elementy emocji barw w oświetleniu wnętrz

Zbigniew TURLEJ
ELEMENTY EMOCJI BARW
W OŚWIETLENIU WNĘTRZ
STRESZCZENIE
Przedmiotem referatu jest przegląd wybranych zagadnień związanych z rolą emocji barw w oświetleniu
wnętrz. Zagadnienia te, ze względu na rozwój zastosowań barwnych
źródeł LED są obiektem zainteresowań architektów, projektantów
oraz naukowców z różnych dziedzin. Omówiono kolejno następujące
elementy: czym są emocje, pojęcie powszedników zdarzeń emocjonalnych oraz przykłady systemów iluminacji LED zorientowanych na
emocje barw we wnętrzu.
Słowa kluczowe: oświetlenie wnętrz, emocje , środowisko naturalne,
systemy iluminacji LED
1. WSTĘP
W ostatnich latach rozwój technologii oświetleniowych coraz częściej
związany jest postępem wiedzy w naukach biologicznych i psychologicznych,
który kształtuje zmiany w zasadach aplikacji oświetlenia wnętrz [1], [2]. Zrozumienie roli naturalnego środowiska w kształtowaniu emocji współczesnego
człowieka może prowadzić do efektywnych zastosowań akcentów świetlnych
we wnętrzach [8]. W wielu komercjalnych obiektach emocjonalna ocena efektów świetlnych w strefie wejścia wpływa na powodzenie przedsięwzięcia.
dr inż. Zbigniew TURLEJ
e-mail: [email protected]
Zakład Technik i Systemów Oświetlenia
Instytut Elektrotechniki
PRACE INSTYTUTU ELEKTROTECHNIKI, zeszyt 234, 2008
168
Z. Turlej
2. CECHY EMOCJI
2.1. Emocje i świadomość
Emocje są trudne do zdefiniowania i zmierzenia. Pewne wnioski o emocjach możemy wyciągać na podstawie obserwacji zachowania się. Rozważmy
to na przykładzie podanym przez J.W. Kalat`a [6]. Przypuśćmy, że ba odkryto
obiekt X – a psychologowie przystępują do badania jego umiejętności. Najpierw
ukrywają pożywienie za zieloną kartą, natomiast miejsce za niebieską kartą
pozostawiają puste. Stwierdzają po kilku próbach, że X zawsze sięga za zieloną
kartę. Można wnioskować, że X przejawia m.in. umiejętność uczenia się i pamięci. Następnie badacze pokazują zieloną kartę oraz karty z różnymi szarościami - X wciąż sięga za zieloną kartę. Wnioskujemy więc, że X jest zdolny do
rozróżniania barw, a nie jedynie szarości. Kolejno badacze pozwalają dotknąć
gorącej czerwonej karty – X wydaje głośny krzyk i cofa się. Gdy po jakimś czasie ponownie zbliżają gorącą czerwoną kartę – X znowu krzyczy i cofa się. Czy
teraz możemy wnioskować, że X odczuwa emocję strachu? Aby odpowiedzieć
na to pytanie, niespodziewanie uznajmy, że X jest robotem i że, tak rzeczywiście jest. Czy dalej możemy sądzić, że X odczuwa emocje? Większość osób
jest gotowa mówić o sztucznym uczeniu się, pamięci, inteligencji i być może
nawet o motywacji, ale nie o sztucznych emocjach. Robot X po prostu m.in.
