Klucz do rozpoznawania grzybów - Szkoła Leśna na Barbarce

Klucz do rozpoznawania grzybów - Szkoła Leśna na Barbarce

Szkoła Leśna na Barbarce prowadzona jest przez Toruńskie Stowarzyszenie Ekologiczne „Tilia” na mocy umowy z Prezydentem Miasta Torunia
od 2004 roku. Stowarzyszenie jest organizacją pożytku publicznego i istnieje od 1995 roku. Pracownicy Stowarzyszenia tworzą autorskie programy
edukacji ekologicznej, pozyskują fundusze na działania prośrodowiskowe
oraz włączają się w ogólnopolskie i regionalne kampanie ekologiczne.
Szkoła Leśna na Barbarce stanowi centrum szeroko rozumianej edukacji
ekologicznej dla dzieci i młodzieży oraz dorosłych.
Program Szkoły Leśnej realizowany jest m.in. poprzez:
organizowanie zajęć przyrodniczo – ekologicznych, historycznych i artystycznych dla różnego typu szkół, w tym organizacja tzw. „zielonych
szkół”, organizowanie imprez, konkursów, kampanii, festynów oraz
otwartych imprez okolicznościowych i rekreacyjnych, udostępnianie obszaru i obiektów Szkoły Leśnej zgodnie z ich przeznaczeniem i regulaminem użytkowania.
Oferta Szkoły Leśnej ma charakter interdyscyplinarny. Dzieci i młodzież
mogą korzystać z różnorodnych zajęć przyrodniczych, biologicznych,
artystycznych i integracyjno-sportowych dostosowanych do pory roku,
zaplecza dydaktycznego oraz wieku uczestników. Program oparty jest
na bezpośrednim kontakcie uczniów z przyrodą. Taka forma kształcenia
stymuluje do świadomej obserwacji i przyjęcia postawy badacza przez
uczestników zajęć. Uzupełnieniem ścieżek ekologicznych są karty pracy,
prezentacje multimedialne, filmy oraz gry edukacyjne. Działalność Szkoły
Leśnej zaowocowała wydaniem folderów, broszur oraz zeszytów ćwiczeń
z materiałami edukacyjnymi udostępnianymi bezpłatnie zainteresowanym osobom.
Szkoła Leśna organizuje od kilku lat cyklicznie imprezę plenerową pn.
„Grzybobranie na polanie”, której celem jest popularyzacja kultury grzybobrania, zapoznanie z różnorodnością biologiczną grzybów oraz znaczenia królestwa Fungi w otaczającej nas przyrodzie. W trakcie imprezy można obejrzeć pokaz gotowania dań z grzybów, spróbować potraw kuchni
regionalnej pod gołym niebem i zobaczyć wyroby twórców ludowych,
a główną atrakcją jest organizacja konkursu na króla i królową grzybobrania. Dla uczestników przewidziano szereg tematycznych konkursów
i zabaw rodzinnych.
Niniejsze wydanie opracowane zostało w ramach projektu „Człowiek, środowisko, integracja - tworzenie sieci zielonych szkół”, finansowanego ze
środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
i przekazane zostanie bezpłatnie uczestnikom projektu.
Zasady korzystania z przewodnika
Niniejszy przewodnik przygotowany został dla osób zainteresowanych pogłębianiem wiedzy na temat grzybów, tej niezwykle interesującej, a zarazem mało znanej grupy organizmów.
Przyda się doskonale w czasie jesiennych wędrówek po lesie. Pomocny będzie podczas prowadzenia zajęć edukacyjnych z rozpoznawania grzybów. Przedstawiono w nim 32 gatunki najbardziej
popularne w lasach północnej Polski. Ze względu na ogromne
zróżnicowanie Królestwa Grzybów nie udało się w nim zamieścić
wszystkich gatunków zbieranych przez grzybiarzy, np. z rodzaju:
gołąbki. W przewodniku przedstawiono także informacje o odżywianiu się, budowie i rozmnażaniu grzybów oraz ich ochronie
i zasadach grzybobrania. Identyfikację znalezionych okazów ułatwią kolorowe ilustracje z opisami cech charakterystycznych dla
poszczególnych gatunków. Przy niektórych grzybach podano ich
nazwy potocznie używane przez grzybiarzy. By ułatwić szybkie
rozróżnienie grzybów jadalnych i niejadalnych przy każdym z gatunków zamieszczono kolorowe symbole, oraz odpowiadające im
kolory nagłówków kart.
Kieszonkowy format, niewielki ciężar i grube, odporne
na zawilgocenie kartki sprawiają, że przewodnik jest wygodny
i trwały w użytkowaniu. Do przewodnika dołączono lupę z linijką
oraz lusterko, które pomogą dokładniej przyjrzeć się znalezionemu
grzybowi. Zaś rozkładające się w wachlarz karty z opisem grzyba
pozwolą na szybkie porównanie podobnych gatunków.
