redakcyjne nr 3 2002.p65

PRACA ORYGINALNA
ISSN 1641–6007
Sen 2002, Tom 2, Nr 3, 99–108
SEN
Wpływ snu i deprywacji snu na stężenie
interleukiny 6, hormonu wzrostu,
kortyzolu i melatoniny u ludzi
Effects of sleep and sleep deprivation on interleukin-6, growth hormone,
cortisol, and melatonin levels in humans
Laura Redwine, Richard L. Hauger, J. Christian Gillin, Michael Irwin
Przedrukowano za zgodą z: Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 2000; 85, 10: 3597–3603
Abstract
Sleep and interleukin-6, growth hormone, cortisol, and melatonin
Introduction. The objective of this study was to evaluate the effects of nocturnal sleep,
partial night sleep deprivation, and sleep stages on circulating concentrations of interleukin-6 (IL-6) in relation to the secretory profiles of GH, cortisol, and melatonin.
Material and methods. In 31 healthy male volunteers, blood samples were obtained every
30 min during 2 nights: uninterrupted, baseline sleep and partial sleep deprivation-early
night (awake until 03:00 h). Sleep was measured by electroencephalogram polysomnography.
Copyright © 2000 The Endocrine Society
The Endocrine Society nie
odpowiada za błędy tłumaczenia
artykułu oryginalnego
Tłumaczenie:
lek. med. Mariusz Siemiński
Wydanie polskie: Via Medica
Results. Sleep onset was associated with an increase in serum levels of IL-6 (P < 0.05)
during baseline sleep. During PSD-E, the nocturnal increase in IL-6 was delayed until
sleep at 03:00 h. Sleep stage analyses indicated that the nocturnal increase in IL-6 occurred in association with stage 1–2 sleep and rapid eye movement sleep, but levels during
slow wave sleep were not different from those while awake. The profile of GH across the
2 nights was similar to that of IL-6, whereas the circadian-driven hormones cortisol and
melatonin showed no concordance with sleep.
Conclusions. Loss of sleep may serve to decrease nocturnal IL-6 levels, with effects on the
integrity of immune system functioning. Alternatively, given the association between sleep
stages and IL-6 levels, depressed or aged populations who show increased amounts of
REM sleep and a relative loss of slow wave sleep may have elevated nocturnal concentrations of IL-6 with implications for inflammatory disease risk.
Key words: sleep, deprivation, interleukin-6, growth hormone, cortisol, melatonin
Wstęp
Sen postrzega się powszechnie jako proces regeneracyjny, wywierający wpływ na homeostatyczną regulację
autonomicznego układu nerwowego oraz systemów wewnątrzwydzielniczego i immunologicznego [1–3]. W czasie normalnego snu dochodzi do redystrybucji puli krążących podtypów limfocytów i intensyfikacji niektórych
cech odporności komórkowej [4]. W populacjach klinicz-
nych, w których stwierdzono zaburzenia snu związane
ze stresem lub takimi chorobami, jak depresja, uzależnienie od alkoholu lub infekcja wirusem HIV (human
immunodeficiency virus), spadek odporności humoralnej
i komórkowej współwystępuje z zachwianą architektoniką snu lub jego utratą [5–8]. Ponadto, w badaniach eksperymentalnych nad wywoływaną częściową lub całkowitą utratą snu, przypominającą objawy wielu stanów
www.sen.viamedica.pl
99
SEN
2002, Tom 2, Nr 3
chorobowych, stwierdzono supresję komórek natural
killer i odporności komórkowej [9]. Dlatego uważa się,
że zaburzenia snu i jego utrata prowadzą do zmian
w funkcjonowaniu układu immunologicznego, co może
mieć negatywny wpływ na odporność organizmu gospodarza wobec czynników infekcyjnych [10], zwiększać
ryzyko chorób nowotworowych [11, 12] oraz modyfikować postęp chorób zakaźnych [13].
Produkcja i wydzielanie cytokin prozapalnych, takich
jak interleukiny 6 (IL-6, interleukin-6), są niezbędne do
funkcjonowania i kontroli komórek jednojądrzastych
krwi obwodowej [14]. Interleukina 6 i inne cytokiny prozapalne są wydzielane przez makrofagi w odpowiedzi na
proces infekcyjny. Odgrywają one podstawową rolę
w różnicowaniu, dojrzewaniu i proliferacji limfocytów
T i B. Ponadto, IL-6 jest silnym stymulatorem osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej, pobudzającym
wydzielanie ACTH (hormonu adrenokortykotropowego),
kortyzolu [15] oraz hormonu wzrostu [14].
Coraz więcej danych wskazuje na współzależności
między snem, rytmem okołodobowym i IL-6. Stężenie
krążącej IL-6 charakteryzuje się okresowością — jego
maksymalne wartości występują w nocy, a najniższe
w ciągu dnia [16]. Według hipotez, IL-6 wywiera wpływ
somnogenny, a w jednym badaniu eksperymentalnym
obejmującym zdrowych ochotników stwierdzono, że podanie IL-6 powoduje skrócenie czasu snu d (sen wolnofalowy — delta) podczas 1. połowy nocy i jego wzrost
w trakcie 2. połowy [15]. Ponadto uważa się, że zmiany
architektoniki snu lub jego utrata modyfikują wydzielanie IL-6. Dzienne zwyżki stężenia IL-6 wiążą się z zaburzonym snem (np. z powodu bezdechu sennego), a deprywacja snu prowadzi do nadmiernej sekrecji IL-6 w ciągu dnia i zbyt niskiej sekrecji w nocy [18]. Choć opisano
negatywną zależność między czasem snu wolnofalowego a dziennym stężeniem IL-6 [18], nie przeanalizowano
szczegółowo związków między zapisem EEG w trakcie
snu a wydzielaniem IL-6 [18]. Również w dwóch innych
badaniach nie udało się wykryć zmian w dobowym profilu stężenia IL-6, związanych z deprywacją snu i/lub rytmem okołodobowym [3, 4]. Na podstawie dotychczasowych badań nie można jednoznacznie stwierdzić, czy
nocne stężenia IL-6 wiążą się z czynnością senną i fazami snu.
