracji, podobnie zresztą jak Unia Polityki Realnej,
która jeszcze w 2001 r. manifestowała swoje postawy eurosceptyczne1032.
W porównaniu z rokiem 2001 w wypadku większości partii kwestia europejska
podejmowana była w programach w nieznacznie mniejszym stopniu – największa różnica była widoczna w wypadku Ligi Polskich Rodzin. Analiza programów
wyborczych wskazuje również, że poza Prawem i Sprawiedliwością partie nie nadawały istotnej rangi kwestii europejskiej. Zaskakujący okazał się też fakt, iż LPR
nie zawarł w swoim programie wyborczym stanowiska wobec aktualnych wydarzeń w polityce europejskiej. Natomiast na plan pierwszy wysuwała się zdecydowanie w programach ugrupowań tematyka związana z naprawą państwa, walką
z korupcją, wzrostem bezpieczeństwa publicznego, lepszym funkcjonowaniem
instytucji demokratycznych. W drugiej kolejności poruszane były treści związane
z gospodarką, a w szczególności z bezrobociem i edukacją.
Analiza telewizyjnych spotów wyborczych potwierdza powyższe spostrzeżenia1033. Większość partii – PiS, PD, PO, SdPl, Samoobrona – poruszała w swoich
reklamach głównie problematykę związaną z uzdrowieniem państwa, oczyszczeniem z afer, podkreślając konieczność wprowadzenia sprawiedliwych, uczci1029 20 kwietnia 2004 r. koło parlamentarne Domu Ojczystego utworzyło czworo posłów
wybranych do sejmu z listy Ligi Polskich Rodzin: Ewa Kantor, Piotr Krutul, Gertruda Szumska
i Halina Szustak (przewodnicząca koła). Na koniec kadencji sejmu koło skupiało dziesięciu posłów.
Wkrótce po powstaniu przekształciło się w partię polityczną, zob. http://www.sejm.gov.pl/archiwum/kluby/kadencja4/pos_do.htm [dostęp: 25 maja 2005]; K. Zuba, Polski eurosceptycyzm...,
s. 379.
1030 RP był efektem zbliżenia, nie pierwszego zresztą, między RKN Macierewicza i ROP Olszewskiego, byłymi członkami koalicji wyborczej LPR, zob. K. Zuba, Polski eurosceptycyzm..., s. 382.
1031 Ibidem.
1032 Program Ruchu Patriotycznego. Ruch Patriotyczny – na odsiecz Polsce! Sprawiedliwi, prawi, wierni!, [w:] Wybory 2005..., s. 36–39; Cele i zadania Ruchu Obrony Polskości Dom Ojczysty,
[w:] ibidem, s. 314–323.
1033 Spoty wyborcze wyemitowane w TVP 1, TVP 2, TV regionalnej Dolny Śląsk – Pracownia
IV_CWB_28.indd 311
2010-10-15 13:48:14
312
wych i odpowiedzialnych rządów. Opowiadały się przeciwko układom i korupcji.
Drugim obszarem dominującym w kampanii były kwestie gospodarcze, walka
z bezrobociem i biedą oraz nacisk na rozwój gospodarczy państwa. Większość
partii zwracała się ze swoim apelem do ludzi biednych, słabych, dlatego kwestie ochrony „zwykłych ludzi” odgrywały istotną rolę nie tylko w wypadku partii
lewicowych (SDL, SdPl, Samoobrona), ale pojawiały się także w kampaniach
PiS, PD oraz, co ciekawe, PO. Niemniej jednak każde z ugrupowań kładło nacisk
na specyficzne kwestie problemowe. Głównym tematem spotów SLD był rozwój
gospodarczy oraz ochrona ludzi dyskryminowanych; PSL tradycyjnie odnosił się
do interesów rolników; PO prezentowało się jako partia odpowiedzialnych i kompetentnych polityków; PiS natomiast kładł największy nacisk na kwestie naprawy
państwa, lansując ideę budowy IV RP, odnosił się również do spraw ludzi ubogich i marginalizowanych społecznie. Zarówno Partia Demokratyczna, jak i SdPl
kładły szczególnie duży nacisk na kwestię edukacji. PD ponadto kierowało swój
apel do ludzi młodych. SdPl stawało w obronie ludzi biednych. Natomiast Samoobrona prezentowała się jako ugrupowanie antyelitarne, antyliberalne, socjalne,
ale także patriotyczne, o tradycyjnym systemie wartości.
Kwestia integracji europejskiej stanowiła marginalny element w spotach
wszystkich partii. Jedynie SLD i PiS zaakcentowały ją wyraźniej w reklamie telewizyjnej, poświęcając jej jednak relatywnie niewiele uwagi. SLD odwoływało się
do konieczności stworzenia Europy socjalnej i starało się zaprezentować członkostwo Polski w Unii jako jeden z głównych sukcesów partii. Również w wypadku PiS, co szczególnie zaskakuje, członkostwo w Unii stało się jedną z wielu
zasług, które partia sobie przypisywała. Pozostałe partie prezentowały kwestię
europejską w kontekście innych tematów, na przykład rolnictwa w wypadku PSL,
nawołującego do wykorzystania dotacji unijnych, lub też przedstawiały Unię jako
szansę rozwoju dla kraju, jak to miało miejsce w wypadku Partii Demokratycznej.
SdPl, PO i Samoobrona pomijały w spotach kwestię integracji.
Główne hasło wyborcze Ligi Polskich Rodzin w reklamie telewizyjnej brzmiało: Nadzieja dla Polski – Liga Polskich Rodzin. Partia przedstawiała się jako jedyna alternatywa zarówno dla postkomunistów, jak i liberałów; jako alternatywa
dla układu okrągłostołowego i jedyna siła polityczna, której można zaufać, która
nie zawiodła swoich wyborców; jako partia dążąca do budowy Polski uczciwej,
sprawiedliwej i dostatniej. Celem LPR była tradycyjnie reprezentacja i ochrona interesów narodu, jednakże Liga stawiała w 2005 r. na pierwszym miejscu
walkę z korupcją i złymi rządami. Domagała się rozliczenia afer i prywatyzacji,
występowała przeciwko „kaście nietykalnych”, czyli elitom politycznym, które
do tej pory rządziły Polską. Podkreślała również konieczność ochrony interesów
rodziny, rolników i osób ubogich, a także sprzeciwiała się liberalnemu systemowi
wartości (małżeństwom homoseksualnym, aborcji, ateizmowi).
Tematyka europejska pojawiała się wprawdzie w większości reklam telewizyjnych partii, jednakże wyraźnie na dalszym planie. Wiele spotów jedynie w nie-
IV_CWB_28.indd 312
2010-10-15 13:48:14
313
wielkim stopniu nawiązywało do tej kwestii, prezentując ją w sposób bardzo
ogólny. Partia odwoływała się do integracji głównie w kontekście polskiego rolnictwa, domagając się dla rolników równych praw w Unii, aby mogli konkurować na takich samych zasadach. LPR prezentował się również jako jedyna partia,
która mówi prawdę o Unii Europejskiej, jednakże nie precyzował, o jaką prawdę
chodzi. Wskazywał także na swoje kompetencje w zakresie problematyki europejskiej, podkreślając, że – tak jak zapowiadał – wejście do Unii okazało się niekorzystne dla rolników. W jednym ze spotów stwierdzał, że Polska utraciła swoją
suwerenność, gdyż obecnie 70% prawa ustanawiane jest w UE, a 30% w kraju,
dlatego też celem jego była zmiana tej sytuacji i odzyskanie suwerenności, choć
nie określał sposobów jego realizacji1034. Partia starała się zatem wciąż prezentować się jako jedyna wiarygodna i kompetentna w kwestiach polityki europejskiej,
wskazując na ujemne konsekwencje członkostwa w Unii. Nie proponowała jednak wyraźnego stanowiska wobec obecnego i przyszłego projektu integracji oraz
miejsca Polski w Unii, a także planu dalszego działania w tym obszarze. Pomimo
że LPR nie wyróżniał się znacząco spośród innych partii, jeśli chodzi o rangę
przypisywaną kwestii europejskiej w reklamie telewizyjnej, to wciąż pozostawał
partią najbardziej eurosceptyczną.
Znacznie wyraźniej problematyka europejska została zarysowana podczas
kongresów, konwencji wyborczych oraz w rozpowszechnianym druku ulotnym.
30 kwietnia 2005 r., na nadzwyczajnym kongresie LPR, podczas którego Liga
rozpoczęła oficjalną prezentację programowej i personalnej oferty, lider partii
Roman Giertych zapowiedział, że Liga ma być przede wszystkim alternatywą
dla układu Platformy Obywatelskiej i PiS oraz „nadzieją dla Polski” na uczciwe
i sprawiedliwe państwo. Podkreślał również, iż priorytetowe znaczenie dla LPR
ma przywrócenie narodowi wolności gospodarczej oraz sprawiedliwości w sądach, prokuraturach, życiu publicznym, czemu służyć będą m.in. rozliczenia afer
i prywatyzacji, a także walka z korupcją, tworzenie komisji śledczych, rozliczenia przeszłości w procesie lustracji. Giertych nie nawiązywał w swoim przemówieniu do kwestii europejskiej – tematyka europejska stała się integralną częścią
wystąpień pozostałych liderów LPR: Marka Kotlinowskiego, Macieja Giertycha,
Bogdana Pęka, Dariusza Grabowskiego. Posłowie skupili się na wyliczeniu niekorzystnych dla Polski konsekwencji w obszarze gospodarczym, jakie spowodowało członkostwo w UE: spadek średniej płacy, wzrost inflacji, wzrost cen,
spadek tempa wzrostu gospodarczego. Krytykowano panującą w Brukseli biurokrację i korupcję. Najistotniejszym celem Ligi w tym zakresie było, według liderów, odrzucenie Konstytucji Europejskiej w ogólnonarodowym referendum1035.
Na kolejnym spotkaniu przedwyborczym, które odbyło się 13 sierpnia 2005 r.
w Warszawskim Centrum Expo, w przemówieniu inaugurującym Roman Gier1034
Spoty wyborcze wyemitowane w TVP 1, TVP 2, TV regionalnej Dolny Śląsk – Pracownia
1035 Liga Polskich Rodzin, Nadzwyczajny Kongres LPR – relacja, PSP 8/2005, s. 1–3.
IV_CWB_28.indd 313
2010-10-15 13:48:14
314
tych zaprezentował program, który LPR miał realizować w przyszłej kadencji
sejmu. Przewodniczący podkreślił ponownie, że najważniejszą rzeczą jest przywrócenie w Polsce sprawiedliwości, a także wspieranie polskich rodzin. Mówił
również o konieczności „zmiecenia kasty nietykalnych” oraz o pracy w komisji
śledczej PKN Orlen. Kolejnymi ważnymi punktami programu LPR były, według Giertycha, wzrost produkcji, ograniczenie rozrostu warstwy urzędniczej
i rozbudowa infrastruktury, na przykład kolei. Kwestia europejska wymieniona
została na ostatnim miejscu wśród sześciu obszarów programowych omówionych na konwencji wyborczej. Roman Giertych opowiadał się za ograniczeniem
składki członkowskiej w Unii Europejskiej, wyrównaniem dopłat dla rolników
oraz dążeniem do tego, aby Unia na powrót przekształciła się we wspólnotę gospodarczą. Natomiast Maciej Giertych, określając cztery najważniejsze punkty
kampanii, wymienił kwestię europejską na ostatnim miejscu. Jako pierwsze trzy
wskazał konieczność rozliczenia korupcji, zakończenie „epoki okrągłego stołu”
i „grubej kreski” oraz program prorodzinny i wierność nauczaniu Kościoła katolickiego1036.
Na spotkaniu przedwyborczym w lipcu 2005 r. w siedzibie Polskiej Agencji
Prasowej Zygmunt Wrzodak zaprezentował program gospodarczy i społeczny
LPR. Nawiązał m.in. do funkcjonowania Polski w UE, informując, iż partia będzie walczyć o mniejsze zbiurokratyzowanie Unii. Nazwał Unię „socjalistycznym
molochem” i podkreślał, że LPR będzie dążyć do tego, aby projekt integracji powrócił do koncepcji sprzed Traktatu z Maastricht, tzn. do postaci EWG. Wyraził
również sprzeciw wobec przystąpienia Polski do „strefy euro”1037.
W okresie przedwyborczym Liga Polskich Rodzin próbowała nagłaśniać kampanię przeciwko euro, zainaugurowaną w styczniu 2005 r. z inicjatywy Sylwestra
Chruszcza, posła do Parlamentu Europejskiego, pod hasłem Złoty – tak! Partia
zorganizowała w okresie od sierpnia do września kilka konferencji prasowych
w największych miastach Polski, prezentując główne założenia kampanii1038. Zdaniem brytyjskiego politologa Aleksa Szczerbiaka kampania ta nie znalazła odzwierciedlenia w mediach1039. Opinię tę potwierdza analiza druku ulotnego oraz
„Rzeczpospolitej” i „Gazety Wyborczej”. Kampania Złoty – tak! nie została również uwzględniona w ulotkach wyborczych partii, choć Liga Polskich Rodzin dość
dużo miejsca poświęciła w nich kwestii europejskiej – w jednej z ulotek z 11 problemów podejmowanych przez partię trzy dotyczyły integracji1040. W kolejnej wersji
druku ulotnego partia na 10 kwestii problemowych w trzech zawarła problematykę związaną z integracją1041. W obu wypadkach LPR krytykował przede wszystkim
1036
1037
1038
1039
1040
1041
IV_CWB_28.indd 314
Liga Polskich Rodzin, Konwencja LPR w Warszawie, PSP 15/2005, s. 5–7.
Liga Polskich Rodzin, Program gospodarczy, PSP 13/2005, s. 1–3.
Kampania złotówki, www.zlotytak.pl [dostęp: 28 sierpnia 2006].
A. Szczerbiak, Europe and the September/October 2005..., s. 11.
Druk ulotny LPR, Nadzieja dla Polski, b.m.w., 2005.
Ibidem.
2010-10-15 13:48:14
315
warunki wejścia Polski do Unii, twierdząc, że Polska jest tam dyskryminowana.
Domagał się równych szans pod hasłem Chcemy równych zasad w Unii. Liga
opowiadała się również przeciwko Konstytucji Europejskiej, lansując hasło Europa ojczyzn, a nie urzędników. W kolejnym punkcie partia mówiła o działalności
w Parlamencie Europejskim przedstawicieli LPR, których zadaniem miała być
przede wszystkim obrona polskiego interesu narodowego1042. W innej wersji ulotki
wyborczej LPR nie odnosił się do kwestii europejskiej1043. Głównymi problemami
prezentowanymi tam przez partię były oczyszczenie życia publicznego z korupcji, rozliczenie prywatyzacji, lustracja, obrona polskiej własności i obrona życia
nienarodzonego. Ogólnie w druku ulotnym i podczas konwencji wyborczych Liga
Polskich Rodzin zaprezentowała znacznie bardziej klarowne stanowisko wobec
polityki europejskiej i poświęciła tej problematyce więcej uwagi, aczkolwiek
i tam eurosceptycyzm nie był kwestią pierwszoplanową.
Ostatnia część analizy kampanii wyborczej w 2005 r. prezentuje wyniki badań zawartości „Gazety Wyborczej” i „Rzeczpospolitej” w okresie od 2 czerwca
do 25 września. Analiza materiałów wskazuje, że kwestia europejska była obecna
w kampanii głównie w kontekście przyszłej współpracy rządowej Prawa i Sprawiedliwości i Platformy Obywatelskiej. Media wyrażały obawy wobec polityki
rządu PO-PiS w tym obszarze ze względu na różniące obie partie stanowisko
w sprawie projektu zjednoczonej Europy1044. Pojawiały się również sporadyczne
głosy o konieczności wyboru przez Polskę bliskiej współpracy albo z USA, albo
z UE. Kwestia UE pojawiała się również w kontekście gospodarki, szczególnie
w zakresie bezpieczeństwa energetycznego kraju oraz rolnictwa1045. Jednakże
zarówno wypowiedzi polityków, jak i prezentacje poszczególnych partii czy też
sprawozdania z wieców wyborczych w niewielkim stopniu nawiązywały do problematyki międzynarodowej. Podejmowane w mediach próby dyskursu międzypartyjnego na temat polskiej polityki zagranicznej, w tym przyszłości UE, oceniane
były na łamach prasy jako bezowocne, gdyż politycy nie przedstawiali klarownej
wizji polskiej polityki ani wobec Unii, ani wobec Rosji czy USA1046.
Liga Polskich Rodzin prezentowana była w obu dziennikach głównie w kontekście konfliktów wewnętrznych partii. Podnoszono kwestię sposobu obsady
1042
Ibidem.
Ibidem.
1044 Przyszli koalicjanci kłócą się, jak się nie kłócić, „Rzeczpospolita” 25 sierpnia 2005, s. 3;
„Gazeta Wyborcza” 13 września 2005, s. 3; J. Pawlicki, PO, PiS i Polska w UE, „Gazeta Wyborcza”
21 września 2005, s. 21.
1045 P. Śmiłowicz, W cieniu rury, „Rzeczpospolita” 13 września 2005, s. 4; SLD się zmienia,
„Gazeta Wyborcza” 20 września 2005, s. 23; A. Kondzińska, M. Nowacki, Jakiej Polski chcemy?,
„Gazeta Wyborcza” 22 września 2005, s. 4; A. Podolski, Bezpieczeństwo niewyborcze, „Gazeta
Wyborcza” 22 września 2005, s. 23; J. Kułakowski, Potrzebujemy centrum, „Gazeta Wyborcza”
23 września 2005, s. 25.
1046 Przyszli koalicjanci kłócą się..., s. 3; „Gazeta Wyborcza” 13 września 2005, s. 3; P. Wroński, O świecie na marginesie, „Gazeta Wyborcza” 13 września 2005, s. 4.
1043
IV_CWB_28.indd 315
2010-10-15 13:48:14
316
stanowisk w LPR, zmian personalnych, konfliktów pomiędzy „władczym i autorytarnym” Romanem Giertychem a oddziałami regionalnymi, secesji polityków
z Ligi oraz antydemokratycznych działań Młodzieży Wszechpolskiej1047. Jedynie
bardzo marginalne wzmianki dotyczyły polityki zagranicznej LPR, w tym stanowiska wobec UE. Mimo to Liga była wciąż prezentowana jako partia najbardziej
sceptyczna wobec integracji europejskiej1048.
Analiza dzienników wskazuje, że najczęściej poruszanymi tematami w odniesieniu do poszczególnych partii politycznych były kwestia uczciwości i prawości
w życiu publicznym oraz sprawa demaskowania afer politycznych, które stały się
wizytówką w szczególności rządu Leszka Millera. Partie rywalizowały, prezentując różne sposoby walki z korupcją i „oczyszczenia” państwa. Pojawiająca się
problematyka dotyczyła również spraw gospodarczych, w tym głównie podatków
i obniżenia kosztów pracy. Kampania w niewielkim stopniu dotyczyła kwestii merytorycznych, stała się raczej sposobnością do formułowania wzajemnych oskarżeń o zły stan państwa oraz ujawniania skandali i nieprawidłowości wewnątrz
poszczególnych partii. Najwięcej uwagi w dziennikach poświęcono przewidywanej koalicji PO-PiS. Dotyczyło to przede wszystkim obsady stanowisk w rządzie,
spójności programowej obu partii zarówno w kwestiach gospodarczych, polityki
wewnętrznej, jak i zagranicznej, a także konfliktów personalnych pomiędzy partiami. W ostatniej fazie kampanii dzienniki koncentrowały się prawie wyłącznie
na narastającym konflikcie pomiędzy obiema partiami, które coraz bardziej radykalizowały swój apel wyborczy i podkreślały różnice zamiast elementów wspólnych, szczególnie w kwestiach gospodarczych1049.
Na zakończenie analizy parlamentarnej kampanii wyborczej w 2005 r. należy podkreślić, że charakteryzowała się ona kilkoma specyficznymi cechami.
Po pierwsze, była to jedna z najdłuższych kampanii od 1989 r. Po drugie, była
również intensywniejsza, gdyż równolegle z wyborami parlamentarnymi mia1047
Wrze w LPR-ze, „Gazeta Wyborcza” 1 lipca 2005, s. 8; Liga to sekta, „Gazeta Wyborcza”
9 sierpnia 2005, s. 4; M. Kowalewski, W. Szacki, Bunt w LPR, „Gazeta Wyborcza” 29 sierpnia 2005,
s. 4; Sekta Giertycha, imperium strachu, „Rzeczpospolita” 29 sierpnia 2005, s. 2; D. Dziobkowska,
Koalicja kontra Wszechpolacy, „Gazeta Wyborcza” 22 września 2005, s. 9; W. Szacki, Giertych
odmładza Ligę, „Gazeta Wyborcza” 23 września 2005, s. 6.
1048 W. Szacki, Roman zagrzewa Ligę, „Gazeta Wyborcza” 16 sierpnia 2005, s. 4; P. Wroński,
O świecie na marginesie, „Gazeta Wyborcza” 13 września 2005, s. 4.
1049 Przyszli koalicjanci kłócą się..., s. 3; W. Gadomski, Czy da się rządzić z PiS?, „Gazeta
Wyborcza” 27–28 września 2005, s. 20; E. Olczyk, Jak partie wabią wyborców, „Rzeczpospolita”
12 września 2005, s. 3; P. Śmiłowicz, Superurząd do ścigania nieuczciwych polityków, „Rzeczpospolita” 23 września 2005, s. 4; Jak PiS i PO chcą oczyścić państwo, „Rzeczpospolita” 22 sierpnia
2005, s. 3; P. Śmiłowicz, M. Subotić, Na razie więcej dzieli, „Rzeczpospolita” 22 września 2005,
s. 4; W. Kuczyński, Popis czy wojna?, „Gazeta Wyborcza” 22 września 2005, s. 21; Politycy nic
nie wiedzą o biedzie, „Gazeta Wyborcza” 21 września 2005, s. 22; Zyski. Programy gospodarcze,
„Gazeta Wyborcza” 10 sierpnia 2005, s. 3; M. Król, Czeka nas polska gnuśność, „Gazeta Wyborcza”
2 listopada 2005, s. 20; I. Krzemiński, Kampania wyborcza rząd i Polska, „Rzeczpospolita” 7 listopada 2005, s. 15.
IV_CWB_28.indd 316
2010-10-15 13:48:14
317
ły miejsce wybory prezydenckie1050. Jak wskazuje Aleks Szczerbiak, kampania prezydencka zdominowała parlamentarną, dlatego tę drugą zaliczyć można
do najbardziej spersonalizowanych, zdominowanych przez liderów i osobowości,
a nie programy partyjne1051. Problematyka międzynarodowa znajduje się, zgodnie z Konstytucją RP, w dużym zakresie w kompetencji prezydenta, co mogło
mieć wpływ na fakt, iż tematyka europejska była bardziej widoczna w kampanii
prezydenckiej niż parlamentarnej. To nałożenie się kampanii, specyficzny podział
kompetencji w polskim systemie politycznym, zmiana pozycji Polski w UE, a także fakt, iż w lipcu 2005 r., po odrzuceniu przez Francuzów i Holendrów Traktatu
Konstytucyjnego, prezydent Kwaśniewski odroczył planowane na październik
referendum, przyczyniły się do tego, że w kampanii parlamentarnej w 2005 r.
dominowały sprawy wewnętrzne.
Kwestia integracji europejskiej była mniej widoczna niż w poprzednich wyborach. Nie zajmowała ona prominentnego miejsca ani w wypadku partii proeuropejskich, ani eurosceptycznych, niezależnie od tego, czy prezentowały „miękką”
czy też „twardą” formę eurosceptycyzmu. Jednakże zasadnicza różnica w porównaniu z kampanią 2001 r. dotyczyła strategii Ligi Polskich Rodzin.
Kampania 2005 r. potwierdza nie tylko ewolucję eurosceptycznej postawy
LPR, ale również zmianę akcentów w jego strategii. Z ugrupowania o dominującym profilu antyeuropejskim LPR przekształcił się w ugrupowanie, w którym
najistotniejszym elementem stał się protest wobec polityki prowadzonej przez
rządzące elity oraz żądanie rozliczenia ich działań. W 2005 r. głównym przeciwnikiem Ligi nie była więc Unia Europejska, ale establishment polityczny i układ
okrągłostołowy. Ale choć eurosceptycyzm nie był centralnym punktem wizerunku wyborczego partii w 2005 r., to pozostawał wciąż jednym z wielu elementów
jej kampanii. LPR był jedyną partią parlamentarną „twardo” eurosceptyczną.
Podkreślić należy, że Liga Polskich Rodzin przystępowała do wyborów w 2005 r.
osłabiona pod względem organizacyjnym w porównaniu z rokiem 2001. Z ugrupowania wystąpiło wielu działaczy, którzy sprzeciwiali się „dyktatorskim” działaniom Romana Giertycha. W mediach prezentowana była jako ugrupowanie
wewnętrznie podzielone, rozbite, w którym panuje nepotyzm i któremu brak
demokratycznych zasad funkcjonowania. LPR utracił wsparcie Radia Maryja
za sprawą konfliktu personalnego między o. Tadeuszem Rydzykiem a Romanem Giertychem1052. U boku Ligi wyrosły dwa nowe ugrupowania polityczne
odwołujące się do tego samego elektoratu – Dom Ojczysty i Ruch Patriotyczny
– które otrzymały poparcie o. Rydzyka. Powstanie Ruchu Patriotycznego zostało
1050
L. Pastusiak, Polityka zagraniczna RP w kampanii wyborczej 2005..., s. 213.
A. Szczerbiak, Europe and the September/October 2005..., s. 4.
1052 M. Lizut, Rydzyk promuje czy reklamuje?, „Gazeta Wyborcza” 23 grudnia 2003, s. 3;
M. Kowalski, J. Hołub, Radio Maryja promuje Prawo i Sprawiedliwość, „Gazeta Wyborcza”
22 września 2005, s. 4; M. Subotić, Ojciec Rydzyk dzieli koalicję, „Gazeta Wyborcza” 23 września
2005, s. 3.
1051
IV_CWB_28.indd 317
2010-10-15 13:48:14
318
zaanonsowane, jak niegdyś w wypadku LPR, na antenie Radia Maryja. O. Tadeusz Rydzyk wspierał również aktywnie większego konkurenta Ligi po prawej
stronie sceny politycznej – Prawo i Sprawiedliwość1053. Jednocześnie atutem partii wydaje się fakt, iż na pozycję niekwestionowanego lidera wysunął się Roman
Giertych, który stał się twarzą kampanii Ligi Polskich Rodzin.
11.5. Popyt na poziomie mikro – elektorat LPR
Wyniki wyborów z 2005 r. potwierdziły ustabilizowaną pozycję LPR w polskim systemie partyjnym, ale wskazywały również, że partia nie jest zdolna do poszerzenia swojej bazy elektoralnej.
Badania opinii publicznej CBOS z 2005 r., w których ogół respondentów
na skali 1–7 określał pozycję poszczególnych partii politycznych wobec integracji
europejskiej, wskazywały, że LPR wciąż postrzegany był jako najbardziej eurosceptyczny, a także znacznie bardziej radykalny od pozostałych partii politycznych (tab. 18, s. 281). Wyniki te wydają się współgrać z przeprowadzoną wyżej
analizą jakościową, która pokazuje, że LPR był wciąż ugrupowaniem najbardziej
eurosceptycznym, choć nieznacznie złagodził swoje stanowisko w porównaniu
z rokiem 2001.
Te same badania CBOS wskazują, że choć sympatycy LPR wciąż należeli
do elektoratów najbardziej niechętnych integracji europejskiej (średnia postaw
jego wyborców 4,7), to znajdowali się blisko elektoratów innych partii (tab. 22).
Zaraz za LPR znajdowały się bowiem, z niewielką różnicą punktową, elektoraty PiS
(4,63) i Samoobrony (4,53). Jest to widoczna różnica w porównaniu z rokiem 2001,
kiedy to elektorat LPR był wyraźnie bardziej eurosceptyczny w porównaniu do pozostałych partii politycznych.
Badania przeprowadzone przez CBOS w sierpniu 2005 r. dowodzą, że wśród
sympatyków LPR wciąż przeważały osoby niechętne ściślejszej integracji Polski
z Unią (tab. 23). Niemal połowa sympatyków partii (49%) uważała, że Polska
powinna zachować w Unii jak najdalej idącą niezależność, natomiast ściślejszą
integrację popierała jedna czwarta (28%). W porównaniu do badań z 2001 r. zaobserwowano nieznaczne zmniejszenie obozu eurosceptyków, natomiast zwiększyła
się liczba osób niezdecydowanych. Nie zmieniła się liczba euroentuzjastów. Podkreślić należy, że w 2005 r. podobną relację procentową można znaleźć również
wśród elektoratów Samoobrony i PiS (w 2001 r. elektoraty tych partii były znacznie bardziej proeuropejskie, w szczególności elektorat PiS).