Objaśnienie symboli:
Grzyb jadalny
Grzyb trujący
Grzyb niejadalny
Grzyb chroniony
Informacje ogólne o grzybach
Szacuje się, że na świecie występuje ok. 0,5 mln gatunków
grzybów, z czego sklasyfikowano ok. 100 tys. gatunków. Liczba
grzybów wielkoowocnikowych (tj. takich których owocniki można
zobaczyć gołym okiem) w Polsce wynosi ok. 4 tys. gatunków. Spośród nich do celów spożywczych nadaje się kilkaset .
Grzyby to organizmy, które wykazują jednocześnie cechy
roślin i zwierząt. Tworzą oddzielne królestwo Grzyby (Fungi). Podobnie jak rośliny charakteryzuje je brak możliwości poruszania się
i obecność ściany komórkowej. Natomiast do zwierząt upodobnia je
charakter heterotroficzny (cudzożywny).
Wśród grzybów wyróżniamy:
• saprofity – pobierające energię z martwych szczątków
organicznych i rozkładające je do związków prostych, z których
mogą korzystać następnie rośliny, np. gmatwek dębowy żyjący
na próchniejących pniakach dębowych,
• pasożyty – pobierające substancje pokarmowe z organizmu
żywego: drzewa, krzewu, rośliny zielnej lub zwierzęcia, np.
grzybice stóp,
• symbionty (grzyby mikoryzowe) – współżyjące z organami
roślin wyższych (mikoryza = mykos (gr) - grzyb + ryzos (gr) korzeń), głównie drzew i krzewów; grzyby pobierają z korzeni
włośnikowych substancje pokarmowe, które nie są potrzebne
roślinie, a w zamian za to rośliny pobierają z grzybni wodę
i sole mineralne, np. koźlarz babka mikoryzujący z brzozą.
Niektóre gatunki grzybów wytwarzają owocniki ułożone w tzw.
czarcich kręgach. Ich grzybnia rozrasta się w glebie od jednego
punktu równomiernie na wszystkie strony i ma w przybliżeniu
powierzchnię koła. Z biegiem czasu grzybnia obumiera od środka
i owocniki pojawiają się tylko na obwodzie koła, które z roku na rok
jest coraz większe.
Znaczenie grzybów:
• Saprofity odgrywają ważną rolę w obiegu materii w przyrodzie.
• Grzyby mikoryzowe warunkują prawidłowy rozwój roślin.
• Owocniki grzybów są miejscem rozwoju wielu bezkręgowców.
• Wykorzystywane są przez człowieka w przemyśle spożywczym
i do produkcji leków.
• Są pokarmem dla wielu zwierząt.
Budowa morfologiczna grzyba
kapelusz
hymenofor
owocnik
kołnierz
trzon
strzępki
pochwa
Grzybnia – ciało grzyba (plecha) zbudowane ze strzępek, mających
kształt nitek, sznurów, które rozgałęziają się w ściółce na kilkaset
metrów i czasem zbijają się tworząc owocniki.
Grzyby wielkoowocnikowe – to te, które widać gołym okiem.
Hymenofor – część grzyba, w której mieszczą się zarodnie
z zarodnikami (sporami), może mieć kształt:
Rurkowaty
BLASZKOWATY
KOLCZASTY
Rozmnażanie grzybów
1. Rozmnażanie bezpłciowe:
• Fragmentacja strzępek – sposób rozmnażania bezpłciowego polegający na podzieleniu i rozproszeniu się grzybni.
• Pączkowanie – bezpłciowe rozmnażanie się grzybów polegające na tym, że odrywający się kawałek organizmu rodzicielskiego przekształca się w identyczną do niego kopię. Najbardziej znanym przykładem są drożdże.
• Rozsiewanie zarodników (spor) – polega na wytworzeniu
specjalnych komórek przenoszonych przez wiatr lub wodę,
z których powstaje nowy organizm grzyba.
2. Rozmnażanie płciowe:
• Tworzenie gamet – tworzenie komórek rozrodczych, które
po połączeniu wytworzą organizm potomny. Wyróżniamy:
• izogamię - obydwie komórki rozrodcze są podobne,
• anizogamię – komórki rozrodcze różnią się wielkością
i obydwie są podobnie ruchliwe,
• oogamię - mała ruchliwa komórka męska zapładnia
wielką nieruchomą komórkę żeńską,
• gametangiogamię - łączą się całe wielokomórkowe
gametangia – lęgnie i plemnie.
• Somatogamia – łączenie się dwóch strzępek jednojądrowych
w strzępkę dwujądrową. Po połączeniu ulega ona podziałom
mitotycznym, tworząc rozległą grzybnię. To zjawisko typowe
jest dla podstawczaków, takich jak pieczarka.
Zasady grzybobrania
• Zbieramy tylko znane grzyby!
Nie zjadamy grzybów, co do których przydatności do spożycia
mamy wątpliwości.
• Raczej nie zbieramy zbyt młodych i starych owocników. Młodych, dlatego że łatwo je pomylić z innymi gatunkami. Stare
często są robaczywe i przeważnie spleśniałe.
• Nie wycinamy grzybów nożem. Staramy się je wykręcić z podłoża. Pozostawiona resztka trzonu mogłaby zgnić i zakazić resztkę
grzybni.
• Grzyby zbieramy do koszyka. Dzięki temu, idąc przez las,
rozsiewa się zarodniki. Poza tym w koszyku grzyby będą
odpowiednio przewietrzone.