Aby odpowiedzieć na pytania dotyczące wpływu snu
nocnego i utraty snu na nocne wydzielanie IL-6, autorzy
niniejszego artykułu zbadali zmiany stężeń krążącej IL-6
u ochotników podczas 2 nocy: nocy wyjściowej (sen niezakłócony) i przy częściowej deprywacji snu nocnego. Kontrolowano zapis EEG w czasie snu i oceniano stężenia hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny. Uważa się, że stężenie hormonu wzrostu zależy od snu [19, 20], podczas gdy
zmiany stężeń kortyzolu i melatoniny podlegają głównie
procesom okołodobowym [21, 22]. Autorzy założyli, że zapoczątkowanie snu powinno się wiązać ze wzrostem stęże-
100
nia IL-6 oraz że podczas nocy z częściową deprywacją początkowego okresu snu wzrost stężenia IL-6 opóźni się do
momentu zaśnięcia. Założono również, że profil wydzielania IL-6 podczas obu nocy będzie podobny do profilu wydzielania hormonu wzrostu, lecz nie będzie przypominał
profilu wydzielania kortyzolu i melatoniny.
Materiał i metody
Pacjenci
Ochotników płci męskiej (n = 31) wybrano na podstawie standardowej procedury rekrutacyjnej Ośrodka Badań
Klinicznych nad Zdrowiem Psychicznym (MH-CRC, Mental Health Clinical Research Center), obejmującej rejon San
Diego, z zastosowaniem ogłoszeń w prasie lokalnej i biuletynach akademickich. Przed podpisaniem formularza świadomej zgody na udział w badaniu, ochotników poddano
rygorystycznej ocenie psychiatrycznej i ogólnomedycznej,
przeprowadzonej przez lekarzy konsultujących MH-CRC.
Ocena obejmowała wywiad psychiatryczny i medyczny,
badanie fizykalne, przesiewowe testy laboratoryjne (profil
biochemiczny, morfologia krwi obwodowej z rozmazem,
hormony tarczycy i test w kierunku zakażenia wirusem
HIV) oraz sformalizowany wywiad psychiatryczny — Schedule for the Clinical Interview (wg klasyfikacji DSM-III-R
lub DSM-IV) [23]. Po konsylium przynajmniej 3 psychiatrów pracujących w ośrodku u żadnego z ochotników nie
stwierdzono w wywiadzie cech zaburzeń psychicznych
według klasyfikacji DSM-III-R lub DSM-IV, takich jak duży
epizod depresyjny lub uzależnienie od substancji psychoaktywnych [24]. Na podstawie wywiadu ogólnomedycznego, badań fizykalnych i testów laboratoryjnych stwierdzono dobry stan zdrowia mężczyzn oraz brak cech przebytej ostatnio (< 10 dni) infekcji wirusowej lub innych
chorób (np. autoimmunologicznych lub nowotworowych),
mogących wpływać na funkcjonowanie układu odpornościowego. Ponadto, żaden z uczestników nie przyjmował
w ciągu 7 dni przed badaniem substancji psychotropowych
lub innych leków, takich jak inhibitory prostaglandyn (np.
kwas acetylosalicylowy lub niesteroidowe leki przeciwzapalne) lub b-blokery, które wpływają na strukturę snu
i/lub funkcje układu odpornościowego. Wyniki testów laboratoryjnych (morfologia krwi z rozmazem, profil biochemiczny, funkcje wątroby i trzustki, testy w kierunku infekcji HIV) były w granicach wartości referencyjnych.
Średni wiek uczestników wynosił 35,8 roku [odchylenie standardowe (SD, standard deviation) 10,12; zakres
25–65 lat], zaś średni okres edukacji 16,3 roku (SD = 1,9,
zakres 14–21 lat). Wśród uczestników 80% badanej grupy
stanowili przedstawiciele rasy białej, 7% — Filipińczycy,
7% — Indianie amerykańscy, 3% — Murzyni i 3% — Azjaci; a 45% żyło samotnie, 39% było żonatych, a 16% było
rozwiedzionych lub żyło w separacji.
Vgontzas i wsp. [17] sugerowali, że jakość i głębokość
snu wiążą się z wydzielaniem IL-6. Dlatego do porównań
www.sen.viamedica.pl
Laura Redwine i wsp., Sen i deprywacja snu a stężenie IL-6, hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny u ludzi
stężeń IL-6 podczas nocy wyjściowej i przy częściowej
deprywacji snu wprowadzono kryteria progowe jakości snu
podczas nocy wyjściowej. Analizę danych dotyczących IL6 przeprowadzono jedynie u tych uczestników, którzy w
czasie 1. nocy przespali co najmniej 5 godzin, a wydajność ich snu wynosiła ponad 85% (n = 12). Cechy charakteryzujące tę podgrupę były podobne do cech całej grupy: średni wiek wynosił 34,6 roku (SD 9,8; zakres 25–60
lat); skład etniczny: 75% biali, 8% Indiane amerykańscy,
8% Filipińczycy i 8% Azjaci. Stan cywilny członków tej
podgrupy również był zbliżony do ogólnego: 25% uczestników żyło samotnie, 50% było żonatych, a 25% było rozwiedzionych lub żyło w separacji. Średnie stężenie hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny było takie samo,
jak w całej grupie.
Metoda
Dwa tygodnie przed włączeniem do badania otrzymano od uczestników dzienniczki kontroli rytmu snu i czuwania; wszyscy ochotnicy regularnie spali między godziną
22.00 a 7.00, przy średniej długości snu nocnego 7,0 godzin na noc (SD 0,7 h). Protokół badania obejmował 3 noce.
Pierwsza noc w pracowni badań snu służyła adaptacji do
warunków laboratoryjnych — prowadzono ciągły pomiar
saturacji krwi obwodowej tlenem oraz kontrolowano występowanie mioklonii mięśni piszczelowych w celu wyłączenia z badania osób obciążonych bezdechem sennym
i miokloniami nocnymi. Podczas 2. nocy (nocy wyjściowej) zapisywano EEG i uzyskiwano próbki krwi w czasie
niezakłóconego snu. Podczas 3. nocy (nocy z częściową
deprywacją snu, okres czuwania od 22.00 do 3.00) ponownie wykonywano zapis EEG i pobierano krew.
W czasie obu nocy eksperymentalnych uczestnicy
przychodzili do pracowni około godziny 20.00–21.00.