1053 Spór Rydzyka z LPR, „Gazeta Wyborcza” 23 grudnia 2003, s. 3; M. Kowalski, J. Hołub, Radio
Maryja promuje..., s. 4; M. Subotić, Ojciec Rydzyk..., s. 3.
IV_CWB_28.indd 318
2010-10-15 13:48:15
319
SdPl
SLD
UP
3,58
4,33 3,85
Popyt na poziomie mikro – elektorat LPR a postawy eurosceptyczne w 2005 r.
Tabela 22. Stanowisko wyborców poszczególnych partii wobec integracji europejskiej
(skala 1–7)
(1) Polska powinna
dążyć do jak najściślejszej integracji
w ramach UE
(7) Polska powinna
dążyć do zachowania w UE jak
najdalej idącej
niezależności
KPEiR
LPR
PD
PO
PSL
PiS
Samoobrona
wartości średnie na skali 1–7
5,12
4,70
3,36 3,77
4,05
4,63
4,53
Źródło: oprac. własne na podst.: Potencjalne elektoraty o istotnych kwestiach społeczno-politycznych, komunikat z badań CBOS, Warszawa, sierpień 2005, s. 18.
Tabela 23. Opinie na temat integracji w elektoratach poszczególnych partii [w %]
(skala 1–7)
Akceptacja poszczególnych stwierdzeń w elektoratach
KPEiR
LPR
PD
PO
PSL
PiS
Samoobrona
Polska powinna
dążyć do jak najściślejszej integracji
w ramach UE
(1+2+3)
13
28
55
43
30
26
29
42
24
39
Odpowiedź ambiwalentna (4)
15
12
22
19
29
17
13
21
23
18
Polska powinna
dążyć do zachowania jak najdalej
idącej niezależności
(5+6+7)
51
49
23
33
33
49
47
32
44
39
Trudno powiedzieć
21
11
0
5
8
8
11
5
10
4
SdPl SLD
UP
Źródło: oprac. własne na podst.: Potencjalne elektoraty o istotnych kwestiach społeczno-politycznych, komunikat z badań CBOS, Warszawa, sierpień 2005, s. 16.
Natomiast badania przeprowadzone przez Polskie Generalne Studium Wyborcze (w skali 0–10) wskazują, że wśród elektoratu Ligi Polskich Rodzin znacząco przeważał odsetek osób stojących na stanowisku, iż „polityka zagraniczna
powinna bronić naszej niezależności” (42,7%). Odsetek osób, zdaniem których
„polityka zagraniczna powinna być oparta na współpracy z UE”, wynosił 10,5%,
a niezdecydowani – 37% (załącznik 15).
IV_CWB_28.indd 319
2010-10-15 13:48:15
320
W kwestii Konstytucji Europejskiej zwolennicy Traktatu przeważali wyraźnie
we wszystkich potencjalnych elektoratach partii politycznych z wyjątkiem PiS
i LPR. Elektorat LPR charakteryzował się jednak najliczniejszą grupą przeciwników (55%), podczas gdy odsetek zwolenników Traktatu wynosił 21% (tab. 24).
Tabela 24. Deklaracje potencjalnych uczestników referendum dotyczącego Traktatu Konstytucyjnego [w %]
Potencjalne
elektoraty
Jak głosował(a)by Pan/Pani w referendum?
za przyjęciem
Konstytucji Europejskiej
przeciw przyjęciu
Konstytucji Europejskiej
trudno
powiedzieć
SdPl*
68
11
22
SLD*
67
0
33
Samoobrona
43
31
26
PSL*
57
16
27
PO
52
17
31
PiS
29
42
29
LPR
21
55
24
* Dane dotyczące elektoratów należy traktować ze szczególną ostrożnością ze względu na
ich niewielkie liczebności w badanej próbie.
Źródło: oprac. własne na podst.: Społeczne poparcie dla Europejskiej Konstytucji, komunikat z badań CBOS,
Warszawa, czerwiec 2005, s. 6.
Przedstawione badania wskazują jednoznacznie, że elektorat LPR był wciąż
najbardziej eurosceptyczny. Ponadto wśród wyborców LPR przeważały nadal
osoby niechętne integracji europejskiej, wyrażające swój sprzeciw wobec ściślejszej integracji Polski z UE oraz Konstytucji Europejskiej. Analiza stanowiska partii oraz jej wyborców wobec integracji europejskiej wskazuje na zgodność
ideologiczną.
IV_CWB_28.indd 320
2010-10-15 13:48:15
Część IV
Analiza porównawcza
IV_CWB_28.indd 321
2010-10-15 13:48:15
IV_CWB_28.indd 322
2010-10-15 13:48:15
Rozdział 12
Lista Pima Fortuyna
i Liga Polskich Rodzin
jako partie prawicowo-populistyczne
i eurosceptyczne.
Podobieństwa i różnice
Przeprowadzona w tym rozdziale analiza porównawcza ma na celu przede
wszystkim wskazanie podobieństw, elementów wspólnych obu badanym partiom
w szczególności w aspekcie wzajemnych powiązań pomiędzy prawicowym populizmem a eurosceptycyzmem. Porównanie ma służyć m.in. uchwyceniu ewentualnych wspólnych czynników i mechanizmów warunkujących pojawienie się
i specyfikę postaw eurosceptycznych oraz elementów warunkujących zaistnienie
eurosceptycyzmu jako kwestii mobilizującej wyborców badanych partii. Celem
jest również unaocznienie elementów różniących ugrupowania oraz uwydatnienie wpływu specyficznych czynników narodowych i zewnętrznych na omawiane zjawiska. Wnioski płynące z porównania pozwolą zweryfikować postawione
we wstępie niniejszej pracy hipotezy.
Analiza obejmować będzie szeroki wachlarz elementów: czynniki sprzyjające zjawiskom prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu w Holandii i Polsce,
genezę oraz charakterystykę organizacyjną badanych ugrupowań, ideologiczno-programowy charakter badanych partii, a także ich eurosceptycyzm – zarówno pod względem natężenia, jak i cech jakościowych. Analiza porównawcza
obejmować będzie ponadto czynniki warunkujące tzw. EU issue voting (wpływ
kwestii europejskiej na zachowania wyborcze), do których należą: otoczenie
polityczne badanych partii (w tym znaczenie kwestii europejskiej w dyskursie
politycznym oraz w kampaniach wyborczych, stanowisko innych ugrupowań
politycznych w sprawie integracji europejskiej), strategia wyborcza badanych
partii, a także postawy opinii publicznej oraz wyborców LPF i LPR wobec integracji europejskiej.
IV_CWB_28.indd 323
2010-10-15 13:48:15
324
Lista Pima Fortuyna i Liga Polskich Rodzin. Podobieñstwa i ró¿nice
12.1. Uwarunkowania prawicowego populizmu
i eurosceptycyzmu w Holandii i Polsce
Analiza poszczególnych przypadków wskazuje, że Holandia i Polska stanowią dwa zasadniczo odmienne pod względem politycznym, ekonomicznym i kulturowym państwa europejskie.
Holandia należy do wysokorozwiniętych krajów Europy Zachodniej. Cechuje
się konsensualnym stylem prowadzenia polityki oraz otwartą i liberalną kulturą.
Od lat siedemdziesiątych Niderlandy podlegały procesowi modernizacji, nabierając bardzo szybko charakteru państwa postindustrialnego z jedną z najlepiej
funkcjonujących gospodarek w świecie. Równolegle w Holandii dokonywały się
zmiany kulturowe, prowadzące do ukształtowania społeczeństwa „postmaterialistycznego”. Zgodnie z teorią Ronalda Ingleharta1054 w Niderlandach nastąpił
proces indywidualizacji i sekularyzacji. Społeczeństwo zaczęło przywiązywać
większą wagę do jakości życia, wzrosła wrażliwość na prawa człowieka oraz
wszelkiego rodzaju dyskryminację i wyzysk ekonomiczny, a także na zagrożenia
społeczne i ekologiczne, jakie niesie ze sobą globalizacja. W sferze polityki zmianom postmaterialistycznym towarzyszyły następujące procesy: zanikanie stabilnych więzi wyborców z partiami politycznymi, indywidualizacja aktywności politycznej, dążenie do większego udziału społeczeństwa w sprawowaniu władzy
i wpływania na decyzje w społeczności lokalnej. Powyższym przemianom towarzyszył rozwój nowych ruchów społecznych. Podstaw dla tak szybkich i dalekosiężnych zmian w ekonomii oraz sferze społeczno-politycznej należy upatrywać
w historii i tradycji kraju, a szczególnie – głównie mieszczańskiej – kulturze,
określanej mianem „Burgerlijk”. Odznaczała się ona obywatelską świadomością
i odpowiedzialnością, kalwińskim duchem komercyjnym, tolerancją dla odmiennych światopoglądów oraz niechęcią do politycznych ekstremizmów. Stanowiła
podłoże szybkich procesów modernizacyjnych w kraju, odbywających się w atmosferze społeczno-politycznego konsensusu.
Zasadniczo odmiennie prezentuje się analiza sytuacji społeczno-politycznej
w Polsce. Polska w 1989 r. wyszła z grona państw komunistycznych i wchodziła
na drogę demokratyzacji ze słabo rozwiniętą, przestarzałą strukturą gospodarki
centralnie planowanej. Rozpoczęty proces transformacji, zarówno systemu politycznego, jak i ekonomicznego, wpływał na przeobrażenia, a tym samym brak
stabilizacji we wszystkich obszarach życia kraju. Okres lat dziewięćdziesiątych
charakteryzował się częstymi zmianami ekip rządzących i wysoką niestabilnością sceny politycznej, szczególnie jej prawej strony. Transformacji gospodarczej
kraju towarzyszyły przemiany w strukturze społecznej, prowadzące do wzrostu
1054 Zob. R. Inglehart, Modernization and Postmodernization: Cultural, Economic, and Political Change in 43 Societies, Princeton 1997; idem, Pojawienie się wartości postmaterialistycznych,
[w:] Socjologia lektury, red. P. Sztompka, M. Kucia, Kraków 2006, s. 334–348.
IV_CWB_28.indd 324
2010-10-15 13:48:15
Populizm i eurosceptycyzm w Holandii i Polsce
325
materialnych nierówności, przy czym liczba osób ubogich rosła niewspółmiernie
szybciej od liczby ludzi, którzy znacząco poprawili swój status materialny. Społeczeństwo uległo wyraźnemu podziałowi na „grupę wygranych” w procesie transformacji oraz „grupę przegranych”. Do tej ostatniej zaliczyć należy osoby bierne
zawodowo, o niskich dochodach i wykazujące się minimalnymi aspiracjami1055.
Postkomunizm rozpatrywany na płaszczyźnie kulturowej to przede wszystkim
brak tradycji kompromisu, konfliktowy stosunek do przeszłości, bierność polityczna, brak zaufania do instytucji politycznych, skłonność do posługiwania się
mitem narodu – wynikająca z lęku przed ponowną utartą suwerenności, próżnia
ideologiczna powstała po dyskredytacji marksizmu oraz dezorientacja moralna.
To wszystko prowadziło do radykalizacji polityki w kraju1056. Należy również
podkreślić istotną rolę Kościoła katolickiego, a także wysoki poziom religijności,
które stanowiły wciąż istotne źródło identyfikacji kulturowej Polaków. Zgodnie
ze wspomnianą teorią Ingleharta Polska okresu transformacji była bliska wzorcowi społeczeństw tradycyjnych, zorientowanych na przetrwanie1057. Społeczeństwo polskie poświęcało bowiem znacznie więcej uwagi zapewnieniu egzystencji
sobie i rodzinie niż podnoszeniu poziomu wiedzy, ochronie wartości i dóbr publicznych oraz dbaniu o lepszą jakość życia. Te cechy społeczeństwa polskiego
stały w opozycji do postmaterialistycznych Niderlandów.
Niemniej jednak w obu krajach na początku XXI wieku pojawiły się partie określane mianem populistyczno-prawicowych i eurosceptycznych, odnoszące sukcesy nie tylko na arenie parlamentarnej, ale i na płaszczyźnie rządowej, współtworzące przez krótki czas koalicję rządzącą. Zarówno LPF, jak i LPR nie utrzymały
się jednakże długo przy władzy, a jako ugrupowania parlamentarne przetrwały
zaledwie trzy niepełne kadencje. Obie partie zaistniały na arenie parlamentarnej
i ją opuściły w podobnym czasie – LPR powstał i wszedł do parlamentu w roku
2001, a po wyborach w 2007 r. został zepchnięty na margines sceny politycznej, nie przekroczywszy wymaganego progu wyborczego. LPF z kolei powstał
i uzyskał status drugiego co do wielkości ugrupowania w wyborach w roku 2002,
a w wyniku klęski wyborczej w 2006 r. nie tylko opuścił Tweede Kamer, ale również zszedł ze sceny politycznej, ogłaszając w 2008 r. samorozwiązanie.
1055
P. Przyłęcki, Populizm w aspekcie ideologiczno-historycznym..., s. 212.
A. Antoszewski, Wzorce rywalizacji politycznej..., s. 196–197; D.C. Shin, On the Third
Wave of Democratization. A Synthesis and Evaluation of Recent Theory and Research. Review Article, „World Politics” 47/1994, s. 154.
1057 Społeczeństwa te cechowały się m.in. dużym zakresem autorytaryzmu, mentalnością religijną, dominacją mężczyzn w życiu gospodarczym i politycznym, niską skłonnością do angażowania się
w sprawy publiczne, niskim poziomem zaufania społecznego, brakiem akceptacji dla przerywania ciąży i rozwodów, zob. A.W. Jabłoński, Teorie kultury politycznej, s. 11–13, http://www.politologia.wroc.
pl/studenci/informacje_od_pracownikow/ajablonski/Kultura%20polityczna.pdf; R. Inglehart, Technological Change, Cultural Change and Democracy, [w:] Globalization and Society. Process of Differentiation Examined, red. R. Breton, J.G. Reitz, London 2003.
1056
IV_CWB_28.indd 325
2010-10-15 13:48:15
326
Przyglądając się sposobom powstawania obu partii, można zauważyć, że nastąpiło to według odmiennych wzorców. LPF jest przykładem partii, która została
stworzona przez swojego lidera i była ściśle związana z jego osobą. Natomiast
LPR powstał w wyniku zjednoczenia się kilku mniejszych ugrupowań, które
już funkcjonowały na scenie politycznej. Ponadto w przypadku LPR dużą rolę,
szczególnie w fazie tworzenia partii, odgrywał tzw. sponsor zewnętrzny1058, który
wspomógł proces instytucjonalizacji ugrupowania.
Niemniej jednak w obu przypadkach organizacja partii i jej struktury wykazywała wysoki stopień centralizacji – obie niemalże w całości oparte były na osobie
charyzmatycznego przywódcy, który określał ideologiczno-programowy charakter i kierunek rozwoju partii. Oba ugrupowania starały się również prezentować
bardziej jako „ruch” niż jako partia polityczna, dlatego też m.in. w nazwie pojawiają się określenia „lista” czy „liga”.
W początkowej fazie istnienia LPF dysponował ograniczonymi zasobami organizacyjnymi, charakteryzował się brakiem struktur zarówno na poziomie centralnym, jak i lokalnym. Partia skupiona była wokół osoby przywódcy oraz paru
działaczy bez doświadczenia w polityce. Wszelkie decyzje dotyczące władz partyjnych i selekcji kandydatów na listy do Tweede Kamer podejmował lider stronnictwa. Dlatego po tragicznej śmierci Fortuyna w LPF zapanował chaos organizacyjny. Próbom uregulowania stosunków wewnątrz ugrupowania aż do końca
jego istnienia towarzyszyły konflikty, które nierzadko prowadziły do rozłamów.
Stabilizacji organizacyjnej nie sprzyjał również fakt, iż żaden z jej kolejnych liderów nie cechował się charyzmą zbliżoną do charyzmy Pima Fortuyna.
Natomiast LPR dysponował zapleczem politycznym opartym na strukturach
ugrupowań, które go współtworzyły. Spowodowało to jednak, że w partii początkowo znalazło się kilka silnych osobowości, z których każda miała przywódcze
aspiracje. Z biegiem czasu, w efekcie rozłamów oraz konfliktów w łonie Ligi,
pozycję lidera zdobył Roman Giertych. Doprowadził on do centralizacji władzy
w partii, w efekcie czego to on, wraz z podporządkowanym mu ścisłym kierownictwem stronnictwa, podejmował decyzje dotyczące nominacji na listy wyborcze,
wprowadził dyscyplinę partyjną i egzekwował pełne posłuszeństwo. Taki sposób
rządzenia spotykał się z oporami, co prowadziło do konfliktów i rozłamów. Jednakże w ostatecznym rozrachunku Roman Giertych wzmacniał swoją pozycję.
W wypadku obu partii można zauważyć podobne mechanizmy leżące u podstaw
ich zaistnienia na arenie politycznej. Analiza politycznych, gospodarczych oraz
społeczno-kulturowych uwarunkowań prawicowego populizmu w Niderlandach
i w Polsce wskazuje, że w obu krajach można mówić o tzw. sy t u acj ach k ry 1058
Sponsor zewnętrzny oznacza instytucje (związki zawodowe, Kościoły, a także powiązane
z nimi organizacje i stowarzyszenia), które są pierwotną formą mobilizacji określonych grup społecznych – to z ich inicjatywy niejednokrotnie tworzone są partie polityczne. Powstające ugrupowania pełnią wobec sponsora określone funkcje służebne, a w zamian otrzymują niezbędne im zasoby
polityczne, zob. R. Herbut, Teoria i praktyka..., s. 129.
IV_CWB_28.indd 326
2010-10-15 13:48:15
327
zys ow ych. Choć specyfika warunków w poszczególnych krajach spowodowała,
że źródła owych kryzysów wykazują odmienności.
W latach dziewięćdziesiątych w systemie partyjnym Holandii doszło do zbliżenia tradycyjnych partii lewicowych i prawicowych, które utworzyły tzw.
purpurową koalicję. Spowodowało to wrażenie konwergencji w systemie partyjnym. Tradycyjny podział lewica–prawica stracił na znaczeniu, pojawiła się
tym samym wolna przestrzeń polityczna. Ponadto sposób prowadzenia polityki
przez „purpurową koalicję”, polegający na zarządzaniu pragmatycznym, marginalizującym różnice ideologiczne, w powiązaniu z Polder model w gospodarce,
stwarzał wrażenie istnienia zamkniętej elity politycznej. Równolegle narastało
niezadowolenie związane z funkcjonowaniem społeczeństwa wielonarodowego,
powodowane w szczególności przez nieasymilowanie się imigrantów z krajów
islamskich. Zwiększało się również poczucie niepewności w związku ze wzrastającą przestępczością i mnożyły się oznaki niezadowolenia z funkcjonowania
niektórych sektorów usług publicznych, jak: służba zdrowia, edukacja, infrastruktura. Należy jednak zaznaczyć, że sytuacja gospodarcza Holandii przedstawiała się dobrze, co potwierdzały badania, wskazujące na zadowolenie opinii
publicznej z wpływu rządu na gospodarkę.
W tym samym czasie w Polsce doszło do rozpadu szerokiej koalicji ugrupowań prawicowych (AWS), co spowodowało, że na polskiej scenie politycznej powstało miejsce dla nowych partii. Rozczarowaniu społecznemu z rządów AWS
towarzyszyła pogarszająca się sytuacja gospodarcza (na co wskazywał m.in. duży
wzrost bezrobocia). Badania opinii publicznej uwidaczniały rosnący od lat dziewięćdziesiątych poziom niezadowolenia społecznego z sytuacji politycznej kraju
i spadające zaufanie do polityków. Towarzyszył temu bardzo wysoki poziom pesymizmu w ocenach sytuacji gospodarczej.
W społeczeństwach obu krajów narastało poczucie braku politycznej alternatywy – w Polsce z powodu braku stabilizacji politycznej, rozdrobnienia prawej strony sceny politycznej oraz rozczarowania rządami zarówno lewicy, jak i prawicy;
w Holandii m.in. w wyniku zbliżenia programowego tradycyjnych partii prawicy
i lewicy. W obu krajach rosło niezadowolenie z funkcjonowania demokracji, jednak jego źródła były odmienne1059. W Holandii wynikało ono z braku pożądanych reform demokratycznych oraz poczucia braku wpływu obywateli na władzę.
W Polsce – m.in. z rozczarowania politykami oraz z niespełnionych oczekiwań
wobec dokonujących się po 1989 r. zmian społecznych, politycznych i ekonomicznych. Temu wszystkiemu towarzyszyło rosnące poczucie braku bezpieczeństwa publicznego w Holandii, a w Polsce odczucie zagrożenia bezpieczeństwa
socjalnego.
1059
Między społeczeństwem polskim i holenderskim istniała znacząca różnica w stopniu niezadowolenia z funkcjonowania demokracji. W 2004 r. w Polsce niezadowolonych było 83% badanych,
a zadowolonych 16%, w Holandii natomiast niezadowolonych było 35%, a zadowolonych 64%,
Joint Full Report of Eurobarometer 61 and CC Eurobarometer 2004.1, wiosna 2004, s. B61, C97.
IV_CWB_28.indd 327
2010-10-15 13:48:15
328
Cechą wspólną obu krajów było również ukształtowanie się nowej osi rywalizacji politycznej. W Holandii pod wpływem modernizacji i globalizacji powstał
nowy typ podziału kulturowego, oparty na polityce tożsamości. Obejmował on
zwolenników integracji oraz tych opowiadających się za demarkacją, czyli odgraniczeniem. W podział ten wpisywały się kwestie związane ze stosunkiem
do imigracji, kulturowego liberalizmu, a także projektu integracji europejskiej.
W Polsce z kolei ukształtował się specyficzny transformacyjny spór cywilizacyjny oparty na osi nacjonalizm–westernizacja. Obejmował on zwolenników liberalnego państwa demokratycznego oraz tych opowiadających się za modelem
państwa, w którym zasadniczą rolę odgrywają tradycyjne wartości, w tym religia
i idee narodowe czy nacjonalistyczne. Jednym z głównych elementów sporu stała
się kwestia integracji europejskiej.
Na przełomie XX i XXI wieku problematyka integracji zarówno w Holandii,
jak i w Polsce zaczęła wzbudzać coraz więcej kontrowersji – tak wśród polityków, jak i w społeczeństwie. Swoiste uwarunkowania historyczne poszczególnych krajów, a także ich doświadczenia związane z integracją wpłynęły jednakże
na odmienny charakter dyskursu.
Wiązało się to z faktem, że dla Polski kwestia przystąpienia do Unii miała
wymiar cywilizacyjnej zmiany, powrotu do Europy – wyznaczała kierunki dalszego rozwoju państwa, a także pociągała za sobą wiele koniecznych reform,
aby dostosować się do standardów unijnych. Priorytetowa waga celu, jakim było
członkostwo Polski w Unii, do czego zgodnie dążyły kolejne rządy zarówno lewicowe, jak i prawicowe, wpłynęła na fakt, że aż do 1998 r. głosy opozycyjne wobec integracji europejskiej były bardzo słabo słyszalne. Niemniej jednak rozpoczęcie praktycznego etapu integracji (negocjacji akcesyjnych), a także zbliżający
się termin przystąpienia wpłynęły nie tylko na wzrost wagi kwestii europejskiej
w dyskursie politycznym, lecz również na ukształtowanie się obozu eurosceptyków, którego jednym z głównych członków stała się Liga Polskich Rodzin. Kontrowersje związane z przystąpieniem do Unii dotyczyły nie tylko tego, na jakich
warunkach przystępować, ale również – czy przystępować.
W Niderlandach przez dziesięciolecia rozwój integracji europejskiej utożsamiany był z interesem państwa. W kraju utrzymywał się szeroki konsensus
co do proeuropejskiej polityki rządu. Chociaż od samego początku udziału Holandii
w projekcie integracji w drugiej izbie parlamentu istniał obóz kontestatorów, który
miał poparcie wyborcze na poziomie 9%, to głosy te były słabo słyszalne, bowiem
polityka europejska leżała w gestii rządu i ekspertów i nie była elementem dyskursu politycznego. Dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych, pod wpływem
ewolucji procesu integracji oraz zmiany pozycji Holandii w integrującej się Europie, zachwiał się proeuropejski konsensus partii politycznych. Główna krytyka
projektu pochodziła ze strony partii rządzącej – VVD, a dotyczyła finansów Unii
i faktu, że Holandia stała się jej płatnikiem netto, a także kwestii wspólnej polity-
IV_CWB_28.indd 328
2010-10-15 13:48:15
329
ki rolnej i funduszy strukturalnych Unii. W kolejnych latach dyskurs europejski
poszerzył się o problem przystąpienia nowych państw do Unii. Przed wyborami
w 2002 r. szeregi eurosceptyków zasiliła Lista Pima Fortuyna.
Podobną tendencję zaobserwować można również wśród opinii publicznej.
Utrzymujący się w Niderlandach do początku lat dziewięćdziesiątych entuzjazm
społeczny wobec integracji uległ w kolejnych latach znacznemu osłabieniu i stosunek do Unii zaczął wykazywać znaczne zróżnicowanie. Natomiast w Polsce
entuzjastyczne podejście do integracji europejskiej utrzymywało się do połowy
lat dziewięćdziesiątych, kiedy to nastąpił znaczący wzrost postaw opozycyjnych
wobec przystąpienia do Unii.
Opisane uwarunkowania wpłynęły na swoisty charakter bazy wyborczej obu
partii prawicowo-populistycznych. Wśród elektoratu Listy Pima Fortuyna największą grupę stanowili tzw. wyłączeni ze społeczeństwa – zarówno grupa tzw.
przegranych, jak i społecznych climbers1060. Pierwsi to nisko wykwalifikowani
pracownicy fizyczni, słabo wykształceni, często bezrobotni, w większości biali
mieszkańcy dużych miast, żyjący w wielonarodowych dzielnicach robotniczych.
Można określić ich jako tych, którzy czuli się zagrożeni dynamiką nowoczesnego
społeczeństwa z jego całą mobilnością i migracją. Z drugiej strony wyborcy LPF
to w dużej części nowobogaccy, czyli „nowa klasa średnia”. Osoby te – wykształceni przedsiębiorcy w sektorze ICT – szybko awansowały społecznie, jednakże
nie były częścią zorganizowanej społeczności biznesowej, która miała w Holandii formalny udział w Polder model. Wyrażali oni sprzeciw wobec korporacyjnej
polityki kraju oraz zbiurokratyzowania państwa, pragnąc mieć wpływ na własny
los1061.
Natomiast LPR zdołał przyciągnąć grupę tzw. przegranych w procesie transformacji – mających trudności z dostosowaniem się do szybko następujących
zmian społeczno-gospodarczych, a także osoby przywiązane do tradycyjnych
form orientacji kulturowej. Wśród jego elektoratu dominowały osoby starsze,
ludzie z wykształceniem zawodowym lub podstawowym, mieszkańcy wsi oraz
osoby o wysokim stopniu religijności1062. Zarówno wyborcy LPF, jak i LPR charakteryzowali się postawami eurosceptycznymi.
Powyższa analiza pozwala na stwierdzenie, że – pomimo odmiennych uwarunkowań wewnątrzpolitycznych i doświadczeń związanych z integracją europejską
– w obu wypadkach zaistniały podobne procesy i mechanizmy sprzyjające powstaniu i rozwojowi eurosceptycznych partii populistyczno-prawicowych.
1060
Osoby pnące się po drabinie struktury społecznej.
R. Cuperus, From Polder Model to Postmodern Populism..., s. 281–291; W. van der Brug,
How the LPF Fulled Discontent..., s. 90–91.
1062 Wyniki Exit-poll PBS 2005, zob. R. Markowski, The Polish Elections of 2005..., s. 814–
832.
1061
IV_CWB_28.indd 329
2010-10-15 13:48:15
330
12.2. Ideologia i program Listy i Ligi
Pierwszym elementem, na który należy zwrócić uwagę, porównując ideologiczno-programowy charakter obu partii, są korzenie, z których wyrastają, oraz
wartości, na których budują swoją tożsamość.
LPR to ugrupowanie odwołujące się do tradycji z końca XIX i początków XX
wieku, przyjmujące jako podstawowe idee przedwojennego ruchu narodowego,
tzw. nurtu endeckiego. Należy jednak podkreślić, że LPR łączył w sobie różne
nurty ideowe – katolickie, ludowe, niepodległościowe – tworząc światopogląd
oparty w głównej mierze na ideach konserwatyzmu, katolicyzmu i nacjonalizmu.
Natomiast LPF bazował na filozofii lidera partii – prof. Pima Fortuyna. Jak
wskazuje analiza rozwoju jego myśli politycznej, przeszedł on istotną ewolucję
– od marksizmu, przez socjaldemokrację i neoliberalizm, do myśli wspólnotowej,
opartej na idei tożsamości kulturowej. Efektem był eklektyzm jego światopoglądu. Łączył on bowiem elementy konserwatywne, nacjonalistyczne, liberalne,
a nawet libertariarne.
