notatka

Transkrypt

notatka

Finanse - ćwiczenia
Notatki z ćwiczeń
Dominik Światowy
Spis treści:
Zjawiska finansowe#
2
Istota zjawisk finansowych!
2
Klasyfikacja zjawisk finansowych!
2
Pieniądz#
6
Funkcje pieniądza!
6
Historia pieniądza!
7
Charakterystyka współczesnego pieniądza!
8
System bankowy #
10
Bank centralny na przykładzie NBP!
10
Bank komercyjny!
15
Podatki#
17
Budżet państwa, dług publiczny #
20
Matematyka finansowa #
31
Rynek finansowy #
31
Notatki oparte są na następujących pozycjach literaturowych:
1. Stanisław Owsiak, Podstawy nauki finansów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2002
2. K. Jajuga, T. Jajuga, „Inwestycje”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
1
1. Zjawiska finansowe
Istota zjawisk finansowych
W najszerszym ujęciu finanse to zjawiska finansowe. W teorii nauki zjawisko jest
faktem poznawalnym empirycznie. W metodologii finansów wyróżnia się zjawiska
elementarne i zjawiska złożone. Zjawiska złożone odróżniają się od zjawisk
elementarnych tym, że między zjawiskami złożonymi zachodzą związki o charakterze
przyczynowo-skutkowym. Finanse to zjawiska zarówno elementarne, jaki złożone.
Zjawiskami elementarnymi są np. cena, kredyt, procent, podatek. Zjawiska złożone to
zjawiska, w których pieniądz nabiera cech dynamicznych. Jeśli ustalona przez producenta
(sprzedawcę) cena zostanie zaakceptowana przez nabywcę, spowoduje to powstanie
strumienia pieniężnego związanego z aktem kupna-sprzedaży. Ustalony przez państwo
podatek i odpowiednie jego stawki wywołają przepływ pieniądza między podatnikiem a
budżetem państwa, jeśli zaistnieją warunki do powstania stosunku podatkowego.
Gospodarstwo domowe ulokuje w banku wolne środki pieniężne, jeśli oferowana przez
bank stopa procentowa będzie atrakcyjna. Część zjawisk złożonych jest związana z
krążeniem dóbr (towary i usługi) w gospodarce, a część z nich nie wykazuje
bezpośredniego związku z rzeczową stroną procesów gospodarczych. Przykładem tego
są różne przepływy pieniężne zachodzące między instytucjami finansowymi, np. przepływy
pieniężne między budżetem państwa a funduszami celowymi, zaciąganie kredytów przez
banki komercyjne w banku centralnym, lokowanie wolnych środków finansowych
towarzystw ubezpieczeniowych w różnych podmiotach gospodarki realnej i w innych
instytucjach finansowych. Łatwo zauważyć, że finansowe zjawiska złożone pokrywają się
z omówionym już przedmiotowym ujęciem finansów, w ramach którego rozróżniliśmy
transakcje, transfery, pożyczki, w tym kredyty.
Zjawiska finansowe mogą mieć charakter abstrakcyjny i konkretny. W przypadku
zjawisk abstrakcyjnych pieniądz ma postać idealną, np. miernika wartości. Zjawiska
konkretne dotyczą realnych procesów gospodarczych. W teorii finansów można spotkać
wiele definicji nawiązujących do przedmiotu badań. Jednym z głównych nurtów dyskusji
była debata na temat tego, czy przedmiotem nauki finansów są tylko te zjawiska, w
których pieniądz znajduje się w ruchu, a więc np. zjawiska finansowe powstające w trakcie
różnych transakcji gospodarczych, czy przedmiotem nauki finansów są również
elementarne zjawiska finansowe nawiązujące do takich kategorii pieniężnych, jak: cena,
procent, kurs walutowy. W debacie o istocie nauki finansów podzielam pogląd S. Bollanda,
który zakwestionował praktyczne i poznawcze znaczenie takiego podejścia do przedmiotu
nauki finansów. Nie sposób rozpoznać natury zjawisk finansowych, związanych np. z
gromadzonymi dochodami publicznymi, bez analizy stawek podatkowych, skal
podatkowych, ulg i zwolnień podatkowych. Równie wątpliwe, jeśli nie bezsensowne, jest
badanie wielkości i struktury kredytów w gospodarce w oderwaniu od stóp procentowych,
zarówno od udzielanych kredytów, jak i stóp oprocentowania wkładów
oszczędnościowych.
Klasyfikacja zjawisk finansowych
Zjawiska finansowe mogą być klasyfikowane z różnych punktów widzenia. Jednym z
ważnych kryteriów jest statyka i dynamika zjawisk finansowych, a więc to, czy pieniądz
znajduje się w bezruchu, czy w ruchu. Zjawiska finansowe, w których pieniądz znajduje się
w bezruchu, to zjawiska związane z występowaniem zasobu pieniądza. Przykładem takich
zjawisk są zasoby oszczędności pieniężnych, zakumulowane zyski przedsiębiorstw,
2
zasoby środków pieniężnych podmiotów na rachunkach bankowych, pieniężny dług
publiczny. Zjawiska finansowe, w których pieniądz znajduje się w ruchu, to rozmaite
strumienie pieniężne przepływające w czasie między różnymi podmiotami i z różnych
tytułów. Są to np. dochody wpływające na rachunki rządu z tytułu podatków oraz wydatki z
tychże rachunków w postaci transferów czy dotacji.
Ze względu na przedmiot zjawiska finansowe dzieli się na:
1)
zjawiska przychodowe, w ramach których wyróżnia się przychody ze sprzedaży
towarów i usług, przychody ze sprzedaży majątku, przychody o charakterze
transferowym, przychody z tytułu zaciąganych pożyczek i inne;
2)
zjawiska rozchodowe, polegające na wszelkim rozdysponowaniu pieniądza
związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą i pozostałą działalnością;
3)
zjawiska dochodowe, związane z wytwarzaniem, realizacją i wykorzystaniem
dochodów; źródłem dochodów — w sensie finansowym — są przede wszystkim
zjawiska przychodowe; źródłem dochodów — w sensie ekonomicznym - są
działalność gospodarcza, dochody z kapitału (renty), dochody z praw majątkowych
(czynsze, tantiemy) i inne;
4)
zjawiska wydatkowe, polegające na przeznaczeniu środków pieniężnych na zakup
towarów oraz usług, które prowadzą do zużycia produktu krajowego (dochodu
narodowego); w ramach zjawisk wydatkowych wyróżnia się wydatki konsumpcyjne,
wydatki inwestycyjne i inne;
5)
zjawiska kosztowe, związane z powstawaniem i pokrywaniem kosztów prowadzonej
działalności gospodarczej; w bardziej szczegółowym podziale zjawisk kosztowych
stosuje się m.in. rodzajowy podział kosztów (np. koszty rzeczowe, koszty osobowe,
koszty finansowe, amortyzacja);
6)
zjawiska kredytowe, które są szczególnym rodzajem zjawisk finansowych, gdyż są
związane nie tylko z zasilaniem podmiotów w środki finansowe, lecz także z
mechanizmem tworzenia pieniądza we współczesnej gospodarce; szczególne
znaczenie zjawisk kredytowych powoduje, że powstają one dopiero po spełnieniu
wielu warunków, zwłaszcza istnienia przedmiotu kredytowania, który jest związany
przede wszystkim z tworzeniem produktu (dochodu) narodowego; w bardziej
szczegółowej klasyfikacji zjawisk kredytowych wyróżnia się kredyty produkcyjne,
kredyty konsumpcyjne, kredyty inwestycyjne (średnio- i długoterminowe), kredyty
obrotowe (krótkoterminowe), kredyty płatnicze (bieżące), kredyty na zakup papierów
wartościowych, kredyty na zakup ziemi, kredyty publiczne udzielane władzom
publicznym (rządowi, samorządom) i inne;
7)
zjawiska pożyczkowe, odnoszące się na ogół do tych, zjawisk finansowych, które nie
są związane z kreacją nowego pieniądza; przedmiotem pożyczki jest pieniądz już
istniejący, dlatego warunki udzielania pożyczek są tu łagodniejsze niż w przypadku
zjawisk kredytowych; pożyczki są zaciągane i spłacane w związku z różnym
przedmiotem działalności podmiotów gospodarczych, podmiotów publicznoprawnych
itd.;
8)
zjawiska gotówkowe, powstające w związku z różnymi transakcjami zawieranymi w
gotówce oraz — umownie — przy wykorzystaniu czeków i innych surogatów
pieniądza, które znajdują potwierdzenie w pieniądzu gotówkowym;
3
9)
zjawiska bezgotówkowe, obejmujące szeroki zakres transakcji finansowych, w
których pieniądz występuje w postaci idealnej; zjawiska te są dominującym rodzajem
zjawisk finansowych we współczesnych systemach gospodarczych i pieniężnych;
10) zjawiska transferowe, dotyczące —jak już wspominaliśmy — przepływu pieniądza,
którego skutkiem nie są bezpośrednio ruch towarów, wytworzenie i zużycie usług;
zjawiska transferowe są typowymi zjawiskami finansowymi o charakterze
redystrybucyjnym;
11) zjawiska oszczędnościowe, które dotyczą gromadzenia i wykorzystania
oszczędności pieniężnych różnych podmiotów gospodarczych, przede wszystkim
jednak ludności; oszczędności pieniężne mogą mieć formę gotówkową,
bezgotówkową (depozyty w bankach i innych instytucjach finansowych), lokat w
papiery wartościowe i inne; oszczędności pieniężne mogą być dokonywane
bezpośrednio przez podmiot i (lub) za pośrednictwem różnych instytucji finansowych
(np. funduszy powierniczych, funduszy inwestycyjnych);
12) zjawiska ubezpieczeniowe, związane z różnymi rodzajami ryzyka; są one typowymi
zjawiskami finansowymi, których przedmiotem jest ochrona przed skutkami różnych
zdarzeń losowych; ceną za ochronę ubezpieczeniową jest składka, natomiast
kontrświadczeniem pieniężnym — w przypadku zaistnienia zdarzenia losowego odszkodowanie lub świadczenie (renta, emerytura); zjawiska ubezpieczeniowe
powodują, z reguły, przesunięcie (redystrybucję) dochodów między podmiotami.
Ze względu na podmioty uczestniczące w zjawiskach finansowych można wyróżnić:
1) Finanse gospodarstw domowych - finanse osobiste, finanse prywatne - realizowane są
poprzez przepływy / strumienie:
• strumienie materialne
- przychody: wynagrodzenia za pracę
- wydatki: zakup dóbr i usług konsumpcyjnych
• strumienie redystrybucyjne
- przychody: darowizny, renty, emerytury, dywidendy, zasiłki, procenty od obligacji
- wydatki: podatki, składki ubezpieczeniowe
• strumienie kredytowe
- Przychody otrzymany kredyt bankowy
- Wydatki spłata tego kredytu
2) Finanse publiczne - tj. finanse państwa, samorządu terytorialnego oraz organizacji nie
nastawionych na zysk, realizujących funkcje państwa (fundacje, instytucje charytatywne).
- przychody: z tytułu sprzedaży mienia publicznego, czy świadczenia różnego
rodzaju usług
- wydatki: płace pracowników sektora publicznego, zakup broni dla wojska oraz
zapłata za usługi dla sektora w ramach systemu zamówień publicznych.
- przychody: grzywny, dywidendy, składki na ZUS, część zysku banku centralnego
- wydatki: subwencje, dotacje, wypłacone odsetki od dotacji państwowych,
odszkodowania z tytułu ubezpieczeń społecznych podatki, składki
ubezpieczeniowe
- przychody: otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych
- wydatki: zwrot zaciągniętych kredytów
4
3) Finanse banków i instytucji kredytowych