Następnie przygotowali się do snu, podłączano im elektrody EEG, elektrookulografii i elektromiografii podbródkowej. Między godziną 20.30 a 21.30 w żyle przedramienia umieszczono kaniulę, po czym uczestnicy odpoczywali w pozycji leżącej w oddzielnych pokojach sypialnych w ośrodku. Przez pierwsze 30 minut badani pozostawali w stanie czuwania, a pod koniec tego okresu pobierano pierwszą próbkę krwi. Uprzednio dowiedziono,
że liczba komórek regulatorowych układu immunologicznego oraz stężenia krążących katecholamin nie zmieniają
się w czasie 30 minut odpoczynku po umieszczeniu kaniuli [25]. Światło wyłączano między godziną 23.00
a 24.00. Uczestnicy badania przeciętnie zasypiali około
godziny 23.30 podczas nocy wyjściowej i około godziny
3.00 podczas nocy z deprywacją snu. Po nocy wyjściowej ochotników, którzy jeszcze spali, budzono o godzinie 6.30, po pobraniu ostatniej próbki krwi. Podczas nocy
z deprywacją technicy laboratoryjni utrzymywali pacjentów w stanie czuwania do momentu pobrania próbki krwi
o godzinie 3.00. Wszyscy uczestnicy badania pozostawali w pozycji leżącej na plecach podczas obu nocy eks-
SEN
perymentu. W nocy uczestnicy oddawali mocz do przyłóżkowego naczynia.
W celu pobierania krwi do kaniuli podłączano długą
plastikową rurkę, dzięki czemu nie zakłócano snu badanych. Między pobraniami krwi utrzymywano ciągły wlew
izotonicznej soli z heparyną, nie przekraczając całkowitej objętości 1000 ml na każdą noc eksperymentu. Krew
pobierano co 30 minut, od godziny 21.00–22.00 do 6.00.
Każdej nocy uzyskiwano nie więcej niż 150 ml krwi. Krew
natychmiast po pobraniu umieszczano w heparynizowanych oraz nieheparynizowanych probówkach. Probówki z heparyną umieszczano na lodzie, po czym wirowano w celu uzyskania osocza. Surowicę uzyskiwano dzięki wytworzeniu się skrzepu w probówce, w temperaturze 10°C. Wszystkie tak przygotowane próbki przetrzymywano w temperaturze –80°C do momentu wykonania
oznaczeń.
Zapis EEG w czasie snu uzyskiwano dzięki ciągłej
rejestracji w godzinach 22.00–6.00, w czasie nocy adaptacyjnej, wyjściowej i nocy z deprywacją. W dalszych
analizach nie brano pod uwagę danych dotyczących snu
podczas 1. nocy. Zapisy snu poddawano ocenie wzrokowej, zgodnej z kryteriami Rechtschaffena i Kalesa [26].
Dane z każdego 30-sekundowego przedziału wprowadzano do komputera, który następnie opracował statystyczne podsumowanie snu każdego z uczestników. Początek
snu określano jako 1. minutę stadium 2 lub snu REM
(rapid eye movement), po której następowało co najmniej
8 minut snu w następnych 9 minutach. Okres REM wyznaczały co najmniej 3 kolejne minuty snu REM. Wydajność snu obliczano jako stosunek całkowitego czasu snu
do czasu spędzonego w łóżku, pomnożony przez 100.
Architektonikę snu opisywano jako czas spędzony w stadiach 1–4 snu non-REM. Gęstość REM odpowiadała liczbie ruchów gałek ocznych w minucie snu REM, ocenianej w skali 0–4 na 30 sekund. Wyniki tego szacunku
przedstawiano następnie z użyciem skali 0–8 na minutę.
Regularnie kontrolowano techników pracowni pod względem rzetelności ocen, uzyskując wysokie standardy badanych parametrów: latencji snu (r = 0,96), latencji REM
(r = 0,99), gęstości REM (r = 0,91), liczby faz 3 i 4 (r =
0,85) i całkowitego czasu snu (r = 0,99).
Oznaczenia stężeń
Interleukina 6. Próbki krwi do oznaczenia stężenia
IL-6 podczas obu nocy uzyskano od 12 uczestników. Stężenie IL-6 w surowicy mierzono za pomocą zestawów Quantikine High Sensitivity dla ludzkiej interleukiny 6 (R&D
Systems, Minneapolis, Minnesota), przy śródoznaczeniowym współczynniku wariancji 4% i międzyoznaczeniowym współczynniku wariancji 10%. Minimalne wykrywalne stężenie IL-6 wynosi 0,156 pg/ml i jest ono znacznie
niższe od wartości uzyskanych u uczestników badania.
Hormon wzrostu, kortyzol i melatonina. Do oznaczenia tych substancji uzyskano próbki krwi z obu nocy od
www.sen.viamedica.pl
101
SEN
2002, Tom 2, Nr 3
31 ochotników. Hormon wzrostu wykrywano za pomocą
zestawów RIA (ICN Biomedicals, Inc., Carson, Kalifornia);
śródoznaczeniowy współczynnik wariancji wynosił 5%,
a międzyoznaczeniowy współczynnik wariancji — 8%.
W celu oznaczenia stężenia kortyzolu zastosowano również dostępne na rynku zestawy RIA (Diagnostic Products,
Los Angeles, Kalifornia), przy śródoznaczeniowym współczynniku wariancji 4% i międzyoznaczeniowym współczynniku wariancji 6%. Do oznaczenia stężenia melatoniny w osoczu wykorzystano zestawy RIA (DiagnosTech International, Inc., Osceola, Wisconsin); śródoznaczeniowy
współczynnik wariancji wynosił 6%, a współczynnik międzyoznaczeniowy — 10%.
Analiza statystyczna
W celu oceny wiarygodności poszczególnych hipotez,
dotyczących zależności zmian stężeń krążących IL-6
i hormonów od początku snu podczas nocy wyjściowej,
wyprofilowano wartości w odniesieniu do indywidualnych momentów początku snu, a następnie przeprowadzono planowane porównania za pomocą testu t-Studenta dla par zmiennych. Planowane porównania uznano za
najwłaściwszy test wiarygodności hipotez, ponieważ pozwalają one na wydobycie informacji krytycznych dla badanej kwestii [27]. Na przykład, aby sprawdzić, czy wzrost
stężeń krążących IL-6, hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny następuje po zaśnięciu, za pomocą testu t dla par
zmiennych porównywano średnie stężenia tych substancji w okresie czuwania i ich szczytowe stężenia nocne.
Ponadto przeprowadzono planowane porównania w odniesieniu do czasu chronologicznego, porównując średnie stężenia IL-6, hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny w okresie czuwania oraz we wczesnym i późnym okresie obu nocy eksperymentu. Aby ocenić zmiany stężeń
hormonów, zachodzące między snem a czuwaniem, wyliczono wartości d (wczesna noc — czuwanie, późna noc
— czuwanie) dla IL-6, kortyzolu i melatoniny, opierając
się na wartościach z okresu czuwania oraz z obu nocy.