• Nie zbieramy grzybów przy trasach komunikacyjnych.
• Zwracamy uwagę na więcej niż jedną cechę
rozpoznawczą.
• W czasie grzybobrania warto korzystać z kluczy do rozpoznawania grzybów i porównywać znalezione okazy z prezentowanymi w przewodniku.
• Jedną z cech grzybów, opisywanych w przewodnikach, bardzo
pomocną przy ich oznaczaniu, jest barwa wysypu zarodników.
Sprawdzimy ją, kładąc odcięty kapelusz na papierze lub folii hymenoforem do dołu i pozostawiając na kilka godzin w miejscu
bez przeciągów np. szafce lub przykrywając np. gazetą. Osłona
nie może być jednak szczelna, żeby grzyby nie zaparowały. Po
kilku godzinach zarodniki tworzą pod kapeluszem warstwę
o łatwo zauważalnej barwie. Barwę oceniamy po wyschnięciu
zarodników w świetle dziennym.
• Pamiętamy o tym, by nie uszkadzać grzybów niejadalnych.
• Nie zbieramy gatunków chronionych.
• Nie zbieramy grzybów wcześniej wyrwanych i wyrzuconych
przez inne osoby.
• W razie wątpliwości możemy zasięgnąć porady grzyboznawcy.
Ochrona grzybów
Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci obserwuje się w naszym kraju zanikanie stanowisk wielu gatunków grzybów. Jest to
prawdopodobnie spowodowane zanieczyszczeniami środowiska,
zmianami w środowisku wywołanymi przez człowieka oraz niszczeniem wskutek jego działalności całych ekosystemów, takich jak np.
torfowiska czy naturalne zbiorowiska leśne.
Aby powstrzymać ten proces, konieczne jest propagowanie
w społeczeństwie wiedzy na temat grzybów, co umożliwi identyfikację większej liczby stanowisk grzybów wymagających ochrony.
W ochronie grzybów niebagatelny problem stanowi bowiem mała
liczba informacji na temat występowania czy liczebności poszczególnych gatunków.
W 2004 spisano listę gatunków dziko występujących
grzybów chronionych w Polsce. Ścisłą ochroną objęto 52 gatunki.
Na szczególną ochronę zasługują grzyby, których występowanie
warunkowane jest odpowiednimi cechami siedliska, np. drzewami
mikoryzującymi lub żywicielskimi. Przykładem jest soplówka jodłowa, która wymaga występowania drzewostanu jodłowego.
Mimo konieczności ochrony grzybów, są one chronione jedynie niejako przy okazji ochrony ekosystemów leśnych. Brak w Polsce form ochrony obszarowej, np. rezerwatów utworzonych w celu
ochrony tych organizmów.
Według prawa, grzybów objętych ochroną gatunkową nie można
zrywać i uszkadzać, ale również niszczyć ich siedlisk, zmieniać w nich
np. stosunków wodnych czy stosować środków chemicznych.
Cel ogólny: Zapoznanie uczniów ze światem grzybów. (Zakres podawanych wiadomości prowadzący musi dostosować do wieku uczniów.)
Termin realizacji zajęć: sierpień - październik
Przebieg zajęć:
1. Prowadzący przeprowadza pogadankę na temat grzybów, prosi uczniów, by scharakteryzowali grzyby i uzupełnia ich wypowiedzi,
podaje liczbę gatunków występujących na świecie i w Polsce oraz cechy grzybów.
2. Prowadzący omawia budowę morfologiczną grzybów, zwraca uwagę na różny kształt owocników, prezentuje budowę grzyba
kapeluszowego na przykładzie muchomora.
3. Prowadzący przedstawia sposoby rozmnażania grzybów.
4. Prowadzący zwraca uwagę na fakt objęcia ochroną gatunkową niektórych grzybów i wyjaśnia, jak należy postępować z grzybami
chronionymi.
5. Prowadzący wprowadza podział grzybów na jadalne, niejadalne i trujące, prosi uczniów, by wymienili ich przykłady.
6. Prowadzący omawia znaczenie grzybów w przyrodzie.
7. Prowadzący pyta uczniów, jak należy zachowywać się w czasie grzybobrania i wspólnie z nimi omawia zasady prawidłowego
zachowania.
8. Prowadzący rozdaje przewodników do rozpoznawania grzybów.
9. Prowadzący wychodzi w teren z uczniami. Dzieli uczniów na 4 zespoły, każda grupa wyrusza do lasu, gdzie wytycza kwadrat 10x10
metrów.
Temat zajęć: Tajemnicze leśne organizmy – grzyby
Przykładowy plan zajęć
z wykorzystaniem przewodnika
10. Prowadzący podsumowuje zajęcia i przeprowadza pogadankę na temat roli i znaczenia grzybów w ekosystemie leśnym.
Po wykonaniu zadania każda z grup prezentuje swoje wyniki. Uczestnicy próbują określić jakiego typu grzyby (saprofity,
pasożyty, symbionty) występują częściej na ich terenie.