- przychody: z tytułu sprzedaży składników majątkowych, prowizje od usług
maklerskich
- wydatki: płace dla pracowników, zakup środków dla bieżącej działalności,
rozbudowy infrastruktury przestrzenno - technicznej
- przychody: procenty od kredytów, dywidendy, opłaty, prowizje z tytułu obrotu
bezgotówkowego
- wydatki: procenty od depozytu, podatki i opłaty, dywidendy dla właścicieli
banków
- Przychody otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych
- Wydatki zwrot zaciągniętych kredytów
4) Finanse towarzystw ubezpieczeniowych
- przychody: z tytułu sprzedaży składników majątkowych
- wydatki: wynagrodzenia pracowników, zakup dóbr inwestycyjnych
- przychody: otrzymane składki ubezpiecz., procenty od depozytów bankowych i
obligacji
- wydatki: wypłacone odszkodowania, procenty od otrzymanych kredytów, podatki
i opłaty
- Przychody otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych
- Wydatki zwrot zaciągniętych kredytów
5) Finanse przedsiębiorstw zarobkowych - mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania
finansów jako całości
- przychody: z tytułu sprzedaży dóbr i usług konsumpcyjnych i produkcyjnych
- wydatki: z tytułu zakupu czynników produkcji, płace dla pracowników
- przychody: subwencje, dotacje, darowizny, procenty od depozytów bankowych,
dywidendy od akcji innych przedsiębiorstw
- wydatki: podatki i opłaty, procenty od zaciągniętego kredytu, procenty od
wyemitowanych obligacji, dywidenda dla właścicieli, składki ubezpieczeniowe
- przychody: otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych
- wydatki: zwrot zaciągniętych kredytów
Ćwiczenie: Identyfikacja strumieni pieniężnych
5
2. Pieniądz
Funkcje pieniądza
Definiując naukę finansów, stwierdziliśmy, że tworzywem zjawisk finansowych jest
pieniądz. Fakt ten zmusza do poświęcenia nieco większej uwagi pieniądzowi. Dla naszych
dalszych rozważań niezbędne jest zwłaszcza przypomnienie funkcji pieniądza oraz
przedstawienie najważniejszych wydarzeń z historii pieniądza. Pozwoli to lepiej zrozumieć
charakter współczesnego pieniądza, a w konsekwencji także naturę i specyfikę zjawisk
finansowych.
Klasyczny pieniądz kruszcowy spełniał następujące funkcje:
• miernika wartości,
• środka wymiany,
• środka płatniczego,
• środka tezauryzacji (przechowywania bogactwa),
• międzynarodowego środka płatniczego.
Ścisłe rozdzielenie funkcji pieniądza nie jest łatwe i poniekąd jest umowne, gdyż
często pieniądz pełni kilka funkcji jednocześnie. Trudno jest wyobrazić sobie inne funkcje
pieniądza w oderwaniu od pierwszej, podstawowej jego funkcji jako miernika wartości
towarów i usług, które są przedmiotem wymiany za pomocą pieniądza. Funkcja miernika
wartości pozwala na wyrażanie wartości towarów w pieniądzu. Pieniądz staje się
jednostką rozrachunkową, w której są określane ceny i prowadzone rozliczenia. W funkcji
pieniądza jako miernika wartości istotne jest utrzymanie jego siły nabywczej, określanej
przez ilość towarów, którą można nabyć za jednostkę pieniądza. Na wartość pieniądza
(siłę nabywczą) ma wpływ relacja między wielkością obiegu pieniężnego a wartością masy
towarów znajdujących się na rynku.
Podczas analizy funkcji pieniądza inaczej rozkłada się akcenty w konkretnych
sytuacjach, w których pieniądz występuje. I tak np. pieniądz w funkcji środka wymiany
charakteryzuje to, że jest on powszechnym ekwiwalentem w transakcjach kupnasprzedaży towarów i usług. W ujęciu makroekonomicznym pieniądz cyrkuluje, łącząc się w
strumienie pieniężne związane z różnymi operacjami rozliczeniowymi. Liczbę obiegów,
jaką dokonuje pieniądz w określonym czasie, czyli częstotliwość, z jaką w danym okresie
jednostka pieniężna uczestniczy w transakcjach rozliczeniowych, nazywa się szybkością
obiegu pieniądza.
Pieniądz w funkcji środka płatniczego występuje wtedy, kiedy reguluje się nim różne
zobowiązania nie związane z zakupem towarów i usług. Są to przede wszystkim płatności
dotyczące zaciąganych i spłacanych pożyczek, regulowania zobowiązań podatkowych,
opłacania składek na ubezpieczenia gospodarcze i społeczne.
Gromadzenie pieniędzy i kruszców poza obrotem gospodarczym, tzn. bez lokowania
ich w instytucjach finansowych, jest związane z funkcją pieniądza jako środka tezauryzacji.
Jest to proces, który prowadzi do zmniejszenia ilości pieniądza w obiegu. Tezauryzacja
może być symptomem braku zaufania społeczeństwa do instytucji finansowych w
6
okresach kryzysu gospodarczego. Funkcja tezauryzacji jest niekiedy określana jako
funkcja środka przechowywania bogactwa. Funkcja ta umożliwia wykorzystanie pieniądza
w przyszłości, jeśli podmiot decyduje się na oszczędności pieniężne na przyszłe potrzeby.
Funkcja pieniądza jako międzynarodowego środka płatniczego oznacza, że pieniądz
jednego kraju jest honorowany jako środek płatniczy w innym kraju. Funkcję taką pełni od
dawna np. dolar amerykański, a także inne, tzw. twarde waluty. Podobnie jest z
pieniądzem opartym na międzynarodowych umowach; takim pieniądzem są SDR
(specjalne prawa ciągnienia), ECU, a obecnie euro.
Historia pieniądza
Pieniądz powstał i rozwinął się jako skutek gospodarki towarowej, w której spełniał
funkcję miernika wartości wymiennej, a następnie funkcję środka płatniczego.
Pieniądz rozwinął się jako szczególny towar, mający specyficzne cechy, które
umożliwiały mu pełnienie jego funkcji. W rozwoju pieniądza ważną rolę odegrały kruszce
szlachetne, zwłaszcza złoto.
Wielość kruszców, z których bito monetę, a zwłaszcza system bimetalizmu i złoto,
srebro) wywołały zjawisko psucia monety, czyli obniżania zawartości danego metalu w
monecie, co przyczyniło się do tego, że pieniądz gorszy wypierał z obiegu pieniądz lepszy
(prawo Kopernika i Greshama). Psucie monety powodowało zmianę relacji między walutą
złotą a srebrną, a to z kolei utrudniało posługiwanie się pieniądzem. Dlatego też w
dziejach pieniądza wielokrotnie były podejmowane próby zapobiegania zjawisku psucia
pieniądza, ale próby te wcześniej czy później kończyły się niepowodzeniem.
W historii pieniądza widoczna jest wyraźnie skłonność do zwiększania ilości
pieniądza w obiegu, w stopniu przewyższającym jego pokrycie (źródło, zabezpieczenie).
Wyrazem tego było nie tylko psucie monety, lecz także pojawienie się pieniądza
papierowego, początkowo w pełni wymienialnego na złoto, a następnie zwiększanie ilości
pieniądza ponad miarę. Motywem takiej działalności był zysk bankierów, a później banków
handlowych. Negatywne skutki tych zjawisk (bankructwa, inflacja, chaos społeczny i
gospodarczy) legły u podstaw bankowości centralnej.
W związku z procesami wzrostu gospodarczego świata, zasoby złota nie mogły
zapewnić podaży niezbędnej ilości pieniądza. W związku z tym w historii pieniądza
występował też stopniowy proces demonetyzacji złota, co ostatecznie nastąpiło w 1971
roku.
W przeszłości w stosunkach międzynarodowych dominującą rolę odgrywał dolar
amerykański, co jest związane z potęgą gospodarki amerykańskiej. Po II wojnie światowej
w miarę rozwoju gospodarek innych krajów również ich waluty były honorowane przez
uczestników transakcji międzynarodowych. Waluty te stały się, podobnie jak dolar
amerykański, przedmiotem handlu. Ze względu na fakt, że zjawisko to miało miejsce w
Europie, dla walut tych przyjęto określenie eurowalut. Eurowaluty są to waluty
poszczególnych krajów, stanowiące przedmiot obrotu poza krajem pochodzenia.
Stosownie do tego funkcjonowały - do czasu wprowadzenia euro - np. rynek euromarek,
czyli marek niemieckich we Francji, rynek eurodolarów, czyli rynek dolarów amerykańskich
w Niemczech, we Francji itd. Eurowaluty stworzyły eurorynek, którego rozmiary są obecnie
szacowane na kilka tysięcy bilionów dolarów, przy czym główną erowalutą jest dolar
amerykański (eurodolar). Sytuacja na rynku eurowalut ulegnie zmianie w miarę
okrzepnięcia euro.
7
Rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych wywoływał nieustanne
problemy z kursami walutowymi. Problemy te starano się rozstrzygnąć przez tworzenie
rozwiązań instytucjonalnych, porozumień, umów między krajami. Ukoronowaniem tego
procesu jest powstanie strefy euro, do której należy obecnie 12 państw wchodzących w
skład Unii Europejskiej.
Miejsce złota jako źródła współczesnego pieniądza zajął pieniądz państwowy
papierowy (substancjonalny), oparty na zaufaniu. Jedynym zabezpieczeniem tego
pieniądza są towary i usługi, które można nabyć za posiadane znaki pieniężne. Fakt ten
nakłada na państwo, a ściślej na władze monetarne kraju, szczególną odpowiedzialność
za stan pieniądza i - szerzej - sfery finansowej gospodarki.
Charakterystyka współczesnego pieniądza
Czym zatem jest współczesny pieniądz? Spróbujmy zidentyfikować najważniejsze
cechy współczesnego pieniądza. Współczesny pieniądz jest:
• papierowy,
• państwowy,
• zabezpieczony towarami i usługami (pieniądz substancjonalny),
• kredytowy (żyrowy).
Pieniądz papierowy — ta cecha pieniądza jest związana z faktem, że pieniądz nie
ma już żadnego związku ze złotem. Jego fizyczną postać przybiera kawałek papieru,
któremu nadano cechy pieniądza, przez oparcie go na przymusie prawnym, jako
obowiązującego w danym kraju środka płatniczego.
W przeszłości emisji pieniądza papierowego towarzyszyło zjawisko dualizmu
pieniężnego, polegające na tym, że pieniądz papierowy był emitowany nie tylko przez
bank, lecz także przez Skarb Państwa, w postaci asygnat, które miały moc zwalniania ze
zobowiązań. Prowadziło to do chaosu pieniężnego, zjawisk inflacyjnych, odmowy
honorowania pieniądza skarbowego jako środka zapłaty itd. Z tych właśnie względów
dualizm pieniężny został zarzucony. W obecnym systemie pieniężnym pieniądz papierowy
jest emitowany przez jeden ośrodek, którym jest bank centralny państwa. Pieniądz
papierowy jest niewymienialnym na złoto znakiem wartości, któremu państwo nadało
przywilej prawnego środka płatniczego. Z tej cechy pieniądza papierowego wynikają
możliwości pełnienia wszystkich funkcji pieniądza, które zostały wymienione wcześniej.
Oprócz pieniądza papierowego w obiegu znajduje się także pieniądz zdawkowy, który
ułatwia rozliczenia i zawieranie transakcji pieniężnych. Fakt cyrkulacji w obiegu
pieniężnym monet (pieniądza zdawkowego) nie zmienia papierowego charakteru
współczesnego pieniądza.