Wyniki
W tabeli 1 przedstawiono średnie wartości różnych
wyników oceny zapisu snu podczas obu nocy eksperymentu. Uczestnicy przesypiali średnio 6,2 godziny,
a podczas nocy z deprywacją całkowity czas snu był re-
Tabela 1. Zapis EEG w czasie snu podczas nocy wyjściowej i nocy z deprywacją
Noc wyjściowa
Noc z deprywacją
[średnia (SD)]
[średnia (SD)]
Istotność
t
p
Ciągłość snu
Całkowity czas snu [min]
372,2 (63,3)
195,4 (16,4)
17,6
Wydajność snu (%)
83,4 (12,4)
91,0 (5,6)
–3,8
0,001
0,001
Latencja snu [min]
19,3 (19,0)
6,8 (4,0)
4,2
0,001
33,3 (17,1)
11,0 (6,7)
7,7
0,001
9,8 (7,5)
5,6 (3,4)
3,2
0,002
213,7 (45,5)
101,2 (21,2)
14,0
0,001
57,4 (8,0)
51,8 (9,8)
3,2
0,003
30,8 (22,8)
25,4 (13,8)
1,6
0,1
7,9 (5,5)
13,0 (7,1)
–5,0
0,001
14,7 (17,2)
14,2 (5,4)
0,2
0,9
3,7 (9,4)
7,5 (9,4)
–3,4
0,002
79,6 (27,3)
43,5 (15,6)
7,8
0,001
21,0 (5,4)
22,1 (7,1)
–0,7
0,5
74,0 (29,6)
41,9 (33,6)
5,7
0,001
1,7 (0,8)
1,8 (0,8)
–1,7
0,1
Architektonika snu:
Faza 1
Minuty
(%)
Faza 2
Minuty
(%)
Faza 3
Minuty
(%)
Faza 4
Minuty
%
Pomiary snu REM:
Sen REM
Minuty
(%)
Latencja REM
Minuty
Gęstość REM
1 okres
102
www.sen.viamedica.pl
Laura Redwine i wsp., Sen i deprywacja snu a stężenie IL-6, hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny u ludzi
SEN
dukowany do 3,3 godziny. Podczas nocy z deprywacją
sen był bardziej skonsolidowany, co wyrażało się jego
wyższą wydajnością, krótszą latencją i względnym spadkiem czasu trwania faz 3 i 4 na rzecz faz 1 i 2 (w porównaniu z nocą wyjściową). Oprócz krótszej latencji snu
REM podczas nocy z deprywacją, względny czas snu REM
i gęstość snu REM były podobne w trakcie obu nocy.
Początek snu a stężenia interleukiny 6,
hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny
podczas nocy wyjściowej
Biorąc pod uwagę czas od początku snu, nocne stężenia IL-6 w porównaniu ze stężeniem z okresu czuwania
(1,1 ± 0,6 pg/ml) wzrastały już po 30 minutach od początku snu (1,4 ± 0,5 pg/ml; t = –3,0; p < 0,05) i osiągały
wartość szczytową 2,5 godziny po rozpoczęciu snu (2,3 ±
± 1,6 pg/ml) (ryc. 1A). W analizie chronologicznej uzyskano podobny wynik. Przeciętnie uczestnicy badania
zasypiali o 23.30. Stężenia IL-6 były wyższe we wczesnej (23.30–3.00; 1,6 ± 0,8 pg/ml) i późnej (3.00–6.00;
1,6 ± 0,8 pg/ml) fazie nocy niż w okresie czuwania przed
snem (22.00–23.00; 1,1 ± 0,7 pg/ml; t = –7,1, p < 0,001;
t = –2,6, p < 0,05).
W porównaniu ze stężeniem z okresu czuwania (2,1 ±
± 2,2 pg/ml), stężenie krążącego hormonu wzrostu zwiększało się po 30 minutach od zaśnięcia (4,0 ± 4,1 pg/ml; t = –2,2;
p < 0,05), osiągało wartość maksymalną 1 godzinę po zaśnięciu (5,7 ± 5,1 pg/ml), a następnie, 2 godziny od zaśnięcia, obniżało się do stężenia porównywalnego z okresem czuwania (ryc. 1B). Analiza chronologiczna potwierdziła fakt
istotnego zwiększenia stężenia hormonu wzrostu we wczesnej (3,4 ± 1,6 pg/ml; t = –2,4; p < 0,05), lecz nie w późnej
fazie nocy (1,9 ± 1,4 pg/ml; t = 1,2; p = 0,2), w porównaniu
z okresem czuwania przed snem (2,3 ± 1,9 pg/ml).
Stężenia kortyzolu 2,5 godziny po zaśnięciu osiągnęły wartości wyższe (7,02 ± 5,8 pg/ml) niż w stanie czuwania (4,9 ± 4,5 pg/ml; F = 5,3; p < 0,05). Stężenie tego
hormonu przez pozostałą część nocy narastało, a wszystkie kolejne oznaczenia były wyższe niż w okresie czuwania (ryc. 1C). Analiza chronologiczna wykazała, że
stężenia kortyzolu we wczesnej fazie nocy (5,8 ± 3,5;
t = –0,873; p = 0,39) są podobne do stężeń z okresu czuwania, natomiast wyższe od nich w późnej fazie nocy
(15,4 ± 4,1 pg/ml; t = –8,13; p < 0,001).
Stężenie melatoniny natychmiast po zaśnięciu wynosiło 61,8 ± 57,3 pg/ml i było wyższe od stężenia z okresu czuwania (37,2 ± 38,8; t = –4,4; p < 0,001). Wszystkie kolejne oznaczane stężenia melatoniny były wyższe
w porównaniu z okresem czuwania (p < 0,01), przy maksymalnym stężeniu występującym 3,5 godziny po zaśnięciu (102,8 ± 74,3 pg/ml). Analiza chronologiczna wykazała, że w porównaniu z wartościami z okresu czuwania,
stężenia melatoniny były wyższe zarówno we wczesnej
(79,7 ± 51,4 pg/ml; t = –6,4; p < 0,001), jak i późnej fazie
nocy (75,2 ± 42,3 pg/ml; t = –3,9; p < 0,01).