• określenie siedliska (rozpoznanie gatunków drzew i krzewów, ich liczby, składu gatunkowego runa leśnego i stopnia
pokrycia, nasłonecznienia),
• określenie składu gatunkowego grzybów (rozpoznanie jak największej liczby gatunków grzybów, zapisanie ich liczby,
miejsca znalezienia, określenie rodzaju owocnika i hymenoforu). Uczniowie zbierają do kuwet po jednym owocniku z
danego gatunku grzyba (nie zbierają grzybów będących pod ochroną).
Zadaniem uczniów jest:
Przykładowy plan zajęć
z wykorzystaniem przewodnika
Borowik szlachetny
pot. PRAWDZIWEK
Boletus edulis
Kapelusz
śr. 6-25 cm,
u młodych osobników barwy białej,
później jasnobrązowy.
Rurki
najpierw białe,
później oliwkowozielone,
nie ciemnieją po uszkodzeniu.
Miąższ
zwarty w kapeluszu, później gąbczasty,
w trzonie dzielący się na pasemka,
nie ciemnieje po uszkodzeniu.
Trzon
wys. 5-20 cm, rozszerzony u dołu,
białawy lub jasnobrązowy, w górnej
części z delikatną białawą siateczką.
Termin
czerwiec - listopad
Miejsce
występowania
pospolity, w różnych typach lasów,
zwykle pod świerkami, sosnami i dębami
Wysyp zarodników
oliwkowobrązowy
Kolczak obłączasty
Hydnum repandum
Kapelusz
śr. do 12 cm, u zrośniętych do 25 cm,
o grubym miąższu, nieregularnie powyginany,
z brzegiem za młodu podwiniętym,
powierzchnia za młodu aksamitna.
Owocnik
za młodu wypukły, często pozrastany,
później spłaszczony, zmiennego koloru,
najczęściej kremowoochrowego lub
bladopomarańczowy.
Hymenofor
kolczasty.
Miąższ
biały, uszkodzony żółknie.
Starsze owocniki (z długimi kolcami)
mają gorzki smak.
Trzon
wys. do 12 cm,
o barwie podobnej do kapelusza,
cylindryczny, często wygięty.
Termin
lipiec - listopad
Miejsce
występowania
w lasach liściastych i iglastych,
Wysyp zarodników
biały
POdgRZyBek BRunatny
pot. CZARNY ŁEPEK
Xerocomus badius
kapelusz
śr. do 15 cm,
ciemnobrązowy, zwykle suchy, zamszowy,
podczas wilgotnej pogody śluzowaty.
rurki
żółtozielone, po uszkodzeniu
lub naciśnięciu szybko stają
się zielononiebieskie.
miąższ
zwarty w kapeluszu, później gąbczasty,
w trzonie dzielący się na pasemka.
trzon
wys. 5-15 cm, żółtawobrązowy,
wzdłużnie wzorzysty jak drewno,
nigdy nie posiada rysunku siateczki.
termin
czerwiec - listopad
miejsce
występowania
jeden z najbardziej popularnych grzybów, we
wszystkich typach lasów, najczęściej w lasach
iglastych pod sosnami i świerkami
wysyp zarodników
oliwkowobrązowy
PIePRZnIk jadalny
pot. KURKA
Cantharellus cibarius
kapelusz
śr. 1-7 cm,
młody wypukły,
szybko staje się lejkowaty,
o nieregularnie powyginanym brzegu.
Blaszki
mają wygląd grubych,
rzadkich, widełkowatych
listewek, często poprzecznie
ze sobą połączonych, daleko
zbiegających się na trzonie.
owocnik
złotawożółty.
miąższ
bladożółty, zwarty i mięsisty,
owocowy zapach.
trzon
wys. 3-6 cm, cylindryczny,
ku górze rozchodzi się
i przechodzi w kapelusz.
termin
maj – listopad
miejsce
występowania
częsty, w lasach liściastych i iglastych,
zwykle gromadnie
wysyp zarodników
jasnożółty
Podgrzybek zajączek
pot. ZAJĄCZEK
Xerocomus subtomentosus
Kapelusz
śr. 3-10 cm,
matowy, oliwkowożółty lub szarobrązowy,
najpierw półkolisty, później wypukły,
zamszowaty do filcowatego.
Rurki
jaskrawożółte, z wiekiem
ciemniejące, czasami uciśnięte,
zabawiają się na niebiesko.
Pory
duże, kanciaste,
jaskrawolub oliwkowożółte.
Trzon
wys. 6-10 cm, wysmukły,
podłużnie żeberkowany,
czasem tworzący brązową siateczkę
o wydłużonych oczkach.
Miąższ
biały lub kremowy z żółtym odcieniem,
mięsisty i miękki.
Termin
lipiec - październik
Miejsce
występowania
dość pospolity,
w lasach liściastych, iglastych i mieszanych
Wysyp zarodników
brązowooliwkowy
OPIeŃka mIOdOwa
Armillaria mellea
kapelusz
śr. 3-12 cm,
młody wypukły, później płaski,
miodowożółty z ciemniejszymi
łuseczkami.