Monety są używane jedynie ze względów praktycznych. Nazwa pieniądza często
nawiązuje do tradycji pieniężnych w poszczególnych krajach.
Papierowego charakteru pieniądza nie podważa fakt istnienia w obiegu pieniądza
bezgotówkowego i tzw. surogatów pieniądza, np. czeków. Pieniądz bezgotówkowy stanowi
formę występowania pieniądza, którego źródłem jest państwowy pieniądz papierowy.
Związek ten zostanie wyjaśniony w dalszej części naszych rozważań, podczas omawiania
mechanizmu kreacji pieniądza we współczesnych systemach monetarnych.
8
Co znaczy stwierdzenie, że funkcjonujący dzisiaj pieniądz jest pieniądzem
państwowym? Odpowiedź na tak postawione pytanie tkwi właśnie w fakcie, że gwarantem
pieniądza papierowego jest państwo. Dlatego też niekiedy spotyka się określenie, że
pieniądz współczesny jest pieniądzem instytucjonalnym. O ile w przypadku pieniądza
opartego na kruszcu jego wartość była zabezpieczona przez złoto czy srebro, o tyle w
przypadku pieniądza papierowego konieczna jest instytucja o najwyższym autorytecie —
państwo, gwarantujące:
1. autentyczność znaków pieniężnych;
2. honorowanie znaków pieniężnych przez uczestników obrotu pieniężnego, a
szerzej gospodarczego;
3. możliwość nabycia przez posiadacza pieniądza papierowego różnych towarów i
usług zaspokajających potrzeby ludzkie.
Takie rozumienie współczesnego pieniądza wprowadza ważną cechę zaufania jego
posiadacza do instytucji emitującej pieniądz. Zaufanie to polega w pierwszej kolejności na
tym, że posiadacz danej kwoty będzie mógł za nią kupić użyteczne dobro, a w dalszej
kolejności na tym, że posiadane pieniądze nie będą tracić na wartości w wyniku
ewentualnych podwyżek cen zakupywanych dóbr i usług.
Zaufanie do pieniądza ma wymiar psychologiczny, co nakłada na państwo (władze
monetarne) szczególną odpowiedzialność za zabezpieczenie pieniądza papierowego.
Posiadacze pieniądza stają się — w ostatecznym rozrachunku — wierzyciela - mi
państwa, chociaż w życiu codziennym pieniądzem posługują się podmioty obrotu
gospodarczego, co oznacza, że zobowiązania pieniężne powstają i są regulowane bez
bezpośredniego udziału państwa. Państwo odpowiada za pieniądz jako taki, a więc za
zabezpieczenie pieniądza towarami i usługami. Z takiego charakteru pieniądza wyłania się
istotny problem zgodności jego wartości nominalnej z wartością substancjonalną.
Zachowanie tej zgodności jest trudne ze względu na dającą się empirycznie stwierdzić
tendencję do zwiększania ilości pieniądza w stosunku do wartości masy towarowej oraz
dostępnych usług, czego przejawem są zjawiska inflacyjne.
W historii pieniądza substancjonalne podejście nie zawsze znajdowało zwolenników.
Przykładem tego jest nominalistyczna teoria pieniądza, zgodnie z którą istotę pieniądza
stanowi nie jego wartość wewnętrzna (materia), ale jego wartość abstrakcyjna, oparta na
powszechnej akceptacji oraz zaufaniu. Takie podejście do pieniądza można znaleźć
jeszcze w czasach antycznych. Najstarsze wyjaśnienie nominalistycznej teorii pieniądza
daje teoria konwencyjna, której podstawy zbudował Arystoteles, a w średniowieczu wśród
jej przedstawicieli byli scholastycy. Później do grona jej wyznawców dołączyli: J. Locke, G.
Montanari i B. Davanzati.
Współczesny pieniądz ma wprawdzie charakter państwowy, ale państwo nie bierze
bezpośredniej odpowiedzialności za skutki posługiwania się pieniądzem przez podmioty
gospodarcze. Odpowiedzialność ta spoczywa na podmiotach systemu ekonomicznego,
które zawierają różne transakcje, np. kupna-sprzedaży towarów czy usług, zaciągania i
spłacania pożyczek, regulowania zobowiązań pieniężnych wobec władz publicznych
(podatki, składki na ubezpieczenie społeczne itd.).
Pieniądz kredytowy (żyrowy) oznacza, że źródłem pieniądza jest kredyt bankowy.
Pieniądz ten znany jest też jako pieniądz banków komercyjnych (pieniądz bankowy).
Podstawą jego tworzenia są wkłady depozytowe różnych podmiotów, zwłaszcza ludności,
9
przy czym banki komercyjne mają przywilej pomnażania ilości pieniądza w stosunku do
przyjmowanych depozytów. Przywilej ten jest — w określonych warunkach — czynnikiem
sprzyjającym rozwojowi procesów realnych w gospodarce (wzrostu gospodarczego), ale
jednocześnie rodzi wiele problemów poznawczych i praktycznych.
Jednym z trudniejszych pytań stawianych ekonomistom jest pytanie o źródła
pieniądza, skoro nie są nimi kruszce. Ekonomista jest nieco poirytowany prostym na pozór
pytaniem: „Skąd tak naprawdę biorą się pieniądze?". Pytanie to wcale nie jest
bezzasadne, jeśli dodamy, że w życiu gospodarczym obserwujemy zjawisko cudownego
rozmnażania się pieniądza. Odpowiedź, że źródłem pieniądza są mennica państwowa i
wytwórnia papierów wartościowych, które działają w imieniu państwa banku centralnego),
nie jest w pełni satysfakcjonująca, jeżeli uwzględni się fakt, że w obiegu pieniężnym
zdecydowanie przeważająca część pieniądza ma formę pieniądza bezgotówkowego,
idealnego, którego nie można zobaczyć, dotknąć.
4. System bankowy
Bank centralny na przykładzie NBP
Działalność Narodowego Banku Polskiego
Narodowy Bank Polski (NBP) jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej.
Wypełnia zadania określone w Konstytucji RP, ustawie o Narodowym Banku Polskim
i ustawie Prawo bankowe. Wymienione akty prawne gwarantują niezależność NBP
od innych organów państwa.
NBP pełni trzy podstawowe funkcje: banku emisyjnego, banku banków oraz
centralnego banku państwa.
Organami Narodowego Banku Polskiego są: prezes NBP, Rada Polityki Pieniężnej
oraz zarząd NBP.
Podstawowym zadaniem NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Zgodnie
z opracowaną przez Radę Polityki Pieniężnej Strategią Polityki Pieniężnej po 2003 roku,
celem NBP jest ustabilizowanie inflacji na poziomie 2,5 proc. z dopuszczalnym
przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy.
Do głównych obszarów działalności NBP należą:
• prowadzenie polityki pieniężnej,
• działalność emisyjna,
• rozwój systemu płatniczego,
• zarządzanie rezerwami dewizowymi Polski,
• obsługa Skarbu Państwa,
• działalność edukacyjna i informacyjna.
Narodowy Bank Polski odpowiada za stabilność narodowego pieniądza. Wypełniając
ten konstytucyjny obowiązek, NBP opracowuje i realizuje strategię polityki pieniężnej oraz
– uchwalane corocznie – założenia polityki pieniężnej.
Poprzez zarządzanie rezerwami dewizowymi zapewnia odpowiedni poziom
bezpieczeństwa finansowego państwa. Dzięki emisji znaków pieniężnych zabezpiecza
płynność obrotu gotówkowego.
10
Ważnym celem NBP jest dbałość o stabilność systemu finansowego. W ramach
pełnionych funkcji nadzorczych i regulacyjnych NBP dba o płynność, sprawność
i bezpieczeństwo systemu płatniczego. Przyczynia się również do rozwoju bezpiecznej
infrastruktury rynku finansowego.
Ponadto, NBP podejmuje działania służące upowszechnianiu wiedzy ekonomicznej,
m.in. dzięki udostępnianiu informacji na stronie internetowej www.nbp.pl oraz poprzez
działalność Portalu Edukacji Ekonomicznej.
Duży wpływ na działalność NBP miały w ostatnich latach i mają nadal procesy
integracji europejskiej oraz członkostwo w Unii Europejskiej, a w szczególności
przygotowanie Polski do uczestnictwa w strefie euro.
W celu właściwego przygotowania się do przyjęcia euro NBP będzie dążył
do spełnienia wymagań nałożonych na banki centralne państw, które już wprowadziły
wspólną walutę. NBP będzie się starał uzyskać pozycję znaczącego ośrodka naukowego
w zakresie badań ekonomicznych w kraju oraz w ramach Europejskiego Systemu Banków
Centralnych.
Polityka pieniężna
Podstawowym celem polityki pieniężnej jest utrzymanie stabilnego poziomu cen.
Stabilność cen jest niezbędna do zbudowania trwałych fundamentów długofalowego
wzrostu gospodarczego.
Od 1999 r. w realizacji polityki pieniężnej wykorzystuje się strategię bezpośredniego
celu inflacyjnego. W jej ramach Rada Polityki Pieniężnej określa cel inflacyjny, a następnie
dostosowuje poziom podstawowych stóp procentowych NBP tak, by maksymalizować
prawdopodobieństwo osiągnięcia tego celu. Od początku 2004 r. Narodowy Bank Polski
realizuje ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5 proc. z dopuszczalnym przedziałem wahań
+/- 1 punkt procentowy. NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym
celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp
procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego mają wpływ
na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych, a co za tym idzie
na rozmiary kredytu, popyt w gospodarce i stopę inflacji.
Wykorzystywany przez NBP zestaw instrumentów polityki pieniężnej pozwala
na kształtowanie rynkowych stóp procentowych. Instrumenty te obejmują:
•
•
•
•
operacje otwartego rynku,
rezerwę obowiązkową,
operacje depozytowo-kredytowe.
Operacje otwartego rynku
Operacje otwartego rynku to transakcje dokonywane z inicjatywy banku
centralnego z bankami komercyjnymi. Obejmują one warunkową i bezwarunkową
sprzedaż lub kupno papierów wartościowych lub dewiz, a także emisje własnych papierów
dłużnych banku centralnego.
Operacje otwartego rynku równoważą popyt i podaż środków utrzymywanych przez
banki komercyjne w banku centralnym. Dzięki temu bank centralny wpływa na poziom
krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym.
11
Obecnie operacje otwartego rynku przeprowadzane przez Narodowy Bank Polski
polegają na emisji własnych papierów dłużnych (7-dniowych bonów pieniężnych), których
minimalna rentowność jest równa stopie referencyjnej wyznaczonej przez Radę Polityki
Pieniężnej.
Rezerwa obowiązkowa
Bank centralny nakłada na banki obowiązek utrzymywania rezerwy obowiązkowej.
Rezerwa ma na celu łagodzenie wpływu bieżących zmian płynności sektora bankowego
na stopy procentowe na rynku międzybankowym. Służy również ograniczaniu
nadpłynności banków.
Rezerwą obowiązkową jest wyrażona w złotych część środków pieniężnych
zgromadzonych na rachunkach bankowych i uzyskanych ze sprzedaży papierów
wartościowych oraz innych środków przyjętych przez banki, podlegających zwrotowi,
z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także pozyskanych
z zagranicy na co najmniej 2 lata. Rezerwa obowiązkowa utrzymywana jest na rachunkach
w NBP.
Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustala Rada Polityki Pieniężnej.
Od 30 czerwca 2009 r. stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 3,0 proc. dla wszystkich
rodzajów depozytów, z wyjątkiem środków uzyskanych z tytułu sprzedaży papierów
wartościowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu, dla których stopa rezerwy
obowiązkowej wynosi 0 proc. Od 30 września 2003 r. wszystkie banki pomniejszają
naliczoną rezerwę obowiązkową o równowartość 500 tys. euro. Środki rezerwy
obowiązkowej od 1 maja 2004 r. są oprocentowane.
Operacje kredytowo-depozytowe
W przypadku prowadzenia przez NBP podstawowych operacji otwartego rynku z 7dniowym terminem zapadalności może dochodzić do znacznych wahań najkrótszych,
zwłaszcza jednodniowych, stóp rynku międzybankowego. Łagodzeniu tych wahań służą
operacje kredytowo-depozytowe, prowadzone z bankami komercyjnymi z ich inicjatywy:
kredyt lombardowy oraz lokaty terminowe banków w NBP (depozyt na koniec dnia).
Operacje kredytowo-depozytowe NBP wpływają na wysokość stóp procentowych na rynku
pieniężnym, których górną granicę stanowi oprocentowanie kredytu lombardowego,
a dolną – oprocentowanie depozytu w NBP.
NBP udziela bankom kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierów
wartościowych. Kredyt ten umożliwia im pokrywanie krótkookresowych niedoborów
płynności. Udzielany jest na następujących zasadach:
• zastawem są skarbowe papiery wartościowe, a wysokość kredytu nie może
przekroczyć 80 proc. ich wartości nominalnej,
• termin spłaty kredytu przypada w następnym dniu operacyjnym po dniu jego
udzielenia,
• warunkiem udzielenia kredytu jest uprzednia spłata wcześniej zaciągniętego
kredytu.
Narodowy Bank Polski oferuje też bankom możliwość składania krótkookresowego
(jednodniowego) depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane są do końca dnia
operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z należnymi odsetkami następuje w kolejnym
dniu operacyjnym. Lokaty są oprocentowane według stopy zmiennej ustalanej przez Radę
Polityki Pieniężnej (stopy depozytowej).
12
Lokaty terminowe w NBP pozwalają bankom komercyjnym na zagospodarowanie
nadwyżek płynnych środków. W efekcie przeciwdziałają spadkowi krótkookresowych stóp
na rynku międzybankowym poniżej stopy depozytowej.
Zasady polityki kursowej
Od 12 kwietnia 2000 r. kurs złotego jest kursem płynnym i nie podlega żadnym
ograniczeniom. Bank centralny nie stawia sobie za cel określenia z góry poziomu kursu
złotego do innych walut. Zastrzega sobie jednak prawo do interwencji, o ile uzna je
za konieczne do realizacji celu inflacyjnego.
Wstępując do Unii Europejskiej, Polska zobowiązała się, że przystąpi również
do strefy euro. W przyszłości złoty zostanie zatem zastąpiony wspólną walutą europejską,
a politykę pieniężną będzie kształtował Europejski Bank Centralny.
Jednym z warunków przystąpienia do strefy euro jest spełnienie kryterium stabilności
kursu walutowego. Dlatego w okresie poprzedzającym przyjęcie euro kurs złotego do euro
zostanie na co najmniej dwa lata usztywniony w ramach systemu kursowego ERM II (ang.
Exchange Rate Mechanism II). Oznacza to, że w tym czasie Narodowy Bank Polski będzie
utrzymywał rynkowy kurs złotego wobec euro w przedziale dopuszczalnych wahań
w stosunku do ustalonego kursu centralnego.
Działalność emisyjna
Narodowy Bank Polski ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych
Rzeczypospolitej Polskiej. Oznacza to, że jest jedyną instytucją uprawnioną
do wprowadzania do obiegu pieniężnego złotych i groszy jako prawnych środków
płatniczych na obszarze Polski. Mają one ustawową moc zwalniania ze wszystkich
zobowiązań i nikt nie może odmówić ich przyjęcia jako zapłaty.
Znakami pieniężnymi emitowanymi przez NBP są banknoty i monety. Monety
emitowane są w dwóch grupach. Pierwszą tworzą monety powszechnego obiegu, a drugą
monety kolekcjonerskie o niskich nakładach.
Wprowadzenie nowego znaku pieniężnego odbywa się na podstawie zarządzenia
prezesa NBP ogłaszanego w Monitorze Polskim. W zarządzeniu zostają ustalone: termin
wprowadzenia do obiegu i wielkość emisji oraz wzór i wartość nominalna znaków
pieniężnych, a w przypadku monet także stop, próba i masa.
Do NBP należy również wycofywanie z obiegu poszczególnych znaków pieniężnych.
Odbywa się to na mocy zarządzenia prezesa NBP, publikowanego w Monitorze Polskim,
które określa znak pieniężny, termin jego wycofania z obiegu i zasady wymiany
we wskazanych bankach.
Narodowy Bank Polski ustala też zasady wymiany zużytych i uszkodzonych znaków
pieniężnych oraz zatrzymywania fałszywych znaków pieniężnych. Znaki zużyte lub
uszkodzone tracą moc prawnego środka płatniczego i podlegają wymianie. Fałszywe
znaki pieniężne są natomiast zatrzymywane bez prawa zwrotu ich równowartości.
W przyszłości, po przyjęciu euro jako prawnego środka płatniczego emitentem
banknotów będzie Europejski Bank Centralny, natomiast NBP pozostanie emitentem
monet.
13
Działania na rzecz systemu płatniczego
System płatniczy umożliwia przepływ środków finansowych w kraju. Działania
Narodowego Banku Polskiego w tym zakresie polegają na organizowaniu rozliczeń
pieniężnych w gospodarce – zarówno między osobami fizycznymi, jak i podmiotami
gospodarczymi. Do najważniejszych działań należą:
• organizowanie rozliczeń pieniężnych,
• działania regulacyjne,
• nadzór nad systemami płatności oraz systemami rozrachunku papierów
wartościowych.
NBP prowadzi system płatności SORBNET, obejmujący rachunki bieżące banków.
Umożliwia on szybki i nieodwołalny rozrachunek transakcji dokonywanych na rynkach
międzybankowych. W systemie tym dokonuje się też rozrachunku zleceń płatniczych
obsługiwanych przez pośredników rozliczeniowych, takich jak Krajowa Izba
Rozliczeniowa SA oraz Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA.
NBP opracowuje przepisy dotyczące rozliczeń pieniężnych oraz opiniuje przepisy
dotyczące tych zagadnień tworzone przez inne instytucje.
Podstawowym celem nadzoru nad krajowymi systemami płatności jest zapewnienie
ich sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania. NBP wydaje zezwolenia na uruchamianie
nowych systemów płatności, ocenia zasady działania poszczególnych systemów, zbiera
dane statystyczne, a także wydaje zalecenia w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości
stwarzających ryzyko dla określonego systemu. NBP współpracuje również z Komisją
Papierów Wartościowych i Giełd w kwestiach związanych z nadzorem nad systemami
rozrachunku papierów wartościowych.
W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej, NBP uruchomił nowy system
SORBNET-EURO do obsługi rachunków bieżących banków w euro. Umożliwia on również
obsługę płatności pomiędzy bankami polskimi a bankami z krajów Unii Europejskiej.
System SORBNET-EURO pozwala także na rozrachunek zleceń płatniczych, które
obsługiwane są przez Krajową Izbę Rozliczeniową SA w nowym systemie obsługi
płatności detalicznych w euro (EURO-ELIXIR).
Zarządzanie rezerwami dewizowymi
Rezerwy dewizowe gwarantują pełną wymienialność złotego, pozwalają
na dokonywanie płatności wynikających z międzynarodowych zobowiązań państwa
i wzmacniają wiarygodność finansową kraju. Rezerwy są utrzymywane w walutach obcych
oraz w złocie.
W inwestowaniu rezerw na międzynarodowych rynkach finansowych NBP kieruje się:
• bezpieczeństwem inwestowanych środków,
• płynnością rezerw,
• dochodowością rezerw przy respektowaniu dopuszczalnego stopnia ryzyka.
NBP inwestuje rezerwy dewizowe przede wszystkim w rządowe papiery
wartościowe, papiery agencyjne i instytucji międzynarodowych oraz dokonuje lokat
w bankach, mając na uwadze wysoką wiarygodność kredytową emitentów i kontrahentów.
14
Dobór inwestycji zapewnia dostępność środków dewizowych zgodnie z ich
przewidywanym wykorzystaniem oraz możliwością wystąpienia sytuacji nadzwyczajnych.
Na maksymalizację dochodu z rezerw walutowych istotny wpływ ma jakość
zarządzania ryzykiem związanym ze zmianami kursu walutowego oraz stopy procentowej
i płynności.
W momencie przystąpienia Polski w maju 2004 r. do Unii Europejskiej, NBP stał się
częścią Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC). Uczestnictwo NBP w ESBC
jest związane z koniecznością wniesienia przez NBP, zgodnie z ustalonym kluczem
subskrypcji, wkładu do kapitału Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Po wejściu
Polski do Unii Gospodarczej i Walutowej oraz przyjęciu euro jako waluty krajowej, NBP
wniesie wkład do rezerw dewizowych EBC. Oznacza to, że NBP znajdzie się w składzie
narodowych banków centralnych uczestniczących w procesie zarządzania rezerwami
EBC, opartym na specjalizacji walutowej według zasad określonych przez EBC.
Jednocześnie NBP będzie nadal zarządzał częścią własnych rezerw dewizowych.
Obsługa Skarbu Państwa
W ramach obsługi Skarbu Państwa, Narodowy Bank Polski prowadzi obsługę
bankową budżetu państwa w zakresie określonym w ustawie o finansach publicznych.
NBP prowadzi, m.in. centralny rachunek bieżący budżetu państwa oraz rachunki bieżące
i pomocnicze państwowych jednostek budżetowych i państwowych funduszy celowych.
Ponadto, NBP prowadzi, za zgodą prezesa NBP, rachunki innych osób prawnych
na podstawie art. 51 ust. 1 pkt 4 ustawy o Narodowym Banku Polskim, a także rachunki
innych podmiotów posiadających ustawowe upoważnienie do otwierania rachunków
w NBP.
Od momentu przystąpienia do Unii Europejskiej NBP prowadzi rachunki bankowe
przeznaczone do obsługi środków finansowych przekazywanych z funduszy unijnych
oraz środków Unii z tytułu składki członkowskiej Polski.
Bank komercyjny
Banki komercyjne wprowadzają do obiegu pieniężnego zdecentralizowany pieniądz
wkładowy przez udzielanie kredytu. Pieniądz ten ma charakter pochodny. Jeżeli jednak na
rachunki banków komercyjnych jest wpłacany pieniądz centralny, oznacza to powstawanie
wkładów pierwotnych. Wkłady te mogą albo być przeznaczone na obsługę transakcji, albo
stanowić formę oszczędzania. „Powstaje w ten sposób dwuźródłowy obrót pieniężny jako
cyrkulacja pieniądza banku centralnego, ale także jako dominujący ilościowo obrót przez
dokonywanie zapisów na rachunkach bankowych"19.
Banki komercyjne orientują swoją działalność na zysk. Są to więc szczególne