Sięgając do odmiennych źródeł, oba ugrupowania na plan pierwszy wysuwały
podobne elementy, z których najważniejszym była wspólnota narodowa. W obu
wypadkach wspólnota ta oparta jest na tożsamości kulturowej, na którą składają
się język, wspólny system norm i wartości, mentalność oraz tradycja. Kultura
w światopoglądzie obu partii stanowi podstawowe dobro narodu, element go spajający, podstawę jego istnienia. Dlatego myślą przewodnią obu partii było dążenie
do ochrony kultury, albowiem bez niej istnienie społeczeństwa i narodu byłoby
zagrożone. Niemniej jednak kultura, do której odnoszą się obie partie, wykazuje
zarówno podobieństwa, jak i zasadnicze różnice.
Dla LPF filary, które ukształtowały kulturę Niderlandów to judaizm, chrześcijaństwo i oświecenie. Jednak na plan pierwszy wysuwał on zdecydowanie
zdobycze oświecenia oraz nowoczesności. Partia Fortuyna odwoływała się więc
do chrześcijaństwa, które zostało zsekularyzowane i zaakceptowało schedę humanizmu. Fortuyn i jego zwolennicy łączyli idę jedności i homogeniczności niderlandzkiej wspólnoty kulturowej z pozytywnym wartościowaniem indywidualizmu i wolności rozumianej na sposób liberalny. W ich opinii wyemancypowana,
wolna jednostka nie jest w opozycji wobec życia we wspólnocie, w której istotne
znaczenie mają więzy rodzinne oraz moralne autorytety. LPF stawał w obronie
wartości wypracowanych przez nowoczesną kulturę Zachodu, do której zaliczał
również Holandię. Za fundamentalne zasady Fortuyn i jego partia uznawali rozdział państwa od Kościoła, równouprawnienie kobiet i mniejszości seksualnych
oraz respektowanie praw człowieka.
Natomiast dla LPR nadrzędnymi wartościami był Bóg, Polska i Naród. Podstawę kultury polskiej stanowił tradycyjny system norm i wartości, oparty na nauce
Kościoła katolickiego. LPR propagował także ideę solidarności narodowej i prymat interesów podstawowej komórki społecznej, za jaką uznawał rodzinę. Warto-
IV_CWB_28.indd 330
2010-10-15 13:48:15
Ideologia i program Listy i Ligi
331
ści te były w opozycji do idei oświecenia i wykluczały indywidualizm, liberalizm
światopoglądowy i elementy progresywne z życia społecznego.
Tak zdefiniowane homogeniczne wspólnoty narodowe przeciwstawiane były
wszystkim tym, którzy do nich nie należeli, nie podzielali ich systemu norm
i wartości i mogli stanowić dla nich zagrożenie. Dla partii Fortuyna główne niebezpieczeństwo stanowiło społeczeństwo wielonarodowe, w którym inne kultury
nie integrują się z kulturą Niderlandów. Głównym obcym byli imigranci wyznania islamskiego, których system wartości był w opozycji do liberalnej kultury
Zachodu, stając się dla niej zagrożeniem poprzez próbę narzucania własnego stylu
życia. Liga Polskich Rodzin z kolei przeciwstawiała się wszystkim tym, którzy
próbowali podważyć pozycję kolektywnej moralności katolickiej. Byli to zarówno wrogowie zewnętrzni, zwolennicy liberalnych, progresywnych prądów kultury
zachodniej, jak i osoby, grupy, instytucje w kraju, jednak żyjące według innych
wartości.
Obie partie prezentowały kulturową formę nacjonalizmu – dążyły do stworzenia państwa opartego na jednej kulturze, nierzadko uważając własny system
wartości za uniwersalny, jedynie właściwy. Deprecjonowały tym samym inne
kultury, a także postulowały wprowadzenie radykalnych środków w celu ochrony
własnego obszaru kulturowego.
Kulturowo zdefiniowany naród był dla obu ugrupowań podstawą egzystencji
państwa, rozumianego jako obszar z własnym prawem, gospodarką, historią i rządem, który dba o dobro obywateli i zapewnia im poczucie bezpieczeństwa.
Zarówno LPF, jak i LPR wyrażały radykalny sprzeciw wobec sposobu funkcjonowania państwa. Głównym przedmiotem krytyki stały się elity, zarówno lewicowe, jak i prawicowe, oraz ich polityka. Elitą dla LPF byli biurokraci i politycy,
tzw. klasa regentów, dla LPR zaś politycy, którzy zawarli porozumienie przy okrągłym stole – tzw. grupa trzymająca władzę. Oskarżane były one o doprowadzenie swych państw do kryzysu we wszystkich płaszczyznach życia społecznego:
kulturowej, politycznej i ekonomicznej. LPF kreował poczucie kryzysu poprzez
konstruowanie obrazu „ruin” po ośmiu latach rządów „purpurowej koalicji”, zaś
LPR mówił o zapaści cywilizacyjnej narodu i państwa.
Obie partie prezentowały się jednocześnie jako prawdziwe reprezentacje narodu, znające potrzeby tej zbiorowości i działające w jej imieniu. LPR kreował się
na reprezentanta suwerennego narodu Polaków-katolików, LPF zaś – tych Holendrów, których odsunięto od realnej władzy, tzw. wykluczonych. Ugrupowania
te dążyły do wprowadzenia reform mających na celu zabezpieczenie interesów
grup przez siebie reprezentowanych. Postulowały więc ograniczenie biurokracji, likwidację „partiokracji” oraz stworzenie sprawnie funkcjonującego państwa, które zapewniłoby obywatelom poczucie bezpieczeństwa. Realizacja tego
celu odbywać się miała z jednej strony poprzez zwiększenie wpływu obywateli
na decyzje władz, z drugiej – poprzez wzmocnienie elementu „autokratycznego”.
Dlatego LPR domagał się częstego organizowania referendów, bezpośrednich
IV_CWB_28.indd 331
2010-10-15 13:48:15
332
wyborów starostów oraz wzmocnienia samorządów. Jednocześnie opowiadał się
za wprowadzeniem ordynacji większościowej i dążył do ewolucji ustroju państwa
w stronę systemu prezydenckiego – znacznego wzmocnienia prerogatyw tego
urzędu. Kładł również silny nacisk na ochronę niepodległości poprzez ograniczenie możliwości scedowania części kompetencji do wykonywania suwerenności
na organizacje ponadnarodowe (głównie Unię). Partia Fortuyna z kolei domagała
się przede wszystkim bezpośrednich wyborów na wysokie stanowiska państwowe, m.in. na urząd premiera, a także organizowania referendów, które miałyby
mieć charakter konsultatywny. Celem LPF było zwiększenie legitymizacji społecznej dla silnego przywódcy na różnych poziomach funkcjonowania państwa.
Ugrupowanie podkreślało konieczność wyraźniejszego zaistnienia dyskursu zarówno w parlamencie, jak i w społeczeństwie. Postulowało przywrócenie małych społeczności na poziomie gminy, szkół, szpitali, co umożliwiłoby z jednej
strony ograniczenie biurokracji, a z drugiej zwiększenie wpływu obywateli na to,
co dzieje się w ich otoczeniu. Partia podkreślała znaczenie wymiaru ludzkiego, co
oznaczało przybliżenie władzy obywatelom.
Oba stronnictwa dążyły do wzmocnienia państwa, które ma zapewnić obywatelom poczucie bezpieczeństwa za sprawą dobrze działającego wymiaru sprawiedliwości. Postulowały zwiększenie liczby policjantów oraz zaostrzenie kar dla
kryminalistów.
Mimo iż LPF i LPR przedstawiają zasadniczo podobne postulaty, to odmienne
rozłożenie akcentów czyni między nimi znaczne różnice. Dla LPF głównym celem była bowiem realizacja idei uczestniczenia obywateli we władzy, natomiast
dla LPR – stworzenie silnego państwa, które chronić będzie swoją suwerenność.
Różnice są również na płaszczyźnie ekonomicznej. LPF reprezentował wizję
godpodarki liberalnej, otwartej, opartej na mechanizmach wolnego rynku, gdzie
państwo interweniuje rzadko, z wyjątkiem zarządzania sektorem publicznym oraz
niektórymi sektorami strategicznymi. Partia krytykowała jednocześnie gospodarkę opartą na holenderskim korporatywizmie w postaci Polder model. Domagała
się redukcji państwa opiekuńczego do niezbędnego minimum, polepszenia jakości sektora publicznego oraz wsparcia rozwoju nowych technologii. Chciała tego
dokonać m.in. poprzez decentralizację, prywatyzację i ograniczenie podatków.
Należy podkreślić, że w postulatach ekonomicznych LPF nie eksponował charakterystycznego dla partii populistyczno-prawicowych tzw. szowinizmu dobrobytu.
Natomiast LPR głosił synkretyczny zbiór haseł: liberalnych, socjalnych oraz
polonocentrycznych. Przeciwstawiał się pełnemu otwarciu gospodarki na działania rynkowe, gdyż jego zdaniem proces transformacji wymuszał stopniowe przechodzenie gospodarki w tym kierunku. Dlatego też państwo, w imię solidaryzmu
społecznego, powinno prowadzić politykę równych szans – aktywną politykę socjalną, głównie nastawioną na rodziny, emerytów i rencistów. Hasłom promują-
IV_CWB_28.indd 332
2010-10-15 13:48:15
Eurosceptycyzm Listy i Ligi
333
cym interwencjonizm państwowy towarzyszyły postulaty zmniejszenia podatków,
prywatyzacji, a także rozwoju przedsiębiorczości. W postulatach partii widoczny
był również silny protekcjonizm gospodarczy, który określić można jako pewną
formę szowinizmu ekonomicznego. Partia dążyła bowiem do ochrony interesu
narodowego poprzez politykę wspierania rodzimej przedsiębiorczości, eksportu,
rodzimego rolnictwa, ograniczenie kapitału zagranicznego, prowadzenie działań
uwłaszczeniowych, lecz jedynie wobec obywateli własnego kraju.
W kwestiach ekonomicznych partie te wykazywały więcej różnic niż podobieństw.
Przedstawiona charakterystyka Listy Pima Fortuyna i Ligi Polskich Rodzin
pozwala na stwierdzenie, że obie partie zaliczyć należy do ugrupowań prawicowo-populistycznych. Obie opierały swój światopogląd na ideach konserwatyzmu
i nacjonalizmu, prezentując horyzontalną i wertykalną ekskluzję populistyczną,
a także charakteryzowały się radykalizmem i ksenofobią. W obu wypadkach widać jednakże wyraźny wpływ czynników narodowych, które determinują specyficzną tożsamość każdej z partii, a tym samym wprowadzają znaczne różnice
między nimi.
LPF eksponował w swoim światopoglądzie idee liberalizmu, libertarianizmu,
łagodząc tym samym poglądy skrajnie prawicowe. Opowiadał się za modernizmem i wartościami progresywnymi, co powodowało, iż był nietypowy i odbiegał
od klasycznego modelu partii populistyczno-prawicowej. Był tym samym zdecydowanie ewenementem wśród ugrupowań tego typu. Właśnie ten postmaterialistyczny charakter prawicowego populizmu umożliwił Liście Pima Fortuyna
zaistnienie na scenie politycznej Niderlandów. Natomiast LPR na plan pierwszy
wysuwał wierność religii katolickiej, co również odróżniało go od partii prawicowego populizmu, które zasadniczo są laickie.
Można stwierdzić, że oba ugrupowania prezentowały pewnego rodzaju fundamentalizm. W wypadku LPF był to fundamentalizm nowoczesności, w wypadku LPR – fundamentalizm religijny. Głównie z tego względu partie te, pomimo
znacznych podobieństw, znajdowały się w opozycji światopoglądowej.
12.3. Eurosceptycyzm Listy i Ligi
Zgodnie z przyjętym w części teoretycznej modelem badania postaw eurosceptycznych pierwszym elementem analizy porównawczej Listy Pima Fortuyna
oraz Ligii Polskich Rodzin będzie natężenie postaw eurosceptycznych, z uwzględnieniem ich ewolucji, zaś na kolejnym etapie nastąpi porównanie jakościowego
charakteru eurosceptycznej argumentacji stosowanej przez partie w trzech wymiarach: kulturowym, politycznym i ekonomicznym. Elementem dodatkowym
analizy będzie stosunek partii do kwestii poszerzenia UE.
IV_CWB_28.indd 333
2010-10-15 13:48:15
334
Badanie natężenia eurosceptycyzmu obu ugrupowań pozwala na stwierdzenie,
że partie wykazują tu odmienność postaw. Lista Pima Fortuyna prezentuje bowiem „miękką” formę eurosceptycyzmu, natomiast Liga Polskich Rodzin charakteryzuje się eurosceptycyzmem „twardym”.
Lista Pima Fortuyna akceptowała istniejący status quo, niemniej jednak
za najbardziej pożądany model integracji uważała współpracę suwerennych
państw bez udziału Parlamentu Europejskiego. LPF nie dążył do powrotu do sytuacji sprzed głównych traktatów, np. z Maastricht. Jednocześnie opowiadał się
zdecydowanie przeciwko dalszemu pogłębianiu integracji, przeciwko federalnemu modelowi UE i przeciwko projektowi Traktatu Konstytucyjnego. Postawa
LPF w ciągu całego okresu jego funkcjonowania podlegała niewielkiej ewolucji.
W 2003 r. partia nieznacznie złagodziła stanowisko, mimo to nadal mieściła się
w kategorii „miękkiego” eurosceptycyzmu.
Odmienną sytuację zauważyć można w wypadku Ligi Polskich Rodzin. Do czasu referendum na temat przystąpienia Polski do UE w 2003 r. partia sprzeciwiała
się polskiemu członkostwu w tej organizacji. Domagała się również renegocjacji
szkodliwej, z jej punktu widzenia, umowy stowarzyszeniowej, i proponowała,
jako alternatywę, przystąpienie do NAFTA. Po społecznej akceptacji polskiej akcesji do struktur unijnych konieczne stało się przeformułowanie postawy Ligi.
Pomimo początkowej dezorientacji LPR nie zrezygnował z „twardego” eurosceptycyzmu. Opowiadając się za „Europą Ojczyzn”, nie tylko sprzeciwiał się federalnemu modelowi UE, Traktatowi Konstytucyjnemu i przystąpieniu Polski do Unii
Gospodarczej i Walutowej, ale i wyraźnie podkreślał, że dążyć będzie do cofnięcia projektu integracji do postaci sprzed Traktatu z Maastricht. W latach 2004
i 2005 nastąpiło nieznaczne złagodzenie postawy partii. Liga zasadniczo nie odeszła od „twardego” eurosceptycyzmu, ale koncentrowała się głównie na obronie
status quo. W 2006 r. LPR przyjął jednoznaczne stanowisko „miękkie” – zaakceptował istniejący stan, dążył do obrony postanowień nicejskich i nie domagał się
redukcji kompetencji Unii.
Analiza sprzeciwu wobec integracji europejskiej w wymiarze kulturowym
wskazuje, że w wypadku obu partii głównym argumentem były obawy przed unifikacją kulturową i utratą tożsamości narodowej. Niemniej jednak LPF i LPR uzasadniały swoją postawę w odmienny sposób.
LPF podkreślał specyficzną tożsamość holenderską i przeciwstawiał ją paternalistycznej i ograniczonej UE. Ponieważ normy i wartości kultury holenderskiej
były zasadniczo kompatybilne z ogólnie postrzeganą nowoczesną kulturą Zachodu,
partia odwoływała się głównie do kultury politycznej Holendrów, ich specyficznej mentalności i tradycji. Holendrzy pragną, argumentowano, jak największego
uczestnictwa we władzy, cechują ich uwielbienie dla instytucji małego rozmiaru,
dla języka narodowego i kultury opartej na konsensusie i tolerancji. Pozostaje to
w opozycji do Unii, postrzeganej jako moloch instytucjonalny, narzucający swe
decyzje poszczególnym krajom, nieuwzględniający specyficznych cech narodów
IV_CWB_28.indd 334
2010-10-15 13:48:16
335
i dążący do ujednolicenia instytucjonalnego, a w konsekwencji do zlania kultur
narodowych w jedną, zlikwidowania rodzimych języków i narodowej tożsamości.
Dalsze pogłębianie integracji utożsamiane było więc z nasilaniem się procesów
unifikacyjnych. LPF nie wykluczał istnienia tożsamości europejskiej – przedstawiał koncepcję koncentrycznych kręgów tożsamości, gdzie pierwszym i najważniejszym była tożsamość narodowa, następnie europejska, a najszerszym światowa.
Nieco odmienna sytuacja miała miejsce w wypadku LPR. Przyjęty przez partię
jako podstawa kultury polskiej katolicki system wartości przeciwstawiany był liberalnej, współczesnej kulturze Zachodu, z którą Unia była utożsamiana. Stąd też
przystąpienie do UE stanowiło w pojęciu Ligi zgodę na narzucenie Polsce systemu
wartości obcego chrześcijańskiej tradycji, laickiego i egoistycznego, co w konsekwencji doprowadzić miało nie tylko do utraty tożsamości, ale i do zagrożenia
bytu narodu. LPR wyrażał obawy przed tendencjami unifikacyjnymi w Unii, która
miałaby dążyć do zbudowania na gruzach kultur narodowych quasi-kultury europejskiej. Stronnictwo uznawało istnienie cywilizacji europejskiej, ale negowało
istnienie jej tożsamości.
Kulturowy wymiar eurosceptycyzmu był znacznie słabiej widoczny w argumentacji Listy Pima Fortuyna niż w wypadku Ligi Polskich Rodzin.
W wymiarze politycznym wspólnym argumentem przeciw integracji europejskiej była obawa przed utratą suwerenności, dlatego obie partie opowiadały się
przeciwko Europie federalnej – w postaci superpaństwa, a także przeciwko projektowi Traktatu Konstytucyjnego jako instrumentowi urzeczywistniania owego
modelu federalnego. Partie sprzeciwiały się ograniczeniu prawa weta, które pozwalałoby na utrzymanie suwerenności państw narodowych, jak również przeciwne były temu, by prawo europejskie stało ponad prawem narodowym. Oba
ugrupowania przeciwstawiały się przenoszeniu nowych kompetencji na poziom
wspólnoty, tworzeniu nowych instytucji – takich jak np. minister spraw zagranicznych Unii – oraz przyjęciu Karty praw podstawowych. Zarówno LPF, jak
i LPR wyrażały również swoją dezaprobatę wobec faktu, iż państwa nie będą
miały swoich stałych przedstawicieli w Komisji Europejskiej. LPR krytykował
ponadto proponowany w projekcie Konstytucji dla Europy system głosowania
w Radzie UE, bo osłabiał on pozycję Polski w Unii.
Przed przystąpieniem do UE LPR wskazywał, że członkostwo będzie jednoznaczne nie tyko z utratą suwerenności, ale również państwowości i zagrażać będzie jedności terytorialnej Polski. W tym kontekście partia szczególnie mocno
odwoływała się do społecznych resentymentów, związanych z historycznymi doświadczeniami Polski, szczególnie z okupacją niemiecką. Przystąpienie do struktur europejskich oznaczałoby, wedle LPR, ograniczenie, a nawet utratę polskiej
suwerenności na rzecz Niemiec. Argument ten był jednym z najczęściej wykorzystywanych w czasie kampanii przeciw członkostwu w Unii.
Oba ugrupowania krytykowały funkcjonowanie instytucji unijnych, ich zbiurokratyzowanie, wysoki poziom korupcji, a także brak demokracji. W wypadku
IV_CWB_28.indd 335
2010-10-15 13:48:16
336
LPF krytyka ta dotyczyła w szczególności Parlamentu Europejskiego. Partia uważała, że PE nie ma legitymacji demokratycznej obywateli, gdyż jedynie 30% społeczeństwa bierze udział w wyborach. Proponowała likwidację tej instytucji lub
zastąpienie jej senatem, złożonym z przedstawicieli parlamentów narodowych.
Natomiast LPR podkreślał brak demokracji na poziomie rozwiązań instytucjonalno-prawnych: brak trójpodziału władzy, brak zasady suwerenności narodu oraz
społecznej legitymacji instytucji unijnych, w szczególności Rady Europejskiej
i Komisji. Niechęć do Parlamentu wynikała głównie z tego, że Polska miała niewielkie możliwości wpływu na jego decyzje, nie mogła bowiem stosować prawa
weta. Obie partie postulowały organizowanie referendów w istotnych kwestiach
europejskich.
Problem deficytu demokracji nie był równie ważny w eurosceptycznej argumentacji obu ugrupowań. Dla LPF brak wpływu obywateli na proces decyzyjny
w Unii oraz zbiurokratyzowanie jej instytucji należały do priorytetowych argumentów przeciw integracji w wymiarze politycznym. W wypadku LPR krytyka
braku demokracji w Unii była bardzo słaba – na plan pierwszy partia wysuwała
kwestię utraty suwerenności.
Opozycja Listy Pima Fortuyna wobec projektu integracji europejskiej straciła
swoją konsekwencję w wymiarze ekonomicznym. Jako partia liberalna opowiadała się bowiem zdecydowanie za integracją gospodarczą Europy, Unią Gospodarczą i Walutową. Pomimo zasadniczego poparcia dla tego kierunku integracji
sprzeciwiała się przenoszeniu dalszych kompetencji gospodarczych na poziom
Unii i „uwspólnotowianiu” polityki socjalnej i rynku pracy, domagając się raczej
działań na rzecz urynkowienia Unii, w tym ograniczenia subwencji i zniesienia
funduszy strukturalnych. LPF krytykował sposób, w jaki chroniony był interes
narodowy Holandii, wskazując na zbyt wysokie składki członkowskie, co powodowało, że Holandia stała się płatnikiem netto Unii.
Natomiast w wypadku LPR polonocentryzm oraz dążenie do niezależności
ekonomicznej kraju stały się podstawą opozycji wobec integracji gospodarczej.
– LPR opowiadał się za współpracą w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Umowa stowarzyszeniowa i członkostwo w Unii wiązały się, według partii,
z wykorzystaniem gospodarczym kraju i dążeniem do zniszczenia jego potencjału – przemysłu oraz rolnictwa – a tym samym ze wzrostem biedy i bezrobocia.
Po wejściu do Unii Liga nie zmieniła tej argumentacji, aczkolwiek większy nacisk
położyła na ochronę interesu narodowego, czyli na jak najlepsze wykorzystanie
funduszy unijnych i składek, które Polska wpłacała do budżetu UE, na zwiększenie środków na inwestycje i infrastrukturę, działanie na rzecz wyrównania szans
polskich producentów, a także zwiększenie dopłat dla rolników. Sprzeciwiała się
jednak przystąpieniu do Unii Gospodarczej i Walutowej, postulując utrzymanie
złotówki.
Elementem łączącym obie partie była wprawdzie chęć ochrony interesu narodowego, jednak w wypadku LPF miało się to odbywać w ramach europejskiej
IV_CWB_28.indd 336
2010-10-15 13:48:16
337
integracji ekonomicznej, poprzez reformy na różnych płaszczyznach funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej, natomiast w wypadku LPR poprzez zamknięcie na procesy integracyjne i utrzymanie jak najdalej idącej niezależności
gospodarczej państwa.
W odniesieniu do procesu poszerzania Unii oba ugrupowania wyraźnie podkreślały, iż granice Europy w sensie geograficznym znajdują się na Uralu, natomiast
w wymiarze kulturowym wyznacza je judeochrześcijański krąg cywilizacyjny.
Drugie z kryteriów stało się podstawą sprzeciwu LPF i LPR wobec tureckiego
członkostwa w UE. Oba stronnictwa wskazywały na niekompatybilność cywilizacji łacińskiej i kultury islamu, co mogłoby doprowadzić do zderzenia dwóch
różnych światów.
Niemniej jednak Liga Polskich Rodzin wyrażała poparcie dla poszerzania Unii
o nowe państwa należące do wspólnego kręgu kulturowego, takie jak Rosja, Białoruś, a w szczególności Ukraina. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że poszerzanie było postrzegane przez LPR jako proces hamujący pogłębianie integracji
europejskiej, a tym samym współgrało z jej eurosceptycyzmem.
W przeciwieństwie do Ligi LPF niechętnie odnosił się do dalszego poszerzania UE. Istotnym bowiem kryterium dla LPF, poza wymienionym geograficznym i kulturowym, był poziom rozwoju gospodarczego oraz kwestia korzyści
i strat dla Holandii, wynikająca z przyjęcia do UE nowych członków. Dlatego
początkowy entuzjazm Listy wobec przystąpienia 10 nowych krajów Europy
Środkowo-Wschodniej już w 2003 r. przekształcił się w warunkowe przyzwolenie i dążenie do opóźniania procesu poszerzenia. Jednocześnie partia wykluczała
możliwość przyjęcia kolejnych państw do Unii. Sprzeciw LPF wobec poszerzania
stał się elementem wzmacniającym jego niechęć wobec idei dalszego rozwoju integracji europejskiej. Najwyraźniej pokazało się to podczas referendum w 2005 r.,
gdy LPF utożsamiał opozycję wobec Traktatu Konstytucyjnego m.in. ze sprzeciwem wobec przyjęcia Turcji do Unii. LPF twierdził, że Traktat umożliwi napływ nowych imigrantów. Podobny mechanizm zastosował Fortuyn w 2002 r.,
kiedy domagał się wyjścia Holandii z układu z Schengen i przywrócenia kontroli
na granicy Niderlandów w celu ograniczenia napływu imigrantów.
LPF i LPR wykazywały więc odmienne postawy wobec procesu poszerzania
Unii, co związane było z odmiennym położeniem geopolitycznym Holandii i Polski oraz ich pozycją w UE. W obu wypadkach miały one jednak na celu zahamowanie procesu pogłębiania integracji europejskiej. Należy też podkreślić, że dla
obu partii omawiana kwestia miała odmienną wagę – w wypadku LPF stanowiła
jeden z głównych elementów jej eurosceptycznego stanowiska, natomiast w wypadku LPR miała znaczenie marginalne.
W eurosceptycznych postawach LPR i LPF wyraźna była populistyczno-prawicowa ekskluzja na poziomie wertykalnym i horyzontalnym. Stałym elementem argumentacji obu ugrupowań była bowiem niechęć wobec elit politycznych
w Holandii i Polsce z powodu prowadzenia rzekomo błędnej polityki wobec
IV_CWB_28.indd 337
2010-10-15 13:48:16
338
Unii, działania na szkodę interesów państwa i jego obywateli. Elity postrzegane
były jako oderwane od społeczeństwa, więc nie reprezentujące rzeczywistej woli
narodu, również w kwestiach integracji europejskiej. LPF zarzucał elitom w kraju zbytnią uległość wobec innych państw europejskich. Wyrażał swą niechęć
również wobec elit w Brukseli, zarzucając im służenie jedynie własnemu interesowi, ze szkodą dla obywateli poszczególnych krajów członkowskich, w tym
Niderlandów. W ekskluzji wertykalnej w wypadku LPF na pierwszym planie był
zarzut odsunięcia obywateli od wpływu na procesy decyzyjne w Unii. Natomiast
LPR oskarżał elity w kraju o zdradę narodową – ich działania utożsamiane były
z polityką UE, która dążyła, zdaniem partii, do pogrzebania suwerenności i katolickich, tradycyjnych wartości Polaków.
W wymiarze horyzontalnym według obu partii UE stanowiła zagrożenie dla
obywateli i państwa we wszystkich trzech opisanych obszarach: kulturowym,
politycznym i gospodarczym. Jednak w argumentacji LPF zasadnicze znaczenie
miały motywy związane z obszarem politycznym, natomiast dla LPR wszystkie
trzy płaszczyzny argumentacji były ważne. Niemniej zarówno LPF, jak i LPR
prezentowały się jako jedyne partie wyrażające wolę społeczeństwa, pragnącego
rzekomo zahamowania lub nawet cofnięcia procesu integracji, jak również jako
ugrupowania występujące w obronie interesów państwa i narodu.
12.4. Eurosceptycyzm w mobilizacji wyborczej
Listy i Ligi
Analiza porównawcza eurosceptycyzmu Listy i Ligi jako kwestii mobilizacyjnej opierać się będzie na zaproponowanym w podrozdziale 3.2. części teoretycznej czteroelementowym modelu, obejmującym popyt i podaż na poziomie
makro i mikro.
W pierwszej kolejności należy podkreślić, że w obu krajach spełnione zostały
warunki wstępne do zaistnienia kwestii europejskiej jako issue voting. Zarówno
w Polsce, jak i w Holandii miał miejsce proces europeizacji. W Holandii rozpoczął
się on w latach pięćdziesiątych, a w Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych.
Od tego czasu należy mówić o zaistnieniu kwestii europejskiej jako elementu
programów politycznych partii, a także o kształtowaniu stanowisk społeczeństwa w tej kwestii. Jednak rzeczywisty wpływ integracji europejskiej na dyskurs
polityczny wystąpił w Niderlandach dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych,
a w Polsce u schyłku XX wieku. Wówczas to wzrosła ranga tematyki europejskiej
w debacie politycznej obu krajów.