Blaszki
białawe do brudnobrązowych,
jaśniejsze od kapelusza,
zatokowe lub lekko
zbiegające.
miąższ
w kapeluszu biały i cielisty,
miękki i cienki,
w trzonie biały i watowaty.
w stanie surowym
trzon
wys. 5-10 cm,
otoczony wyraźnym
mięsistym pierścieniem.
termin
sierpień - listopad
miejsce
występowania
na żywych lub martwych drzewach iglastych i
liściastych w lasach i poza nimi, rośnie w kępach
wysyp zarodników
biały
Podgrzybek złotawy
Xerocomus pascuus
Kapelusz
śr. 3-12 cm,
żółto-, szaro-, ciemnobrązowy,
u starszych osobników silnie popękany na drobne
poletka, wnętrze spękań czerwonawe.
Pory
żółtawe, potem zielonkawe,
po naciśnięciu sinieją.
Miąższ
za młodu twardy,
szybko mięknie i staje się wodnisty,
szybko się rozkłada.
Trzon
wys. 4-10 cm,
o barwie podobnej do kapelusza,
cylindryczny, często wygięty.
Termin
lipiec - listopad
Miejsce
występowania
pospolity, w lasach liściastych, iglastych,
pod wszystkimi drzewami zdolnymi do mikoryzy
Wysyp zarodników
rdzawoooliwkowy
maślanka wIąZkOwa
Hypholoma (Psylocybe) fasciculare
Blaszki
bardzo gęste, początkowo białe,
później rdzawobrązowe,
stare szarozielone, wąskie
i przy trzonie wycięte.
miąższ
jasny, siarkowożółty, w trzonie
ciemny. Po uszkodzeniu owocnik
z ciemnymi plamami,
bardzo gorzki smak.
kapelusz
śr. do 5cm,
młody wypukły, potem rozpostarty,
barwy pomarańczowożółtej
z jaśniejszym brzegiem.
trzon
wys. 5-10 cm, cylindryczny,
gładki, pełny, później pusty.
termin
niemal przez cały rok,
najczęściej w okresie czerwiec-listopad
miejsce
występowania
wyrasta gromadnie na obumarłym drewnie drzew
liściastych i iglastych, czasami w budynkach
wysyp zarodników
czekoladowobrązowy
Koźlarz babka
pot. KOZAK
Leccinum scabrum
Kapelusz
śr. 5-20 cm,
młody półkolisty, później wypukły, miękki,
barwy od żółtobrązowej do szarobrązowej.
Pory
początkowo biało-,
później brązowoszare.
Miąższ
białoszary, u podstawy białozielonkawy,
po przecięciu zwykle
nie zmienia zabarwienia.
Trzon
wys. do 20 cm, białawy, smukły,
pokryty ciemnymi łuseczkami.
Termin
czerwiec - listopad
Miejsce
występowania
dość pospolity, pod brzozami,
w obrębie lasu i poza nim
Wysyp zarodników
brązowy
cZeRnIdłak gROmadny
Corprinus disseminatus
kapelusz
śr 0,5-1,5 cm,
za młodu jajowaty,
potem dzwonkowaty i rozpostarty,
prążkowany, białoszary.
miąższ
bardzo cienki,
szklistobiały.
Blaszki
szare, później
purpurowoczarne, cienkie i
stosunkowo rzadkie.
trzon
wys. do 6 cm, szklistobiały,
bardzo cienki i wygięty.
termin
pospolity przez cały rok z wyjątkiem okresów
suszy i mrozu, masowo od maja
miejsce
występowania
gromadnie na martwym drewnie i wokół niego,
u podstawy żywych drzew
wysyp zarodników
ciemnopurpurowy, prawie czarny
PIaskOwIec mOdRZak
Gyroporus cyanescens
kapelusz
śr. 3-12 cm,
białawy, do słomkowożółtego.
rurki
białe.
miąższ
biały, po przecięciu lub uszkodzeniu
zabarwia się silnie na niebiesko.
trzon
wys. 5-10 cm,
ma barwę zbliżoną do kapelusza,
na przekroju trzonu widoczne komory.
termin
lipiec - listopad
miejsce
występowania
rzadki,
na glebach piaszczystych,zwłaszcza pod brzozami
wysyp zarodników
kremowy
Lakówka ametystowa
Laccaria amethystea
Owocnik
cały fioletowoniebieski,
bledniejący od góry.
Blaszki
grube, rzadkie i szerokie.
Kapelusz
śr. do 5 cm,
delikatnie łuseczkowaty,
za młodu lekko wypukły,
później postrzępiony.
Miąższ
cienki bladoliliowy, smak łagodny.
Trzon
wys. do 10 cm.