przedsiębiorstwa, których przedmiotem działania jest pieniądz, a ściślej mówiąc obrót
pieniężny.
Ekonomiczna logika działalności banków komercyjnych jest prosta i sprowadza się
do zarabiania na różnicy między oprocentowaniem wkładów klientów a oprocentowaniem
udzielanych kredytów lub szerzej dochodów z inwestycji finansowych. Za tym klarownym,
ale zarazem i ogólnym celem działalności banków komercyjnych kryje się jednak
skomplikowany mechanizm funkcjonowania współczesnego systemu bankowokredytowego.
15
Bank komercyjny jest specyficzną formą przedsiębiorstwa, którego działalność opiera
się na podstawowych zasadach, do których zalicza się:
• samodzielność,
• samofinansowanie,
• uniwersalizm.
Banki komercyjne w swojej działalności kierują się kryteriami czysto rynkowymi,
chociaż działają na rynku specyficznym, zarówno w tym sensie, że przedmiotem transakcji
rynkowych jest pieniądz, jak i dlatego, że jest to rynek kierowany bezpośrednio przez bank
centralny, a pośrednio także przez rząd. Kontrola i kształtowanie warunków, w jakich
działają banki komercyjne, znajduje swoją podstawę w charakterze współczesnego
pieniądza, na co zwracaliśmy już uwagę. Dodajmy jeszcze, że sfera pieniężna i transakcje
pieniężne są szczególnie podatne na prowadzenie działalności spekulacyjnej oraz
działalności obarczonej wysokim ryzykiem. Tymczasem banki, nawet jeżeli są instytucjami
w pełni prywatnymi, spełniają ważne funkcje gospodarcze i publiczne. W wyniku
nierozważnej działalności banków mogą być narażone na szwank depozyty ludności. Fakt
ten wymaga gwarancji wkładów ze strony państwa i nakładania ograniczeń na swobodę
działania banków. Dlatego też granice swobody banków nie są wyznaczone jedynie przez
warunki panujące na rynku, ale wynikają także z ograniczeń nakładanych na sektor
bankowy przez władze monetarne kraju.
Banki komercyjne są typowymi instytucjami depozytowymi. Depozyty stanowią więc
podstawę działalności pożyczkowej banków komercyjnych. Przyjmowane przez banki
depozyty można podzielić na trzy grupy:
• depozyty bieżące (wkłady a vista);
• depozyty, na które można wystawiać czeki;
• oszczędności i depozyty terminowe.
Zgromadzone przez banki środki pieniężne są z kolei lokowane w:
• rządowych papierach wartościowych (weksle i obligacje skarbowe); papierach
wartościowych banku centralnego;
• papierach wartościowych emitowanych przez władze samorządowe oraz lokalne;
• pożyczkach udzielanych przedsiębiorstwom produkcyjnym, usługowym i
handlowym;
• pożyczkach konsumpcyjnych;
• pożyczkach udzielanych na zakup nieruchomości.
Dla większości współczesnych banków komercyjnych charakterystyczne jest to, że
ich działalność jest wyraźnie zorientowana na operacje bieżące. Dlatego banki komercyjne
są podstawowymi uczestnikami rynku pieniężnego i rynku kredytu krótkoterminowego.
Udział banków komercyjnych w obrocie długoterminowymi papierami przedsiębiorstw,
zwłaszcza akcjami, jest natomiast znacznie zróżnicowany w zależności od rozwiązań
prawnych obowiązujących uczestników rynku kapitałowego w poszczególnych krajach.
Skrajne — pod tym względem — systemy obowiązują w Niemczech i Stanach
Zjednoczonych. Obrót akcjami w Niemczech jest niemal całkowicie zdominowany przez
banki, które mają wyłączne prawo do pośredniczenia w nim. Zgodnie z prawem
niemieckim pośrednictwo w obrocie akcjami jest traktowane jako czynność bankowa,
dlatego też do prowadzenia działalności w tym zakresie konieczne jest posiadanie licencji
bankowej. Z kolei w Stanach Zjednoczonych banki zostały, praktycznie rzecz biorąc,
16
wyłączone z obrotu akcjami, ze względu na zakaz lokowania środków pieniężnych w
akcjach przedsiębiorstw.
W Polsce pojęcie banku oraz zakres jego działalności precyzuje prawo bankowe.
Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie
zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem
środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.
Do czynności bankowych wykonywanych przez bank zalicza się:
• przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem
oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów,
• prowadzenie innych rachunków bankowych,
• udzielanie kredytów,
• udzielanie gwarancji bankowych,
• emitowanie bankowych papierów wartościowych,
• przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,
• i wykonywanie innych czynności przewidzianych w odrębnych ustawach wyłącznie
dla banku.
Czynnościami bankowymi są również następujące czynności, jeśli są one
wykonywane przez banki:
• udzielanie pożyczek pieniężnych,
• operacje czekowe i wekslowe,
• wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu,
• terminowe operacje finansowe,
• nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych,
• przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie
skrytek sejfowych,
• wykonywanie obrotu dewizowego,
• udzielanie poręczeń,
• czynności zlecone, związane z emisją papierów wartościowych.
5. Podatki
Obecny system podatkowy
Prawne podstawy nakładania obowiązków podatkowych stanowi obowiązująca od
dnia 17 października 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997
r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483). W art. 217 ustrojodawca postanowił, że:
• nakładanie:
- podatków,
- innych danin publicznych,
• określanie:
- podmiotów opodatkowania,
- przedmiotów opodatkowania,
- stawek podatkowych,
- kategorii podmiotów zwolnionych od podatków,
- zasad przyznawania ulg i umorzeń podatkowych
- może następować wyłącznie w drodze ustawy.
17
Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 8 Konstytucji jej przepisy stosuje się
bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Oznacza to, że jeżeli w przepisach
prawa podatkowego zawarte jest unormowanie sprzeczne z określonym przepisem
Konstytucji, stosuje się przepis Konstytucji. Miejsce Konstytucji w systemie źródeł prawa
podatkowego wymaga nadto, aby proces jego wykładni przebiegał w taki sposób, by
dokonana interpretacja była zgodna z Konstytucją. W tej kwestii należy zwrócić uwagę na
wytyczne Trybunału Konstytucyjnego, zawarte w uchwale z dnia 6 września 1995 r., sygn.
W 20/94 (Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, 1995, nr 1, poz. 6, cz. II, s. 258-265),
który wskazuje, iż w sytuacji, gdy jest możliwe takie wyłożenie przepisu, aby pozostawał
on w zgodzie z Konstytucją, należy z tej możliwości skorzystać, odrzucając taką drogę
interpretacji, która prowadzi do odczytania przepisu jako niekonstytucyjnego.
Na polski system podatkowy składa się jedenaście tytułów podatkowych, objętych
materialnym szczególnym prawem podatkowym. Pojęcie podatku zostało zdefiniowane w
art. 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz.
60 ze zm.) jako publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe i bezzwrotne świadczenie
pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z
ustawy podatkowej. Przepisy Ordynacji podatkowej stosuje się również do opłat i innych
niepodatkowych należności budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu
terytorialnego, do których ustalania lub określania uprawnione są organy podatkowe, oraz
opłat, o których mowa w przepisach o podatkach i opłatach lokalnych.
Zasadniczy podział podatków jest następujący:
• bezpośrednie, czyli:
- podatek dochodowy od osób fizycznych,
- podatek dochodowy od osób prawnych,
- podatek od spadków i darowizn,
- podatek od czynności cywilnoprawnych,
- podatek rolny,
- podatek leśny,
- podatek od nieruchomości,
- podatek od środków transportowych.
• pośrednie:
- podatek od towarów i usług,
- podatek akcyzowy,
- podatek od gier.
Część materialna ogólna i część proceduralna prawa podatkowego została
uregulowana przepisami Ordynacji podatkowej.
Podatek – pieniężne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na
rzecz państwa lub innnych związków publicznoprawnych (samorządy). Cechą podatku jest
jego ogólny charakter – wszystkie podmioty są objęte podatkiem.
Fiskalna treść podatku – podstawowe narzędzie przejmowania przez państwo
dochodów. Ekonomiczna treść podatku – skutkiem nakładania podatku jest zmianaw
sytuacji dochodowej i majątkowej podatników.
Rodzaje podatków ze względu na kryterium przedmiotowe:
a) podatki majątkowe i podatki od przw majątkowych – w wyniku nakładania podatku
wartość majątku nie powinna sięz mniejszać. Jeżeli następuje uszczuplenie to podatek
realny, jeśli z dochodu z majątku to podatek nominalny,
b) podatki od przychodów – w związku z działalnością gospodarczą i osiąganymi
przychodami
18
-
pobierane są niezależnie od wyników działalności gospodarczej,
bardzo korzystny instrument fiskalny państwa (zaspokaja popyt na pieniądz
niezależnie od sytuacji podatnika),
- silnie cenotwórcze podatki (są wkalkulowane w cenę), powiązane z procesami
inflacyjnymi,
- sprzymierzeniec państwa w równaniu budżetu (automatycznie podnoszone wraz z
infalcją),
- pokrywane są z dochodów podatników – ułatwiają ukrywanie rzeczywistych
ciężarów publicznych,
c) podatki od dochodów – przedmiotem opodatkowania jest dochód z pracy i z
prowadzenia działalności gospodarczej
- nawiązują do nadyżki ekonomicznje wypracoanej przez podmioty („dzielenie się”
dochodem z państwem),
- narzędzie realizacji zasady powszechności odpodatkowania, realizacja
sprawiedliwego rozłożenia ciężarów publicznych,
- bardziej korzystne dla podatników niż dla władz,
d) podatki od wydatków – podatki od konsumpcji, ale mają ograniczony zakres,
stosowane są wybiórczo, na zakup dóbr luksusowych (samochody, jachty) i dóbr
skarbu państwa (sól, alkohol, paliwa) – jest to akcyza.
Rodzaje podatków ze względu na związek między ciężarem podatkowym a
ponoszącym go podatnikiem:
- podatki bezpośrednie – istnieje precyzyjnie określona zależność między płaconym
podatkiem (rodzajem, wysokością, trybem płacenia podatku, a podatnikiem), są to
podatki dochodowe i majątkowe,
- podatki pośrednie – obciążają w sposób nie pozostający w ścisłym związku z jego
sytuacją dochodową i majątkową, są one poatkami ukrytymi, a ciężary ponoszone
przez podatników są bardziej anonimowe
Rodzaje podatków ze względu na władztwo podatokowe:
- nakładane przez państwo – podstawowe rodzje podatków,
- nakładane przez władze samorządowe – niewielki zakres podatków.