Poddając analizie stronę popytu na poziomie makro należy zaznaczyć,
że ze względu na specyfikę obu krajów – odmienne uwarunkowania międzynaro-
IV_CWB_28.indd 338
2010-10-15 13:48:16
Eurosceptycyzm w mobilizacji wyborczej
339
dowe i pozycje Polski i Holandii względem UE – w badaniach opinii publicznej
respondentom stawiane były nieznacznie różne pytania, dlatego z wielką ostrożnością należy tu podchodzić do badań porównawczych. Niemniej jednak obrazują
one tendencje charakterystyczne w obu krajach.
Analiza postaw opinii publicznej wskazuje na to, że zarówno w Polsce, jak
i w Holandii już od lat dziewięćdziesiątych obserwujemy spadek entuzjazmu wobec integracji i wzrastanie liczby osób jej niechętnych. Mimo iż Holendrzy wykazywali ponadprzeciętne poparcie dla udziału Niderlandów w UE, liczba osób
zadowolonych z członkostwa spadła znacząco pomiędzy 1990 a 2004 rokiem,
a pomiędzy rokiem 2002 i 2003 szczególnie wyraźnie zaznaczył się przyrost
liczby osób uważających członkostwo za „rzecz złą”. Ponadprzeciętne poparcie
Holendrów dla członkostwa w Unii nie było również jednoznaczne z wysokim
poparciem dla planowanego rozwoju integracji europejskiej. Już od połowy lat
dziewięćdziesiątych rosła grupa społeczna niechętna dalszej integracji czy też
niezadowolona z pewnych jej aspektów, np. ekonomicznych lub politycznych.
Badania wskazują, że w społeczeństwie Niderlandów istniała znaczna liczba osób
wyrażających niechęć wobec unii monetarnej z jedną walutą oraz przeciwników
unii politycznej. Grupy te rosły. Jednak najbardziej radykalny spadek poparcia
dotyczył procesu poszerzania Unii, szczególnie pomiędzy rokiem 2002 i 2003.
Ponadto Holendrzy odznaczali się także niższym od przeciętnego w UE poczuciem tożsamości europejskiej. Niewielki procent badanych obywateli opowiadał
się za wspólną polityką w obszarze kultury.
W Polsce od połowy lat dziewięćdziesiątych regularnie spadała liczba zwolenników integracji, a wzrastała liczba jej przeciwników, która utrzymywała się
na względnie stałym poziomie do końca 2005 r. Pomiędzy rokiem 1997 a 2001
nastąpił również radykalny wzrost liczby osób niechętnych członkostwu w Unii.
Ponadto pomiędzy rokiem 2001 a 2004 zauważyć można okresowy wzrost opinii,
iż członkostwo w Unii jest „rzeczą złą”. Do końca 2005 r. rosła liczba osób, które
uważały, że Polska nie odniesie korzyści z członkostwa w Unii. Po wstąpieniu
Polski do UE badania wskazują, że w społeczeństwie była znaczna liczba przeciwników rozwoju UE w kierunku państwa federalnego, unii politycznej, ratyfikacji Traktatu Konstytucyjnego oraz unii monetarnej z jedną walutą. Jednak największy opór, podobnie jak w wypadku społeczeństwa Niderlandów, wzbudzała
kwestia integracji w obszarze kultury i obyczajów. Natomiast kierunkiem rozwoju integracji europejskiej, który Polacy zdecydowanie i jednoznacznie popierali,
było poszerzanie Unii.
Postawy społeczeństwa względem integracji europejskiej zarówno w Niderlandach, jak i w Polsce były w dużym stopniu heterogeniczne. W Holandii przed
wyborami w latach 2002 i 2003 nasilała się tendencja spadkowa wszystkich analizowanych wskaźników „poparcia dla integracji”. W Polsce tendencja ta nasiliła się przed wyborami w 2001 r. i utrzymywała na względnie stałym poziomie
IV_CWB_28.indd 339
2010-10-15 13:48:16
340
do wyborów w roku 2005. Wśród osób niechętnych integracji lub też kierunkowi
jej dalszego rozwoju należało oczekiwać postaw eurosceptycznych. Jednak mobilizację społeczną w tym obszarze utrudniać mogła niska waga kwestii europejskiej dla społeczeństwa w obu krajach. Należy jednak podkreślić, że nie wydaje
się ona bez znaczenia w Polsce w 2001 r.
Analiza podaży na poziomie makro wskazuje, że w Niderlandach, zarówno
w wyborach w 2002 r., jak i w roku 2003, występowała polaryzacja w systemie
partyjnym wobec kwestii europejskiej. Po stronie euroentuzjastów znajdowały
się partie tradycyjne – CDA, PvdA, VVD – a także dwa mniejsze ugrupowania
– partia liberalna D’66 oraz Zieloni. Na przeciwległym biegunie, na pozycjach
„miękkiego” eurosceptycyzmu, znajdowały się małe partie wyznaniowe – SGP,
CU – a także populistyczna Partia Socjalistyczna i Lista Pima Fortuyna. Wydaje się więc, że w wypadku Niderlandów zaistniała konwergencja partii establishmentu politycznego, która sprzyjać mogła partiom znajdującym się na obrzeżach
systemu politycznego. Niemniej jednak analiza dyskursu europejskiego wskazuje,
że choć partie establishmentu zaliczyć można do euroentuzjastycznych, to nie były
one bezkrytyczne wobec europejskiej polityki. W szczególności prawicowa liberalno-konserwatywna partia rządząca VVD zajęła pozycję obrońcy interesu narodowego Holandii, dążyła do reform wspólnej polityki rolnej, budżetu i finansów
Unii, a także do zrewidowania wysokości składek członkowskich płaconych przez
Holandię. VVD prezentowała również najbardziej nieugiętą postawę wobec szybkiego procesu poszerzenia Unii o kraje Europy Środkowo-Wschodniej, domagając
się m.in. uprzednich reform Unii oraz wprowadzenia klauzul ochronnych. Mogło
to wpłynąć na ograniczenie zaistniałej niszy eurosceptycznej. W 2003 r. stanowisko VVD wobec integracji europejskiej przesunęło się w kierunku „miękkiego”
euroentuzjazmu. Natomiast LPF, jak wspomniano, złagodził nieco swoją postawę.
Nie wpłynęło to zasadniczo na zmianę układu dwublokowego w systemie partyjnym Holandii w odniesieniu do kwestii europejskiej, jednak zmniejszyło nieznacznie dystans pomiędzy partiami.
Odmienna była sytuacja w Polsce. W 2001 r. w systemie partyjnym wystąpił cały wachlarz postaw – od euroentuzjastycznych (UW, SLD-UP, PO) poprzez
podzielone, lecz wciąż wyraźnie proeuropejskie AWS, balansujące na granicy
„miękkiego” euroentuzjazmu i „miękkiego” eurosceptycyzmu PSL i raczej sceptyczne PiS, aż do „twardego” eurosceptycyzmu SRP, LPR oraz UPR i Alternatywy. Analiza dyskursu europejskiego wskazuje również, że konflikt na tle europejskim był wielowymiarowy. Zaznaczał się zarówno w łonie koalicji wyborczej
AWS, jak i pomiędzy partiami rządzącymi AWS-UW, a także na linii AWS-SLD
oraz pomiędzy partiami euroentuzjastycznymi a eurosceptycznymi. Niemniej jednak przed wyborami w 2001 r. ukształtował się widoczny konsens partii na rzecz
integracji, do którego należały: UW, AWSP, SLD-UP, PO. Pozostałe analizowane partie – PSL i PiS – przyjęły postawy dość niejednoznaczne. Natomiast SRP
tuż przed wyborami starało się zaprezentować jako partia umiarkowanie euro-
IV_CWB_28.indd 340
2010-10-15 13:48:16
341
sceptyczna. Wydaje się więc, że pomimo różnorodności postaw partii oraz wielowymiarowości konfliktów na tle polityki europejskiej w systemie partyjnym
zaistniała wolna przestrzeń dla partii, która wyrażałaby jednoznaczny „twardy”
eurosceptycyzm, sprzeciwiając się polskiemu członkostwu w Unii.
Akces Polski do UE w 2004 r. spowodował konieczność ponownego określenia
postaw partii wobec integracji oraz ustosunkowania się do nowych kwestii, związanych z przyszłością projektu integracji. Dlatego już od 2004 r. zaczęły następować
zmiany w stanowiskach partii. Przed wyborami w 2005 r. do ugrupowań wciąż najbardziej entuzjastycznych należały SLD, SdPl i Partia Demokratyczna. PO przesunęło się nieznacznie w stronę kontestatorów projektu europejskiego, zajmując
jednak stanowisko proeuropejskie. PSL zasadniczo nie zmieniał swojej postawy,
znajdując się na granicy „miękkiego” eurosceptycyzmu i „miękkiego” euroentuzjazmu. Natomiast wśród partii eurosceptycznych doszło do wyraźnego zbliżenia
stanowisk. Konserwatywno-socjalny PiS zajął jednoznaczne stanowisko „miękkie”, ale wyrażając sprzeciw wobec dalszego pogłębiania integracji. Stanowisko
SRP wskazywało, że partia zbliżyła się do „miękkiego” eurosceptycyzmu, zaś LPR
nieznacznie złagodził swój „twardy” eurosceptycyzm, albowiem w głównej mierze
koncentrował się, podobnie jak Prawo i Sprawiedliwość, na obronie status quo oraz
sprzeciwie wobec Traktatu Konstytucyjnego. Wydaje się, że nisza eurosceptyczna
w 2005 r. zmniejszyła się. Istotną rolę odegrał w tym wypadku czynnik zewnętrzny,
czyli członkostwo Polski w Unii.
Analiza popytu na poziomie mikro wskazuje, że wyborcy obu badanych partii
stanowili potencjał dla eurosceptycznej mobilizacji. Wśród wyborców LPF zarówno w roku 2002, jak i w 2003 liczba przeciwników dalszej integracji przeważała nad jej zwolennikami. Ponadto stanowisko wyborców partii należało do najbardziej eurosceptycznych wśród badanych partii, obok wyborców SGP i CU.
Badania świadczą o ideologicznej bliskości w kwestii europejskiej pomiędzy LPF
a jego wyborcami, aczkolwiek dystans ideologiczny w 2003 r. uległ nieznacznemu zwiększeniu.
W wypadku LPR zarówno w wyborach w roku 2001, jak i w 2005 wyborcy wykazywali postawy najbardziej eurosceptyczne wobec integracji spośród
wszystkich partii. Wśród elektoratu LPR przeważały osoby niechętne i członkostwu Polski w Unii, i ściślejszej integracji Polski z UE i ratyfikacji projektu Traktatu Konstytucyjnego. Analiza postaw LPR i jego wyborców wobec integracji europejskiej wskazuje na zasadniczą zgodność ideologiczną w tej kwestii pomiędzy
partią a jej wyborcami.
Strona podaży na poziomie mikro wykazuje istotne różnice pomiędzy Listą
Pima Fortuyna i Ligą Polskich Rodzin.
Analiza kampanii wyborczych w Holandii w latach 2002 i 2003 pozwala
na stwierdzenie, że kwestia europejska była w nich zasadniczo nieobecna. Pomimo ożywienia dyskursu europejskiego, szczególnie w kontekście poszerzania UE,
poszczególne partie polityczne nie przywiązywały znaczenia do problematyki
IV_CWB_28.indd 341
2010-10-15 13:48:16
342
europejskiej w swojej strategii wyborczej. Próbę włączenia kwestii europejskiej
do przetargów międzypartyjnych podjęła w 2002 r., w ostatniej fazie kampanii
VVD, jednak bez powodzenia. Rywalizacja wyborcza w 2002 r. skoncentrowana
była wokół polityki imigracyjnej, jakości sektora publicznego, bezpieczeństwa
publicznego i finansów państwa.
W kampanii wyborczej Listy Pima Fortuyna w 2002 r. problematyka europejska obecna była sporadycznie – występowała jedynie w kontekście polityki
imigracyjnej, współpracy międzynarodowej oraz rolnictwa i należała do najrzadziej poruszanych kwestii. Na plan pierwszy LPF wysunął zagadnienia związane
z imigracją, problemami w służbie zdrowia, edukacją, spadkiem poziomu bezpieczeństwa publicznego oraz finansami publicznymi.
Kampania w 2003 r., ze względu na niewielką odległość w czasie, nie różniła
się zasadniczo pod względem obszarów problemowych w niej poruszanych. Pogarszające się wskaźniki ekonomiczne Holandii sprawiły, iż partie nieco więcej
uwagi poświęciły polityce gospodarczej państwa, tj. kwestiom wzrostu gospodarczego, bezrobocia, rozwoju przedsiębiorczości, jednakże głównym elementem
pozostała problematyka współżycia w społeczeństwie wielonarodowym, w tym
kwestie imigracji i rosnącej przestępczości. Podobnie jak w poprzednich wyborach, integracja europejska nie zajmowała istotnego miejsca w kampaniach poszczególnych partii, a tym samym w rywalizacji międzypartyjnej. Można stwierdzić, że zasadniczo była w kampanii nieobecna.
Również LPF nie zmienił w istotny sposób swojej strategii wyborczej. Zagadnieniami, na które partia kładła główny akcent, były wciąż: imigracja, przestępczość, zarządzanie państwem, biurokracja i sprawy gospodarcze. W mniejszym
zakresie, w porównaniu do kampanii z 2002 r., partia podejmowała problematykę
opieki zdrowotnej i edukacji. Integracja europejska była poruszana w porównaniu
z rokiem 2002 nieco częściej, nadal jednak występowała sporadycznie, głównie
w kontekście poszerzenia Unii Europejskiej, reformy wspólnej polityki rolnej
i polityki ochrony środowiska. W całej strategii wyborczej LPF udział kwestii
europejskiej był marginalny.
Analiza kampanii wyborczych w Polsce w latach 2001 i 2005 wskazuje na odmienną rangę przypisywaną w nich kwestii europejskiej. Integracja europejska
nie stanowiła pierwszoplanowego elementu rywalizacji przedwyborczej w 2001 r.,
aczkolwiek stała się jej istotną częścią. Poszczególne partie odnosiły się głównie do sprawy polskiego członkostwa w Unii, korzyści i strat z tym związanych,
a także podnosiły tę problematykę w kontekście rolnictwa, edukacji, funduszy
strukturalnych. Najwięcej uwagi sprawom europejskim poświęciła Liga Polskich
Rodzin. Niemniej jednak główną tematyką kampanii w 2001 r. była sytuacja gospodarcza państwa. Najwięcej uwagi poświęcono problemowi bezrobocia oraz
sytuacji ludzi biednych. Akcent kładziono na rozwój przedsiębiorczości, małego
i średniego biznesu, a także reformy państwa w zakresie polityki fiskalnej, służby
zdrowia i edukacji.
IV_CWB_28.indd 342
2010-10-15 13:48:16
343
Analiza kampanii wyborczej LPR wskazuje, że sprzeciw wobec integracji europejskiej stał się priorytetowym elementem jej strategii. Partia podejmowała tę
kwestię w wymiarze kulturowym, politycznym i ekonomicznym, prezentując UE
jako główne zagrożenie interesów państwa i narodu. Należy jednak podkreślić,
że LPR nie był partią jednej kwestii. Poza problematyką europejską zagadnieniami podejmowanymi przez Ligę były również: ochrona narodowego (katolickiego)
stylu życia i interesów kraju, polityka społeczna, sprawy związane z rolnictwem
i procesem prywatyzacji. Na dalszym planie znajdowała się konieczność poprawy
sytuacji w oświacie i szkolnictwie, ograniczanie rozrostu administracji państwowej, biurokracji i przestępczości.
Natomiast w kampanii z 2005 r. główną tematyką rywalizacji międzypartyjnej stały się kwestie związane z naprawą państwa – walka z korupcją, wzrost
bezpieczeństwa publicznego, lepsze funkcjonowanie instytucji państwa. W drugiej kolejności poruszane były zagadnienia gospodarcze, a w szczególności walka z bezrobociem i biedą. Problematyka europejska poruszana była w znacznie
mniejszym stopniu niż w roku 2001. Ugrupowania polityczne zmieniły sposób
patrzenia na Unię Europejską, ustosunkowując się do obecnego i przyszłego
modelu integracji europejskiej oraz szans, jakie członkostwo stworzyło Polsce
w wielu obszarach, np. w rolnictwie.
Także LPR dokonał zmiany akcentów w swojej kampanii wyborczej. Za najważniejszy obszar działania uznała wspieranie polskiej rodziny, walkę z korupcją, rozliczenie afer, poprawę funkcjonowania państwa, zwalczanie bezrobocia,
ochronę najuboższych, rozwój infrastruktury, rolnictwa oraz tradycyjnie ochronę „narodowego stylu życia”. W wyborach w 2005 r. prezentowała się przede
wszystkim jako alternatywa dla polityki prowadzonej przez dotychczasowe elity,
zarówno z lewicy, jak i prawicy.
Kwestia integracji europejskiej znalazła się w strategii partii wyraźnie na dalszym planie. Liga Polskich Rodzin wskazywała przede wszystkim na ujemne
konsekwencje członkostwa w Unii, głównie gospodarcze, ale również w odniesieniu do suwerenności narodowej. Podkreślała konieczność ochrony polskiego
rolnictwa, krytykowała biurokrację i korupcję panującą w Brukseli. Najistotniejszym celem Ligi było jednak odrzucenie Konstytucji Europejskiej w ogólnonarodowym referendum, a także, w mniejszym stopniu, dążenie do przekształcenia
Unii na powrót we wspólnotę gospodarczą. Partia starała się prezentować jako
wciąż jedyna wiarygodna i kompetentna w kwestiach polityki europejskiej.
Podsumowując należy stwierdzić, że zasadnicze podobieństwa pomiędzy Holandią a Polską oraz LPF a LPR występują po stronie popytu, zarówno na poziomie makro, jak i mikro. Natomiast istotne różnice dotyczą podaży na obu tych
poziomach. Odmienności występują jednak nie tylko pomiędzy poszczególnymi
państwami i partiami, ale również pomiędzy kampaniami, czego przykładem wybory w Polsce w 2001 i 2005 r.
IV_CWB_28.indd 343
2010-10-15 13:48:16
Zakończenie
Wydarzenia polityczne we współczesnej Europie pokazują, że prawicowy
populizm oraz eurosceptycyzm nie tracą na znaczeniu i pozostają wciąż istotnymi zjawiskami. Wskazuje na to chociażby kolejny sukces wyborczy Austriackiej
Partii Wolności (FPÖ) i Sojuszu na rzecz Przyszłości Austrii (BZÖ) w wyborach parlamentarnych w 2008 r., a także wybory do Parlamentu Europejskiego
z czerwca 2009 r., w których wiele ugrupowań politycznych charakteryzujących
się prawicowym populizmem i eurosceptycyzmem otrzymało znaczne poparcie
i ma swoich przedstawicieli w PE. Przykładem może być holenderska Partia Wolności Geerta Wildersa (PVV), belgijski Interes Flamandzki (VB) czy też Brytyjska Partia Niepodległości (UKIP). Uzasadnia to celowość prowadzenia badań nad
tymi fenomenami.
Celem niniejszej monografii było naświetlenie powiązań i zależności pomiędzy
zjawiskami prawicowego populizmu i eurosceptycyzmu zarówno na płaszczyźnie
ideologiczno-programowej, jak i na arenie wyborczej. Istotna była także próba
odpowiedzi na pytanie, jaki był wpływ czynników narodowych (wewnętrznych)
oraz zewnętrznych na omawiane zjawiska. Za przykład ilustrujący powyższe powiązania i zależności posłużyły dwie partie: Lista Pima Fortuyna w Holandii oraz
Liga Polskich Rodzin w Polsce.
Przeprowadzone badania pozwoliły na potwierdzenie pierwszej ze sformułowanych we wstępie hipotez. Zakładała ona, że charakterystyczne dla partii
prawicowo-populistycznych pryncypia ideologiczno-programowe implikują eurosceptyczne postawy LPF i LPR. Źródłem niechęci do integracji europejskiej
okazało się w obu badanych przypadkach dążenie do ochrony tożsamości kulturowej, suwerenności politycznej oraz interesów gospodarczych państwa, a także do
wzmocnienia wpływu obywateli na władzę. Przy czym w eurosceptycznym profilu partii istotną rolę odgrywała dychotomia populistyczno-prawicowa, polegająca
na przeciwstawianiu w wymiarze wertykalnym społeczeństwa – proeuropejskim
elitom, a w wymiarze horyzontalnym tożsamości i interesu narodowego – zagrożeniom płynącym z Unii.
Przeprowadzone badania pokazały ponadto, że kontekst narodowy, w którym
partie funkcjonują, ma istotny wpływ na ideologiczno-programowy charakter badanych ugrupowań. Pośrednio przyczynia się on również do stosowanej przez
IV_CWB_28.indd 344
2010-10-15 13:48:16
Zakoñczenie
345
partie argumentacji eurosceptycznej oraz wagi poszczególnych jej wymiarów, tj.
kulturowego, politycznego i ekonomicznego.
Zauważyć bowiem należy, że główną przyczyną niechęci LPF do integracji
europejskiej były kwestie natury politycznej, przy czym istotne znaczenie odgrywał deficyt demokracji w UE i brak wpływu obywateli na decyzje podejmowane na poziomie europejskim. Argument kulturowy tracił w wypadku LPF na sile
ze względu na zasadniczą kompatybilność wartości stanowiących dla partii podstawę kultury Niderlandów z tymi, które reprezentuje UE. Główne zagrożenie dla
tożsamości Holendrów stanowiło społeczeństwo wielonarodowe, a w szczególności imigranci pochodzenia islamskiego oraz prezentowany przez nich system wartości. Partia wykorzystywała kontrowersyjną dla Holendrów kwestię imigracji,
żeby wzbudzić niechęć do dalszego procesu poszerzania i pogłębiania integracji
europejskiej. Natomiast w sferze ekonomii neoliberalny charakter ugrupowania
współgrał z realizowanym modelem integracji gospodarczej, dlatego znacznie
trudniej było stronnictwu posługiwać się taką argumentacją. Mimo to LPF sprzeciwiał się dalszemu poszerzaniu kompetencji Unii w tym zakresie, gdyż uważał
to za sprzeczne z interesem narodowym Holandii.
W wypadku Ligi Polskich Rodzin wszystkie trzy wymiary – kulturowy, polityczny i ekonomiczny – stanowiły równie ważny grunt dla wyrażania sprzeciwu
wobec integracji europejskiej. W obszarze kulturowym główne znaczenie miała
odmienność systemów wartości – tego preferowanego przez partię i w jej opinii stanowiącego podstawę kultury polskiej oraz tego prezentowanego przez UE.
Na płaszczyźnie politycznej priorytetowym elementem argumentacji LPR stał
się problem utraty suwerenności, a nawet niepodległości kraju, a także kwestia
zagrożenia niemieckiego. Natomiast w obrębie zagadnień ekonomicznych polonocentryzm oraz protekcjonizm gospodarczy okazały się istotnymi argumentami
przeciwko integracji europejskiej, a następnie Unii Walutowej. Unia Europejska
stanowiła dla LPR główne źródło zagrożeń na wszystkich trzech płaszczyznach
funkcjonowania państwa i narodu.
Badania pokazały również, że determinanty zewnętrzne warunkują w znacznym stopniu natężenie postaw eurosceptycznych. W wypadku LPF wieloletnie
członkostwo Holandii w UE spowodowało, iż partia zmierzyć się musiała z kwestią, jak kontynuować proces integracji na różnych płaszczyznach w ramach Unii
Europejskiej, czego przykładem stało się rozszerzenie UE o nowe państwa oraz
Traktat Konstytucyjny. Wyjście Holandii z Unii lub też wycofanie projektu integracji europejskiej było w praktyce nierealne, dlatego partia prezentowała „miękki” eurosceptycyzm.
Natomiast w wypadku LPR pozycja kraju „spoza” pozwoliła partii na radykalizację postaw, gdyż UE postrzegana była jako oferta w postaci pakietu – „brać
wszystko albo nic”. Dopiero członkostwo Polski w UE spowodowało konieczność
wypracowania stanowiska wobec wielu różnych kwestii związanych z integracją,
IV_CWB_28.indd 345
2010-10-15 13:48:16
346
Zakoñczenie
co warunkowało również funkcjonowanie partii na arenie politycznej – wpłynęło
na stopniowe łagodzenie „twardego” eurosceptycyzmu LPR.
Przeprowadzone badania pozwoliły też na weryfikację drugiej z postawionych
w pracy hipotez, która zakładała, że eurosceptycyzm badanych partii prawicowo-populistycznych przyczynił się do ich sukcesów wyborczych, czyli że w wypadku LPF i LPR występuje tzw. EU issue voting.
Zgodnie z przyjętym w części teoretycznej modelem badania eurosceptycyzmu
jako kwestii mobilizacyjnej podstawą dla sformułowania wniosków była analiza
czynników na poziomie mikro, czyli stosunek wyborców LPF i LPR do integracji oraz to, czy partia mobilizowała wyborców za pomocą kwestii europejskiej.
W każdej z analizowanych kampanii wyborczych spełnione zostały następujące
warunki: wyborcy charakteryzowali się postawami eurosceptycznymi i występowała bliskość ideologiczna w kwestii europejskiej pomiędzy partią a jej elektoratem. Analiza podaży wskazała jednak, że partie polityczne przyjęły odmienną
strategię wyborczą w poszczególnych kampaniach. Zasadnicza różnica widoczna
była pomiędzy LPF i LPR, ale również pomiędzy poszczególnymi kampaniami. Dla Ligi Polskich Rodzin eurosceptycyzm stał się nieodłącznym elementem
obu kampanii, aczkolwiek w 2001 r. partia nadała mu pozycję centralną, natomiast w 2005 r. kwestia europejska zeszła wyraźnie na dalszy plan. W wypadku
LPF w obu kampaniach eurosceptycyzm był jedynie marginalnym, prawie nieobecnym elementem strategii.
Analiza pozwala na stwierdzenie, że w wypadku Listy Pima Fortuyna w obu
analizowanych kampaniach EU issue voting miało mieć jedynie marginalny efekt,
co oznacza, że problematyka europejska nie odegrała istotnej roli jako czynnik
mobilizujący wyborców i tym samym nie przyczyniła się wydatnie do sukcesu
wyborczego. W wypadku Ligi Polskich Rodzin w kampanii 2001 r. eurosceptycyzm był w dużej mierze źródłem mobilizacji wyborców, a tym samym wydatnie
przyczynił się do zaistnienia ugrupowania na scenie politycznej. Natomiast wydaje się, że w kampanii 2005 r. prezentowany przez LPR eurosceptycyzm przyniósł
mniejszy efekt mobilizacyjny.
Zaprezentowane w niniejszej pracy tło społeczno-polityczne, na którym powstały i funkcjonowały obie partie (poziom makro), pozwala na próbę określenia elementów, które mogły przyczynić się do odmiennej strategii przyjętej przez
badane partie w poszczególnych kampaniach wyborczych oraz wspomagać lub
osłabiać efekt EU voting.
Analiza porównawcza pozwoliła zauważyć tu pewne prawidłowości. W okresie przedwyborczym w Holandii w latach 2002–2003, a w Polsce w 2005 r. eurosceptyczna political opportunity structure, na którą składają się postawy i działania ugrupowań rywalizujących na scenie politycznej w odniesieniu do kwestii
europejskiej oraz poziom konwergencji partii establishmentu politycznego, wydaje się mniej korzystna dla przyjęcia eurosceptycznej strategii przez badane partie
IV_CWB_28.indd 346
2010-10-15 13:48:16
Zakoñczenie
347
(w porównaniu do wyborów w 2001 r.). Ponadto, mimo że w społeczeństwie obu
krajów znacząco wzrosła liczba osób niechętnych integracji, w okresie przedwyborczym w Holandii – zarówno w 2002, jak i w 2003 r. – kwestia europejska
nie była postrzegana jako problem istotny. Natomiast w Polsce nie bez znaczenia
wydaje się fakt, iż w 2001 r. kwestia europejska była znacznie bardziej istotnym
problemem dla społeczeństwa niż w roku 2005.
Ważnym katalizatorem, wpływającym na wagę kwestii europejskiej jako czynnika mobilizującego wyborców oraz na strategię partii politycznych, były również
determinanty zewnętrzne. Doniosłość faktu, jakim miało być przystąpienie Polski
do Unii, spowodowała, iż stało się ono elementem zapalnym w dyskursie politycznym, co znalazło swoje odzwierciedlenie w kampanii wyborczej w 2001 r.
oraz w strategii LPR. W 2005 r. odrzucenie w referendum przez Francuzów i Holendrów Traktatu Konstytucyjnego spowodowało, iż kwestia pogłębiania integracji Unii straciła na aktualności, a tym samym przestała być istotna politycznie.