Termin
lipiec - listopad
Miejsce
występowania
bardzo częsty w lasach liściastych i iglastych,
parkach, zadrzewionych ogrodach
Wysyp zarodników
biały
gORycZak ŻółcIOwy
pot. SZATAN
Tylopilus felleus
rurki
od białych do różowych, nigdy żółte
lub zielone, łatwo oddzielają się
od miąższu, po uciśnięciu koloru
rdzawobrązowego.
kapelusz
śr. do 12 cm,
zwykle jasnobrązowy.
miąższ
zwarty i biały,
nigdy nie robaczywieje,
bardzo gorzki smak.
trzon
do 12 cm,
rozszerzony u dołu, na górze kremowy,
niżej rdzawobrązowy z brązowawą
siateczką.
termin
czerwiec - październik
miejsce
występowania
pospolity,
w lasach iglastych, ale także pod dębami i bukami
wysyp zarodników
różowobrązowy
Szmaciak gałęzisty
SIEDZUN SOSNOWY
Sparassis crispa
Owocnik
śr. do 30 cm, wys. do 40 cm,
kulisty, przypomina zmiętą szmatę lub kalafior,
ma liczne, grube, kędzierzawo powyginane płaty
końcowych odgałęzień wspólnego trzonu,
młody owocnik koloru białego, na starość żółtawy
do brązowego. Jeden owocnik może ważyć ponad 7 kg.
Trzon
krótki, zagłębiony całkowicie w ziemi.
Termin
lipiec - listopad
Miejsce
występowania
w lasach sosnowych, u podnóża pni starych sosen
Wysyp zarodników
ochrowy
gąska nIeksZtałtna
SIWKA
Tricholoma portentosum
kapelusz
śr. 4-10 cm,
młody półkolisty, później wypukły i płaski, koloru
szarego, o powyginanych jakby zniekształconych
brzegach. Od garbku na środku kapelusza rozchodzą się
promieniście ku brzegowi wyraźne ciemne smugi.
U starszych grzybów kapelusz czasem popękany.
Blaszki
najpierw białe
później szarawe.
miąższ
biały,
o słabym zapachu mąki.
termin
wrzesień - listopad
miejsce
występowania
lasy iglaste
wysyp zarodników
biały
trzon
niezbyt długi, białawy.
PuRchawka chROPOwata
Lycoperdon perlatum
owocnik
śr. do 3 cm i wys. do 5 cm,
dopóki miąższ jest biały
o kształcie maczugi lub odwrotnej gruszki,
za młodu pokryty grubymi łatwo ścieralnymi
kolcami, dojrzały bez kolców, otwiera się u szczytu
umożliwiając uwolnienie zarodników,
początkowo biały, później żółtawy i szarobrązowy.
miąższ
w główce początkowo zwarty i biały,
szybko staje się watowaty i żółtawy,
potem mazisty i w końcu przybiera postać
oliwkowozielonego proszku.
termin
czerwiec - listopad
miejsce
występowania
bardzo częsty w lasach liściastych i iglastych,
na skraju dróg i w parkach
wysyp zarodników
szarooliwkowy
Maślak zwyczajny
Suillus luteus
Kapelusz
śr. 4-12 cm,
czekoladobrązowy, młody półkolisty,
później płaskowypukły, do rozpartego,
mocno śluzowaty, skórka łatwo się z niego ściąga.
Rurki
za młodu bladożółtawe,
potem brązowożółte.
Miąższ
białożółtawy,
początkowo twardy, potem miękki.
Trzon
wys. 3-11 cm,
bladoróżowy z fioletowobrązowym
pierścieniem (pozostałość osłonki).
Termin
czerwiec - listopad
Miejsce
występowania
częsty, pod sosnami, zwykle gromadnie
Wysyp zarodników
żółtobrązowy
Tęgoskór pospolity
(cytrynowy) Scleroderma citrinum
Owocnik
śr. do 10 cm,
otoczony twardą skórką, popękaną na poletkach,
często pokryte dużymi łuskami, żółtobrązowy.
Miąższ
za młodu żółtawobiały, później fioletowoczarny,
rozpada się na oliwkowo brązowy proszek,
podstawa bulwy krótka.
Termin
lipiec - listopad
Miejsce
występowania
pospolity, w lasach liściastych, iglastych,
zwłaszcza sosnowych, na bagnach
Wysyp zarodników
brązowy
czubajka kania
pot. SOWA
Macrolepiota procera
Kapelusz
śr. do 30 cm,
bardzo młody: kulisty i brązowy, później biały, płasko
rozpostarty z lekkim garbkiem. Powierzchnię kapelusza
pokrywają duże szarobrązowe, odstające łuski,
które łatwo można oderwać.
Blaszki
gęste i miękkie.
Pierścień
szeroki, ruchomy.
Miąższ
biały, nie zmienia barwy
po uszkodzeniu.
Trzon
wys. do 40 cm, smukły, pusty w środku,
z szarym zygzakowatym wzorkiem.
Termin
lipiec - październik
Miejsce
występowania
częsty, w widnych lasach liściastych,
na skraju lasów, na polanach, porębach,
na łąkach, pastwiskach, w parkach
Wysyp zarodników
biały
Gwiazdosz frędzelkowaty
Geastrum fimbriatum
Owocnik
kulisty – śr. do 2 cm, rozwinięty – śr. do 8 cm,
jego zewnętrzna okrywa otwiera się na szczycie i odgina
ku dołowi, a jej brzeg rozrywa się na wiele kawałków,
wnętrze owocnika szarobrązowe.
Owocnik w całości wygląda jak sztuczny kwiat.
Termin
wrzesień - październik
Miejsce
występowania
dość częsty, w małych grupach w lasach iglastych,
często wzdłuż dróg
Wysyp zarodników
ciemnobrązowy
muchOmOR sROmOtnIkOwy
Amanita phalloides
kapelusz
śr. 5-15 cm,
barwy od białej do brązowej, młody prawie jajowaty lub
kulisty, okryty całkowicie białą osłoną, później płaski.