Rodzaje podatków ze względu na kryterium terytorialne – jakie podatki zasilają
odpowiednie szczeble władz publicznych:
- podatki centralne,
- podatki regionalne,
- podatki lokalne.
Rodzaje podatków ze względu na podmiotowe źródła pochodzenia – potrzeben do
ustalania rzeczywistego obciążenia podatkowego:
- sektor przedsiębiorstw niefinansowych,
- sektor instytucji finansowych,
- sektor gospodarst domowych,
- sektor zagranicy.
Technika podatkowa – działania praktyczne wyrażające się w ustaleniu obowiązku
podatkowego, wymiarze podatku i jego ściągnięcia. Służy do obliczenia i ściągnięcua
należności podatkowej. Elementami tej techniki są:
a) podmiot opodatkowania – każda osoba, na której ciąży obowiązek podatkowy (podmiot
czynny – państwo, ściąga podatki, podmiot bierny – osoby prawne i fizyczne płacące
podatek)
b) przedmiot podatku – rzecz lub zdarzenie wywołujące obowiązek podatkowy,
c) podstawa odpodatkowania (stopa podatkowa) – wartościowo określony przedmiot
odpodatkowania (np. podatek od psów)
d) stawka podatkowa – relacja kwoty do podstawy opodatkowania
- stawka kwotowa – wielkość podatku należnego władzom publicznym,
19
-
stawka procentowa – jaka część podstawy opodatkowania stanowi zobowiązaie
podatkowe:
- stawki stałe (proporcjonalne) – wysokość podatku rośnie w takim samym
prempie co podstawa opodatkowania,
- stawki zmienne – wysokość podatku zmienia się wraz z zmianą podstawy
opodatkowania
- progresywne – podatek rośie szybciej niż podstawa,
- regresywne – podatek maleje wraz ze wzrostem podstawy,
- degresywne – kmbinacja stawki progresywnej i stawki
proporcjonalnej
e) skala podatkowa – jaką stawkę należy zastosować do podstawy opodatkowania (może
być jedna dla całej podstawy, może też występować kilka stawek)
f) zwolnienia – państwo wyłącza pewną grupę podatników lub pewną część przedmiotu
opodatkowania z obowiązku zapłacenia podatku,
g) ulgi podatkowe – cześciowe ograniczenie ciężaru podatkowego
- ulgi systemowe – wbudowane w dany podatek, obowiązują wszystkich którzy
spełnią warunki,
- ulgi zindywidualizowane – o przyznaniu decyduje organ administracji skarbowej,
h) zwyżki podatkowe – dany podmiot płaci wyższy podatek niż to wynika z
obowiązujących zasad (mają charakter represyjny).
Opłaty – świadczenie pieniężne o charakterze przymusowym, bezzwrotnym, odpłatnym,
jednostronnie ustalane i pobierane przez władze publiczne z tytułu określonych czynności
urzędowych oraz usług jednostek sektora publicznego. Cechą opłat jest, że ich
ponoszenie przez podmioty znajdujące się poza sektorem publicznym jest ziwązane z
pewnym kontrświadczeniem ze strony organów władzy i administracji publicznej (podjęcue
decyzji administracyjnej, np. pozwolenie na budowę domu) lub ze strony jednostek sektora
publicznego (przedszkole dla dziecka). To właśnie odróżnia opłatę od podatku.
Jeżeli koszty wytworzenia świadczenia, z które ponosi się opłaty są niskie do jej wysokości
to w opłaty są wkomponowane elementy fiskalne (wtedy są identycznej jak podatki).
Działalność organów publicznych pociąga za sobą koszty, więc w niektórych przypdakach
konieczne jest ponoszenie przez obywatela opłat.
Dwa rodzaje opłat stosowanych przez władze publiczne:
- związane z czynnościami organów władz publicznych – zbliżóne do podatków, koszty
są minimalne w porównaniu z wysokością opłat,
- z tytułu usług wytwatzacnych przez jednostki sektora publicznego – kształtowane są na
poziomie rzeczywistego kosztu świadczenia usługi, z możliwością niewielkiego
narzutu.
Cła – najważjniejsze funkcje:
- fiskalna,
- funkcja protekcjonistyczna – polega na ochoronie gospodarki krajowej przed towarami
zaggranicznymi.
Funkcjonowanie ceł jest zbliżone do funkcjonowania podatków.
Cła jako źródło dochodów publicznych będą w dającej się przewidzieć perspektywie
wykazywać rtendencję spadkową.
6. Budżet państwa, dług publiczny
Sektor publiczny - wg. R. Domaszewicz: „Działalność aparatu państwowego oraz innych
związków publicznoprawnych wchodzących w skład tzw. sektora publicznego wymaga
ponoszenia różnego rodzaju wydatków.”
20
Podział wydatków publicznych:
a) wydatki materialne związane z zakupem przez władze publiczne dóbr i usług
niezbędnych do spełnienia przez nie funkcji statutowych,
b) wydatki transferowe nie związane bezpośrednio z ruchem towarów i usług, lecz będące
najoczywistszym wyrazem redystrybucji dochodów przez państwo (emerytury, zasiłki,
subwencje itp.)
Sektor publiczny wg. kryterium majątkowego:
1) majątek służący władzy i administracji państwowej
2) majątek służący publicznym instytucjom usługowym
3) majątek w użytkowaniu publicznym
4) majątek zaangażowany w działalności gospodarczej
Finanse publiczne nie są finansowym wyrazem - w sensie instytucjonalnym- sektora
publicznego, gdyż nie obejmuje on pełnych finansów skomercjalizowanych
przedsiębiorstw państwowych.
Związki między sektorem publicznym a finansami publicznymi:
1. Biorąc pod uwagę kryterium własności zarówno sektor publiczny jak i finanse publiczne
należą do tej samej kategorii pojęciowej, której ramy zakreśla nieprywatna własność.
( Wspólna cecha - własność publiczna.)
Obszary działalności państwa:
- realny (rzeczowy): majątek publiczny, tzn. lasy, bogactwa naturalne, zbiorniki wody,
zasoby wody, szlaki wodne, drogi, budynki użyteczności publicznej, urządzenia
infrastrukturalne itd., reprezentujące dobra publiczne lub dzięki którym te dobra mogą
być tworzone. Obszar ten rozciąga się też na przeds. Państwowe, które działają na
zasadach rynkowych i przeds. W których państwo ma tylko udziały.
- finansowy
2. Działalność władz publicznych wymaga podobnych nakładów jak działalność sektora
prywatnego gospodarki (patrząc z perspektywy zjawisk i procesów rzecz.)
Podstawowe różnice pomiędzy finansami publicznymi a sektorem publicznym:
1) Sektor publ. reprezentuje realne zjawiska i procesy gosp., tzn. wytwarza określone
dobra i usługi
2) Finanse publ. reprezentują zjawiska i procesy pieniężne
3) W sektorze publ. decydujące znaczenie ma majątek (trwały i obrotowy), powstały na
skutek procesów narastania, finansow. ze środków publ. - w analizie działaln. sektora
dominuje metoda majątkowa
4) Analiza finansów publ. - metoda strumieniowa(badanie procesów tworzenia i
rozdysponowania funduszy). Dwa rodzaje funduszy: budżet państwa i budżety
samorządowe. Podstawowa cecha - ściśle określ. Czas tworzenia i rozdysponowania.
5) Część sektora publ. realizuje cele publ. i społ; część: ekonomiczne.
6) Część funduszy publ.- związana z finansowaniem sektora publ; część - nie angażuje
funduszy publicznych.
7) Nie wszystkie środki publiczne są wykorzystywane przez sektor publ. (pewna część
wydatków publ. ma charakter transferowy
8) Szczególne związki między sektorem publ. a finansami publ. zachodzą przez dług
publ. - powstaje na skutek kumulowania się deficytu budż. Majątek publ. zabezpieczenie długu publ. Dług publ. zaciągnięty w związku z powiększaniem majątku
publ. angażuje fundusze publ. na obsługę tego długu.
Bez finansów publ. przeważająca część sektora publ. nie mogłaby funkcjonować (obrona
narodowa, administracja itd.)
21
Elementy systemu finansów publ. w przekroju przedmiotowym:
1) władze ustawodawcze szczebla centralnego (parlament) i władze szczebla
pośredniego (rady regionalne) i szczebla samorządowego (rady gminne)
2) władze wykonawcze (rządy, zarządy)
3) władze kontrolne (Regionalne Izby Obrachunkowe, Najwyższa Izba Kontroli)
4) aparat skarbow (finansowy) zajmuj. się realizacja dochodów i wydatków publ.
5) podmioty (jednostki), finansowane z funduszy publ.
Elementy systemu finansów publ. w przekroju prawnym:
1) konstytucja lub inna ustawa zasadnicza
2) prawo budżetowe, reguluj. zasady budowy ustroju budż.
3) coroczne ustawy budż. i uchwały budż. samorządów
4) ustawy podatkowe
5) ustawy o pozabudż. funduszach publ.
6) ustawy o finansach samorządowych
7) ustawy regulujące działalność Ministra Finansów i działalność aparatu skarbowego
8) ustawa karno-skarbowa
9) ustawa o zobowiązaniach podatkowych
10)akty normatywne reguluj. działalność Ministra Finansów, rządu, innych ministrów
11)akty wykonawcze wydane przez MF lub MSP
Elementy systemu finansów publ. w przekroju instytucjonalnym(fundusze):
1) budżetu państwa
2) budżetów samorządowych szczebla podstawowego lub wyższego
3) funduszy ubezp. Społecznych
4) pozostałych funduszy publicznych
5) fundacji publ.
Elementy systemu finansów publ. w przekroju instrumentalnym(narzędzia):
1) podatki centralne
2) podatki lokalne
3) opłaty
4) cła
5) dochody z majątku publ.
6) składki na ubezp. społeczne
7) subwencje
8) dotacje
9) kredyty państwowe
Techniczne elementy warunkujące funkcjonowanie systemu fin.publ.:
1) klasyfikacja budżetowa
2) procedura budżetowa
3) postępowanie podatkowe
4) metody planowania dochodów i wydatków
Budżet państwa: scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków
pieniężnych w związku z funkcjami państwa. Budżet państwa jest aktem prawnym:
podstawa tworzenia budżetu - ustawa przyjmowana przez parlament. Cele i zadania
państwa realizowane za pomocą budżetu muszą być z góry określone. Budżet państwa
sporządza się ex ante - jest planem finansowym państwa (władz ustawodawczych i władz
wykonawczych). Rozwój budżetu państwa jest funkcją rozwoju państwa.
Cechy budżetu państwa:
1) budżet państwa jest funduszem scentralizow. zasobów pieniężnych gromadzonych i
dzielonych przez państwo
2) gromadzenie środków budż. odbywa się w sposób przymusowy
3) szczególna rola budżetu w funkcjonowaniu państwa
22
4) procesy gromadzenia i dzielenia dochodów za pomocą budżetu implikują zasady
ustrojowo-konstytucyjne
5) procesy gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów w budżecie zawsze mają
charakter nie tylko ekonom. ale i społeczny
6) dochody budżetowe powstają na skutek definitywnego przejęcia ich przez państwo od
różnych podmiotów, dochody budżetowe gromadzone w budżecie są bezzwrotne
7) budżet państwa dot. działalności organów i podmiotów państwa w przyszłości
8) budżet jako fundusz musi cechować specjalizacja, polegająca na nadaniu rygorów
prawnych wydatkom budżetowym
9) wiązanie dochodów i wydatków budżetowych z działalnością państwa w zamkniętym
okresie oznacza, że w istocie budżet państwa tworzą strumienie dochodów i wydatków