Rycina 1. Średnie (± SD) stężenia krążących IL-6 (A), hormonu
wzrostu (B), kortyzolu (C) i melatoniny (D) u uczestników badania
podczas nocy wyjściowej; profile uśredniono osobniczo w odniesieniu do momentu zaśnięcia; pionowa przerywana linia wskazuje
przeciętny moment zaśnięcia; krew pobierano co 30 minut
www.sen.viamedica.pl
103
SEN
2002, Tom 2, Nr 3
Deprywacja snu a stężenia interleukiny 6,
hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny
W przeciwieństwie do wyników z nocy wyjściowej,
stężenia IL-6 podczas nocy z deprywacją we wczesnej
fazie nocy (1,6 ± 0,5 pg/ml) były podobne do wartości
z okresu czuwania (1,4 ± 0,8 pg/ml; t = –1,0; p = 0,33).
Jednak po zaśnięciu w późnej fazie nocy stężenia IL-6
wzrastały, przewyższając stężenia z okresu czuwania
(2,0 ± 1,0; t = –2,3; p < 0,05) (ryc. 2A). Podczas nocy
z deprywacją podobnie zachowywał się hormon wzrostu — stężenie tej substancji nie różniło się między okresem czuwania a wczesną fazą nocy (2,1 ± 2,0 pg/ml;
t = –1,04; p = 0,31), lecz narastało po rozpoczęciu snu
w późnym okresie nocy (3,8 ± 2,6 pg/ml; t = –4,03;
p < 0,001) (ryc. 2B). Opóźnienie wzrostu wydzielania,
obserwowane w wypadku IL-6 i hormonu wzrostu nie
występowało w wypadku kortyzolu i melatoniny. Profil wydzielania tych substancji cechował się wzrostem
wartości we wczesnej fazie nocy, przed zaśnięciem.
W porównaniu ze stężeniami kortyzolu z okresu czuwania (3,8 ± 1,6 pg/ml), jego stężenie rosło we wczesnej (5,9 ± 3,2 pg/ml; t = –4,24; p < 0,001) i w późnej
fazie nocy (11,8 ± 3,1 pg/ml; t = –12,95; p < 0,001)
(ryc. 2C). Podobnie było w wypadku melatoniny. Jej stężenia we wczesnej (61,1 ± 46,61; t = –6,4; p < 0,001)
i późnej (72,7 ± 44,5 pg/ml; t = –6,0; p < 0,001) fazie
nocy były wyższe w porównaniu z wartościami z okresu czuwania (29,0 ± 28,2 pg/ml) (ryc. 2D).
Porównanie stężeń interleukiny 6, hormonu
wzrostu, kortyzolu i melatoniny w czasie nocy
wyjściowej oraz nocy z deprywacją
W celu dalszej oceny wpływu snu i jego deprywacji
na stężenie IL-6, hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny, wyliczono wartości zmiany dla każdego punktu
w czasie, w odniesieniu do wartości z okresu czuwania. W wypadku IL-6 przeciętny przyrost stężenia w każdym momencie nocy był wyższy we wczesnej fazie nocy
wyjściowej niż podczas nocy z deprywacją snu (t = 2,4;
p < 0,05). W późnej fazie nocy stwierdzono podobny
przyrost IL-6 podczas obu nocy eksperymentu
(t = –0,11; p = 0,91) (ryc. 3A). W wypadku hormonu
wzrostu średnie stężenia we wczesnej fazie obu nocy
nie różniły się istotnie statystycznie między sobą (t = 0,92;
p = 0,37) (ryc. 3B), natomiast przyrost w późnej fazie
nocy z deprywacją był wyższy niż w nocy wyjściowej
(t = –3,9; p < 0,01), co jest zgodne z hipotezą o pulsacyjnym uwalnianiu hormonu wzrostu po zaśnięciu
oraz z hipotezą dotyczącą faktu, że wzrost stężenia tego
hormonu nie utrzymuje się przez całą noc. W wypadku kortyzolu nie stwierdzono istotnej różnicy między
przyrostami we wczesnej fazie nocy między obu nocami (t = –0,98; p = 0,34), chociaż przyrosty w późnej
fazie nocy były większe w nocy z deprywacją snu
(t = 6,7; p < 0,001). Przyrosty stężenia melatoniny były
104
Rycina 2. Średnie (± SD) stężenia krążących IL-6 (A), hormonu
wzrostu (B), kortyzolu (C) i melatoniny (D) u uczestników badania
podczas nocy z deprywacją; przerywana linia pionowa przebiegająca przez godzinę 3.00 wskazuje na moment zaśnięcia
www.sen.viamedica.pl
Laura Redwine i wsp., Sen i deprywacja snu a stężenie IL-6, hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny u ludzi
SEN
podobne we wczesnej i w późnej fazie obu nocy (t = 1,45,
p = 0,16; t = –0,54, p = 0,59).
Stadia snu a stężenia interleukiny 6
Porównano stężenia IL-6 w okresie czuwania i w różnych stadiach snu. Analiza jednoczynnikowa ANOVA
wykazała, że stężenia krążącej IL-6 różniły się w poszczególnych stadiach snu (F = 8,9; p < 0,001) (ryc. 4). Porównania post-hoc dowiodły, że stężenia krążącej IL-6
były wyższe podczas stadiów 1–2 (t = 3,2; p < 0,01)
i snu REM (t = 3,6; p < 0,01) niż w okresie czuwania.
Stężenia IL-6 w stadiach 3–4 były podobne do wartości
w okresie czuwania (t = –0,365; p = 0,72).
Dyskusja
Zaśnięcie wiąże się ze wzrostem stężenia krążącej IL-6.
Podczas nocy stężenia IL-6 zmierzone w czasie snu były
wyższe niż w okresie czuwania, a ich szczytowe stężenie stwierdzano 2,5 godziny po zaśnięciu. Ponadto, przy
częściowej deprywacji snu, gdy moment zaśnięcia był
opóźniony, nocny wzrost IL-6 pojawiał się dopiero po
zaśnięciu o godzinie 3.00. Wzmożone wydzielanie IL-6
podczas snu wiązało się ze stadiami 1–2 i fazą REM.
W okresie snu wolnofalowego wydzielanie IL-6 było zbliżone do sekrecji z okresu czuwania.