Blaszki
białe i gęste, u młodego owocnika zakryte osłonką
pierścień
duży, zwisający,
prążkowany, nieruchomy.
trzon
wys. 5-15 cm, smukły z bulwiastą podstawą, zwykle
z oliwkozielonym zygzakowatym wzorem,
nasada trzonu tkwi w jakby nieco przydużej pochwie.
miąższ
biały, zapach słodkawy przypominający sztuczny miód, często
mylony z zieloną gąska, która nie ma pierścienia na trzonie, ani
bulwiastej pochwy przy trzonie i pieczarkami, od których różni się
tym, że posiada pochwę i czysto białawe blaszki.
termin
lipiec - październik
miejsce
występowania
w lasach liściastych i mieszanych,
głównie pod bukami i dębami
wysyp zarodników
biały
wROśnIak RóŻnOBaRwny
Trametes versicolor
owocnik
śr. 2-8 cm,
rozetkowaty lub półkolisty albo kulisty, owocniki ułożone
dachówkowato jedne nad drugimi, o powierzchni
zwykle aksamitnej, owłosionej i falistej, różnobarwne
od białoszarych, żółtawych do czarnych jesienią, lub
z brązowymi i zielonkawymi pasami, utworzonymi z bardzo
krótkich włosów, strona spodnia owocnika z białymi, dużymi
porami.
miąższ
biały, cienki, łykowato-włóknisty,
skórzasty.
termin
przez cały rok
miejsce
występowania
pospolity w lasach liściastych na martwym drewnie,
głównie na pniakach buków, rzadziej na drewnie
drzew iglastych, również jako pasożyt,
najczęściej w miejscach nasłonecznionych
wysyp zarodników
ciemnopurpurowy, prawie czarny
Muchomor cytrynowy
Amanita citrina
Kapelusz
śr. 5-12 cm,
początkowo półkulisty, później rozpostarty,
zawsze wypukły, barwy jasnożółtej,
najczęściej pokryty grubymi ciemniejszymi łatkami.
Blaszki
białe, miękkie i gęste.
Pierścień
trwały, zwisający.
Trzon
Miąższ
wys. 5-15 cm, cylindryczny, u spodu
perłowobiały i miękki,
z cebulowatą bulwą, nie objętą pochwą.
w bulwie gąbczasty,
o zapachu surowych ziemniaków.
Termin
lipiec - listopad
Miejsce
występowania
częsty w lasach iglastych
Wysyp zarodników
biały
huBIak POsPOlIty
pot. HUBA
Fomes fomentarius
owocnik
śr. do 30 cm,
bardzo twardy i gruby, zwykle symetryczny,
konsolowaty z szeroką nasadą, z wierzchu
matowy, za młodu delikatnie filcowaty,
szary do brązowego.
miąższ
żółtobrązowy, lekki włóknisty,
bardzo łatwo tlący się, pory białoszare,
w młodych owocnikach plamiące po ucisku.
termin
przez cały rok
miejsce
występowania
na żywych i martwych drzewach liściastych,
najczęściej na bukach i brzozach
wysyp zarodników
biały
muchOmOR cZeRwOny
Amanita muscaria
kapelusz
śr. 8-20 cm,
początkowo niemal kulisty, otoczony całkowicie białą
osłoną, później lekko wypukły, na koniec płaski lub
odwrotnie miseczkowaty, na brzegu karbowany,
kolor kapelusza jaskrawy, od pomarańczowego do
szkarłatnego, pod skórką cytrynowożółty, z białymi
łatwo odrywającymi się łatkami.
Blaszki
białe, nie przyrośnięte
do trzonu.
pierścień
biały,
zwisający, szeroki,
trwale przyrośnięty
do trzonu.
miąższ
biały i miękki,
pod skórą kapelusza złotożółty.
trzon
wys. 6-20 cm, cylindryczny, łamliwy,
u starszych osobników pusty.
termin
lipiec - listopad
miejsce
występowania
w lasach iglastych i iglastych,
zwłaszcza pod świerkami i brzozami
wysyp zarodników
biały lub żółtawobiały
ŻółcIak sIaRkOwy
Laetiporus sulphureus
owocniki
śr. do 30 cm,
dachówkowo ułożone w szeregi, lśniącożółte, miękkie,
konsolowate, kapelusz płaski, wachlarzowaty, z falistym
zwykle jaśniejszym brzegiem, brak trzonu.
Grzybnia opanowuje rdzeń drzewa i zamienia go w kruchą
brązowa masę. Gdy owocnik ukaże się na drzewie, jest ono
już nie do uratowania.
miąższ
żółty, miękki i zwarty, bardzo soczysty,
rozpada się z wiekiem.
termin
maj - wrzesień
miejsce
występowania
pasożyt drzew liściastych i iglastych,
szczególnie w alejach, sadach, łęgach,
najczęściej na dębach i topolach
wysyp zarodników
jasnożółty
mlecZaj PłOwy
Lactarius helvus
kapelusz
śr. 5-15 cm,
wypukły z falisto wywiniętym brzegiem,
później zagłębiony pośrodku, o matowej,
ziarnistej, filcowatej powierzchni,
młody ochrowoczerwonawy, potem płowobrązowy.
trzon
wys. do 12 cm,
cylindryczny i pusty.