został tak zaprogramowany, aby najpierw wydać odpowiedni dźwięk, a następnie uciekać od gorących przedmiotów. Przezwyciężeniem tego dylematu jest
uznanie, że wnioskowanie o emocjach jest możliwe tylko wtedy, gdy zakładamy
istnienie świadomości. Innymi słowy emocje pojawiają się tylko wtedy, gdy obecna
jest również świadomość. Na przykład: ktoś, gdy jest pogrążony w śpiączce,
jest nieświadomy i nie może odczuwać emocji. Czy zwierzęta mają świadomość
i odczuwają emocje? Ostatnio w National Geographic Polska [3] podano argumenty przeciw i za. Argument przeciw – zwierzęta nie rozróżniają przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości. Ponieważ nie mówią, to brak im dodatkowej warstwy wyobraźni i zdolności wyjaśniania, która umożliwia powstanie strumienia
świadomości, jaki towarzyszy ludzkim działaniom. Argument za – jeśli trener
delfina pochyla się do tyłu i podnosi nogę, to delfin przewraca się na grzbiet
i wystawia ogon z wody. Wprawdzie kiedyś uważano, że takie naśladownictwo
nie wymaga jakichś wybitnych zdolności, ostatnio jednak naukowcy pojęli, że to
coś niezwykle trudnego. Osobnik naśladujący musi bowiem utworzyć sobie
w umyśle obraz ciała drugiej istoty i przyjętej przez nią pozy, a następnie w tej
samej pozycji ustawić własne części ciała – z tego można wnioskować, że
zwierzę ma świadomość siebie.
169
Elementy emocji barw w oświetleniu wnętrz
2.2. Emocje i reakcje organizmu
Gdy odczuwamy silne emocje, to pojawiają się tendencje do gwałtownych reakcji. Jeśli jesteśmy przestraszeni, chcemy uciekać, jeśli rozgniewani –
atakować itp. Inaczej mówiąc emocjom towarzyszy gotowość do działania. Gotowością tą sterują dwie części układu autonomicznego: współczulna i przywspółczulna. Część współczulna przygotowuje organizm do szybkich i intensywnych reakcji typu ucieczka lub atak, natomiast część przywspółczulna wspomaga procesy trawienne oraz inne magazynujące energię, przygotowując organizm do późniejszych działań. Każda emocjonalna sytuacja wywołuje inny,
specyficzny wzorzec pobudzeń tych układów. Na przykład, konieczne są inne
wzorce ukrwienia, kiedy uciekamy lub nieruchomiejemy. Według teorii JamesaLangego pobudzenie fizjologiczne jest konieczne i wystarczające do wystąpienia emocji. Oznacza to reakcja organizmu poprzedza emocje, które w tej
sytuacji są jedynie spostrzeżeniem (nazwanym lub nie) tej reakcji. Teorię potwierdza doświadczenie wpływu ekspresji mimicznej na emocje. Gdy trzymamy
długopis w zębach, to nasz organizm wywołuje spostrzeżenie, że jesteśmy
bardziej skłonni do odczuwania wesołości, niż wtedy, gdy trzymamy długopis
wargami, co przeszkadza w uśmiechaniu się. Ogólnie rzecz biorąc, sądzi się,
że reakcja na zdarzenie emocjonalne posiada aspekt poznawczy i odczuciowy
emocji (rys. 1).
zdarzenie emocjonalne
aspekt poznawczy
aspekt odczuciowy
zmiany w układach autonomicznym i mięśni szkieletowych
Rys. 1. Zdarzenie emocjonalne oraz aspekty poznawcze i odczuciowe
emocji, wg [6]
Aspekt poznawczy pozwala zidentyfikować sytuację jako taką, która wywołuje emocję. Aspekt odczuciowy to rzeczywiste czucie emocji. Ogólnie rzecz
biorąc, sądzi się, że zdarzenie emocjonalne wyzwala natychmiast aspekt poznawczy emocji. Ocena zdarzenia prowadzi do zmian w układach autonomicznych i mięśni szkieletowych, a percepcja tych zmian wywołuje odczuciowy
170
Z. Turlej
aspekt emocji. Stany emocjonalne pojawiają się bardzo szybko i czasami nawet
wtedy, gdy nie jesteśmy świadomi zdarzenia, które je wywołało. Często pozytywny lub negatywny efekt pierwszego wrażenia powstaje w ciągu 1/10 sekundy [7].