Natomiast w wypadku Holandii brak było – zarówno przed wyborami w 2002,
jak i 2003 r. – czynnika zewnętrznego na tyle istotnego, by uczynił z problematyki europejskiej ważny element kampanii wyborczej. Wydawało się, że rolę taką
odgrywać będzie proces poszerzenia Unii Europejskiej o kraje Europy Środkowo-Wschodniej, jednak tak się nie stało. Uzgodnienia przyjęte podczas szczytu Unii
w Brukseli w grudniu 2002 r. wyeliminowały w znacznej mierze kontrowersje
związane z przyjęciem do UE nowych krajów.
Powyższe wnioski można odnieść do zaprezentowanej w części teoretycznej
debaty na temat wpływu integracji europejskiej na narodowe sceny polityczne.
Nawiązując do formuły Cesa van der Eijka i Marka Franklina o „śpiącym gigancie”, należy stwierdzić, że w sprzyjających warunkach wewnątrzpolitycznych i przy odpowiednich czynnikach zewnętrznych może on zostać „obudzony” i mieć wpływ na preferencje wyborców, na co wskazuje przykład LPR,
szczególnie w wyborach 2001 r. Jednak zasadniczo stanowiska społeczeństw
poszczególnych państw za lub przeciw integracji europejskiej pozostają wciąż
„śpiącym gigantem”, który nie wpływa w znaczący sposób na rezultaty rywalizacji międzypartyjnej.
IV_CWB_28.indd 347
2010-10-15 13:48:16
Aneks
Załącznik 1
Program badań nad „nowym prawicowym populizmem” Franka Deckera
Przyczyny
powstania
Ideologia
Wymiar
ekonomiczny
kryzys dostępu
i podziału dóbr
materialnych
Wymiar
kulturowy
kryzys tożsamości, antyliberalizm,
niechęć do
depresja
obcokrajowców
społeczna,
szukanie
identyfikacji
społecznej
Wymiar
polityczny
kryzys
reprezentacji
Organizacja
i sposób
prezentacji
treści politycznych
Oddziaływanie
neoliberalizm,
szowinizm,
dobrobyt,
protekcjonizm
antypartyjność,
demokracja
bezpośrednia
system partyjny,
charyzmatyczne
polityka rządu,
przywództwo,
instytucjonalizacja, demokracja
środki agitacyjne
Źródło: oprac. własne na podst.: F. Decker, Die populistische Herausforderung..., s. 22.
IV_CWB_28_aneks.indd 348
2010-10-15 13:49:06
Aneks
349
Załącznik 2
LPF i inne partie na skali lewica–prawica w opinii respondentów w 2002 r.
N
Minimum
Maksimum
Średnia
Odchylenie
standardowe
II/340 PvdA na skali
lewica–prawica
1530
1
11
4,43
1,593
II/340 VVD na skali
lewica–prawica
1520
2
11
8,03
1,692
II/340 D’66 na skali
lewica–prawica
1503
1
11
5,44
1,542
II/340 Groen Links na skali
lewica–prawica
1528
1
10
3,31
1,464
II/340 CDA na skali
lewica–prawica
1526
2
11
7,30
1,506
II/340 SGP na skali
lewica–prawica
1367
1
11
7,83
2,253
II/340 Christenunie
1391
1
11
7,57
2,085
II/340 Leefbaar Nederland na skali
lewica–prawica
1452
1
11
7,76
1,961
II/340 SP na skali
lewica–prawica
1495
1
11
3,36
1,856
II/340 Lijst Pim Fortuyn
1496
1
11
8,56
1,958
Źródło: oprac. własne na podst.: G.A. Irwin, J.J.M. van Holsteyn, J.M. den Ridder, Dutch Parliamentary
Election Studies 2002–2003, Amsterdam 2005.
2010-10-15 13:49:07
350
Aneks
Załącznik 3
Poparcie dla członkostwa w UE w poszczególnych krajach i UE (15) w 1997 r. [w %]
*
Wynik procentowy dla odpowiedzi „nie wiem” nie został uwzględniony.
Źródło: oprac. własne na podst.: Standard Eurobarometr 47, wiosna 1997, s. 15.
2010-10-15 13:49:07
Aneks
351
Poparcie dla członkostwa w UE w poszczególnych krajach i UE (15) w 2003 r. [w %]
* Wynik procentowy dla odpowiedzi „nie wiem” nie został uwzględniony.
Źródło: oprac. własne na podst.: Standard Eurobarometr 60, jesień 2003, s. 36.
2010-10-15 13:49:07
352
Aneks
Załącznik 4
Powody, dla których wyborcy holenderscy głosowali „nie” w referendum dotyczącym Konstytucji
Europejskiej [w %]
Źródło: oprac. własne na podst.: Flash Eurobarometer, The European Constitution: Post-referendum Survey
in the Netherlands, czerwiec 2005, s. 16.
2010-10-15 13:49:07
Aneks
353
Załącznik 5
Siła (%) oraz kierunek (skala kontra–pro, od –1 do +1) stanowiska w poszczególnych kwestiach siedmiu partii holenderskich w 2002 i 2003 r.
kon/
pro
0,1
– 0,6
– 0,7
– 0,7
– 0,7
0,4
1,0
%
8,5
4,4
1,6
0,8
0,9
0,6
0,1
– 0,2
0,3
– 0,3
0,0
0,5
– 0,7
– 1,0
kon/
pro
%
1,3
0,8
0,2
0,0
0,5
0,1
0,0
Przemoc
kon/
pro
0,8
0,1
0,8
–0,2
–0,5
1,0
1,0
Osoby
starające
się
o azyl
%
2,7
1,7
1,5
1,7
3,1
0,5
0,1
– 0,1
– 0,7
– 0,1
– 0,7
– 0,5
0,4
0,5
Wartości
chrześcijańskie
%
0,3
0,3
0,1
0,5
0,2
0,1
0,0
kon/
pro
0,4
0,5
0,2
0,8
0,5
0,0
1,0
%
3,7
0,6
0,0
0,2
0,1
0,3
0,0
– 0,1
0,1
0,7
0,7
0,4
0,1
1,0
Infrastruktura
Środowisko
Reformy
admin.
Nowe
kwestie
lewicowe
UE
Przestępczość
kon/
pro
kon/
pro
%
2,3
0,5
0,9
0,2
0,2
0,1
0,1
kon/
pro
0,5
– 0,2
0,3
– 0,3
– 0,9
1,0
1,0
%
1,8
0,7
0,7
0,3
0,3
0,5
0,2
– 0,2
0,0
0,7
–0,1
0,5
0,8
1,0
%
0,8
0,4
0,5
0,2
0,5
0,1
0,0
kon/
pro
0,7
0,2
0,7
0,0
0,2
0,7
1,0
kon/
pro
%
1,4
1,6
0,4
0,1
0,1
0,1
0,0
kon/
pro
0,2
0,3
0,2
0,4
– 0,6
0,3
– 1,0
%
4,4
8,3
1,0
1,6
1,2
0,5
0,2
– 0,8
– 0,6
– 0,3
– 0,8
– 0,2
– 0,6
– 0,3
kon/
pro
7,7
1,5
2,8
0
3,8
0,6
0,6
0,5
0,5
– 0,2
1,0
0,0
0,1
0,8
0,8
4,6
4,9
0,1
4,3
1,8
0,6
0,7
– 0,4
0,3
0,5
0,2
0,3
– 0,4
– 0,9
0,6
0,8
0,2
1,0
0,2
0,2
0,1
0,2
0,4
1,0
0,2
–0,6
0,8
0,7
1,4
3,0
0,3
2,0
3,0
0,3
0,6
0,2
– 0,5
– 0,3
0,1
– 0,3
0,7
– 0,1
0,3
0,2
0,1
0,8
0,4
0,3
0,0
0,2
0,4
0,0
0,2
0,7
0,8
0,0
0,4
1,0
0,1
1,0
3,1
0,6
0,2
0,6
0,6
1,0
0,3
– 0,3
0,1
– 0,1
0,1
0,7
0,0
1,7
1,0
0,3
0,1
0,6
0,0
1,0
– 0,2
– 0,3
1,0
0,6
1,8
1,3
0,4
0,8
0,3
0,1
0,0
– 0,1
0,3
0,8
– 0,4
0,6
1,0
1,0
0,6
0,9
0,2
1,3
0,3
0,1
0,0
0,5
0,1
1,0
0,3
–0,1
1,0
– 0,5
0,2
1,6
0,3
1,0
0,5
0,0
0,1
– 0,2
– 0,5
1,0
0,1
– 0,4
1,0
– 1,0
1,2
4,1
0,3
4,4
3,2
0,6
0,3
– 0,6
– 0,5
0,0
– 0,6
– 0,5
– 0,6
– 0,5
17,5
3
11,8
2,3
5,1
4,5
4,7
3
3,7
18,1
Razem [%]
0,2
SP
0,3
Groen Links
(GL)
0,8
LPF
0,6
CDA
SP
0,5
D’66
LPF
2,1
VVD
CDA
2,9
PvdA
D’66
%
Razem [%]
VVD
Kwestie
prawicowe
PvdA
Kwestie
lewicowe
2003
Groen
Links (GL)
2002
10
17,3
3,2
10,8
2,6
6,5
3,9
4,7
4,1
3,9
14,3
2010-10-15 13:49:08
354
Aneks
cd. tabeli z załącznika 5
kon/
pro
0,5
0,4
0,2
0,5
– 0,2
0,8
0,9
Międzyn.
interwencje
%
0,9
1,1
0,3
0,2
0,2
0,2
0,1
kon/
pro
0,0
– 0,2
– 0,8
– 0,4
– 0,4
– 0,6
– 0,6
%
1,4
1,1
0,9
0,5
0,4
0,0
0,0
Edukacja
kon/
pro
0,1
0,2
– 0,6
0,6
– 0,3
1,0
0,0
%
0,1
0,2
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
Terror
kon/
pro
– 0,5
– 0,7
– 1,0
– 0,3
– 1,0
– 0,5
0,3
Kwestie
dotyczace
kampanii
%
1,3
1,7
0,3
0,4
0,8
0,2
0,2
kon/
pro
0,2
0,4
0,7
0,5
0,6
0,6
0,4
34,5
26,0
12,3
7,6
9,7
3,7
1,5
Razem
%
N
Razem [%]
0,1
SP
0,1
LPF
SP
0,4
CDA
LPF
0,2
D’66
CDA
3,4
VVD
D’66
0,5
PvdA
VVD
0,7
Razem [%]
PvdA
%
Ochrona
zdrowia
Groen Links
(GL)
2003
Groen
Links (GL)
2002
5,4
0,3
0,6
0,0
2,0
0,3
0,1
0,0
3,3
0,1
0,4
1,0
0,0
0,3
0,3
1,0
0,2
0,7
0,1
0,3
0,1
0,1
0,2
– 0,1
0,3
– 0,6
0,5
0,9
– 0,5
– 1,0
0,9
0,7
0,3
2,9
0,2
0,2
0,1
– 0,1
– 0,6
0,4
0,0
– 0,1
– 0,2
0,2
0,0
0,5
0,0
0,3
0,1
0,0
0,0
0,0
– 1,0
– 0,5
– 0,6
– 1,0
0,0
0,0
3,5
1,1
0,4
0,8
0,6
0,4
0,2
0,3
0,7
0,6
0,3
1,0
0,4
0,8
17,6
24,9
3,0
28,3
15,6
4,4
3,1
3,2
4,5
0,6
5,0
100
6666
1,7
5,5
0,9
7,4
100
4701
„Siła” danej kwestii odzwierciedla procentową uwagę przykładaną przez media do stanowiska danej partii w konkretnej kwestii.
Suma równa się 100% dla 2002 i 2003 r. „Kierunek” odzwierciedla średnie stanowisko (za lub przeciw) danej partii dotyczące danej
kwestii na podstawie wypowiedzi jej przedstawicieli. Kierunek mierzony jest w skali od −1 do +1.
Źródło: oprac. własne na podst.: J. Kleinnijenhuis et al., Puinhopen in het Nieuws. De Rol van de Media bij de Tweede Kamerverkiezingen, Alphen aan de Rinn 2003.
2010-10-15 13:49:08
Aneks
355
Załącznik 6
Stosunek wyborców poszczególnych partii holenderskich do wybranych
kwestii – stanowisko średnie w 2002 r. (w skali 1–7, gdzie 1 oznacza
„za”, a 7 – „przeciw”)
Partia
Wartość średnia
Eutanazja
Kwestia
PvdA
D’66
CDA
VVD
LPF
4,94
5,17
2,44
5,03
5,25
Różnica w dochodach
PvdA
D’66
CDA
VVD
LPF
5,32
4,41
4,19
2,69
3,28
Osoby starające się o azyl
PvdA
D’66
CDA
VVD
LPF
3,31
3,74
4,23
5,21
6,58
Prawo i porządek
PvdA
D’66
CDA
VVD
LPF
4,26
4,33
5,06
5,36
6,28
Energia nuklearna
GL
PvdA
D’66
CDA
VVD
LPF
6,18
5,11
4,91
3,91
2,98
3,22
Integracja mniejszości
narodowych
GL
PvdA
D’66
CDA
VVD
LPF
3,08
3,54
3,85
4,83
5,47
6,33
Integracja europejska
GL
PvdA
D’66
CDA
VVD
LPF
3,83
3,10
3,43
3,41
3,43
5,08
Źródło: oprac. własne na podst.: G.A. Irwin, J. den Ridder, J. van Holsteyn,
In the Eye of the Beholder..., s. 78.
2010-10-15 13:49:08
356
Aneks
Załącznik 7
Postrzeganie LPF przez wyborców LPF oraz wyborców innych partii (w skali 1–7, gdzie 1 oznacza „za”, a 7 – „przeciw”) w 2002 r.
Wartość średnia
(a) Pozycja lewica–prawica LPF (w skali 0–10)
wyborcy LPF
wyborcy innych partii
8,44
8,60
(b) Stosunek do eutanazji
wyborcy LPF
5,44
5,26
(c) Stosunek do różnic w dochodach
wyborcy LPF
3,69
3,22
(d) Stosunek do osób ubiegających się o azyl
wyborcy LPF
6,52
6,58
(e) Stosunek do prawa i porządku
wyborcy LPF
6,40
6,27
(f) Stosunek do energii nuklearnej
wyborcy LPF
3,76
3,16
(g) Stosunek do imigracji i integracji
wyborcy LPF
6,46
6,32
(h) Stosunek do integracji europejskiej
wyborcy LPF
4,85
5,13
Źródło: oprac. własne na podst.: G.A. Irwin, J. den Riddder, J. van Holsteyn, In the
Eye of the Beholder..., s. 82.
2010-10-15 14:24:51
Aneks
357
Załącznik 8
Wyniki wyborów parlamentarnych w Polsce w 1991 r.
Ugrupowanie
Głosy
Liczba mandatów
liczba
[%]
Unia Demokratyczna
1 328 051
12,32
62
1 344 820
11,99
60
Wyborcza Akcja Katolicka
1 980 304
8,74
49
1 972 952
8,67
48
1 841 738
7,50
46
Porozumienie Obywatelskie „Centrum”
1 977 344
8,71
44
Kongres Liberalno-Demokratyczny
1 839 978
7,49
37
Porozumienie Ludowe
1 613 626
5,47
28
NSZZ „Solidarność”
1 566 553
5,05
27
Polska Partia Przyjaciół Piwa
1 367 106
3,27
16
Mniejszość niemiecka
1 132 059
1,11
7
Chrześcijańska Demokracja
1 265 179
2,36
5
Polski Związek Zachodni
1 126 053
0,23
4
Partia Chrześcijańskich Demokratów
1 125 314
3,27
4
Solidarność Pracy
1 230 975
2,06
4
Unia Polityki Realnej
1 253 024
2,02
3
Partia X
1 152 735
0,47
3
Ruch Autonomii Śląska
1 140 061
0,36
2
Stronnictwo Demokratyczne
1 159 017
1,42
1
Ruch Demokratyczno-Społeczny
1 151 656
0,46
1
Unia Wielkopolan
1 349 019
*
1
*
*
1
1 123 188
*
1
Jedność Ludowa
„Wielkopolsce i Polsce”
NSZZ „Solidarność ’80”
*
*
1
1 142 031
*
1
Prawosławni
1 113 788
0,12
1
Krakowska koalicja „Solidarni z Prezydentem”
1 127 568
*
1
Związek Podhalan
1 126 744
*
1
Sojusz Kobiet przeciw Trudnościom Życia
1 221 922
*
1
Ludowe Porozumienie Wyborcze „Piast”
*
Nie opublikowano danych dotyczących uzyskanych głosów.
Źródło: oprac. własne na podst.: W. Jednaka, Wybory parlamentarne..., s. 83.
2010-10-15 13:49:09
358
Aneks
Załącznik 9
Głosy
Ugrupowanie polityczne
Liczba mandatów
liczba
[%]
2 815 119
20,41
171
2 124 367
15,04
132
Unia Demokratyczna
1 460 957
10,59
74
Unia Pracy
1 005 004
7,28
41
1 795 487
5,77
22
Bezpartyjny Blok Wspierania Reform
1 746 653
5,41
16
Załącznik 10
Głosy
Ugrupowanie polityczne
Liczba mandatów
liczba
[%]
Akcja Wyborcza „Solidarność”
4 427 373
33,83
201
3 551 224
27,13
164
Unia Wolności
1 749 518
13,37
60
1 956 184
7,31
27
Ruch Odbudowy Polski
1 727 072
5,56
6
2010-10-15 13:49:09
Aneks
359
Załącznik 11
Polskie partie polityczne na skali lewica–prawica w opinii respondentów w 2001 r.
N
Minimum
Maksimum
Średnia
Odchylenie
standardowe
SLD na skali lewica–prawica
1787
0
97
12,90
31,217
AWSP na skali lewica–prawica
1786
0
97
21,92
32,414
UW na skali lewica–prawica
1786
0
97
25,13
37,042
SRP na skali lewica–prawica
1785
0
97
29,05
40,724
PiS na skali lewica–prawica
1786
0
97
30,26
39,769
PSL na skali lewica–prawica
1784
0
97
22,86
37,086
PO na skali lewica–prawica
1786
0
97
29,85
39,754
LPR na skali lewica–prawica
1785
0
97
38,47
42,770
N ważnych
1781
Źródło: oprac. własne na podst.: Polskie Generalne Studium Wyborcze 2001 przy Instytucie Studiów Politycznych PAN, finansowane przez Komitet Badań Naukowych oraz dofinansowywane przez Economic and
Social Research Council oraz Szkołę Wyższą Psychologii Społecznej w Warszawie.
2010-10-15 13:49:09
360
Aneks
Załącznik 12
Stanowisko respondentów w 2001 r. wobec przystąpienia Polski do UE
Skala postaw
% badanych
% ważnych
14,9
16,6
1 – ..............
3,8
4,2
2 – ..............
4,6
5,2
3 – ..............
4,8
5,4
4 – ..............
5,6
6,3
5 – ..............
20,9
23,2
6 – ..............
4,6
5,1
7 – ..............
4,1
4,6
8 – ..............
6,1
6,9
9 – ..............
3,6
4,0
0 – jak najszybsze przystąpienie do UE
10 – chronić własną niezależność
16,4
18,3
Ogółem
89,6
100,0
97 – trudno powiedzieć
10,3
98 – odmowa odpowiedzi
Ogółem
0,1
10,4
Źródło: oprac. własne na podst.: Polskie Generalne Studium Wyborcze 2001...
2010-10-15 13:49:09
Aneks
361
Załącznik 13
Stanowisko respondentów w 2005 r. na temat: polityka Polski wobec UE
Skala postaw
% badanych
% ważnych
0 – polityka zagraniczna powinna być
oparta na współpracy z UE
8,6
9,6
1 – ..............
2,2
2,4
2 – ..............
3,7
4,1
3 – ..............
4,9
5,5
4 – ..............
4,3
4,9
5 – ..............
24,6
27,4
6 – ..............
6,1
6,8
7 – ..............
6,8
7,6
8 – ..............
7,4
8,3
9 – ..............
3,8
4,3
17,2
19,3
Ogółem
89,5
100,0
10,3
10 – polityka zagraniczna powinna bronić
naszej niezależności
Ogółem
0,2
10,5
Źródło: oprac. własne na podst.: Polskie Generalne Studium Wyborcze 2005 przy Instytucie Studiów Politycznych PAN, finansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
(Komitet Badań Naukowych) oraz dofinansowywane przez Fundację im. Stefana Batorego,
Fundację Centrum Badania Opinii Społecznej, Instytut Filozofii i Socjologii PAN i University
of Glasgow (Department of Politics & Department of Central and East European Studies).
2010-10-15 13:49:09
362
Aneks
Załącznik 14
Stanowisko wyborców LPR wobec przystąpienia Polski do UE w 2001 r.
Skala postaw
% badanych
% ważnych
0 – jak najszybsze przystąpienie do UE
3,4
5,6
1 – ..............
1,6
2,7
2 – ..............
1,3
2,2
3 – ..............
1,6
2,6
4 – ..............
2,3
3,8
5 – ..............
9,9
16,5
6 – ..............
3,2
5,4
7 – ..............
4,4
7,4
8 – ..............
6,0
10,1
9 – ..............
6,6
11,1
10 – chronić własną niezależność
19,5
32,6
Ogółem
59,9
100,0
39,3
99 – brak danych
Ogółem
0,6
0,2
40,1
2010-10-15 13:49:09
Aneks
363
Załącznik 15
Stanowisko wyborców LPR w kwestii: polityka Polski wobec UE w 2005 r.
Skala postaw
% badanych
% ważnych
0 – polityka zagraniczna powinna być
oparta na współpracy z UE
2,5
4,0
1 – ..............
1,1
1,7
2 – ..............
1,2
1,9
3 – ..............
2,6
4,1
4 – ..............
3,1
4,9
5 – ..............
9,7
13,4
6 – ..............
2,6
4,1
7 – ..............
3,2
5,1
8 – ..............
6,0
9,5
9 – ..............
6,1
9,7
24,7
39,4
Ogółem
62,7
100,0
36,9
–
0,4
–
37,3
–
10 – polityka zagraniczna powinna bronić
naszej niezależności
Ogółem
2010-10-15 13:49:09
Bibliografia
I. Dokumenty, biuletyny, druki ulotne
Apel LPR i Kongresu Polonii Amerykańskiej o udział w wyborach, 22 maja 2004, PDiBŻP1.
Broszura wyborcza LPR 2004, Aby Polska Polską była!... nawet w Unii Europejskiej!, [w:] Eurowybory 2004. Kandydaci i programy, red. I. Słodkowska, M. Dołbakowska, Warszawa 2005.
Chruszcz S., Zachodniopomorska LPR o klęsce negocjacyjnej Polski, www.lpr.pl. [dostęp: 22 listopada 2006].
De protocollen, niét in de grondwetkrant opgenomen, stanowisko programowe LPF, www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 10 września 2005].
De standpunten per thema, 2006, stanowisko programowe LVF, www.lijstvijffortuyn.nl [dostęp:
10 września 2006].
De Vereinigde Staten van Europa: pamflet voor een transparente, slagvaardige ene toekomstgerichte Europese Unie, manifest D’66, http://archief.d66.nl/page/downloads/Vereinigde%20Staten%
20van%20Europa.pdf.
Deklaracja założycielska Ligi Rodzin, Warszawa 4 lutego 2001, APP2.
Deklaracja wyborcza 2007, LPR, Prawicy RP i UPR, http://www.lpr.pl/?sr= !czytaj&id=6094&dz=
kraj&x=1&pocz=0&gr= [dostęp: 10 czerwca 2007].
Diet is niet het land wat ik voor mijn kinderen wij achterlaten, Verkiezingsprogramma van Lijst
5 Fortuyn, program LVF, http://www.parlement.com/9291000/vtk_2006_lvf.pdf. [dostęp: 30
września 2006]
Druk ulotny LPF, b.m.w., 2002, DNPP3.
Druk ulotny LPF, b.m.w., 2003, DNPP.
Druk ulotny LPR – Nadzieja dla Polski – b.m.w., 2005.
Druk ulotny LPR, b.m.w., 2001, PDiBŻP.
Europese verkiezingen, program Europa Transparent 2004, http://www.parlement.com/9291000/d/
europa_transpatant_verkiezingsprogramma.pdf.
Eurowybory 2004. Kandydaci i programy wyborcze, red. I. Słodkowska, M. Dołbakowska, Warszawa 2005.
Giertych R., Przemówienie sejmowe, 26 października 2001, http://orka2.sejm.gov.pl/Debata4.nsf/
9a905bcb5531f478c125745f0037938e/2e619e6aaadb8e47c12574710030b9ce?OpenDocument.
1
PDiBŻP – Pracownia Dokumentacji i Badań Życia Politycznego, Instytut Nauk Politycznych,
Uniwersytet Wrocławski.
2 APP – Archiwum Partii Politycznych, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa.
3 DNPP – Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (Centrum Dokumentacji Holenderskich Partii Politycznych), Rijksuniversiteit Groningen, Holandia.
IV_CWB_28_bibliografia.indd 364
2010-10-15 13:50:25
Bibliografia
365
Giertych R., Przemówienie sejmowe, 24 lipca 2002, http://orka2. sejm.gov.pl/Debata4.nsf/9a905
bcb5531f478c125745f0037938e/4db6bb37d8394c0cc1257473002dbd91?OpenDocument [dostęp: 17 listopada 2005].
Giertych R., Przemówienie wygłoszone na Nadzwyczajnym Kongresie LPR, Warszawa 11 września
2004, APP.
Herben M., Brandende kwesties: Vraag en Antwoord, stanowisko programowe LPF, www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 2 czerwca 2005].
Herben M., De protocollen, niét in de grondwetkrant opgenomen, stanowisko programowe LPF,
www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 12 czerwca 2005].
Herben M., Dossier – Europese – Grondwet, stanowisko programowe LPF, www.lijstpimfortuyn.nl
[dostęp: 12 czerwca 2005].
Herben M., Europa, is u iets gevraagd?, przemówienie przed wyborami europejskimi, www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 10 września 2005].
Herben M., EU-verdrag verdient een krachtig „nee”, stanowisko programowe LPF, www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 12 stycznia 2005].
Herben M., Het kabinet is zelf populistisch, Stanowisko programowe LPF, www.lijstpimfortuyn.nl
[dostęp: 10 września 2005].
Herben M., Het uithollen van de Nederlandse autonomie, stanowisko programowe LPF, www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 12 czerwca 2005].
Herben M., Nederland beter af zonder Europese Grondwet, stanowisko programowe LPF, www.
lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 5 kwietnia 2005].
Herben M., Stemmen voor Europa, Przemówienie z 2004 r., www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp:
10 września 2004].
Herben M., Waarom „NEE”egen de Europese Grondwet, stanowisko programowe LPF, www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 12 czerwca 2005].
Jaarverslag, List Pim Fortuyn 2003, rocznik sprawozdawczy.
Jaarverslag, List Pim Fortuyn 2004, rocznik sprawozdawczy.
Konwencja wyborcza LPR, Warszawa 13 sierpnia 2005, PDiBŻP.
Kotlinowski M., Oświadczenie Ligi Polskich Rodzin, b.m.w., 2001, APP.
Lepper A., Nadzieje i obawy polskich rolników związane z procesem integracji z UE, wystąpienie
przewodniczącego Związku Zawodowego Rolnictwa „Samoobrona” na sympozjum „Wschodnie poszerzenie UE”, Poczdam 3 maja 2001, http://www.samoobrona.org.pl/pages/05.Unia/index.php?document=96.html [dostęp: 27 maja 2006].
LPR, Projekt Konstytucji IV RP, b.m.w., 2005, APP.
LPR, Skrót programu gospodarczego trwałego rozwoju, wykorzystującego naukę, wiedzę oraz zasoby przyrodnicze, zmierzającego do samowystarczalności kraju dla niepodległej Polski oraz
suwerennego narodu polskiego, [2003] APP.
Masłowska G., O zachowanie suwerenności monetarnej Polski – propozycja programowa LPR,
b.m.w., 2004, APP.
Na gruzach Okrągłego Stołu zbudujemy IV RP, b.m.w., 2005, stanowisko programowe LPR, APP.
Naród, Państwo, Człowiek, Środowisko – Wizja, misja i priorytety programowe Polskiego Stronnictwa Ludowego, VIII Kongres PSL, Warszawa 23 października 2004, APP.
Odrzućmy Unię... zdobądź świat, druk ulotny LPR, b.m.w., 2003, PDiBŻP.
Pamflet, program D’66 [2003], http://www.parlement.com/ 9291000/d/vtk2003_pamflet_d66.pdf.
Partia Demokratyczna, program, b.m.w., 2005, http://demokraci.pl/index.php?do=standard&navi=
0001,0003,0033 [dostęp: 28 czerwca 2005].
Partij-programma Lijst vijf Fortuyn, Standpunten per thema, stanowisko programowe LVF, www.
lijstvijffortuyn.nl [dostęp: 7 maja 2006].