Blaszki
za młodu białowopłowe,
następnie koloru kapelusza,
stosunkowo gęste,
zbiegające na trzon.
miąższ
na początku biały, później
płowobrązowy z rzadkim
białawym mleczkiem,
o zapachu maggi.
termin
czerwiec - październik
miejsce
występowania
w lasach iglastych i mieszanych,
zwykle pod sosnami, brzozami
wysyp zarodników
bladożółtawy
OZORek dęBOwy
Fistulina hepatica
owocnik
śr. do 20 cm,
jednoroczny, młody poduchowaty,
później języczkowaty ze zwężona i mocną podstawą,
na koniec konsolowaty, koloru czerwonobrązowego,
powierzchnia owocnika brodawkowata,
przypominająca duży język.
miąższ
młody soczysty, miękki, ciemnoczerwony
z promienistymi żyłkami, przypominający surowe mięso,
w miejscu przecięcia wypływa z niego krwistoczerwony
sok, u starych owocników twardnieje i wysycha,
zapach owocowy.
termin
sierpień - październik
miejsce
występowania
pasożyt i saprofit,
pojedynczo lub po kilka zrośniętych owocników
na pniakach i drewnie, prawie wyłącznie na dębach
wysyp zarodników
początkowo ochrowordzawy, później ciemnordzawy
Krowiak podwinięty
pot. OLSZÓWKA
Paxillus involutus
Kapelusz
śr. 4-20 cm,
rdzawobrązowy lub oliwkowy, początkowo
płaski lub lekko wypukły, brzegi prążkowane,
mocno podwinięty.
Blaszki
cienkie, gęste, często rozwidlone, zbiegające
na trzon, łatwo dające się oderwać od
miąższu kapelusza, uszkodzone brązowieją.
Trzon
wys. 3-8 cm,
cylindryczny, pełny.
Miąższ
rdzawobrązowy,
miękki i elastyczny.
Termin
lipiec - październik
Miejsce
występowania
bardzo częsty, we wszystkich typach lasów,
w zaroślach, parkach, najczęściej pod brzozami
i olszami
Wysyp zarodników
jasnordzawobrązowy
uchO BZOwe
Auricularia (Hirneola) auricula-judae
owocnik
śr. do 10 cm,
kształtem przypomina małżowinę uszną, centralnie
lub bocznie przyczepiony do podłoża, barwy szaro-,
czerwono- lub oliwkowobrązowej, czasami czarny,
powierzchnia owocnika aksamitna.
miąższ
wilgotny galaretowaty,
suchy chrząstkowaty.
termin
przez cały rok, głównie od sierpnia do marca
miejsce
występowania
w grupach, na martwym drewnie bzu czarnego,
rzadziej innych drzew liściastych
wysyp zarodników
biały
Gołąbek wymiotny
Russula emetica
Kapelusz
śr. 2-8 cm,
różowoczerwony, pośrodku wgłębiony, lśniący,
skórka łatwo daje się ściągnąć.
Blaszki
rzadkie i białe, później
z szaroniebieskawozielonkawym
odcieniem.
Miąższ
miękki i biały, w trzonie kruchy, owocowy
zapach, gorzki i palący smak.
Trzon
wys. 3-6 cm, szerszy u podstawy, biały, łamliwy,
początkowo pełny, z wiekiem staje się pusty.
Termin
lipiec - październik
Miejsce
występowania
lasy iglaste i liściaste, mszyste, wilgotne tereny
Wysyp zarodników
biały
kuBek PRąŻkOwany
Cyathus striatus
owocnik
śr. 0,6-1,2 cm,
jajowaty lub odwrotnie stożkowany, koloru szaro- lub
czerwonobrązowego, od zewnątrz mocno owłosiony,
prążkowany, u szczytu owocnik zamknięty białą błonką,
która w czasie dojrzewania rozrywa się i ukazuje zbiorniczki
zarodników, przymocowane do dna krótkimi sznureczkami.
Sznureczki w miarę dojrzewania zarodników pękają,
a kapsuły z zarodnikami pod wpływem kropli deszczu zostają
wystrzelone z owocnika i owijają się wokół gałązek.
termin
czerwiec - październik
miejsce
występowania
w lasach liściastych i iglastych, na skraju dróg
i w parkach, na leżącym na ziemi spróchniałym drewnie,
często wśród chrustu
wysyp zarodników
przejrzyste, bezbarwny
ZBIERAJ TYLKO
ZNANE GRZYBY!
SZKOŁA LEŚNA NA BARBARCE
ul. Przysiecka 13, 87-100 Toruń
tel./fax +48 56 657 60 85
www.szkola-lesna.torun.pl
www.tilia.org.pl
e-mail: [email protected]
Sfinansowano ze środków
NFOŚIGW w Warszawie
Projekt: Agencja Reklamowa GALL, www.gall.torun.pl, rys. Kamil Snochowski