Dane te sugerują, że sen odgrywa pewną rolę w regulacji nocnego wydzielania IL-6. Po pierwsze, wzrost stężenia IL-6 nastąpił po zaśnięciu, podobnie jak w profilu
wydzielniczym zależnego od snu hormonu wzrostu. Po
drugie, eksperymentalna utrata snu, wywołana opóźnieniem zaśnięcia, prowadziła do przesunięcia nocnego
wzrostu stężenia IL-6 i hormonu wzrostu. Deprywacja
snu nie miała natomiast wpływu na nocne wydzielanie
melatoniny i kortyzolu, co sugeruje, że na nocne uwalnianie IL-6 i hormonu wzrostu wpływa sen, a nie rytm
okołodobowy. Po trzecie, wzrosty stężenia IL-6 występowały w fazach 1–2 i REM, lecz nie w okresie snu wolnofalowego. Te obserwacje, wiążące spadek nocnego wydzielania IL-6 z początkiem snu wolnofalowego, potwierdzają odkrycie Vgontzasa i wsp. [18], którzy stwierdzili
istnienie negatywnej zależności między snem wolnofa-
Rycina 3. Uśrednione przyrosty między wartościami stężeń krążących IL-6 (A), hormonu wzrostu (B), kortyzolu (C) i melatoniny (D)
w okresie czuwania (± SD) oraz podczas nocy wyjściowej (¦) i nocy
z deprywacją (0); pionowa przerywana linia po godzinie 23.00 wskazuje moment zaśnięcia w nocy wyjściowej; pionowa przerywana linia
Rycina 4. Średnie (± SD) stężenia IL-6 w surowicy krwi w różnych
o godzinie 3.00 wskazuje moment zaśnięcia w nocy z deprywacją
fazach snu
www.sen.viamedica.pl
105
SEN
2002, Tom 2, Nr 3
lowym a sekrecją IL-6. Ponadto autorzy ci dowiedli, że
IL-6 spada podczas nocy ze snem wyrównawczym (recovery sleep), podczas którego stwierdza się dłuższy czas
snu wolnofalowego [18].
Wyniki prac poświęconych związkom między snem
a sekrecją IL-6 są bardzo niejednoznaczne. W niektórych
badaniach nie udało się stwierdzić nocnych zwyżek stężenia tej cytokiny lub jego zmian pod wpływem utraty
snu [3, 4], podczas gdy w innych doniesieniach opisano
wzrost stężenia IL-6 w nocy i/lub w ciągu dnia, w okresie
po deprywacji [16, 18]. Rozbieżne wyniki można wytłumaczyć różnicami w protokole pobierania próbek krwi,
co sugerowali Vgontzas i wsp. [18]. Dłuższy okres między kolejnymi pobraniami (3 h) może być niewystarczający do wiarygodnej obserwacji zmian stężenia IL-6,
współwystępujących z okresami i fazami snu. Różnice
w wynikach badań mogą też być skutkiem odmiennej
czułości oznaczania cytokiny; metoda zastosowana w tym
eksperymencie jest porównywalna z metodą Vgontzasa
i wsp. [18] i jest także bardziej czuła od rozwiązań używanych we wcześniejszych badaniach [3, 4].
Z badania autorów niniejszej pracy wynika, że czas
i głębokość snu wywierają wpływ na wydzielanie IL-6.
Wzrost stężenia IL-6 w fazach 1–2 snu i podczas snu REM
oraz krótkie i rzadkie okresy snu wolnofalowego przekładają się na całkowity wzrost stężenia IL-6 podczas snu u
dorosłych w średnim wieku. Podobne wnioski uzyskano
w badaniach nad IL-2, stwierdzając, że nocne zwyżki jej
sekrecji wiążą się raczej ze snem, a nie z rytmem okołodobowym [4]. Jednak przypuszcza się, że cytokiny, takie jak
IL-6, wywierają wpływ na sen. Egzogenne dawki IL-6 skracają czas snu REM i snu wolnofalowego we wczesnej fazie nocy, po którym następuje wzrost ich ilości w fazie
późnej [15]. U królików podanie IL-6 do centralnego układu nerwowego powoduje skrócenie czasu snu non-REM,
lecz efekt ten jest słabo wyrażony i nieistotny statystycznie, być może z powodu stosowania w tych badaniach
ludzkiej interleukiny i jej specyficznego dla gatunku działania [28]. W innych badaniach na zwierzętach dowiedziono, że cytokiny prozapalne (np. IL-1b i TNF-a) wpływają
na fizjologię snu, prowadząc do wydłużenia czasu snu wolnofalowego. Ponadto, somnogenny efekt IL-1ß i TNF-a jest
niezależny od ich działania pirogennego; niskie dawki tych
substancji zmieniają sen, nie wywołując gorączki, podczas
gdy powstrzymanie gorączki nie ma znaczenia dla działania somnogennego tych substancji [2]. Wszystkie te obserwacje prowadzą do wniosku, że prawdopodobnie istnieje dwustronna interakcja między snem a cytokinami,
dzięki której sen reguluje ekspresję cytokin, a uwolnienie
cytokin wpływa na sen.
106
Interleukina 6 stymuluje aktywność wydzielniczą osi
podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej [15, 29, 30].
Jednak w badaniach z egzogennym podaniem IL-6, stosowane dawki były wyższe niż te, które występują w warunkach fizjologicznych, a u pacjentów pojawiały się
poważne zaburzenia [31]. Autorzy niniejszego artykułu
stwierdzili, że opóźnienie wydzielania IL-6 podczas nocy
z deprywacją wiąże się z opóźnieniem uwolnienia kortyzolu. Z faktów tych oraz z obserwacji Crofforda i wsp.
[13], którzy badali chorych na reumatoidalne zapalenie
stawów, wynika, że endogenna IL-6 może być jednym
z istotnych czynników stymulujących produkcję kortyzolu w nadnerczach w nocy.
Spośród mechanizmów odpowiadających za relacje
między architektoniką snu a nocnym wydzielaniem IL6 na szczególną uwagę zasługuje działanie katecholamin. Stymulują one uwalnianie IL-6 przez receptory badrenergiczne [32, 33], a wywołany wysiłkiem wzrost
stężenia adrenaliny i noradrenaliny koreluje ze wzrostem stężenia IL-6 [34]. Podczas snu współczulna aktywność układu nerwowego nasila się w fazie REM [35]
i ulega osłabieniu w czasie snu wolnofalowego [36].