2.3. Rejony mózgu odpowiedzialne za emocje
Różne rejony mózgu mogą być ważniejsze dla określonych emocji bardziej, niż inne. Prawa półkula jest ogólnie ważniejsza od lewej, zarówno w reagowaniu na emocje, jak również w interpretowaniu bodźców emocjonalnych. Na
rysunku 2 przedstawiono mózg z zaznaczeniem tych obszarów, którym przypisuje się znaczenie w generowaniu stanów emocjonalnych. Są to: ciało migdałowate, podwzgórze, hipokamp, przednie jądra wzgórza, zakręt obręczy oraz
kora przedczołowa i asocjacyjna. Ciało migdałowate uważane jest za najważniejsze miejsce w mózgu odpowiedzialne za emocje i często określane jest jako
komputer emocjonalny, który uczestniczy w przetwarzaniu bodźców ze świata
zewnętrznego w znaczące informacje i uruchamianiu procesów emocjonalnych.
Rys. 2. Mózg z zaznaczonymi obszarami, które są zaangażowane w procesach emocjonalnych. Większość z nich znajduje
się wewnątrz półkul mózgowych, w starszych filogenetycznie częściach mózgu, wg [ 5]
171
Elementy emocji barw w oświetleniu wnętrz
2.4. Różnice między emocjami i nastrojami
Najważniejsze różnice pomiędzy emocjami i nastrojami dotyczą czasu
trwania, intensywności i zróżnicowania. Emocje są zdarzeniami, które trwają od
kilku sekund do kilku minut, rzadziej nieco dłużej, zazwyczaj mają wyraźny
początek i koniec, są intensywne, są zróżnicowane i mają uchwytne przyczyny.
Natomiast nastroje mogą trwać godzinami i dłużej, nie mają wyraźnego początku i końca, są mniej intensywne i zróżnicowane i nie mają uchwytnej przyczyny. Większość psychologów uważa, że emocja i nastrój są odmiennymi zjawiskami, jednakże trudno jest określić jednoznaczne kryteria ich rozróżniania.
Gdy rozważamy emocje i nastroje wywołane przez oświetlenie, to zdaniem autora, stany zbliżone do emocji występują wtedy, gdy powstaje pierwsze wrażenie po wpływem oświetlonej przestrzeni. Wrażenie nastroju w oświetleniu jest
jedynie zabarwioną emocjonalnie kontynuacją pierwszego wrażenia.
3. EMOCJE BARW W ŚRODOWISKU
3.1. Powszedniki zdarzeń emocjonalnych
Emocje, które doświadcza współczesny człowiek są efektem długiego
procesu ewolucyjnego, który rozpoczął się u naszych zwierzęcych przodków.
Pewne znaczące zdarzenia (np. rytm nocy i dni) powtarzały się w naszej ewolucyjnej historii regularnie i były bardzo podobne. To podobieństwo decydowało
o podobieństwie reakcji emocjonalnych, a pojawiające się przez setki pokoleń
sekwencje zdarzenie-emocja doprowadziły do ukształtowania się powszechniaków wśród zdarzeń wywołujących emocje. Istnienie powszedników zdarzeń
emocjonalnych zgodnie potwierdzają psychologowie emocji.
3.2. Wzrokowe bodźce emocjonalne
Biorąc za punkt wyjścia tezę o powszednikach zdarzeń emocjonalnych
Lang, Bradley i Cuthbert [4] przygotowali zestaw 700 kolorowych zdjęć przedstawiających ludzi, zwierzęta i obiekty, dobranych tak, że wywołują podobne
reakcje emocjonalne u wszystkich ludzi. Niektóre zdjęcia przedstawiały drastyczne sceny okaleczenia ciała albo obiekty budzące wstręt, inne przyjemne dla
172
Z. Turlej
oka krajobrazy, jeszcze inne akty kobiece i męskie. Zdjęcia poddano procedurze normalizacyjnej. Grupy badanych oceniały każde zdjęcie na dziewięciostopniowych skalach ocen dyferencjału semantycznego obejmujących podstawowe trzy wymiary każdej emocji: przyjemność – przykrość, wysokie pobudzenie – niskie pobudzenie i wysoka dominacja − niska dominacja. W wyniku
badań powstał zestaw IAPS (International Affective Picture System), który wykorzystywany jest w badaniach, w których istnieje potrzeba zastosowania bodźców wywołujących emocje. Dzięki normalizacji można dobierać zdjęcia o różnym stopniu przyjemności, pobudzenia i dominacji, a przyporządkowane
każdemu z nich wartości uwzględniane są jako zmienne zależne.