Politiek is passie, program wyborczy LPF 2003–2007, http://www.parlement.com/9291000/vtk_
2003_lpf.pdf.
2010-10-15 13:50:26
366
Bibliografia
Polsce – niepodległość. Polakom – praca, chleb, mieszkania (program solidaryzmu narodowego
Ligi Polskich Rodzin), [w:] Wybory 2001. Partie i ich programy, red. I. Słodkowska, Warszawa
2002.
Prawo i Sprawiedliwość, IV Rzeczpospolita. Sprawiedliwość dla wszystkich, program 2005, http://
www.pis.org.pl/dokumenty.php [dostęp: 15 listopada 2005].
Program gospodarczy Ligi Polskich Rodzin dla niepodległej Polski i suwerennego Narodu, Warszawa kwiecień 2002, APP.
Program Ligi Polskich Rodzin, http://lpr.pl/?sr=!czytaj&id=1045&dz=teksty_programowe&x=2&
pocz=0&gr=%3E9.1.2006 [dostęp: 28 kwietnia 2006].
Program LPR, 3 maja 2003, PDiBŻP.
Program LPR, 5 kwietnia 2002, APP.
Program LPR, [2005], www.lpr.pl [dostęp: 26 czerwca 2006].
Programy partii i ugrupowań parlamentarnych 1989–1991, red. I. Słodkowska, Warszawa 1995.
Program polityczny LPR zaprezentowany na kongresie partii, 11 marca 2006, APP.
Propozycje unijne – Alternatywa LPR, druk ulotny LPR b.m.w., 2003, PDiBŻP.
Protest en Perspectief, Groen Links, http://www.parlement.com/ 9291000/d/vtk2003_vp_gl.pdf.
Przemówienie Mata Herbena do członków partii, 7 grudnia 2002, DNPP.
Przemówienie Przewodniczącego LPR Romana Giertycha wygłoszone na Nadzwyczajnym Kongresie LPR w dniu 11 września 2004, APP.
Przemówienie Romana Giertycha na Kongresie, Warszawa 11 marca 2006, APP.
Regeringsverklaring Kabinet Balkenende, oświadczenie rządu, http://www.regering.nl/dsc?c=getob
ject&s=obj&objectid=62803 [dostęp: 5 marca 2005].
SdPl, Platforma programowa „Europa”, 14 stycznia 2005, www.sdpl.org.pl [dostęp: 28 czerwca 2005].
Skrót programu gospodarczego LPR, b.m.w., 2003, APP.
Socialistische Partij, Eerste weg links: Actie programma SP 2003–2007, program SP, www.sp.nl/
partij/theorie/program/erste_weg_links.pdf, 2001.
Stanowisko Rady Krajowej Samoobrony RP w sprawie Konstytucji dla Europy, 22 września 2003,
http://www.samoobrona.org.pl/pages/02.Partia/03.Stanowiska/index.php?document=983.html
[dostęp: 25 kwietnia 2006].
Statut LPR, Warszawa listopad 2001, PDiBŻP.
Statuten Politieke Vereniging Lijst Pim Fortuyn, statut LPF, DNPP.
Strategisch Akkoord, Tweede Kamer der Staten-Generaal, Vergaderjaar 2001–2002, 28 375, nr 5,
http://www.parlement.com/9291000/d/tk/28375_5.pdf.
Stuger O., Ik kan de partij bij elkaar houden, Stanowisko programowe LVF, www.lijstvijffortuyn.nl
[dostęp: 12 października 2006].
Stuger O., Tweestrijd op rechts leidt tot radicalisme, stanowisko programowe LVF, 2006, www.
lijstvijffortuyn.nl [dostęp: 12 października 2006].
Tezy wyborcze PSL w wyborach do Parlamentu Europejskiego, www.psl.org.pl/euro.php [dostęp:
19 listopada 2004].
Tot UW dienst: SGP Verkiezingsprogramma 2002–2006, Program Staatkundig Gereformeerde Partij, http://www.parlement.com/9291000/modulesf/g5pbi6v2.
Tweestrijd op rechts leidt tot radicalisme! Lijst vijf Fortuyn: wij blijven trouw aan de ideeën van
Fortuyn, stanowisko programowe LVF, www.lijstvijffortuyn.nl [dostęp: 7 maja 2006].
Verkiezingsprogramma 2003–2007, Politiek is passie, program LPF, http://www.parlement.
com/9291000/vtk_2003_lpf.pdf.
Verkiezingsprogramma LPF voor het Europees Parlement, czerwiec 2004, DWPP.
Verkiezingsprogramma van Lijst 5 Fortuyn, Diet is niet het land wat ik voor mijn kinderen wij achterlaten, 2006, Program LVF, http://www.parlement.com/9291000/vtk_2003_lpf.pdf.
Verkiezingsprogramma ChristenUnie – SGP Europa 2004–2009, http://www.christenunie.nl/nl/
page/7065 [dostęp: 20 czerwca 2006].
2010-10-15 13:50:26
Bibliografia
367
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Eerste weg links, program SP, http://www.parlement.com/
9291000/d/vtk2002_vp_sp.pdf.
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Ruimte, resect & vooruitgang, program VVD, http://www.parlement.com/9291000/d/vtk2002_vp_vvd.pdf.
Verkiezingsprogramma 2003–2007, De VVD maakt werk van Nederland, http://www.parlement.
com/9291000/modulesf/g5pbi6v2.
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Betrokken samenleving, betrouwbare overheid, program CDA,
http://www.parlement.com/9291000/d/vtk2002_vp_cda.pdf.
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Durf te kiezen voor normen, program Christen Unie, www.verkiezingen.christenunie.nl.
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Toekomst in eigen hand, program D’66, http://www.parlement.
com/9291000/d/vtk2002_vp_d66.pdf.
Verkiezingspamflet D’66, vastgesteld op 16 november 2002 door congres 75 te Zwolle, http://www.
parlement.com/ 9291000/d/vtk2003_pamflet_d66.pdf.
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Overvloed en Onbehagen, program Groen Links, www.groenlinks.nl/visie/GroenLinksVerkiezingsprogramma2002–2006.pdf.
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Samen voor de toekomst, program PvdA, http://www.parlement.
com/9291000/d/vtk2002_vp_pvda.pdf.
Verkiezingsmanifest 2003–2007, Voor verantwoordelijkheid, respect en solidariteit, program PvdA,
http://www.parlement.com/9291000/modulesf/g5pbi6v2.
Verkiezingsprogramma 2002–2006, Tot UW dienst, program SGP, http://www.parlement.com/
9291000/d/vtk2002_vp_sgp.pdf.
Voor or teren het Europese Grondwettelijke Verdrag, 2005, stanowisko programowe LPF, www.
lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 24 grudnia 2006].
Vorm F. van der, Rilke J. de, Europa. Best bedreigend, Stanowisko programowe LPF, www.lijstpimfortuyn.nl [dostęp: 3 czerwca 2004].
Wierzejski W., Łatwo nie będzie, http://www.LPR%20-%20serwis%20internetowy%20Ligi%20Polskich%20Rodzin.htm [dostęp: 24 grudnia 2006].
Wierzejski W. et al., Odrzućmy unijną konstytucję, Warszawa 2004, APP.
Wie zwijgt stemt toe! voor de Europese verkiezingen van 2004, SP-programma, http://europa.sp.nl/
programma/2004/verkort_programma_2004.html.
Wrzodak Z., Oświadczenie LPR w sprawie 15. rocznicy okrągłego stołu, b.m.w., 2005, APP.
Wrzodak Z., Stanowisko Rady Politycznej Ligi Polskich Rodzin, Warszawa 2 kwietnia 2004, APP.
Wybory 2001. Partie i ich programy, red. I. Słodkowska, Warszawa 2002.
Wybory’97. Partie i programy wyborcze, red. S. Gebethner, Warszawa 1997.
Wybory 2005. Partie i ich programy, red. I. Słodkowska, M. Dołbakowska,Warszawa 2006.
Zakelijk met een hart, skrót programu wyborczego LPF, 2002, http://www.parlement.com/9291000/
vtk_2002_lpf.pdf.
Założenia programowe Ligi Polskich Rodzin, z 26 listopada 2001, APP.
II. Raporty, analizy, badania opinii publicznej
CBOS, komunikaty z badań, 2001–2007.
Eurobarometr, 1992–2007.
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, 1996, 2002, 2007.
Badania Polskiego Generalnego Studium Wyborczego, Wybory 2001.
Badania Polskiego Generalnego Studium Wyborczego, Wybory 2005.
Brink B. van den, Keulen M. van, Rediscovering Europe in the Netherlands: Towards Strengthened
Legitimacy of Dutch EU-Policy, Horizons Strategiques. Revue trimestrielle du Centre d’ana-
2010-10-15 13:50:26
368
Bibliografia
lyse strategique, Numero 6/2007, http://www.strategie.gouv.fr/revue/article.php3?id_article
=630.
De sociale staat van Nederland 2003, Social en Cultureel Planbureau, Den Haag 2003, http://www.
scp.nl/publicaties/boeken/9037701388/De_sociale_staat_van_Nederland_2003-compleet.pdf.
Dekker P. et al., Diverse Europe. Public Opinion on the European Union & Cultural Diversity,
Economics and Policy, „European Outlook” 4, Annex to the state of the European Union, 2007,
http://www.scp.nl/english/publications/books/2006111701/Diverse_Europe.pdf.
Ederveen S. et al., Bestemming Europa, Immigratie en Integratie in de Europese Unie, Europese
Verkenning 2 Bijlage bij de Staat van de Europese Unie 2005, http://www.cpb.nl/nl/pub/cpbreeksen/bijzonder/54/bijz54.pdf.
Ederveen S. et al., Destination Europe. Immigration and Integration in the European Union, „European Outlook” 2, Annex to the state of the European Union, 2005, http://www.scp.nl/english/
publications/books/9037701981/Destination_Europe.pdf.
EU – 25/27 Watch, no 4, EU-Consent, Institute for European Politics, Berlin, September 2007, http://
www.eu-consent.net/library/EU25Watch/EU-25_27%20Watch%20No.%204.pdf.
Eurostat Yearbook, The Statistical Guide to Europe, Data 1989–1999, Luxemburg 2001.
Hippe J., Lucardie P., Voerman G., Kroniek 2002, Overziecht van de partijpolitieke gebeurtenissen
van het jaar 2002, http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/jb-dnpp/jb02/Kroniek.pdf.
Hippe J., Lucardie P., Voerman G., Kroniek 2004, Overziecht van de partijpolitieke gebeurtenissen
van het jaar 2004, http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/jb-dnpp/jb05/Kroniek.pdf.
Hippe J. et al., Kroniek 2005, Overziecht van de partijpolitieke gebeurtenissen van het jaar 2005,
http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/jb-dnpp/jb05/Kroniek.pdf.
Instytut Spraw Publicznych, Polacy o Unii Europejskiej i Traktacie Konstytucyjnym, 2006, http://
www.isp.org.pl/files/3090326750011625001148464858.pdf.
Irwin G.A., Holsteyn J. van, Dutch Parliamentary Election Studies 2002–2003, Amsterdam 2005.
Kamyczek A., Opinia społeczne w przededniu wyborów do Parlamentu Europejskiego, [w:] Księgi
integracji i rodzaje tożsamości – Polska, Europa, Świat, red. W. Wesołowski, J. Włodarek, Warszawa 2005.
Kleinnijenhuis J. et al., Puinhopen in het Nieuws. De Rol van de Media bij de Tweede Kamerverkiezingen, Alphen aan de Rinn 2003.
Lucardie P. et al., Kroniek 2006, Overziecht van de partijpolitieke gebeurtenissen van het jaar 2006,
http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/jb-dnpp/jb06/Kroniek2006.pdf.
Wybory do Parlamentu Europejskiego w badaniach społecznych, red. E. Nowicka, wyd. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej. Departament Analiz Ekonomicznych i Społecznych, 33/2004.
Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 15 czerwca 2004 r., http://www.pkw.gov.
pl/gallery/10/17/10174.pdf .
Roguska B., Kucharczyk J., Wybory 2001, a integracja Polski z Unią Europejską, Warszawa 2001.
Roguska B., Postrzeganie elit politycznych w kontekście integracji, [w:] Polacy wobec wielkiej
zmiany. Integracja z Unią Europejską, red. R. Kolarska-Bobińska, Warszawa 2001.
Roguska B., Poziom poinformowania o integracji, [w:] Polacy wobec wielkiej zmiany. Integracja
z Unią Europejską, red. R. Kolarska-Bobińska, Warszawa 2001.
Skotnicka-Iliasiewicz E., Opinia społeczna przed wyborami i po wyborach do Parlamentu Europejskiego, [w:] Księgi integracji i rodzaje tożsamości – Polska, Europa, Świat, red. W. Wesołowski,
J. Włodarek, Warszawa 2005.
Skotnicka-Iliasiewicz E., Polacy wobec integracji Polski z Unią Europejską. Trwałość i zmiana postaw społecznych wobec integracji Polski z Unią Europejską, [w:] Obywatele Europy. Integracja
europejska w polskim życiu publicznym, red. M. Fałkowski, J. Kucharczyk, Warszawa 2005.
Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 Jaar Sociale verandering, Social en Cultureel Planbureau,
Den Haag 1998.
2010-10-15 13:50:26
Bibliografia
369
Sociaal en Cultureel Rapport 2002, Social en Cultureel Planbureau, http://www.scp.nl/publicaties/
boeken/903770106X/SCR2002_hoofdstuk_6.pdf.
Social en Cultureel Verkenningen 1999, Social en Cultureel Planbureau, Den Haag 1999, http://www.
socialestaat.nl/scp/publicaties/boeken/9057491303/SocialeEnCultureleVerkenningen1999compleet.pdf.
Sociaal en Cultureel Rapport 2000. Nederland in Europa, Social en Cultureel Planbureau, Den
Haag 2000.
Ściegienny J., Opinia publiczna. Polacy wobec integracji europejskiej, [w:] Obywatele Europy. Integracja europejska w polskim życiu publicznym, red. M. Fałkowski, J. Kucharczyk, Warszawa
2005.
Thomassen J., Citizens and the Legitimacy of the European Union, Scientific Council for Government Policy, Webpublications 19, 2007, http://www.wrr.nl/content.jsp?objectid=4037.
Społeczne aspekty integracji Polski z Unią Europejską. Badania i ekspertyzy 2001–2002. Wydanie
Specjalne, „Monitor Integracji Europejskiej” 54/2002.
III. Opracowania
Albiński P., Dylemat dla Polski – jaki model Europy?, [w:] Wybory ’97. Partie i programy wyborcze,
red. S. Gebethner, Warszawa 1997.
Alvarez R.M., Information and Elections, Ann Arbor 1997.
Ambroziak A., Proces dostosowania oraz negocjacje Polski o członkostwo w Unii Europejskiej,
[w:] Stosunki Polski z Unią Europejską, red. E. Kawecka-Wyrzykowska, Warszawa 2002.
Andeweg R.B., Irwin G.A., Governance and Politics of the Netherlands, New York 2005.
Antoszewski A., Ewolucja polskiego systemu partyjnego, [w:] Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, red. A. Antoszewski, Wrocław 2002.
Antoszewski A., Herbut R., Jednaka W., Partie i system partyjny w Polsce. Pierwsza faza przejścia
ku demokracji, Wrocław 1993.
Antoszewski A., Partie ekstremalnej prawicy w europie postkomunistycznej, [w:] Doktryny i ruchy
współczesnego ekstremizmu politycznego, red. E. Olszewski, Lublin 2004.
Antoszewski A., Partie polityczne Europy Środkowej i Wschodniej, Poznań-Wrocław 2005.
Antoszewski A., Political Competition in Poland: Traditionalisation or Westernisation?, [w:] Poland and the European Union, red. K. Cordell, London-New York 2000.
Antoszewski A., Wybory parlamentarne 2005 i ich konsekwencje dla rozwoju polskiego systemu
partyjnego, [w:] Partie polityczne w wyborach 2005, red. D. Waniek, Warszawa 2006.
Antoszewski A., Wzorce rywalizacji politycznej we współczesnych demokracjach europejskich,
Wrocław 2004.
Arendt H., Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1993.
Armstrong K.A., Bulmer S., The Unitied Kingdon: between Political Controversy and Administrative
Efficiency, [w:] Fifteen into One? The European Union and Its Member States, red. W. Wessels,
A. Maurer, J. Mittag, Manchester-New York 2003.
Arzheimer K., Carter E., Political Opportunity Structures and Right-Wing Extremist Party Success,
„European Journal of Political Research” 3/2006.
Aspinwall M., Prefering Europe: Ideology and National Preferences on European Integration, „European Union Politics” 1/2002.
Aspinwall M., Structuring Europe: Powersharing Institutions and British Preferences on European
Integration, „Political Studies” 3/2000.
Auer K., „Political correctness“ – Ideologischer Code, Feindbild und Stigmawort der Rechte,
„Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft“ 3/2002.
2010-10-15 13:50:26
370
Bibliografia
Bachmann K., Populism and Democracy, [w:] Populism and Media Democracy, red. B. Ociepka,
Wrocław 2005.
Bachmann K., Którędy do Europy?, Warszawa 2002.
Bachmann K., Polska Kaczka – Europejski Staw. Szanse i pułapki polskiej polityki europejskiej,
Warszawa 1999.
Bachmann K., Populistische Modernisierung wieder Willen? Populistischer Moment, demographischer Druck und Modernisierung in Polen, [w:] Populismus: Gefahr für die Demokratie oder
nützliches Korrektiv?, red. F. Decker, Wiesbaden 2006.
Bachmann K., Strategien zur Eindämmung populistischer Parteien, [w:] Populismus in Europa
– Krise der Demokratie?, red. R. von Thadden, A. Hofmann, Göttingen 2005.
Backes U., Jesse E., Die Rechts-Links-Unterscheidung – Betrachtungen zu ihrer Geschichte, Logik, Leistungsfähigkeit und Problematik, [w:] Jahrbuch Extremismus & Demokratie (E&D), red.
U. Backes, E. Jesse, Baden-Baden 1997.
Backes U., Nationalpopulistische Protestparteien in Europa: Vergleichende Betrachtung zur phänomologischen und democratie-theoretischen Einordnung, „Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft” 1/1991.
Backes U., Rechtsextreme Ideologien in Geschichte und Gegenwart, Köln-Weimar-Wien 2003.
Balicki J., Bogucka M., Historia Holandii, Wrocław 1989.
Balkenende J.P., Europe is Asleep, it’s Time to Awaken Her!, [w:] Europa in de Nederlandse politiek, red. J. Rood, 2002, http://www.clingendael.nl/publications/2002/20020400_cli_ess_rood.
pdf.
Bartoszcze R., Integracja europejska w prasie polskiej, [w:] Państwa Europy Środkowo-Wschodniej
w drodze do Unii Europejskiej. Rola mediów, red. T. Sasińska-Klas, W. Furman, K. Wolny-Zmorzyński, Rzeszów 2002.
Batory A., Sitter N., Cleavages, Competition and Coalition-Building: Agrarian Parties and the European Question i Western and East Central Europe, „European Journal of Political Research”
43/2004.
Bayer J., Rechtspopulismus und Rechtsextremismus in Ostmitteleuropa, „Österreichische Zeitschrift
für Politikwissenschaft” 3/2002.
Beck U., Zrozumcie Europę!, „Krytyka Polityczna” 5/2005.
Beichelt T., Minkenberg M., Explaining the Radical-Right in Transition: Theories of Right-Wing
Radicalism and Opportunity Structures in Post-socialist Europe, Discussion Papers, „Frankfurter Institut für Transformationsstudien” 3/2002.
Beichelt T., Minkenberg M., Rechtsradikalismus in Transformationsgesellschaften. Entstehungsbedingungen und Erklärungsmodell, „Osteuropa” 3/2002.
Benedetto G., Moxon-Browne E., Quaglia L., Euroscepticism among West European Communist
Parties in France, Spain and Italy: A Comparative Analysis, IPSA annual conference, University
of Lincoln 2004.
Benschop D., De dynamiek van Nerk Europa: Nederlands oude en nieuwe partners chappen, „Internationale Spectator” 54/2000.
Bergsdorf H., Rhetorik des Populismus am Beispiel rechtsextremer und rechtspopulistischer Parteien wie der Republikaner, der FPÖ und des Front National, „Zeitschrift für Parlamentsfragen”
3/2000.
Betz H.G., Rechtspopulismus im Westeuropa. Aktuelle Entwicklungen und politische Bedeutung in
Österreich, „Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft” 3/2002.
Betz H.G., Conditions Favoring the Success and Failure of Radical Right-Wing Populist Parties
in Contemporary Democracies, [w:] Democracies and the Populist Challenge, red. Y. Mény,
Y. Surel, New York 2002.
Betz H.G., Immerfall S., The New Politics of the Right: Neo-Populist Parties and Movements in
Established Democracies, New York 1998.
2010-10-15 13:50:26
Bibliografia
371
Betz H.G., Radical Right-Wing Populism in Western Europe, New York 1994.
Beyme K. von, Współczesne teorie polityczne, Warszawa 2005.
Beyme K. von, Parties in the Process of Consolidation in East-Central Europe, [w:] Prospects for
Democratic Consolidation in East-Central Europe, red. G. Pridham, Manchester-New York 2001.
Beyme K. von, Political Parties in Western Europe, New York 1985.
Beyme K. von, Systemwechsel in Europa, Frankfurt am Main 1994.
Binnema H.A., How Europe Hits Parties... or Not? Europeanisation of Party Programmes in the
Netherlands and the United Kingdom, Working Paper, Political Science, Amsterdam 2003.
Birch S., Election and Representation in Post-Communist Eastern Europe, [w:] Elections in Central
and Eastern Europe, red. H.D. Klingemann, E. Mochmann, K. Newton, Berlin 2000.
Birsl U., Lösche P., (Neo-)Populismus in der deutschen Parteienlandschaft oder: Erosion der politischen Mitte, [w:] Schattenseiten der Globalisierung, red. D. Loch, W. Heitmayer, Frankfurt
am Main 2001.
Bobiński K., Po referendum – nowa jakość polskiej debaty europejskiej?, [w:] Obywatele Europy.
Integracja europejska w polskim życiu publicznym, red. M. Fałkowski, J. Kucharczyk, Warszawa 2005.
Bobbio N., Prawica i lewica, Kraków 1996.
Boecker A., Erfolge und Misserfolge der Integration – Deutschland und die Niederlande im Vergleich, „Politik und Zeitgeschichte”, Beilage zur Wochenzeitung „Das Parlament” 26/2003.
Boer B., Euroscepsis en Liberalisme in Nederland, [w:] Euroscepsis in Nederland, red. H. Vollaard,
B. Boer, Utrecht 2005.
Bolkestein F., Liberalism in a Changing World, Amsterdam 1999.
Brug W. van der, Issue Ownership and Party Choice, „Electoral Studies” 2/2004.
Brug W. van der, How the LPF Fuelled Discontent: Empirical Tests of Explanation of LPF Support,
„Acta Politica” 1/2003.
Brug W. van der, Fennema M., Protest of Mainstream? How the European Anti-immigrant Parties
Have Developed into Two Separate Groups by 1999, „European Journal of Political Research”,
42 (1)/2001.
Brug W. van der, Fennema M., Tillie J., Anti-immigration Parties in Europe: Ideological or Protest
Vote?, „European Journal of Political Research” 37/2000.
Brug W. van der, Fennema M., Tillie J., Why Some Anti-immigrant Parties Fail and Others Succeed:
a Two-step Model of Aggregate Electoral Support, „Comparative Political Studies” 5/2005.
Brug W. van der, Mughan A., Charisma, Leader Effects and Support for Right-wing Populist Parties, „Party Politics” 1/2007.
Budge I., Farlie D., Explaining and Predicting Elections. Issue Effects and Party Strategies in 23
Democracies, London 1983.
Budge I., Farlie D., Party Competition: Selective Emphasis or Direct Confrontation? An Alternative
View with Data, [w:] Western European Party Systems: Continuity and Change, red. H. Daadler,
P. Mair, London 1983.
Bukowska X., Cześnik M., Analiza treści programów wyborczych polskich partii politycznych
1991–2001, [w:] System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń,
red. R. Markowski, Warszawa 2002.
Campbell A., Converse P., Miller W., Stokes D., Elections and the Political Order, [w:] Handbuch
Wahlforschung, red. J.W. Falter, H. Schoen, Wiesbaden 2005.
Camus J.Y., Die Radikale Rechte in Westeuropa. Vom nostalgischen Aktionismus zum fremdenfeindlichen Populismus, [w:] Rechtspopulismus: Österreichische Krankheit oder europäische Normalität, red. W. Eismann, Wien 2002.
Canovan M., Populism, London 1981.
Canovan M., Taking Politics to the People: Populism as the Ideology of Democracy, [w:] Democracies and the Populist Challenge, red. Y. Mény, Y. Surel, New York 2002.
2010-10-15 13:50:26
372
Bibliografia
Carruba C.J., The Electoral Connection in European Union Politics, „The Journal of Politics”
1/2001.
Carter E., The Extreme Right in Western Europe: Success or Failure?, Manchester 2005.
Cebul K., Programy wyborcze i debata polityczna w przededniu wyborów do parlamentu europejskiego, [w:] Wybory do parlamentu europejskiego w badaniach społecznych, Warszawa 2004.
Cheles L., Ferguson R., Vaughan M., The Far Right in Western and Eastern Europe, London 1995.
Chodakiewicz M.J., Poland’s Fragebogen, [w:] Poland’s Transformation. A Work in Progress, red.
M.J. Chodakiewicz, Charlottenville VA 2003.
Chours J., Galan M. de, In de ban van Fortuyn. Reconstructie van een politieke aardschok, Amsterdam 2002.
Cichowski R.A., Support for the European Union in Central and Eastern Union, „Comparative
Political Studies” 10/2000.
Cole A., Old Right on New Right? The Ideological Positioning of Parties of the Far Right, „European Journal of Political Research” 44/2005.
Cook T., Governing with the News: The News Media as a Political Institution, Chicago 1998.
Crawford K., East Central European Politics Today. From Chaos to Stability?, Manchester-New
York 1996.
Cuperus R., From Polder Model to Postmodern Populism. Five Explanations for the „Fortuyn Revolt”
in the Netherlands, [w:] The Challenge of Diversity. European Social Democracy Facing Migration, Integration, and Multiculturalism, red. R. Cuperus, K.A. Duffek, J. Kandel, Innsbruck 2003.
Cwalina W., Falkowski A., Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna, Gdańsk 2006.
Czajowski A., Wyborca na rynku politycznym, [w:] Marketing polityczny w teorii i praktyce, red.
A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wrocław 2002.
Czernicka K., Recycling of Historical Symbols and Heroes. The Case of Anti-European Campaign
of LPR in Poland, paper presented at the 14th Biennial Conference of Europeanists „Europe and
the World: Integration, Interdependence, Exceptionalism?”, 11–13 march 2004.
Damaga L., Stowarzyszenie Polski ze wspólnotą – szanse i zagrożenia, [w:] Unia Europejska, red.
L. Ciamaga, Warszawa 1998.
Decker F., Der neue Rechtspopulismus, Opladen 2004.
Decker F., Die populistische Herausforderung. Theorethische und ländervergleichende Prespektiven, [w:] Jenseits. Gefahr für die Demokratie oder nutzliares korektiv?, red. F. Decker,
Wiesbaden 2006.
Decker F., Zum Bedeutungswandel der politishen Richtungsbegriffe, [w:] „Jahrbuch Extremismus&Demokratie”, red. U. Backes, E. Jesse, 10/1998.
Decker F., Notwendiges Korrektiv oder systemgefährdendes Übel? Die Herausforderung der liberalen Demokratie, [w:] Populismus in Europa – Kriese der Demokratie?, red. R. von Thadden,
A. Hofmann, Göttingen 2005.
Decker F., Perspektiven des Rechtspopulismus in Deutschland am Beispiel der „Schill-Partei”,
„Aus Politik und Zeitgeschichte” 21/2002, http://www.stiftungettersberg.de/html/img/pool/9_
SS06Literaturliste.pdf?sid=cea04a535215e3cae569378e6545de9c.
Decker F., The Populist Challenge to Liberal Democracy, „Internationale Politik und Gesellschaft”
3/2003.
Decker F., The Populist Challenge. Theoretical and Comparative Perspectives, conference paper, The
6th Convention of the Central and East European International Studies Association (CEEISA),
University of Wroclaw, 24–26 May 2007.
Deloy C., The Dutch Reject the European Constitution, http://www.europesworld.org/EWSettings/
Article/tabid/78/Default.aspx?Id=649ad25b-1c0b-407c-8f35-a84569dfb38e [dostęp: 28 listopada 2007].
Deloy C., Referendum on the European Constitution in the Netherlands. A Round UP Just a Few
Days before the Elections, http://www.europesworld.org/EWSettings/Article/tabid/78/Default.
aspx?Id=649ad25b-1c0b-407c-8f35-a84569dfb38ed [dostęp: 28 listopada 2007].