10) strumieniowy char. budżetu ozn. konieczność egzekwow. należnych w danym okresie
dochodów i obliguje do wydatkow. środków budż. przed upływem okresu budż.
11) budżet państwa nie jest jedynym urządzeniem w którym znajduje się finansowe
odzwierciedlenie działalności państwa
Funkcje budżetu państwa:
1) redystrybucyjną albo rozdzielczą -budżet jest narzędziem redystrybucji dochodu
narodowego
2) stabilizacyjną, zwaną wyrównawczą lub kompensacyjną - wykorzyst. Budżetu jako
narzędzia państwa w celu łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego
3) alokacyjną - wyeksponowanie roli budż. w alokacji zasobów
4) fiskalną albo skarbową - przejmowanie na rzecz państwa dochodów budż.
5) ustrojową
6) demokratyczną - zainteresowanie i wpływ społeczeństwa na opracowywanie i
wykonyw. budżetu
7) kontrolną - wykorzystyw. Gromadzenia środków budż. do kontroli celowości,
efektywności i legalności gospod. budż.
8) bodźcową - pozytywne zachow. się podmiotów wobec stosow. Przez państwo instrum.
budż.
9) planowania - zestawienie ex ante dochodów i wydatków budż.
10)prawną
11)kredytowa - ustalenie, czy państwo ma zdolność kredytową
12)administracyjną - zmiana zakresu działania organów państ., związaną z tym redukcję
sił pracujących, przez reorganizację urzędów
13)koordynacyjną - budżet państwa jest narzędziem koordynacji, w takim zakresie w jakim
ujęte są w nim dochody i wydatki sektora publ.
Ogólny podział:
- funkcje ekonomiczne: redystrybucyjna, stabilizacyjna, alokacyjna a także
fiskalna i
bodźcowa
- funkcje polityczne: ustrojowa, demokratyczna, prawna
- pozostałe funkcje leżą na pograniczu funkcji ekonomicznych i politycznych
Funkcje budżetu są ponadustrojowe. Budżet państwa jest instytucją istniejącą niezależnie
od ustroju.
Dwa warunki konieczne dla istnienia budżetu państwa:
1) gospodarka musi mieć charakter pieniężny
2) musi istnieć państwo jako instytucja
Zasady budżetowe:
1) równowagi
2) zupełności (powszechności)
3) jedności formalnej
4) jedności materialnej
23
5) szczegółowości (specjalizacji)
6) jawności
7) przejrzystości
8) realności
9) uprzedniości
10)gospodarności
11)operatywności
12)jednoroczności
13)polityczności
Podział zasad:
- zasady budżetowe ponadczasowe i ponadustrojowe:
a) równowagi
b) zupełności - wymaga ujęcia w budżecie wszystkich dochodów i wydatków państwa
c) jawności - konieczność prezentow. dochodów i wydatków społeczeństwu
d) realności - postuluje maksym. precyzję w planowaniu dochodów i wydatków budż.
e) gospodarności - wymaga racjonalnego i oszczędnego wydatkow. środków budż.
f) jednoroczności
g) przejrzystości - układ budżetu powinien pozwalać na rozpoznanie procesów
zachodzących w obszarze budżetu państwa
h) operatywności - wymaga opracow. Go w układzie przedmiotowym, tj. wskazania zadań
dla konkretnych podmiotów
- zasady specyficzne dla danego ustroju
Działalność władz regionalnych dotyczy trzech podstawowych płaszczyzn:
1) administracyjnej, związanej z realizacją części klasycznych funkcji publ.
2) socjalno-kulturalnej
3) gospodarczej
Funkcje władz centralnych:
- obrona narodowa i bezpieczeństwo zewnętrzne kraju
- policja i bezpieczeństwo wewnętrzne kraju (częściowo)
- administracja centralna
- sądownictwo i wymiar sprawiedliwości
- działalność dyplomatyczna
- kontrola gospodarowania bogactwami naturalnymi
- strategiczne dziedziny gospodarcze i urządzenia z zakresu infrastruktury
- nauka (częściowo)
- systemy emerytalno - rentowe (częściowo)
- utrzymywanie obiektów stanowiących spuściznę kulturową narodu
- bankowość centralna i kontrola systemu finansowego kraju
- utrzymanie centralnych obiektów wysoko wyspecjalizowanej s.łużby zdrowia.
Funkcje lokalnych władz publ.:
- zaopatrzenie ludności w wodę pitną
- utrzymanie czystości
- utrzymanie lokalnych dróg
- utrzymanie obiektów użyteczności publ. o lokalnym znaczeniu
- utrzymanie ładu przestrzennego
- utrzymanie lokalnego transportu publ.
- utrzymanie placówek podstawowej opieki zdrowotnej
Czynniki decydujące o wysokości zasobów finans. do dyspozycji władz region.:
1) podział kompetencji między poszczególne rodzaje władz publ.
2) poziom rozwoju ekonomicznego
24
3) mechanizm kształtowania zasobów finansowych pozostających w dyspozycji władz
regionalnych
Regionalna baza ekonomiczna - wszystkie podmioty gospodarcze bez względu na formę
ich własności (ludność zamieszkująca region, posiadająca określony poziom
wykształcenia, wykazująca się przedsiębiorczością); infrastruktura gospodarcza; zasoby
naturalne regionu; infrastruktura instytucjonalna np. banki, tow. ubezp. itd.)
Kształtowanie finansowych zasobów regionu odbywa się przez:
- transfery publicznych środków finansowych poza region
- transfery publicznych środków finansowych na rzecz regionu
Transfery środków pieniężnych - forma centralizacji dochodów i ich redystrybucji.
Formy redystrybucji dochodów:
a) redystrybucja pionowa - przez podatki centralne, organiz. forma gromadzenia środków
pieniężnych - budżet państwa; w jej wyniku dokonują się zmiany w zasobach
finansowych regionów.
b) redystrybucja pozioma - polega na przekazywaniu między regionami środków
pieniężnych przez bogate regiony biedniejszym (najczęściej dobrowolna).
Finansowe podstawy autonomii władz samorządowych – Czynniki umożliwiające
stworzenie trwałych podstaw finansowych:
1) ustalenie udziałów władz samorządowych w dochodach władz państwowych
2) ustanowienie dodatków do podatków państwowych na powszechnie obow. Zasadach,
co daje władzom samorządowym pewność dochodów
3) oddanie do wyłącznej dyspozycji władz samorządowych pewnych rodzajów podatków
tzw. podatków lokalnych, regulowanych przez władze centralne.
4) ustalenie zobiektywizowanych kryteriów zasilania finansowego władz
samorządowych przez władze państwowe w formie dotacji np. poprzez zastosowanie
zobiektywizowanych miar potrzeb zbiorowości lokalnych np. liczba mieszkańców,
struktura wiekowa ludności itd.
5) Wyposażenie władz samorządowych w określony majątek, który może być istotnym
źródłem zasilania finansowego zbiorowości lokalnych.
Środki stawiane do dyspozycji władz samorządowych:
- dochody własne - dochody będące na mocy ustaw w sposób trwały oddane do
dyspozycji władz samorządowych(dochody z podatków lokalnych, ze sprzedaży
majątku itd.)
- dochody wyrównawcze - transfery od władz państwowych na rzecz władz
samorządowych (subwencje ogólne, dotacje celowe, dotacje wyrównawcze)
- wpływy z pożyczek
Formy organizacyjne gromadzenia środków pieniężnych władz lokalnych:
a) budżet samorządowy - plan dochodów i wydatków samorząd. na 1 rok, gromadzone na
nim środki są chronione prawnie przez zapis w konstyt.
b) lokalny fundusz celowy
Publiczny fundusz celowy - utworzona na mocy aktu prawnego wysokiej rangi forma
organizacyjna służąca organom władz publicznych do gromadzenia środków pieniężnych
ze ściśle określonych źródeł. Zgromadzone środki są przeznaczane na ściśle określone
cele. Funkcjonuje w okresie dłuższym niż rok.
Funkcje funduszy celowych:
a) funkcja alokacji środków publicznych
b) funkcja redystrybucji dochodów w gospodarce i społeczeństwie
c) funkcja mobilizacji środków publicznych - fundusze celowe mogą sprzyjać
powiększaniu środków publ.
25
d) funkcja racjonalizacji wydatków publicznych - fundusze celowe mogą osłabiać wpływ
czynnika arbitralności.
Podatek celowy - dochody z niego osiągane są związane z określonym celem,
dokonywanym w ramach budżetu. Jest to alternatywna forma dla funduszu celowego.
Kryteria podziału funduszy celowych:
1) rodzaj gestora środków publicznych gromadz. przez fundusze celowe
2) przedmiot (cel) finansowany ze środków funduszu
3) źródła dochodów funduszu
Z punktu widzenia gestora funduszu celowego wyróżnia się:
a) państwowe fundusze celowe - tworzone na szczeblu centr. i niższych
b) samorządowe fundusze celowe - tworzone by uelastycznić gospodarkę środkami
pieniężnymi na szczeblu gminy, powiatu itp.
c) ponadnarodowe publiczne fundusze celowe - powstają ze składek różnych krajów np.
fundusze Org. Narodów Zjedn. , Europ. Fundusz Społ (FSE)
Z punktu widzenia przedmiotu finansowania:
a) fundusze finansujące pieniężne świadczenia społeczne
b) fundusze wspomagające finansowo dziedziny o ograniczonych możliwościach
samofinansowania (kultura, sport)
c) fundusze finansujące infrastrukturę społeczną
d) fundusze finansujące ochronę środowiska
e) fundusze finansujące dziedziny stricte gospodarcze (np. rolnictwo)
Z punktu widzenia źródeł dochodów funduszy celowych:
a) bazujące na dobrowolnych wpłatach różnych podmiotów
b) zasilane wyłącznie lub częściowo dotacjami budżetowymi, czego wyrazem są transfery
wewnątrz systemu finansów publ.
Rola państwa w zakresie ubezpieczeń społecznych:
1) tworzenie podstaw prawnych ubezpieczeń społ.(ustanowienie obowiązku
ubezpieczenia- zapłacenie składki przez pracodawcę)
2) przejęcie przez państwo obowiązków organizacji systemu ubezp. społecznych i
odpowiedzialności materialnej za świadczenia społeczne
Zakres odpowiedzialności państwa w zakresie ubezp. społecznych dotyczy też
ubezpieczenia zdrowotnego i ubezpieczenia na wypadek bezrobocia
Związki ubezpieczeń społ z gospodarką:
a) na płaszczyźnie makroekonomicznej - dochody z tytułu składek mogą być źródłem
ogólnych dochodów budżetowych; przez ubezp. społ. Dokonuje się międzygeneracyjna
redystrybucja dochodów; poziom wypłacanych emerytur i rent jest zdeterminowany
stanem gospodarki
b) na płaszczyźnie mikroekonomicznej - opłacane - dobrowolnie lub przymusowo - składki
są podstawą roszczeń emerytalnych zgłaszanych wobec władz publicznych lub wobec
prywatnych funduszy emerytalnych.
Źródła finansowania świadczeń na wypadek utraty pracy:
- podatki - charakter przymusowy, wpływają do budżetu państwa
- składki na wypadek bezrobocia - charakter przymusowy, płacone przez pracodawców
lub/i pracowników
Agencje władz publicznych - ich ideą jest wspomaganie finansowe dziedzin
gospodarczych preferowanych przez państwo. Źródłem ich funduszy są dotacje
budżetowe, dochody publiczne, zaciągane kredyty, dotacje międzynarodowych instytucji
finansowych itd. Zaletą agencji jest więc możliwość pozyskiwania środków pieniężnych z
różnych (także niepublicznych) źródeł. Główny motyw działalności - zysk, nie ma