3.3. Barwy światła w środowisku naturalnym
jako wzrokowe powszedniki
zdarzeń emocjonalnych
Środowisko naturalne dostarcza wielu barwnych bodźców, które utrwaliły
się w toku ewolucji jako wzrokowe powszechniaki zdarzeń emocjonalnych (rys. 3).
Rys. 3. Różnobarwne wschody i zachody słońca oraz zjawiska atmosferyczne stały się
źródłem wzrokowych powszedników zdarzeń emocjonalnych
Zdarza się, że widoki tych samych powszedników, np. ciemnej chmury
deszczowej lub błękitnego nieba mogą wywoływać inne emocje na różnych
173
Elementy emocji barw w oświetleniu wnętrz
szerokościach geograficznych. Podczas suszy w Afryce ciemna chmura deszczowa będzie witana z radością, inaczej niż w zachmurzonej Europie, gdzie
widok błękitnego nieba jest preferowany.
4. SYSTEMY ILUMINACJI LED ZORIENTOWANE
NA EMOCJE BARW ŚWIATŁA
Ostatnio w rozwoju wnętrzowych systemów iluminacji wykorzystywane są różnobarwne efekty światła jako źródła emocji. Niżej tendencje te przedstawiono na przykładzie wybranych systemów iluminacji LED: Ambilight [9],
LivingColors [10] i ColorsClubbing.
4.1. System Ambilight
System iluminacji Ambilight (Philips) tworzy zintegrowana z ekranem
telewizora rama zawierająca 126 diod świecących pełną gamą barw (rys. 4).
Rozszerzenie pola barw poza ekran oraz ich dynamika zsynchronizowana z akcją
na ekranie wywołuje nową jakość emocji barw światła we wnętrzu.
Rys. 4. System Ambilight. Iluminacja ściany i dynamika barw zsynchronizowana z akcją na ekranie telewizora tworzą nową jakość emocji
barw we wnętrzu
174
Z. Turlej
4.2. System LivingColors
Ciekawym przykładem jest nowa propozycja systemu iluminacji LivingColors
(Philips), który potrafi wypełnić wnętrze pomieszczenia szeroką paletą odcieni
światła. W każdej chwili można stworzyć nową jakość emocji oraz dopasować
rozkład barw stosownie do nastroju, samopoczucia, pory dnia czy też zgodnie
z własnymi upodobaniami (rys. 5).
Rys. 5. System LivingColors (wyżej). W systemie zastosowano 4 źródła LED – 2 czerwone, 1 zielona i 1 niebieska. Każda z tych diod może być indywidualnie ściemniana
i rozjaśniana – efekt końcowy to wielka ilość efektów barwnych na ścianach we wnętrzu.
Elementy systemu (niżej): funkcje pilota, oprawa LivingColors oraz zdalne sterowanie
175
Elementy emocji barw w oświetleniu wnętrz
Zakres zastosowań systemu to wnętrza mieszkalne, hotele, kluby itp. Najlepsze rezultaty osiągane są poprzez umieszczenie w odległości od 0,5 – 1,0
metra od ścian, na których podziwia się efekty barwne sterowane za pomocą
pilota (rys. 6). W najbliższej przyszłości rozwiązanie to może rewolucyjnie zmienić dotychczasowe stabilne zasady stosowania barw we wnętrzu.
Rys. 6. System LivingColors we wnętrzu mieszkania. Ekspresję barw na ścianach wnętrza zmieniamy pilotem
4.3. System ColorsClubbing
System ColorsClubbing został opracowany w Instytucie Elektrotechniki
w Warszawie i stanowi rozbudowaną rodzinę opraw LED (rys. 7 i rys. 8) przeznaczoną do barwnej iluminacji wnętrz klubowych (rys. 9), hotelowych oraz
mieszkalnych. System obejmuje oprawy zwieszane, naścienne i przenośne. Oprawy te zostały zaprojektowane z myślą, aby móc tworzyć szeroką gamę emocji
i nastrojów barw w iluminacji wnętrz. Systemy sterowania umożliwiają regulację
zmian odcieni barw i intensywności światła.