2010-10-15 13:50:26
Bibliografia
373
Deloy C., Victory for Prime Minister. Jan Peter Balkenende’s Party and a Break through for the
Extreme Left in the Dutch General Elections, http://www.robert-schuman.eu/oee.php?num=335
[dostęp: 28 listopada 2007].
Democratie in Verval?, red. J. van Holsteyn, C. Mudde, Amsterdam 2003.
Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, red. A. Antoszewski, Wrocław 2002.
Dick Howard A.E., Prospects for Constitutional Democracy, [w:] Poland’s Transformation a Work
in Progress, red. M.J. Chodakiewicz, Charlottenville VA 2003.
Dijkstal H.F., Staten in verandering, staatkundige verandering, [w:] Europa in de Nederlandse politiek, red. J.Q.Th. Rood, 2002, http://www.clingendael.nl/publications/2002/20020400_cli_ess_
rood.pdf.
Dmowski R., Kościół. Naród. Państwo, Warszawa 1927.
Dmowski R., Myśli nowoczesnego Polaka, Wrocław 1994.
Dolińska X., Członkostwo Polski w unii Europejskiej: od poparcia do odrzucenia, [w:] Polacy
wobec wielkiej zmiany. Integracja z Unią Europejską, red. L. Kolarska-Bobińska, Warszawa
2001.
Donselaar J. van, Rodrigues P.R., Monitor racisme en extreem-recht, Amsterdam 2003.
Dubiel H., Das Gespenst des Populismus, [w:] Populismus und Aufklärung, red. H. Dubiel, Frankfurt am Main 1986.
Duda R., Integracja Polski z Unią Europejską. Wybrane aspekty polityki integracyjnej w latach
1991–2004, Wrocław 2004.
Dudek A., Historia polityczna Polski 1989–2005, Kraków 2007.
Dülmer H., Klein M., Extreme Right-Wing Voting in Germany in a Multilevel Perspective: a Rejoinder to Lubbers and Scheepers, „European Journal of Political Research” 2/2005.
Duverger M., Les parties politiques, Paryż 1951.
Dydak E., Wybory do Parlamentu Europejskiego, Warszawa 2003.
Dylla D., Jäger T., Politik und öffentliche Meinung in Polen. Die Legitimation des Beitritts zur EU,
„Zeitschrift für Bürgerrechte und Gesellschaftspolitik” 2/2003.
Dzwończyk J., Populistyczne tendencje w społeczeństwie postsocjalistycznym (na przykładzie Polski), Toruń 2000.
Eatwell R., Charisma and the Revival of the European Extreme Right, [w:] Movements of Exclusion:
Radical Right-Wing Populism in the Western World, red. J. Rydgren, NY 2004.
Eatwell R., Introduction: the New Extreme Right Challenge, [w:] Western Democracies and the New
Extreme Right Challenge, red. R. Eatwell, C. Mudde, London 2004.
Eatwell R., Ten Theories of the Extreme Right, [w:] Right-Wing Extremism in the Twenty-first Century,
red. P. Merkl, L. Weinberg, London 2003, http://staff.bath.ac.uk/mlsre/MerklandWeinberg.htm.
Eatwell R, The Dynamics of Right-Wing Electoral Breakthrough, „Patterns of Prejudice” 3/1998.
Eatwell R., The New Extreme Right Challenge, [w:] Western Democracies and the New Extreme
Right Challenge, red. R. Eatwell, C. Mudde, London 2004.
Eatwell R., The Rebirth of the „Extreme Right” in Western Europe?, „Parliamentary Affairs”
3/2000.
Eichenberg R.C., Dalton, R.J., Europeans and the European Community: The Dynamics of Public
Support for European Integration, „International Organization”, 4/1993.
Eckardt F., Pim Fortuyn und die Niederlande. Populismus als Reaktion auf die Globalisierung,
Marburg 2003.
Eijk C. van der, Franklin M., Choosing Europe? The European Electorate and National Politics at
the Dawn of Unification, Ann Arbor 1996.
Eijk C. van der, Franklin M., Potential for Contestation on European Matters at National Elections
in Europe, [w:] European Integration and Political Conflict, red. G. Marks, M.R. Steenbergen,
Cambridge 2004.
Eijk C. van der, Franklin M., The European Electorate and National Politics in the Face of Union,
Ann Arbor, Michigan 1996.
2010-10-15 13:50:26
374
Bibliografia
Europa in de Nederlandse politiek, red. J.Q.Th. Rood, April 2002, http://www.clingendael.nl/publications/2002/20020400_cli_ess_rood.pdf.
Europeanization: Institutions, Identities and Citizenship, red. R. Harmsen, T. Wilson, Amsterdam
2000.
Euro-skepticism. A Reader, red. R. Tiersky, London 2001.
Euroscepticism in the Netherlands, red. H. Vollaard, B. Boer, paper prepared for the EpsNet conference „European in Context: Debating the Project”, Central European University, Budapest 2006.
Evans G., Europe: A New Electoral Cleavage?, [w:] Critical Elections: British Parties and Voters
in Long-term Perspective, red. G. Evans, P. Norris, London 1999.
Evans G., European Integration, Party Politics and Voting in the 2001 Election, „British Elections
and Parties Review” 1/2002.
Evans G., Whitefield S., Explaining the Formation of Electoral Cleavages in Post-Communist Democracies, [w:] Elections in Central and Eastern Europe, red. H.D. Klingemann, E. Mochmann,
K. Newton, Berlin 2000.
Fałkowski M., Kampania rządowa, kampania społeczna. Organizacje pozarządowe w kampanii
informacyjnej na temat integracji europejskiej, [w:] Obywatele Europy. Integracja europejska
w polskim życiu publicznym, red. M. Fałkowski, J. Kucharczyk, Warszawa 2005.
Fennema M., Populist Parties of the Right, ASSR Working paper 04/01, luty 2004; http://www.assr.
nl/workingpapers/documents/ASSR-WP0401.pdf.
Fennema M., Some Conceptual Issues and Problems in the Comparison of Anti-immigrant Parties
in Europe, paper presented at the ECPR Bordeaux, 27 April – 2 May 1997.
Fieschi C., Shields J., Woods R., Extreme Right-Wing Parties and the European Union. France,
Germany and Italy, [w:] Political parties and the European Union, red. J. Gaffney, London
1996.
Fifteen into one? The European Union and Its Member States, red. W. Wessels, A. Maurer, J. Mittag,
Manchester-New York 2003.
Fiszer M., Unia Europejska a Polska – dziś i jutro, Toruń 2002.
Flood Ch., Euroscepticism: A Problematic Concept, paper presented to the University Association for Contemporary European Studies research conference, Queen’s University of Belfast,
Forster A., Euroscepticism in Contemporary British Politics: Opposition to Europe in the British
Conservative and Labour Parties since 1945, London 2002.
Fortuyn P., A hell of a job: de verzamelde column, Rotterdam 2002.
Fortuyn P., Aan het volk van Nederland. De contractmaatschapij, enn politiek-economische zedenschets, Amsterdam-Antwerpen 1992.
Fortuyn P., Babyboomers: Autobiografie van een generatie, Utrecht 1998.
Fortuyn P., Beblemmenol Nederland, Utrecht 1995.
Fortuyn P., De derde revolutie!: hoe de informatietechnologie alles op zijn kop zet, Utrecht 1999.
Fortuyn P., De islamisering van onze cultuur: Nederlandse identiteit als fundament, Uithoorn 2001.
Fortuyn P., De puinhopen van acht jaar Paars. Een genadeloze analyse van decollectieve sector en
aanbevelingen voor een krachtig herstelprogramma, Rotterdam 2002.
Fortuyn P., De verweesde samenleving: een religieus-sociologisch traktaat, Utrecht 1995.
Fortuyn P., Droomkabinet: hoe Nederland geregeerd moet worden, Amsterdam 2001.
Fortuyn P., Zielloos Europa: Tegen een Europa van technocraten, bureaucratie, subsidies en overmijdelijke fraude, Utrecht 1997.
Franklin M., Mackie T., Valen H., Electoral Change. Responses to Evolving Social and Attitudinal
Structures in Western Countries, Cambridge 1992.
Franklin M., Marsh M., McLaren L., Uncorking the Bottle: Popular Opposition to European Unification in the Wake of Maastricht, „Journal of Common Market Studies” 4/1994.
Franklin M., The Decline of Class Voting in Britain, Oxford 1985.
2010-10-15 13:50:26
Bibliografia
375
Freeden M., Is Nationalism a Distinct Ideology?, „Political Studies” 4/1998.
Fuchs D., Klingemann H.D., The Left-Right Schema, [w:] Continuities in Political Action. A Longitudinal Study of Political Orientations in Three Western Democracies, red. K.M. Jennings,
J.W. Deth, Berlin 1989.
Gabel M., Anderson C.J., The Structure of Citizen Attitudes and the European Political Space, [w:]
European Integration and Political Conflict, red. G. Marks, M.R. Steenbergen, London 2004.
Gabel M., European Integration, Voters, and National Politics, „West European Politics” 4/2000.
Gabel M., Palmer H.D., Understanding Variation in Public Support for European Integration, „European Journal of Political Research” 27 (1)/1995.
Gaffney J., Introduction, [w:] Political Parties and the European Union, red. J. Gaffney, London
1996.
Gamson W.A., The Strategy of Social Protest, Homewood 1971.
Gerszewska M., Kucharczyk J., Oczekiwania Polaków wobec negocjacji z Unią Europejską, [w:]
Polska eurodebata, red. L. Kolarska-Bobińska, Warszawa 1999.
Gessenharter W., Pfeiffer T., Die Neue Rechte – eine Gefahr für die Demokratie?, Wiesbaden
2004.
Giddens A., The Third Way, Cambridge 1988.
Giertych M., Z nadzieją w przyszłość, Warszawa 2005.
Giertych R., Możemy wygrać Polskę! Wybór felietonów z Radia Maryja 1997–1999, Krzeszowice
2001.
Giertych J., Polski Obóz Narodowy, Krzeszowice 2004.
Glaab M., Tabubruch als Tugend. Rechtpopulismus in Europa, „Internationale Politik” 4 (58)/
2003.
Gluchowski P., Ave Radio Maryja, „Transitions” 6/1999.
Głowacki A., System konstytucyjny Holandii, Warszawa 2003.
Goodwyn L., Democratic Promise. The Populist Moment in America, New York 1976.
Grabowska M., Między zwątpieniem a nadzieją, „Przegląd Polityczny” 14–15/1992.
Grabowska M., Partie i elektoraty, [w:] Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, red. M. Grabowska, T. Szawiel,
Warszawa 2003.
Grabowska M., Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po 1989 roku,
Warszawa 2004.
Graniszewski R., Akcja Wyborcza Solidarność – sojusz prawicy demokratycznej, [w:] Wybory ’97.
Partie i programy wyborcze, red. S. Gebethner, Warszawa 1997.
Griffiths R.T., The Netherlands and the Integration of Europe. 1945–1957, Amsterdam 1990.
Grinsven P. van, Keulen M. van, Rood J., Over verkiezingen, Politisering en het Nederlands Europa-beleid, Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendeal, Haag 2006,
http://www.clingendael.nl/publications/2006/20061100_cesp_paper_grinsven_keulen_rood.
pdf.
Grün M., Stankiewicz K., Sposoby gry radykalnej prawicy w Polsce – Liga Polskich Rodzin i Samoobrona oraz ich otoczenie polityczne, [w:] Prawicowy radykalizm i ksenofobia w Polsce
i w Niemczech, red. M. Minkenberg, D. Sucker, A. Wenninger, Bonn 2006.
Grzelak P., Głosowanie ekonomiczne w Polsce po wyborach parlamentarnych w 1997 i 2001 roku,
[w:] System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń, red. R. Markowski,
Warszawa 2002.
Grzelak P., Populizm w modelu głosowania ekonomicznego w Polsce 2001–2003, [w:] Populizm
a demokracja, red. R. Markowski, Warszawa 2004.
Gulczyński M., Charakterystyka głównych sił politycznych uczestniczących w wyborach 2005, [w:]
Partie polityczne w wyborach 2005, red. D. Waniek, Warszawa 2006.
Gunther R., Diamond L., Species of Political Parties. A New Typology, „Party Politics” 2/2003.
2010-10-15 13:50:27
376
Bibliografia
Haarscher G., Laickość. Kościół, państwo, religia, Warszawa 2004.
Hainsworth P., Introduction: the Extreme Right, [w:] The Politics of the Extreme Right. From the
Margins to the Mainstream, red. P. Hainsworth, London 2000.
Hainsworth P., O’Bien C., Mitchell P., Defending the Nation. The Politics of Euroscepticism on the
French Right, „European Studies” 20/2004.
Handbuch Wahlforschung, red. J.W. Falter, H. Schoen, Wiesbaden 2005.
Hanf K., Soetendorp B., The Netherlands: Growing Doubts of a Loyal Member, [w:] Adapting
to European Integration: Small States and the European Integration, red. K. Hanf, B. Soetendorp, London 1998.
Harmsen R., Europe and the Dutch Parliamentary Election of January 2003, Election Briefing Papers 9/2003, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/paper9dutch.pdf.
Harmsen R., Europe and the Dutch Parliamentary Election of May 2002, EPERN Election Briefing
Papers 3/2002, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/paper3dutch.pdf.
Harmsen R., Euroscepticism in the Netherlands: Stirrings of Dissent, „European Studies”
1/2004.
Harmsen R., Reframing a National Narrative of European Integration: The Shifting Contours of
the Dutch European Debate, paper prepared for presentation at the Tenth Biennial International
Conference of the European Union Studies Association, Montreal 17–19 May 2007, http://www.
unc.edu/euce/eusa2007/papers/harmsen-r-09e.pdf.
Harmsen R., The Dutch Referendum on the Ratification of the European Constitutional Treaty, „Referendum Briefing Paper” 13/2005, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/epern-rb_netherlands_2005.pdf.
Harmsen R., The European Parliament Election in the Netherlands, June 10 2004, European Parliament Election Briefing 17/2004, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/epern-ep2004-netherlands.pdf.
Harmsen R., Spiering M., Introduction: Euroscepticism and the Evolution of European Political
Debate, „European Studies. A Journal of European Culture, History and Politics” 1/2004.
Harmsen R., Wilson M., Introduction: Approaches to Europeanization, [w:] Europeanization: Institution, Identities and Citizenship, red. R. Harmsen, M. Wilson, Amsterdam-Atlanta
2000.
Harryvan A.G., Harst J. van der, Het Nederlandse Europa-beleid na Einde van de Koude Oorlog,
„Transaktie” 2/1994.
Harryvan A.G., Harst J. van der, Verschuivingen in het Nederlandse Europa-beleid, „Transaktie”
3/1997.
Hartleb F., Rechts-und Linkspopulismus. Eine Fallstudie anhand von Schill-Partei und PDS, Wiesbaden 2004.
Heinisch R., Die FPOe. Ein Phaenomen im internationalen Vergleich. Erfolg und Misserfolg
des identitaeren Rechtspopulismus, „Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft”, 31
(3)/2004.
Heinisch R., Success in Opposition – Failure in Government: Explaining the Performance of Right-Wing Populist Parties in Public Office, „West European Politics” 3/2003.
Herbut R., Partie dalekiej prawicy w Europie Zachodniej, [w:] Doktryny i ruchy współczesnych
ekstremizmów politycznych, red. E. Olszewski, Lublin 2004.
Herbut R., Systemy partyjne krajów Europy Centralnej i Wschodniej oraz wzorce rywalizacji politycznej, [w:] Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej,
red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1998.
Herbut R., Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002.
Herbut R., Współczesne instytucje demokracji a procesy rządzenia, [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2008.
2010-10-15 13:50:27
Bibliografia
377
Heywood A., Ideologie polityczne. Wprowadzenie, Warszawa 2007.
Hoetjes B.J.S., The Netherlands: a Former Founding Father in Search of Control, [w:] Fifteen
into One? The European Union and its Member States, red. W. Wessels, A. Maurer, J. Mittag,
Manchester 2003.
Holmes M., The Eurosceptical Reader, London 1996.
Holmes M., The Eurosceptical Reader 2, Basingstoke 2002.
Holsteyn J. van, Irwin G.A., Never a Dull Moment: Pim Fortuyn and the Dutch Parliamentary
Election of 2002, „West European Politics” 26/2003.
Holsteyn J. van, Irwin G.A., The Dutch Parliamentary Elections of 2003, „West European Politics”
27 (1)/2004.
Holsteyn J. van, den Ridder J., Een reus in de Polder? Nederlandse Kiesers en het Electorale
Belang van Europese Integratie, [w:] Euroscepsis in Nederland, red. H. Vollaard, B. Boer,
Utrecht 2005.
Hoogerwerf A., Policy Successes and Failures of the First Purple Cabinet, „Acta Politica” 2–3/1999.
Hooghe L., Marks G., Wilson C., Does Left/Right Structure Party Positions on European Integration?, „Comparative Political Studies” 8/2002.
Hopkin J., Metody porównawcze, [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsh,
G. Stoker, Kraków 2006.
Huizinga J., The Spirit of the Netherlands, [w:] Images of the Nation. Different Meanings of
Dutchness 1870–1940, red. A. Galema, B. Henkes, H. te Velde, Amsterdam-Atlanta 1993.
Huntington S.P., Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995.
Husbands C.T., How to Tame the Dragon, or What Goes Around Comes Around: A Critical Review
of Some Major Contemporary Attempts to Account for Extreme – Right Racist Politics in Western
Europe, [w:] Shadows over Europe: The Development and Impact of the Extreme Right in the
Western Europe, red. M. Schain, A. Zolberg, P. Hossay, New York 2002.
Husbands Ch.T., The Dynamics of Racial Exclusion and Expulsion: Racist Politics in Western Europe, „European Journal of Political Research” 6/1988.
Hylarides P.C., The Netherlands: From Euroscepticism to Europhoria, „The Contemporary Review” 276/2003.
Ignazi P., The Crisis of Parties and the Rise of New Political Parties, „Party Politics” 2 (4)/1996.
Ignazi P., The Extreme Right: Defining the Object and Assessing the Causes, [w:] Shadows over Europe: The Development and Impact of the Extreme Right in the Western Europe, red. M. Schain,
A. Zolberg, P. Hossay, New York 2002.
Ignazi P., The Silent Counter-Revolution: Hypotheses on the Emergence of Extreme Right-Wing
Parties in Europe, „European Journal of Political Research” 1/1992.
Ignazi P., Ysmal C., Extreme Right-Wing Parties in Europe: Introduction, „European Journal of
Political Research” 22 (1)/1992.
Imig D., Contestation in the Streets: European Protest and the Emerging Euro-polity, [w:] European Integration and Political Conflict, red. G. Marks, M.R. Steenbergen, London 2004.
Inglehart R., Globalization and Postmodern Values, „The Washington Quarterly” 1/2000, http://
muse.jhu.edu/journals/washington_quarterly/v023/23.1inglehart.html.
Inglehart R., Modernization and Postmodernization. Cultural, Economic, and Political Change in
43 Societies, Princenton 1997.
Inglehart R., Pojawienie się wartości postmaterialistycznych, [w:] Socjologia lektury, red.
P. Sztompka, M. Kucia, Kraków 2006.
Inglehart R., Technological Change, Cultural Change and Deocracy, [w:] Globalization and Society. Process of Differentiation Examined, red. R. Breton, J.G. Reitz, London 2003.
Irwin G.A., Ridder J. de, Holsteyn J. van, In the eye of the beholder: The perception of the List Pim
Fortuyn and the parliamentary elections of May 2002, „Acta Politica” 38/2003.
2010-10-15 13:50:27
378
Bibliografia
Irwin G.A., Holsteyn J. van, A new kid in town. Pim Fortuyn and the Dutch parliamentary election
of May 2002, Annual Conference of EPOP, University of Salford, Manchester 13–15 September
2002.
Jabłoński A.W., Teorie kultury politycznej, http://www.politologia.wroc.pl/studenci/informacje_od_
pracownikow/ajablonski/Kultura%20polityczna.pdf.
Jacyna-Onyszkiewicz Z., Ku odnowie Polski, Ząbki 2005.
Jakubowska U., Ekstremizm polityczny. Studium psychologiczne, Gdańsk 2005.
Jakubowska U., Zainteresowanie polityką i postrzeganie własnej sytuacji życiowej a postawy populistyczne, [w:] Populizm a demokracja, red. R. Markowski, Warszawa 2004.
Janik-Wiszniowska M., Promocja i reklama polityczna, [w:] Marketing polityczny w teorii i praktyce, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wrocław 2002.
Jankiewicz J., Nowa Skrajna Prawica w wybranych państwach Europy Zachodniej. Analiza porównawcza, Toruń 2007.
Jaschke H.G., Rechtsextremismus und Fremdenfeindlichkeit. Begriffe, Positionen, Praxisfelder,
Opladen 1994.
Jasiewicz K., Eurosceptycyzm, euroentuzjazm, europatia – postawy społeczne przed referendum akcesyjnym, [w:] Przed referendum europejskim – absencja, sprzeciw, poparcie, red. L. Kolarska-Bobińska, Warszawa 2003.
Jaworski P., Negocjacje Polski z Unią Europejską, [w:] Polacy wobec wielkiej zmiany. Integracja
z Unią Europejską, red. L. Kolarska-Bobińska, Warszawa 2001.
Jednaka W., Wybory parlamentarne w latach 1989–2001, [w:] Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, red. A. Antoszewski, Wrocław 2002.
Jednaka W., Zachowania wyborcze, [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza,
red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1997.
Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1999.
Jędrzejczak B., Für Nizza sterben? Gründe und Konsequenzen von Polens (vorläufigem) Nein zum
Europäischen Verfassungsvorschlag, mpis.
Kaliński J., Landau Z., Gospodarka polska w XX wieku, Warszawa 1998.
Karapin R. Radical-right and neo-fascist political parties in Western Europe, „Comparative Politics” 30 (2)/1998
Kasińska-Metryka A., Postawy wobec integracji – ich uwarunkowania oraz próba klasyfikacji, [w:]
Polska między Zachodem a Wschodem w dobie integracji europejskiej, red. M. Marczewska-Rytko, Lublin 2003.
Katz R.S., The European Parliament, the National Parliaments, and European Integration, Oxford
1999.
Katz R., Mair P., Changing Models of Party Organization and Party Democracy: The Emergence of
the Cartel Party, „Party Politics” 1 (1)/1995.
Keman H., Explaining Miracles, „West European Politics” 26 (2)/2003
Keman H., Pennings P., The Dutsch Pariamentary Elctions of 2002: Fortuyn versus the Establismenet, paper presented at the Netherlands Krieng vor Wetenchap der Politik, Noorwijkerhout, Vrije
Universijteit, Amsterdam January 2002.
Kennedy J.C., Die Grenzen der Toleranz. Freiheit, Autorität und die niederländische Gesellschaft,
[w:] Länderberichte Niederlande. Geschichte-Wirtschaft-Gesellschaft, red. F. Wielenga, I. Taute, Bonn 2004.
Kitschelt H., Mansfeldova Z., Markowski R., Tóka G., Post-Communist Party Systems. Competition, Representation, and Inter-Party Co-operation, Cambridge 1999.
Kitschelt H., McGann A., The Radical Right in Western Europe. A Comparative Analysis, Michigan
1995.
Kitschelt H., Popular Dissatisfaction with Democracy: Populism and Party Systems, [w:] Democracies and the Populist Challenge, red. Y. Mény, Y. Surel, Basinkstoke 2002.
2010-10-15 13:50:27
Bibliografia
379
Kitschelt H., The Formation of Party Systems in East-Central Europe, „Politics and Society”
20/1992.
Kleinnijenhuis J., Rietberg E.M., Parties, Media, the Public and the Economy: Patterns of Societal
Agenda Setting, „European Journal of Political Research” 1 (28)/1995.
Kleinnijennhuis J., Oegema D., Ridder J.A. de, Hoof A.M.J. van, A Test of Rivaling Approaches
to Explain News Effects: News on Issue Position of Parties, Real-World Developments, Support
and Criticism, and Success and Failure, „Journal of Communication” 57 (2)/2007.
Kleinnijenhuis J. et al., Puinhopen in het Nieuws. De Rol van de Media bij de Tweede Kamerverkiezingen, Alphen aan da Rinn 2002.
Kleinnijenhuis J., Oegema D., Hoof A.M.J. van, Negative News and the Sleeper Effect of Distrust,
„Politics Press” 11 (2)/2006.
Kleinnijenhuis J., Ridder J.A., Issue News and Electoral Volatility. A Comparative Analysis of Media Effect during the 1994 Election Campaigns in Germany and the Netherlands, „European
Journal of Political Research” 3 (33)/1998.
Klingemann H.D., Hoffebert R., Budge I., Parties, Policies and Democracy, Boulder 1994.
Klingemann H.D., Mapping Political Support in the 1990s. A global analysis, [w:] Critical Citizens.
Global Support for Democratic Government, red. P. Norris, Oxford 1999.
Klingemann H.D., Hofferbert R., The Capacity of New Party Systems to Chancel Discontent:
A Comparison of Seventeen Formedy Communist Polities, [w:] Transformative Paths in Central
and Eastern Europe, red. R. Markowski, E. Wnuk-Lipiński, Warszawa 2001.
Koch K., De valse tweedeling van federalismeen intergouvernementalisme: Terughoudendheid als
traditie in Neterlands Europees beleid, „Internationale Spectator” 55 (9)/1999.
Kolarska-Bobińska L., Kucharczyk J., Negocjacje z Unią Europejską – opinie Polaków, [w:] Polska
eurodebata, red. L. Kolarska-Bobińska, Warszawa 1999.
Kolarska-Bobińska L., Polacy wobec wielkiej zmiany, [w:] Polacy wobec wielkiej zmiany. Integracja z Unią Europejską, red. L. Kolarska-Bobińska, Warszawa 2001.
Kolczyński M., Rynek wyborczy 2001: reguły – uczestnicy – oferty programowe, [w:] Wybory parlamentarne 2001. Scena polityczna – aktorzy – programy – strategie, red. J. Sztumski, Katowice 2003.
Konarzewska A., Trzy lata Polski w Unii Europejskiej: Próba bilansu, „Bezpieczeństwo Narodowe”
4/2007.
Koole R., Raap L., Euroscepsis en de Sociaal-democratie in Nederland, [w:] Euroscepsis in Nederland, red. H. Vollaard, B. Boer, Utrecht 2005.
Kopecký P., Mudde C., Empty Words or Irreducible Core?: Euroscepticism in East Central Europe,
paper presented to the annual meeting of the American Political Science Association, San Francisco, 30 August – 4 September 2001.
Kopecký P., Developing Party Organizations in East-Central Europe: What Type of Party is Likely
to Emerge?, „Party Politics” 4 (1)/1995.
Kopecký P., Mudde C., Two Sides of Euroscepticism. Party Positions on European Integration in
East Central Europe, „European Union Politics” 3/2002.
Kornaś J., Problem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w świetle poglądów środowisk narodowych, [w:] Polska. Między Zachodem a Wschodem w dobie integracji europejskiej, red.
M. Marczewska-Rytko, Lublin 2001.
Koseła K., Polak i katolik. Splątana tożsamość, Warszawa 2003.
Kostrzębski K., Die Mobilisierung von Euroskepsis: Basis des Populismus in Ostmitteleuropa am
Beispiel Polens, [w:] Populisten an der Macht. Populistische Regierungsparteien in West- und
Osteuropa, red. S. Frölich-Steffen, L. Rensmann, Wien 2005.
Kostrzębski K., Kampanie wyborcze ruchów populistycznych w Polsce i w Niemczech – analiza
porównawcza, „Studia Politologiczne” 6/2002.
Kowalczyk K., Platforma Obywatelska Rzeczpospolitej Polskiej, [w:] Polskie partie i ugrupowania
parlamentarne, red. K. Kowalczyk, J. Sielski, Toruń 2004.
2010-10-15 13:50:27
380
Bibliografia
Kowalsky W., Schroeder W., Rechtsextremismus, Einführung und Forschungsbilanz, Opladen
1994.
Kriesi H., Bewegungen auf der Linken, Bewegungen auf der Rechten: Die Mobilisierung von zewi
neuen Typen von sozialen Bewegungen in ihrem politischen Kontext, „Swiss Political Science
Review” 1/1995.
Kriesi H., Frey T., The Netherlands (w druku).
Krouwel A., All Politics is National, but Policy is Supra-National: A Decisive Discrepancy, Working Paper of International Policy Analysis Unit, Bonn 2004.
Kucharczyk J., Radek M., Ewolucja dyskursu politycznego na temat integracji Polski z UE, [w:]
Obywatele Europy. Integracja europejska w polskim życiu publicznym, red. M. Fałkowski,
J. Kucharczyk, Warszawa 2005.
Kucharzyk J., „Za, a nawet przeciw”: partie polityczne wobec perspektywy integracji europejskiej
w wyborach ’97, [w:] Polska eurodebata, red. L. Kolarska-Bobińska, Warszawa 1999.