Wzrost stężenia noradrenaliny, mający miejsce podczas
snu REM, może odpowiadać za jednoczesny wzrost stężenia IL-6. Jednak w porównaniu ze stężeniami z okresu czuwania, w czasie snu średnie stężenie krążących
katecholamin spada i nie wiadomo, jaki czynnik odpowiada za wzrost stężenia IL-6. Istnieją doniesienia, według których hormon wzrostu i melatonina stymulują
procesy prozapalne i aktywność komórek T [37–39], lecz
w niniejszym badaniu nie stwierdzono zależności między stężeniami IL-6 a aktywnością tych hormonów neuroendokrynnych.
Fakt, że prawidłowy sen wiąże się ze wzmożonym
wydzielaniem IL-6 i innymi procesami immunologicznymi, jest zgodny z ogólną teorią o regeneracyjnej funkcji snu [4]. Zatem utrata snu w jednej części nocy może
być czynnikiem nasilającym zaburzenia immunologiczne, stwierdzane u osób podlegających stresowi lub cierpiących na choroby psychiczne i skarżących się na bezsenność [40, 41]. Biorąc też pod uwagę związek między
wzrostem stężenia IL-6 a snem REM można przypuszczać, że zmiany architektoniki snu prowadzą do nieprawidłowego wydzielania IL-6. Na przykład, u osób z depresją lub w podeszłym wieku, gdy dochodzi do względnego wydłużenia czasu snu REM kosztem snu wolnofalowego [40], prawdopodobne jest wystąpienie nieprawidłowych zwyżek stężenia IL-6 podczas snu, zwiększających ryzyko chorób zapalnych i układu krążenia w tych
populacjach [14, 42].
www.sen.viamedica.pl
Laura Redwine i wsp., Sen i deprywacja snu a stężenie IL-6, hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny u ludzi
SEN
Streszczenie
Sen i deprywacja snu a stężenie IL-6, hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny u ludzi
Wstęp. Celem niniejszej pracy była ocena wpływu snu nocnego, częściowej deprywacji snu nocnego i stadiów snu na stężenie
krążącej interleukiny 6 (IL-6) w odniesieniu do profili wydzielania hormonu wzrostu, kortyzolu i melatoniny.
Materiał i metody. Pobrano próbki krwi 31 zdrowych ochotników płci męskiej. Materiał uzyskiwano co 30 minut podczas
2 nocy: przy niezakłóconym śnie (noc wyjściowa) i przy częściowej deprywacji snu (utrzymywanie pacjenta w stanie czuwania do godziny 3.00). Sen oceniano za pomocą polisomnografii.
Wyniki. Podczas nocy wyjściowej początek snu wiązał się ze wzrostem stężenia IL-6 w surowicy (p < 0,05). Przy częściowej
deprywacji snu wzrost stężenia IL-6 opóźniał się i występował o godzinie 3.00. Analiza faz snu wykazała, że wzrost stężenia
IL-6 występował w czasie 1 i 2 fazy snu oraz podczas snu z szybkimi ruchami gałek ocznych. Natomiast podczas snu wolnofalowego stężenie interleukiny nie różniło się od stężenia podczas czuwania. Profil zmian stężenia hormonu wzrostu był
podobny do profilu IL-6, natomiast stężenia hormonów wydzielanych w cyklu dobowym, kortyzolu i melatoniny, nie zależały
od przebiegu snu. Utrata snu może prowadzić do spadku nocnych stężeń IL-6, wpływającego na całościowe funkcjonowanie
układu immunologicznego.
Dyskusja. Biorąc pod uwagę związek między stadiami snu i stężeniami IL-6, można przypuszczać, że u osób w podeszłym
wieku lub z depresją, u których zwiększa się ilość REM i skraca się czas snu wolnofalowego, nocne stężenia IL-6 mogą
wzrastać, co zwiększa ryzyko wystąpienia procesów zapalnych.
Słowa kluczowe: sen, deprywacja, interleukina 6, hormon wzrostu, kortyzol, melatonina
Piśmiennictwo
1. Horne J. Why we sleep: the function of sleep in humans and
other mammals. Oxford University Press, Oxford 1988.
2. Krueger J.M, Toth L.A. Cytokines as regulators of sleep. Ann. NY
Acad. Sci. 1994; 739: 299–310.
3. Dinges D.F., Douglas S.D., Hamarman S., Zaugg L., Kapon S.
Sleep deprivation and human immune function. Adv. Neuroimmunol. 1995; 5: 97–110.
4. Born J., Lange T., Hansen K., Molle M., Fehm H.L. Effects of
sleep and circadian rhythm on human circulating immune cells.
J. Immunol. 1997; 158: 4454–4464.
5. Irwin M., Smith T.L., Gillin J.C. Electroencephalographic sleep
and natural killer activity in depressed patients and control subjects. Psychosom. Med. 1992; 54: 107–126.
6. Irwin M. Immune correlates of depression. Adv. Exp. Med. Biol.
1999; 461: 1–24.
7. Darko D.F., Miller J.C., Gallen C. i wsp. Sleep electroencephalogram d-frequency amplitude, night plasma levels of tumor necrosis factor a, and human immunodeficiency virus infection.
Proc. Natl. Acad. Sci. USA 1995; 92: 12 080–12 084.
8. Darko D.F., Mitler M.M., Henriksen S.J. Lentiviral infection, immune response peptides and sleep. Adv. Neuroimmunol. 1995;
5: 57–77.
9. Irwin M., Mascovich A., Gillin J.C., Willoughby R., Pike J., Smith
T.L. Partial sleep deprivation reduces natural killer cell activity
in humans. Psychosom. Med. 1994; 56: 493–498.
10. Everson C.A. Sustained sleep deprivation impairs host defense.
Am. J. Physiol. 1993; 34: R1148–R1154.
11. Savard J., Miller S.M., Mills M. i wsp. Association between subjective sleep quality and depression on immunocompetence in
low-income women at risk for cervical cancer. Psychosom. Med.
1999; 61: 496–507.
12. Vitaliano P.P., Scanlan J.M., Moe K., Siegler I.C., Prinz P.N., Ochs
H.D. Stress, sleep problems, and immune function in persons
with cancer histories. Cancer Res. Ther. Control. 1999; 00: 1–16.
13. Crofford L.J., Kalogeras K.T., Mastorakos G. i wsp. Circadian relationships between interleukin (IL)-6 and hypothalamic-pituitary-adrenal axis hormones: failure of IL-6 to cause sustained
hypercortisolism in patients with early untreated rheumatoid
arthritis. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1997; 82: 1279–1283.
14. Papanicolaou D.A., Wilder R.L., Manolagas S.C., Chrousos G.P.
The pathophysiologic roles of interleukin-6 in human disease.