176
Z. Turlej
Rys. 7. System ColorsClubbing. Góra, od lewej: Piruet 1, Piruet 2 i Kryształ. Dół, od lewej:
Olimp, Kula i Sople
Rys. 8. System ColorsClubbing – Lustra. Synchroniczne zmiany barw
na ramach luster wywołują niezwykłe emocje i specyficzny nastrój
Elementy emocji barw w oświetleniu wnętrz
177
Rys. 9. Przykłady zastosowania opraw ColorsClubbing – zwieszanej (Sople), naściennej (Olimp) i przenośnej (Kula)
5. PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Omówione zagadnienia oraz przykłady innowacyjnych systemów iluminacji LED ukazują dynamiczne i nieznane dotychczas barwne efekty oświetlenia w życiu codziennym. Może nasuwać się pytanie, czy dynamika tych efektów może prowadzić do efektu nasycenia i wzrostu stresu środowiskowego.
Zdaniem autora, aktualnie i szczególnie pilne staje się przeprowadzenie eksperymentalnych badań dotyczących wpływu dynamiki barwnych efektów iluminacji wnętrz na emocje i nastroje w życiu codziennym.
LITERATURA
1. Boyce Peter R.: Lighting research for interiors: the beginning of the end ortheendofthe
beginning, 25th Session of the CIE San Diego, str. I-34÷I-42, 2003.
178
Z. Turlej
2.
NSVV Committee on Light and Health.: Light and Health in the Workplace, November, str.
24-28, 2003.
3.
Morell V.: Zwierzęce umysły. National Geographic Polska, Marzec, 40- 63, 2008.
4.
Lang P.J., Bradley M.M., Cuthbert B.N. International Affective Picture System
(lAPS):Technical manual and affective ratings. NlMH Center for the Study of Emotion and
Attention, 1997.
5.
Łosiak W.: Psychologia emocji. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa,
2007
6.
Kalat J. W.: Biologiczne podstawy psychologii. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006.
7.
Taylor I.: The scence of seduction. Focus, February, 45-49, 2008.
8.
Turlej Z.: Koncepcje otoczenia świetlnego w sztucznie oświetlonych wnętrzach, Praca
doktorska, Politechnika Warszawska, 1978.
9.
www.philips.com/ambilight
10. www.philips.com/livingcolors
Rękopis dostarczono, dnia 10.04.2008 r.
Opiniował: prof. dr hab. inż. Maciej Rafałowski
THE ELEMENTS OF EMOTION COLORS
IN AN INTERIOR LIGHTING
Zbigniew TURLEJ
ABSTRACT:
The field of this paper is a review the chosen
issues connected with function of emotion colors in an interior
lighting. These issues, because of the development LED colors
sources, have been objects of interest for architects, designers and
researches from different branches of science. Here, we have been
discussed the following elements: what are emotions, notion of the
emotional generalities acts, as well as some examples of LED
illumination systems oriented to emotion colors in an interior.
Elementy emocji barw w oświetleniu wnętrz
Dr inż. Zbigniew Janusz Turlej ukończył Wydział
Elektryczny Politechniki Warszawskiej o specjalności Technika
Świetlna w 1973 r. W 1978 r. uzyskał tytuł doktora nauk technicznych na Politechnice Warszawskiej jako stypendysta Polamu. Od 1973 roku pracował w Centralnym Ośrodku Badawczo-Rozwojowym „Polam”, a po jego likwidacji − od roku 2001
jest zatrudniony w Instytucie Elektrotechniki jako adiunkt, Kierownik Zakładu Technik i Systemów Oświetlenia. Główny obszar
działalności zawodowej to: konstrukcje opraw oświetleniowych
oraz projektowanie i badania pożądanego otoczenia świetlnego w miejscach pracy i w innych miejscach ze szczególnym
uwzględnieniem czynników zdrowotnych. Autor i współautor
stu kilkudziesięciu artykułów i referatów oraz wielu opracowań,
również opatentowanych i wdrożonych w praktyce.
179