Lachat R., Kriesi H., The Impact of Globalization on National Party Configurations in Western Europe, paper prepared for the 2007 Annual Meeting of the Midwest Political Science Association,
April 12–15 Chicago, http://www.romain-lachat.ch/papers/mpsa2007_2.pdf.
Laclau E., Politics and Ideology in Marxist Theory, London 1977.
Lagendijk J., Wouters R., A Euro-sceptic in Brussels? Frits Bolkestein on the European Union.
A Collection of Statements, Utrecht 1999, s. 13.
Lang K.O., Populismus in Ostmitteleuropa: Manifestationsformen, Besonderheiten und Chancenstrukturen, [w:] Populismus in Europa – Kriese der Demokratie?, red. R. von Thadden, A. Hofmann, Göttingen 2005.
Lees Ch., „The Dark Matter”: Institutional Constraints and the Failure of Party-based Euro-scepticism in Germany, „Political Studies” 50 (2)/2002.
Leksykon integracji europejskiej, red. J. Ruszkowski, E. Górnicz, M. Żurek, Warszawa 2003.
Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1998.
Lepszy N., Das politische System der Niederlande, [w:] Die Politischen Systeme Westeuropeas,
red. W. Ismayr, Opladen 2003.
Lewis P., Party Systems in Post-communist Central Europe: Patterns of Stability and Consolidation,
„Democratization” 4/2006.
Lijphart A., The Politics of Accommodation: Pluralism and Democracy in the Netherlands, Berkeley 1968.
Linz Z., The Rise of Extreme Right Parties in Western Europe: A Marketing Perspective, 2004,
http://www.psa.ac.uk/cps/2004/Lin.pdf.
Lisicka H., Ewolucja reżimu politycznego w Polsce po 1989 roku, [w:] Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, red. A. Antoszewski, Wrocław 2002.
Lisicka H., Rola Kościoła katolickiego w systemie politycznym Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, red. A. Antoszewski, Wrocław 2002.
Lloyd J., The Closing of the European Gates? The New Populist Parties of Europe, „Political Quarterly” 4/2003.
Loch D., Heitmeyer W., Schattenseiten der Globalisierung. Rechtradikalismus, Rechtspopulismus
und separatistischer Regionalismus in westlichen Demokratien, Frankfurt am Main 2001.
Lubbers M., Exclusionistic Electorates. Extreme Right-Wing Voting in Western Europe, Nijmegen
2001.
Lubbers M., Gijsberts M., Scheepers P., Extreme Right-Wing Voting in Western Europe, „European
Journal of Political Research” 3/2002.
Lubbers M., Scheepers P., Political versus Instrumental Euroscepticism. Mapping Scepticism
in European Countries and Regions, paper prepared for European Union Politics, Nijmegen
2004.
2010-10-15 13:50:27
Bibliografia
381
Lucardie P., Democratic Extremism and the Two Faces of Populism. A Comparative Analyses of
Populist Parties in Four Countries, paper voor the workshop „The transformatie van de partijdemocratie: anti-partijressentiment en populisme”, Antwerpen 19–20 mei 2005.
Lucardie P., Voerman G., From Challenger to Government Partner without a Party: The List Pim Fortuyn, paper presented at Section 24 of the ECPR Conference in Marburg, 19–21 September 2003.
Lucardie P., Voerman G., Liberaal patriot of nationaal populist? Het gedachtegoed van Pim Fortuyn, „Socialisme en Democratie” 4/2002.
Łaptos J., Holandia, [w:] Encyklopedia historyczna świata, Kraków 2001.
Łoś-Nowak T., Od adaptacji do integracji. Konceptualizacja modelu polityki adaptacyjnego Polski
wobec Unii Europejskiej, [w:] Jaka Europa, red. E. Stadtmüller, Wrocław 1998.
MacDonald S.E., Listhaug O., Rabinowitz G., Issues and Party Support in Multiparty Systems,
„American Political Science Review” 85/1991.
Mair P., Populist Democracy vs Party Democracy, [w:] Democracies and the Populist Challenge,
red. Y. Mény, Y. Surel, New York 2002.
Mair P., The Limited Impact of Europe on National Party Systems, „West European Politics”
4/2000.
Mansfeldova Z., Markowski R., Toka G., Post-Communist Party Systems: Competition, Representation, and Inter-Party Cooperation, New York-Melbourne-Madrid 1999.
March L., From Vanguard of the Proletariat to Vox Populi: Left-populism as a „Shadow“ of Contemporary Socialism, „SAIS Review” 1/2007.
March L., Mudde C., What’s Left of the Radical Left? The European Radical Left After 1989: Decline and Mutation, „Comparative European Politics” 3/2005, http://www.extremismus.com/texte/radix.pdf.
Marczewska-Rytko M., Populizm na przełomie XX i XXI wieku. Panaceum czy pułapka dla współczesnych społeczeństw, Toruń 2006.
Marczewska-Rytko M., Populizm. Teoria i praktyka polityczna, Lublin 1995.
Marczewska-Rytko M., Problem populizmu w procesie transformacji systemowej, [w:] Polska
w procesie transformacji politycznej, red. S. Wróbel, Katowice 1998.
Marczewska-Rytko M., Ruchy populistyczne wobec procesu integracji europejskiej, [w:] Polska
między Zachodem a Wschodem w dobie integracji europejskiej, red. M. Marczewska-Rytko,
Lublin 2003.
Markowski M., Disillusionment with Democracy and Populism in Poland, [w:] Europe and the
Crisis of Democracy: Elections in Europe: 1999–2002, Paris 2002.
Markowski R., Electoral Research in Poland, [w:] Elections in Central and Eastern Europe, red.
H.D. Klingemann, E. Mochmann, K. Newton, Berlin 2000.
Markowski R., Populizm a demokracja: ujęcia, dylematy, kontrowersje, [w:] Populizm a demokracja, red. R. Markowski, Warszawa 2004.
Markowski R., Propozycja „Manifesto Resarch Group”: metoda, wyniki, problemy – komentarz,
[w:] System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń, red. R. Markowski,
Warszawa 2002.
Markowski R., System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń, Warszawa
2002.
Markowski R., The Polish Elections of 2005: Pure Chaos or a Restructuring of the Party System?,
„West European Politics” 4/2006.
Markowski R., Tucker J.A., Euroscepticism and the Emergence of Political Parties in Poland, 2006,
http://homepages.nyu.edu/~jat7/Markowski_Tucker_Euroskep_2006.pdf.
Markowski R., Zachowania wyborcze Polaków w referendum i w wyborach do Parlamentu Europejskiego, [w:] Księgi integracji i rodzaje tożsamości – Polska, Europa, Świat, red. W. Wesołowski,
J. Włodarek, Warszawa 2005.
2010-10-15 13:50:27
382
Bibliografia
Markowski R., Wybory 2005 – chaos czy restrukturyzacja systemu partyjnego?, [w:] Wybory 2005.
Partie i ich programy, red. I. Słodkowska, M. Dołbakowska, Warszawa 2006.
Marks G., Conclusion: European Integration and Political Conflict, [w:] European Integration and
Political Conflict, red. G. Marks, M.R. Steenbergen, London 2004.
Marks G., Hooghe L., Nelson M., Edwards E., Party Competition and European Integration in the
East and West. Different Structure, Same Causality, „Comparative Political Studies” 2/2006.
Marks G., Steenbergen M., Understanding Political Contestation in the European Union, „Comparative Political Studies” 8/2002.
Marks G., Wilson J.C., The Past in the Present: A Cleavage Theory of Party Response to European
Integration, „British Journal of Political Science” 30/2000.
Marks G., Wilson C.J., Ray L., National Political Parties and European Integration, „American
Journal of Political Science” 3/2002.
McManus-Czubińska C. et al., The New Polish „Right”?, „The Journal of Communist Studies and
Transition Politics” 19 (2)/2003.
Meijerink F., Mudde C., Holsteyn J. van, Right-Wing Extremism, „Acta Politica” 33 (2)/1998.
Melkert P.W., De toekomst van de Europese Unie, [w:] Europa in de Nederlandse politiek, red.
J.Q.Th. Rood, 2002, http://www.clingendael.nl/publications/2002/20020400_cli_ess_rood.
pdf.
Mény Y., Surel Y., The Constitutive Ambiguity of Populism, [w:] Democracies and the Populist
Challenge, red. Y. Mény, Y. Surel, New York 2002.
Merkl P. H., Introduction, [w:] Right-Wing Extremism in the Twenty-first Century, red. P.H. Merkl,
L. Weinberg, London 2003.
Merrill S., Grofman B., Unified Theory of Voting: Directional and Proximity Spatial Models, New
York-Cambridge 1999.
Michalski A., Heise M., European Convention on the Future of Europe: An Analyses of the Official
Positions of EU Member States, Future Member States, Applicant and Candidate States, A Clingendeal Working Paper, Hage 2003.
Michnik A., Kłopot i błazen, [w:] idem, Diabeł naszego czasu, Warszawa 1995.
Migalski M., Czeski i polski system partyjny, Warszawa 2008.
Migalski M., Proces integracji Polski z Unią Europejską w programach komitetów wyborczych,
[w:] Wybory parlamentarne 2001. Scena polityczna – aktorzy – programy – strategia, Katowice
2003.
Migalski M., Wojtasik W., Mazur M., Polski system partyjny, Warszawa 2006.
Milner S., Introduction: A Healthy Scepticism?, „Journal of European Integration” 1/2000.
Minkenberg M., Demokratie und Desintegration. Der politikwissenschaftliche Forschungsstand zu
Rechtsradikalismus, Fremdenfeindlichkeit und Gewalt, Berlin 2005.
Minkenberg M., Die neue radikale Rechte im Vergleich: USA, Frankreich, Deutschland, Opladen,
Wiesbaden 1998.
Minkenberg M., Die radikale Rechte in den Transformationsgesellschaften Mittel- und Osteuropas:
Konzept, Konturen und Kontext, „Zeitschrift für Parlamentsfragen” 2/2002.
Minkenberg M., The Radical Right in Postsocialist Central and Easter Europe: Comparative Observations and Interpretations, „East European Politics and Societes” 2/2002.
Minkenberg M., The Radical Right in Public Office, „West European Politics” 24 (4)/2001.
Minkenberg M., The Renewal of the Radical Right: Between Modernity and Anti-modernity, „Government and Opposition” 35 (2)/2000.
Mirnik R., Liga Polskich Rodzin – prawica polskiej sceny politycznej, [w:] Marketing polityczny
w poszukiwaniu strategii wyborczego sukcesu, red. M. Jeziński, Toruń 2004.
Mitra S., The National Front in France – a Single-issue movement?, „West European Politics”
2/1988.
2010-10-15 13:50:27
Bibliografia
383
Mokrzycki E., Nowa klasa średnia?, „Przegląd Polityczny” 25/1993.
Moravcsik A., What we Can Learn from the Collapse of the European Constitutional Project, „Politische Vierteljahresschrift” 47(2)/2006.
Moroska A., NPD – zdelegalizować czy tolerować, [w:] Rocznik Centrum Studiów Niemieckich
i Europejskich im. Willy Brandta, red. M. Fleisher, K. Ruchniewicz, Wrocław 2004.
Mudde C., Defending Democracy and the Extreme Right, [w:] Western Democracies and the New
Extreme Right Challenge, red. R. Eatwell, C. Mudde, London 2004.
Mudde C., Extreme-right Parties in Eastern Europe, „Patterns of Prejudice” 34 (1)/2000.
Mudde C., Government and Opposition, Oxford 2004.
Mudde C., In the Name of the Peasantry, the Proletariat, and the People: Populism in Eastern Europe, „East European Politics and Society” 15 (1)/2001.
Mudde C., Populist Radical Right Parties in Europe, Cambridge 2007.
Mudde C., Racist Extremism in Central and Eastern Europe, „East European Politics and Societies”
19 (2)/2005.
Mudde C., The Ideology of the Extreme Right, Manchester-New York 2000.
Mudde C., The Paradox of the Anti-Party Party. Insights from the Extreme Rights, „Party Politics”
2 (2)/1996.
Mudde C., The Pink Populist: Pim Fortuyn for Beginners, „E-Extreme” 3 (2)/2002, www.bath.
ac.uk/esml/ecpr/newsletter/News3_2.htm.
Mudde C., The Populist Zeitgeist, „Government and Opposition” 4/2004.
Mudde C., The Single-Issue Party Thesis: Extreme Right Parties and the Immigration Issue, „West
European Politics” 3/1999.
Mudde C., The War of Words Defining the Extreme Right Party Family, „West European Politics”
19 (2)/1996.
Mudde C., Van Holstein J., The Netherlands: Explaining the Limited Success of the Extreme Right,
[w:] The Politics of the Extreme Right: From the Margins to the Mainstream, red. P. Hainsworth,
London-New York 2000.
Mulder L., Lexicon geschiedenis van Nederland & Belgie, Utrecht-Antwerpen 1994.
Müller B., Was man über Holland eigentlich wissen sollte, [w:] Vorbild Niederlande? Tipps und
Informationen zu Alltagsleben, Politik und Wirtschaft, red. B. Müller, 1998.
Müller M. von, Freiheit oder Populismus, „Zeitdokument” 4/2002.
Müller W.C., Evil or the „Engine of Democracy”? Populism and Party Competition in Austria, [w:]
Democracies and the Populist Challenge, red. Y. Mény, Y. Surel, New York 2002.
Müller W.C., Philipp W., Jenny M., Ideologie und Strategie der österreichischen Parteien: Eine
Analyse der Wahlprogramme 1949–1994, [w:] Wahlverhalten und Parteienwettbewerb. Analyse
zur Nationalratswahl 1994, red. W.C. Müller, F. Plasser, P.A. Ulram, Wien 1995.
Müller-Rommel F., The Electoral Success of Anti-establishment parties in Western Europe: A Framework for Comparative Explanation, Manchester 1995.
Nalewajko E., Der europäische Integrationsprozeß und der Populismus anti-europäischer Eliten in
Polen, „Jahrbuch für Europa und Nordamerika – Studien” 6/2002.
Nalewajko E., Eurosceptyczne partie i ich liderzy w publicznej debacie o integracji prowadzonej w latach 2000–2003, [w:] Przed referendum europejskim – absencja, sprzeciw, poparcie,
red. L. Kolarska-Bobińska,Warszawa 2003.
Nalewajko E., Populizm w demokracji, [w:] Populizm a demokracja, red. R. Markowski, Warszawa
2004.
Nalewajko E., Protopartie i protosystem? Szkic do obrazu polskiej wielopartyjności, Warszawa
1997.
Netjes C.E., Binnema H.A., The Salience of the European Integration Issue: Three Data Sources
Compared, „Electoral Studies” 26/2007.
2010-10-15 13:50:27
384
Bibliografia
Netjes C.E., Sleeping Giant or Much Ado about Noting? Examining the Role of Attitudes towards
European Integration on National Vote Choice in Denmark, paper submitted for the conference
„The European construction through the prism of June 2004 Parliamentary Elections”, Strasbourg 18–19 November 2004.
Nijeboer A., The Dutch Referendum, „European Constitutional Law Review” 1/2005.
Nijhuis T., Populismus in den Niederlanden und Deutschland: Von individuellen Erfolgsfaktoren zu
den strukturellen Erklärungsansätzen, [w:] Populism and Media Democracy, red. B. Ociepka,
Wrocław 2005.
Norris P., Radical Right. Voters and Parties in the Electoral Market, Cambridge 2005.
Nowak S., System wartości społeczeństwa polskiego, „Studia Socjologiczne” 4 (75)/1979.
Ociepka B., Populism as „Good Communication with Poeple.” The Polish Case during the Referendum Campain, [w:] Populism and Media Democracy, red. B. Ociepka, Wrocław 2005.
Ociepka B., Populismus und Massenmedien, [w:] Populismus in Europa – Kriese der Demokratie?,
red. R. von Thadden, A. Hofmann, Göttingen 2005.
Olsen J., The European Radical Right: Back to the Future, „East European Politics and Societies”
15 (1)/2000.
Opposing Europe? The Comparative Party Politics of Euroscepticism, t. 1: Case Studies and Country Surveys, red. A. Szczerbiak, P. Taggart, Oxford 2008.
Paczkowski A., Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 2005.
Państwa Europy Środkowo-Wschodniej w drodze do Unii Europejskiej. Rola mediów, red. T. Sasińska-Klas, W. Furman, K. Wolny-Zmorzyński, Rzeszów 2002.
Paridon K. van, Wiederaufbau – Krise – Erholung. Die Niederläendische Wirtschaft seit 1945, [w:]
Länderberichte Niederlande. Geschichte–Wirtschaft–Gesellschaft, red. F. Wielenga, I. Taute, Bonn
2004.
Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red. A. Paszkiewicz, Wrocław 2004.
Party Structure and Organization in East-Central Europe, red. P.G. Lewis, E. Elga, Cheltenham 1996.
Pastusiak L., Polityka zagraniczna RP w kampanii wyborczej 2005, [w:] Partie polityczne w wyborach 2005, red. D. Waniek, Warszawa 2005.
Pedahzur A., Brichta A., The Institutionalization of Extreme Right-Wing Charismatic Parties: A Paradox?, „Party Politics” 8 (2)/2002.
Pellikaan H., Lange S.L. de, Meer T. van der, Fortuyn’s Legacy: Party System Change in the Netherlands, „Comparative European Politics” 5/2007.
Pels D., A Polder Mussolini? [w druku].
Pels D., De geest van Pim. Het gedachtegoed van een politieke dandy, Amsterdam 2003.
Pennings P., Keman H., The Dutch Parliamentary Elections in 2002 and 2003: The Rise and Decline
of the Fortuyn Movement, „Acta Politica” 1/2003.
Petrocik J., Issue Ownership in Presidential Elections, with a 1980 Case Study, „American Journal
of Political Science” 3/1996.
Pfahl-Traughber A., Konservative Revolution und Neue Rechte. Rechtsextremistische Intelektuelle
gegen den demokratischen Verfassungsstaat, Opladen 1998.
Pfahl-Traughber A., Rechtsextremismus. Eine Kritische Bestandsaufnahme nach der Wiedervereinigung, Bonn 1995.
Pfahl-Traughber A., Volkes Stimme? Rechtspopulismus in Europa, Bonn-Dietz 1994.
Piasecki A.K., Referenda w III Rzeczpospolitej, Warszawa 2005.
Pijpers A., The View from the Capitals: Why the Netherlands Said „No”?, „Europe’s Worlds”,
1/2005, http://www.clingendael.nl/publications.
Piskorski M., Liga Polskich Rodzin, [w:] Lokalne i krajowe struktury polskich partii politycznych,
red. Ł. Tomczak, Szczecin 2004.
Piskorski M., Liga Polskich Rodzin, [w:] Polskie partie i ugrupowania parlamentarne, red. K. Kowalczyk, J. Sielski, Toruń 2004.
2010-10-15 13:50:27
Bibliografia
385
Plame I., Issue-Voting: Themen und thematische Positionen als Determinanten der Wahlentscheidung, [w:] Das österreichische Wahlverhalten, red. F. Plasser, P.A. Ulram, F. Sommer, Wien
2000.
Plasser F., Ulram P.A., Parteien ohne Stammwähler? Zerfall der Parteibindungen und Neuausrichtung des österreichischen Wahlverhaltens, 2006, www.demokratiezentrum.org/pdfs/plasserurlam.pdf.
Plasser F., Ulram P.A., Support for Democracy in East Central and Eastern Europe, 1990–2000,
Wien-Köln-Weimar 2001.
Podraza A., Kościół wobec procesów integracji Polski z Unią Europejską, [w:] Proces integracji
Polski z Unią Europejską, red. P. Dobrowolski, M. Stolarczyk, Katowice 2001.
Polen und „Europa”. Europabilder und nationale Identität im Beitrittsprozess zur Europäischen
Union, red. I. Hahn, Wrocław 2007.
Polska: między Zachodem a Wschodem w dobie integracji europejskiej, red. M. Marczewska-Rytko,
Lublin 2001.
Polkowska L., Językowe środki perswazji w przemówieniach sejmowych Romana Giertycha, „Poradnik Językowy” 9, 2004.
Populismus. Populisten in Übersee und Europa, red. N. Werz, Opladen 2003.
Praag P. van, De LPF-kiezer: Rechts, cynisch of modaal?, Groningen 2001, www.rug.nl/dnpp/ jaarboeken jaarboek2001/lpf.pdf.
Praag P. van, The Winners and Losers in a Turbulent Political Year, „Acta Politica” (1) 38/2003,
http://www.palgrave-journals.com/ap/journal/v38/n1/pdf/5500003a.pdf.
Prawicowy radykalizm i ksenofobia w Polsce i w Niemczech, red. M. Minkenberg, D. Sucker,
A. Wenninger, Bonn 2006.
Proces integracji Polski z Unią Europejską, materiały z konferencji naukowej, Wisła, 25–27 września 2000 r., red. P. Dobrowolski, M. Stolarczyk, Katowice 2001.
Przyłęcki P., Populizm na polskiej scenie politycznej na podstawie analizy treści wybranych sprawozdań sejmowych z roku 2002, [w:] Tożsamość kulturowa i polityczna Europy wobec wyzwań
cywilizacyjnych, red. D. Walczak-Duraj, Łódź 2004.
Przyłęcki P., Populizm w aspekcie ideologiczno-historycznym. Na przykładzie Polski, [w:] Tożsamość kulturowa i polityczna Europy wobec wyzwań cywilizacyjnych, red. D. Walczak-Duraj,
Łódź 2004.
Raadt J., Hollanders D., Krouwel A., Varieties of Populism. An Analysis of the Programmatic Character of Six European Parties, paper presented at the Dutch-Flemish Politicolgenetemaal,
Antwerp 27–28 May 2004.
Raciborski J., How the Voters Respond: Poland, [w:] Parties and Voters, red. K. Lawson, A. Römmele, G. Karasimeonov, London 1999.
Radealli C., Wither Europeanization? Concept Stretching and Substantive Change, „European Integration” 8 (4)/2000.
Ramet S.P., Defining the Radical Right: The Values and Behaviors of Organized Intolerance, [w:]
The Radical Right in Central and Eastern Europe since 1989, red. S.P. Ramet, Pennsylvania
1989.
Ray L., Don’t Rock the Boast: Expectations, Fears, and Opposition to EU-level Policy-making,
[w:] European Integration and Political Conflict, red. G. Marks, M.R. Steenbergen, London
2004.
Ray L., National Political Parties and European Integration, „American Journal of Political Science” 46 (3)/2002.
Ray L., Politicizing Europe: Political Parties and the Changing Nature of Public Opinion about the
EU, Chapel Hill 1997.
Ray, L., Measuring Party Orientations towards European Integration: Results from an Expert Survey, „European Journal of Political Research” 36 (2)/1999.
2010-10-15 13:50:27
386
Bibliografia
Rechtspopulismus. Österreichische Krankheit oder europäische Normalität?, red. W. Eisman, Wien
2002.
Reisigl M., Dem Volk aufs Maul schauen, nach dem Mund reden und Angst und bange machen.
Von populistischen Anrufungen, Anbiederungen und Agitationsweisen in der Sprache österreichischer Politikerinnen, [w:] Rechtspopulismus: Österreichische Krankheit oder europäische
Normalität, red. W. Eismann, Wien 2002.
Rensmann L., Populismus und Ideologie, [w:] Populismus. Gefahr für die Demokratie oder nuetzliches Korrektiv?, red. F. Decker, Wiesbaden 2006.
Rikker W.H., Agenda Formation, Ann Arbor 1993.
Rosenberger S.K., Demokratie und/versus Populismus, [w:] Demokratie. Modus und Telos, red.
A. Markovits, S.K. Rosenberger, Wien 2001.
Rosenberger S., The Other Side of the Coin. Populism, Nationalism, and the European Union, „Harvard International Review” 22 (3)/2004.
Ross A., Populismus muss nicht böse sein, „Zeitdokument” 4/2002.
Ross A., Veraint gegen Europa, „Zeitdokument” 4/2002.
Roszkowski W., Najnowsza historia Polski 1980–2006, Warszawa 2007.
Rozemond S., Bolkestein en de Euroscepsis, The Hague 1996
Rydgren J., Is Extreme Right-wing Populism Contagious? Explaining the Emergence of a New Party
Family, „European Journal of Political Research” 43/2004.
Rydgren J., Mesolevel Reasons for Racism and Xenophobia: Some Converging and Diverging Effects of Radical Right Populism in France and Sweden, „European Journal of Social Theory” 6
(1)/2003.
Rydgren J., The Populist Challenge: Political Protest and Etno-Nationalist Mobilization in France,
New York-Oxford 2004.
Rydgren J., Holsteyn J. van, Holland and Pim Fortuyn: A Deviant Case or the Beginning of Something
New?, [w:] Movements of Exclusion: Radical Right-Wing Populism in the Western World, red.
J. Rydgren, New York 2004.
Rydgren J., Holsteyn J. van, Why not? Interpreting Radical right Populism in Light of Deviant Cases, Stockholm 2002.
Sacrum i profanum. Religia i polityka na świecie, red. P. Norris, R. Inglehart, Kraków 2006.
Sasińska-Klas K., Stosunek Polaków do Unii Europejskiej przed i po referendum unijnym (w świetle
badań opinii publicznej), [w:] Media a integracja europejska, red. T. Sasińska-Klas, A. Hess,
Kraków 2003.
Schain M., Zolberg A., Hossay P., The Development of Radical Right Parties in Western Europe,
[w:] Shadows over Europe: The Development and Impact of the Extreme Right in the Western
Europe, red. M. Schain, A. Zolberg, P. Hossay, New York 2002.
Scharsch H., Europas Populisten. Rückwärts nach rechts, Wien 2002.
Scheve K., European Economic Integration and Electoral Politics in France and Great Britain,
paper presented at the Annual Meeting of the American Political Science Association, Atlanta
Scheve K., Casting Votes in the Global Economy: Public Opinion and Voting Behavior in Open
Economies, Harvard University 2000.
Shin D.C., On the Third Wave of Democratization. A Synthesis and Evaluation of Recent Theory and
Research. Review Article, „World Politics” 47/1994.
Siaroff A., Comaparative European Party Systems: An Analyses of Parliamentary Elections since
1945, New York-London 2000.
Sielski J., Stosunek polskich ugrupowań politycznych do procesu integracji europejskiej, [w:]
Polska. Między Zachodem a Wschodem w dobie integracji europejskiej, red. M. Marczewska-Rytko, Lublin 2001.
2010-10-15 13:50:27
Bibliografia
387
Sielski J., Typologia ugrupowań politycznych w Polsce, [w:] Polska w procesie przeobrażeń ustrojowych, red. S. Wróbel, Katowice 1998.
Siemieńska R., Zmieniający się świat ideologicznych pojęć, [w:] Oswajanie rzeczywistości. Między
realnym socjalizmem a realną demokracją, red. M. Marody, Warszawa 1996.
Simon J., The Political Left and Right – What it Means in the Post-communist Countries and Hungary, [w:] Transformative Paths in Central and Eastern Europe, red. R. Markowski, E. Wnuk-Lipiński, Warszawa 2001.
Sitter N., Opposing Europe: Euro-scepticism, Opposition and Party Competition, SEI Working Paper 56/2002, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/wp56.pdf.
Sitter N., The Politics of Opposition and European Integration in Scandinavia: Is Euro-scepticism
a Government-Opposition Dynamic?, „West European Politics” 4/2001.
Skorzycki M., Analiza wpływów partii nacjonalistyczno-populistycznych w wybranych państwach
Europy Zachodniej, [w:] Tożsamość kulturowa i polityczna Europy wobec wyzwań cywilizacyjnych, red. D. Walczak-Duraj, Łódź 2004.
Skorzycki M., Miejsce ugrupowań nacjonalistyczno-populistycznych w wybranych zachodnioeuropejskich systemach partyjnych, [w:] Tożsamość kulturowa i polityczna Europy wobec wyzwań
cywilizacyjnych, red. D. Walczak-Duraj, Łódź 2004.
Skotnicka-Iliasiewicz E., Członkostwo Polski w Unii Europejskiej w kulturze politycznej parlamentarzystów, [w:] Obciążeni polityką posłowie i partie, red. W. Wesołowski, Warszawa 2001.
Skrzypiński D., Strategie partii politycznych, [w:] Marketing polityczny w teorii i praktyce, red.
A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wrocław 2002.
Smith J., A Turn to the Right, „The World Today” 58 (6)/2002.
Smolski R., Smolski M., Stadtmüller E., Słownik

Prawicowy populizm a eurosceptycyzm

Transkrypt

Podobne dokumenty

Dacia Duster - Daciamodellen

biznesstyle

www.opowiadanie.org

Stoimy w obliczu masowego wymierania płazów. Egzotyczny grzyb

WSS2011_katalog - Wszystkie Strony Świata

Zbiórka krwi w SprintAirze cz.2