Ann. Intern. Med. 1998; 128: 127–137.
15. Späth-Schwalbe E., Hansen K., Schmidt F. i wsp. Acute effects
of recombinant human interleukin-6 on endocrine and central
nervous sleep functions in healthy men. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1998; 83: 1573–1579.
16. Bauer J., Hohagen F., Ebert T. Interleukin-6 serum levels in healthy persons correspond to the sleep-wake cycle. Clin. Invest. 1994;
72: 315.
17. Vgontzas A.N., Papanicolaou D.A., Bixler E.O., Kales A., Tyson K.,
Chrousos G.P. Elevation of plasma cytokines in disorders of excessive daytime sleepiness: role of sleep disturbance and obesity.
J. Clin. Endocrinol. Metab. 1997; 82: 1313–1316.
18. Vgontzas A.N., Papanicolaou D.A., Bixler E.O. i wsp. Circadian
interleukin-6 secretion and quantity and depth of sleep. J. Clin.
Endocrinol. Metab. 1999; 84: 2603–2607.
19. Jarrett D.B., Greenhouse J.B., Miewald J.M., Fedorka I.B., Kupfer
D.J. A reexamination of the relationship between growth hormone secretion and slow wave sleep using delta wave analysis. Biol.
Psychiatry. 1990; 27: 497–509.
20. Perras B., Marshall L., Köhler G., Born J., Fehm H.L. Sleep and
endocrine changes after intranasal administration of growth hormone-releasing hormone in young and aged humans. Psychoneuroendocrinology 1999; 24: 743–757.
21. Gronfier C., Chapotot F., Weibel L., Jouny C., Piquard F., Brandenberger G. Pulsatile cortisol secretion and EEG d waves are
controlled by two independent but synchronized generators. Am.
J. Physiol. 1998; 275: E94–E100.
22. Youngstedt S.D., Kripke D.F., Elliott J.A. Melatonin excretion
is not related to sleep in the elderly. J. Pineal. Res. 1998; 24:
142–145.
23. Spitzer R.L., Williams J.B.W., Gibbons M., First M.D. Schedule
for the clinical interview using the DSM-III-R. Washington DC:
American Psychiatric Press 1990.
24. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical
manual of mental disorders: DSM-IV. Washington DC: American Psychiatric Press 1994.
25. Irwin M., Brown M., Patterson T., Hauger R., Mascovich A., Grant I.
Neuropeptide Y and natural killer cell activity: findings in de-
www.sen.viamedica.pl
107
SEN
2002, Tom 2, Nr 3
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
108
pression and Alzheimer caregiver stress. FASEB J. 1991; 5: 3100–
–3107.
Rechtschaffen A., Kales A. A manual of standardized terminology, techniques and scoring system for sleep stages of human subjects. Bethesda: National Institute for Neurological Diseases and
Blindness 1968.
Keppel G. Design and analysis: a researcher’s handbook. Englewood Cliffs: Prentice-Hall 1982.
Opp M., Obal Jr.F., Cady A.B., Johannsen L., Krueger J.M. Interleukin-6 is pyrogenic but not somnogenic. Physiol. Behav. 1989;
45: 1069–1072.
Späth-Schwalbe E., Born J., Schrezenmeier H. i wsp. Interleukin-6 stimulates the hypothalamus-pituitary-adrenocortical axis
in man. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1994; 79: 1212–1214.
Tsigos C., Papanicolaou D.A., Defensor R., Mitsiadis C.S., Kyrou I.,
Chrousos GP. Dose effects of recombinant human interleukin-6
on pituitary hormone secretion and energy expenditure. Neuroendocrinology 1997; 66: 54–62.
Mastorakos G., Chrousos G.P., Weber J.S. Recombinant interleukin-6 activates the hypothalamic-pituitary-adrenal axis in humans. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1993; 77: 1690–1694.
van Gool J., van Vugt H., Helle M., Aarden L.A. The relation
among stress, adrenalin, interleukin 6 and acute phase proteins
in the rat. Clin. Immun. Immunopathol. 1990; 57: 200–210.
DeRijk R.H., Boelen A., Tilders F.J., Berkenbosch F. Induction of
plasma interleukin-6 by circulating adrenaline in the rat. Psychoneuroendocrinology 1994; 19: 155–163.
Papanicolaou D.A., Petrides J.S., Tsigos C. i wsp. Exercise stimulates interleukin-6 secretion: inhibition by glucocorticoids and cor-
relation with catecholamines. Am. J. Physiol. 1996; 271: E601–E605.
35. Somers V.K., Phil D., Dyken M.E., Mark A.L., Abboud F.M. Sympatheticnerve activity during sleep in normal subjects. N. Engl.
J. Med. 1993; 328: 303–307.
36. Irwin M., Thompson J., Miller C., Ziegler M. Effects of sleep and
sleep loss on catecholamines and cytokines: clinical implications.
J. Clin. Endocrinol. Metab. 1999; 84: 1979–1985.
37. LeRoith D., Yanowski J., Kaldjian E.P. i wsp. The effects of
growth hormone and insulin-like growth factor I on the immune system of aged female monkeys. Endocrinology 1996; 137:
1071–1079.
38. Lissoni P., Rovelli F., Brivio F., Brivio O., Fumagalli L. Circadian
secretions of IL-2, IL-12, IL-6 and IL-10 in relation to the light/
dark rhythm of the pineal hormone melatonin in healthy humans. Nat. Immun. 1998; 16: 1–5.
~
39. Garcia-Maurino S., Gonzalez-Haba M.G., Calvo J.R. i wsp. Melatonin enhances IL-2, IL-6, and IFN-g production by human circulating CD4+ cells: a possible nuclear receptor-mediated mechanism involving T helper type 1 lymphocytes and monocytes.
J. Immunol. 1997; 159: 574–581.
40. Benca R.M., Obermeyer W.H., Thisted R.A., Gillin J.C. Sleep and
psychiatric disorders: a meta analysis. Arch. Gen. Psychiatry 1992;
49: 651–668.
41. Hall M., Baum A., Buysse D.J., Prigerson H.G., Kupfer D.J., Reynolds C.F. Sleep as a mediator of the stress-immune relationship. Psychosom. Med. 1998; 60: 48–51.
42. Musselman D.L., Evans D.L., Nemeroff C.B. The relationship of
depression to cardiovascular disease: epidemiology, biology, and
treatment. Arch. Gen. Psychiatry 1998; 55: 580–592.
www.sen.viamedica.pl