26
charakteru charytatywnego, ma promować działalność gospodarczą ważną dla
społeczeństwa np. poprzez udzielanie pożyczek na preferencyjnych warunkach.
Cele, dla których powołuje się agencje władz publicznych:
- popieranie rozwoju małej przedsiębiorczości
- wspomaganie restrukturyzacji przemysłu
- wspomaganie zmian strukturalnych w rolnictwie
- przyspieszenie przekształceń własnościowych w gospodarce
- promowanie rozwoju regionalnego
- wspomaganie inwestycji w zakresie ochrony środowiska naturalnego
- popieranie rozwoju infrastruktury mieszkaniowej
Dobra publiczne – bezpieczeństwo wewnętrzne, ochrona sanitarna, oświetlenie ulic,
publiczny transport, działanie administracji – państwo nie jest w stanie wytwarzać
dochodu, a on jest potrzebny do utrzymania tych dóbr.
Dochody władz publicznych zależą od sytuacji dochodowej przedsiębiorstw i gospodarstw
domowych.
Popyt władz publicznych na pieniądz:
- przymusowe sięganie do dochodów innych podmiotów,
- pożyczki – źródło uzupełniające,
Państwo nie ponosi wysiłku ekonomicznego w pozyskiwaniu dochodów, a jedynie
administracyjny – stwarza możliwości defraudacji i złe wykorzystanie funduszy. Aby do
tego nie dopuścić należy spełnić: jawność i stabilność zasad ingerowania w dochody,
sprawiedliwe rozłożenie ciężarów publicznych, oszczędne gospodarownie środkami
publicznymi.
Wpływy publiczne – wszystkie środki pieniężne zasilające rachunki władz publicznych
(rządowych i samorządowych). Wszelkiego rodzaju wpływy o charakterze pożyczkowym, a
w szczególności: kredyty z banku centralnego, kredyty z banków komercyjnych, pożyczki
od rządów i banków zagranicznych, wpływy ze sprzedaży weksli, obligacji. Do wpływów
publicznych zaliczają się wpływy o charakterze dochodowym.
Dochody publiczne – definitywne, bezzwrotne zasilania finansowe władz publicznych.
Źródłem są dochody innych podmitów.
Wyróżniamy dochody publiczne:
a) daniny publiczne – podmiot ponoszący ciężar daniny nie otrzymuje w zamian żadnego
bezpośredniego świadczenia, jest to np. podatek, akcyza,
b) dochody publiczne z majątku i praw majątkowych – rezultat zaangażowanego majątku
(np. skarbu państwa), również dochody ze sprzedazży majątku,
c) pozostałe dochody:
- różnego rodzaju opłaty,
- składki na ubezpieczenia społeczne,
- składki na ubezpieczenia zdrowotne,
- składki na różne fundusze publiczne (Fundusz Pracy).
BUDŻET PAŃSTWA
Budżet państwa – plan finansowy obejmujący dochody i wydatki oraz przychody i
rozchody państwa na okres jednego roku budżetowego
Tworzy się go na podstawie prawa budżetowego.
Jest uchwalany przez Sejm jako ustawa budżetowa.
Zakresem budżetu państwa objęte są:
- organy władzy państwowej, kontroli, ochrony państwa
- sądy i trybunały
27
-
organy administracji rządowej
Ustawa budżetowa zawiera plany przychodów funduszy celowych oraz tzw. gospodarki
pozabudżetowej.
Za punkt wyjścia budowy budżetu trzeba przyjąć makroekonomiczną prognozę na3 lata.
Chodzi tu o prognozy dotyczące:
- stopy wzrostu gospodarczego
- stopy bezrobocia
- stopy inflacji
- czynników kreacji pieniądza
- podaży pieniądza
- poziomu rezerw oficjalnych
- podstawowych stóp procentowych
- kursów walutowych
- salda bilansu handlowego
- salda bilansu płatniczego
- przeciętnej płacy w gospodarce
- przeciętnej emerytury i renty
- liczby rencistów
- liczby młodzieży kształcącej się
- zatrudnionych w sferze budżetowej
Cztery główne przekroje dochodów i wydatków:
1. Części budżetu (podmiotowy układ budżetu)
Swoją część w budżecie państwa mają naczelne organy władzy państwowej oraz
naczelne i centralne organy administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości itp.
Przykłady:
- Kancelaria Prezydenta RP
- Kancelaria Sejmu
- Kancelaria Senatu
- Ministerstwo Finansów
- Ministerstwo Gospodarki
Podmiotowe kryterium wyodrębniania części budżetu państwa jest naruszone przez
nadanie specjalnego charakteru pewnym dziedzinom gospodarowania środkami
budżetowymi:
- obsługa długu skarbu państwa
- rezerwa ogólna
- subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego
- rezerwy celowe
- przychody i rozchody związane z finansowaniem deficytu budżetowego i
rozdysponowaniem nadwyżki budżetowej
2. Działy budżetu
Reprezentują funkcjonalne ujęcie dochodów i wydatków budżetowych. Analiza umożliwia
ocenę stopnia zaangażowania środków budżetowych w realizację funkcji państwa:
publicznych, społecznych, gospodarczych.
Działy budżetu to np. przemysł, rolnictwo, nauka, oświata i wychowanie, szkolnictwo
wyższe, opieka społeczna, ochrona zdrowia, obrona narodowa.
28
3. Rozdziały budżetu
Pogłębienie klasyfikacji działowej np. w dziale ochrona zdrowia występują: szpitale
ogólne,...
4. Paragrafy budżetu
Ich treścią są rodzaje dochodów i wydatków budżetowych
PROCEDURA BUDŻETOWA
Określa szczegółowe zasady opracowywania projektu budżetu państwa, jego uchwalania,
wykonania oraz kontroli.
Ustawa zasadnicza odnosi się do:
1. inicjatywy ustawodawczej
przysługuje wyłącznie Radzie Ministrów
2. kalendarza budżetowego
konstytucja nakłada a uczestników procedury budżetowej następujące obowiązki:
-Rada Ministrów przedkłada Sejmowi projekt budżetu na rok następny co najmniej 3
miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego, czyli do 30 września
-Senat ma prawo wprowadzić poprawki do ustawy budżetowej w ciągu 20 dni od
momentu jej przekazania
-Prezydent RP ma obowiązek podpisania ustawy budżetowej w ciągu 7 dni od jej
przekazania
-Trybunał Konstytucyjny ma obowiązek orzec zgodność ustawy budżetowej z
konstytucją w ciągu 2 m-cy od złożenia przez Prezydenta wniosku w tej sprawie
-Prezydent RP może skrócić kadencję sejmu, jeżeli w ciągu 4 m-cy od przedłożenia
projektu ustawy budżetowej Sejmowi nie zostanie ona przedłożona Prezydentowi do
podpisu
-decyzję w tej materii Prezydent może podjąć w ciągu 14 dni od obowiązującej daty
złożenia ustawy budżetowej do podpisu
-Rada Ministrów ma obowiązek przedłożenia Sejmowi sprawozdania z wykonania
budżetu państwa wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa w ciągu 5 m-cy od
zakończenie roku budżetowego
-Sejm ma obowiązek rozpatrzyć sprawozdanie z wykonania budżetu państwa, po
zapoznaniu się z opinią NIK, oraz podjąć uchwałę o udzieleniu lub odmowie udzielenia
Radzie Ministrów absolutorium
3. sytuacji, w której parlament nie może uchwalić ustawy budżetowej
PODSTAWOWE RODZAJE DOCHODÓW I WYDATKÓW BUDŻETU PAŃSTWA
KONCEPCJA ŚRODKÓW PUBLICZNYCH
Finansowe środki publiczne:
1. daniny publiczne
obejmują dochody i pozostałe obowiązkowe świadczenie pieniężne na rzecz władz
państwowych, samorządowych i innych zawiązków publicznoprawnych
2. pozostałe dochody
dochody z mienia, spadki, zapisy i darowizny w formie pieniężnej, środki z bezzwrotnej
pomocy zagranicznej, dochody jednostek podległych organom administracji publicznej
3. przychody uzyskiwane przez jednostki sektora publicznego
29
- przychody z tytułu sprzedaży mienia skarbu państwa
- pożyczki i kredyty
- przychody ze sprzedaży papierów wartościowych i przychody z innych transakcji
finansowych
- spłaty udzielonych pożyczek i kredytów
SYSTEM DOCHODÓW BUDŻETU PAŃSTWA
Dochody:
- podatki od działalności gospodarczej podmiotów o różnym statusie organizacyjnoprawnym
- podatki od dochodów ludności
- cła
- wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek skarbu państwa
- wpłaty z zysku NBP
- wpłaty z nadwyżek środków obrotowych państwowych zakładów budżetowych oraz
części zysku gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych
- dochody pobierane przez państwowe jednostki budżetowe
- dochody z najmu i dzierżawy składników majątkowych skarbu państwa oraz z innych
umów o podobnym charakterze
- dywidendy
- odsetki od środków na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżetowych
- odsetki od lokat terminowych ustawionych ze środków zgromadzonych na centralnym
rachunku budżetu państwa
- odsetki od pożyczek krajowych i zagranicznych udzielonych z budżetu państwa
- pieniężne darowizny, spadki i zapisy na rzecz skarbu państwa
- odsetki od poręczeń i gwarancji udzielonych przez skarb państwa
- spadki i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz skarbu państwa
- inne dochody publiczne
Wydatki:
a) wydatki bieżące
-subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego
-dotacje (celowe, podmiotowe, przedmiotowe, dopłaty do oprocentowania kredytów
bankowych, na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe nowo tworzonych zakładów
budżetowych i gospodarstw pomocniczych)
• wynagrodzenia i uposażenia oraz naliczane od nich składki
• inne świadczenia na rzecz osób fizycznych
• zakupy towarów i usług
-inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych lub realizacją ich
statutowych zadań
b) wydatki na obsługę długu skarbu państwa
koszty ponoszone przez państwo z tytułu płaconego oprocentowania i dyskonta od
skarbowych papierów wartościowych, oprocentowania zaciągniętych kredytów i
pożyczek oraz wypłat w związku z udzielonymi przez skarb państwa poręczeniami i
gwarancjami
c) wydatki majątkowe
-wydatki inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na
dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji
-wydatki związane z zakupem i objęciem akcji, wnoszonymi udziałami do spółek prawa
handlowego oraz tworzonymi fundacjami
30
Rozchody:
- spłaty otrzymywanych pożyczek i kredytów
- wykup skarbowych papierów wartościowych
- inne operacje finansowe
Przychody:
- wpływy ze sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i
zagranicznym
- kredyty zaciągane w bankach krajowych i zagranicznych
- pożyczki
- przychody ze sprzedaży majątku skarbu państwa
7. Matematyka finansowa
Str 80-99 z K. Jajuga, T. Jajuga, „Inwestycje”
8. Rynek finansowy
K. Jajuga, T. Jajuga, „Inwestycje” - rozdziały: 1.1-1.5 oraz 1.9
31

notatka

Transkrypt

Podobne dokumenty

Czy pieniądz jest nam do czegoś potrzebny? Jak wyglądałby świat

Nauka o finansach - Jarosław Hermaszewski

pojęcia ekonomiczne

Pieniądz elektroniczny – produkt banków i

FINANSE-wykład 2 - Uslugi

Agnieszka Kania

Pieniądz i kredyt - Wydział Prawa i Administracji UAM

Egzamin kwalifikacyjny 2015 na studia doktoranckie

Skąd się biorą pieniądze? - Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy