Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy

Numer 1/ 2013
Piotr Czakon
Uniwersytet Śląski w Katowicach,
[email protected]
Między normą a praktyką.
Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
Abstract
Article concentrates around the problem of professional ethos of journalists in Poland.
Firstly, to avoid confusion in understanding the term “ethos”, we present the theoretical
descriptions of this concept. Recapitulation of main theories led to develop the most useful
meaning of term “ethos” for further research.
This publication is only a contribution to the exploration of a wider phenomenon.
Because of that, we decided to narrow down our inquiry to certain aspects of ethos. Therefore,
we focused on two important parameters, which are norms, along with the values and the real
actions. In description of the normative aspect of the ethos of the Polish journalists we based
on an analysis of two major professional codes of ethics: Karta Etyczna Mediów (adopted by
Konfederacja Mediów Polskich) and the Kodeks Etyki Dziennikarskiej
(adopted by
Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich).
Information about the particular behaviors of journalists and the public perception of
their ethical image was used to consider the second aspect, the translatability contained in
codes of moral demands in practice.
Key words: professional ethos, norms, values, professional ethics, professional codes of
ethics
1
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
Wstęp
Przyjęło się mówić, że współczesne media stanowią „czwartą władzę”. Stwierdzenie
to w swoim zamyśle uwypuklać ma znaczenie jakie dla funkcjonowania systemu
demokratycznego mają ośrodki masowego komunikowania. Nadawcy treści zostali bowiem w
tym zwyczajowym określeniu zrównani rangą z trzema organami władzy (ustawodawczą,
wykonawczą i sądowniczą). Z uwagi na medialną moc wpływania na pozostałe ośrodki
(poprzez wydobywanie informacji lub kreowanie pewnych nośnych społecznie i politycznie
tematów) wydaje się, że tego typu porównanie staje się w pełni uzasadnione (Nowak, Cern
2008: 103).
Nie można jednak mediów oraz ich roli sprowadzać do abstrakcyjnej i niedającej się
bliżej określić siły. Kiedy mówimy o „czwartej władzy”, mamy zawsze na myśli jakichś
nadawców, oraz – co ważniejsze – reprezentujących ich ludzi. To właśnie pracownicy
mediów odpowiedzialni są za wytwarzanie przekazów, które później oddziaływać mogą na
różne aspekty życia państwowego i społecznego. Natomiast w gronie pracowników
medialnych, to dziennikarze odgrywają rolę kluczową. Niepodobna przecież wyobrazić sobie
nadawcy lub producenta bez treści wytworzonej przez dziennikarza. Natomiast sami
dziennikarze często rozpatrują swoją profesję nie w kategoriach pracy zarobkowej, ale misji
społecznej.
Zagadnienia przemożnego wpływu mediów, czy też warsztatu dziennikarskiego
podejmowane były w wielu publikacjach. Naszym zdaniem warto jednak spojrzeć na
wspominaną grupę zawodową z nieco innej – nieczęsto podejmowanej – strony. Zgłębiać
będziemy bowiem wartości, normy, obyczaje i praktyki wyróżniające reprezentantów profesji
dziennikarskiej spośród innych grup pracowniczych. Krótko mówiąc, podejmiemy namysł
nad dziennikarstwem w Polsce z perspektywy etosu pracy.
Kilka istotnych przybliżeń – od etosu do etosu zawodowego
Etos jest jednym z wielu używanych współcześnie pojęć, które posiadają długą i
sięgającą czasów antycznych tradycję. Pierwsze sformułowanie tego terminu miało miejsce w
starożytnej Grecji i nieodłącznie związane było z działalnością Arystotelesa. W opinii
Tadeusza Szawiela (1999: 202) w Grecji czasów Stagiryty etos „oznaczał przyjęty sposób
działania, mówienia, zachowania – przyjęty w społeczności, jaką wówczas była polis”. W
2
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
definicji tej zawarta jest jedna z istotnych cech Arystotelesowskiego pojmowania etosu, jaką
było przypisywanie mu znamion wytworu społecznego, a nie naturalnego. Ponadto, warto
mieć na uwadze, że filozof ten nie postrzegał etosu jako cechy właściwej wyłącznie grupie,
lecz w połączeniu z pojęciem cnoty danej także jednostkom (Swadźba 2001: 22).
Nie deprecjonując antycznych korzeni pojęcia etosu należy zauważyć, że zrębów
sposobów posługiwania się tym terminem właściwych dla współczesnej nauki należy
upatrywać w czasach nowożytnych. W tym kontekście nieocenione są zasługi Maxa Webera i
jego głośnego eseju Etyka protestancka a duch kapitalizmu. W dziele tym niemiecki socjolog
dokonał powiązania etosu danej formy gospodarowania z kontekstem religijnym –
denominacją protestancką. Jednak słynny „duch kapitalizmu” to coś więcej niż sposób
gospodarowania. Weberowi chodziło bowiem „o pewien konkretny sposób życia, myślenia
charakterystyczny dla całych grup społecznych” (Szawiel 1999: 202).
W ten sposób kategoria pojęciowa etosu zaczęła być definiowana niejako poprzez inny
termin, jakim jest styl życia. Taka perspektywa rozpatrywania etosu właściwa jest dla
klasycznej na gruncie polskim pracy Marii Ossowskiej Ethos rycerski i jego odmiany. Jak
stwierdza wspominana autorka „Ethos zaś to styl życia jakiejś społeczności, ogólna (…)
orientacja jakiejś kultury, przyjęta przez nią hierarchia wartości, bądź sformułowana explicite,
bądź dająca się wyczytać z ludzkich zachowań” (Ossowska 1986: 5). Ponadto tak ujmowany
etos w opinii Ossowskiej stosowany być winien do opisu grup, a nie jednostek czy
indywiduów (Tamże: 6).
Semantyczne zbliżenie pojęć etosu i stylu życia obecne także u innych autorów jest
istotne, gdyż zwraca uwagę na sferę przyjętych w danej grupie nawyków zachowania się w
określony sposób, a więc na kwestię obyczajowości. Wydaje się jednak, że pełne
utożsamienie etosu ze stylem życia i korzystanie z obu terminów na zasadzie wymienności
nie jest właściwe. Styl życia jest bowiem kategorią szerszą. Kategorią, z którą związane są
głównie instrumentalne, a nie autoteliczne wartości. Synonimiczne pojmowanie obu pojęć
prowadziłoby do absurdów, takich jak rozpatrywanie obyczajowości grup patologicznych
przez pryzmat etosu (Swadźba 2001: 27, 28).
Jak trafnie zauważa cytowana autorka, we współczesnych naukach społecznych
możemy spotkać się z tyloma (często nieprecyzyjnymi) ujęciami etosu, że lepiej dokonać
rekonstrukcji znaczenia tego terminu w oparciu o najczęściej pojawiające się konstytutywne
elementy jego definicji (Tamże: 23). Autorka ta wyróżniła cztery elementy składowe etosu.
Bez wdawania się w zbędne niuanse teoretyczne (nie jest to przedmiotem naszej pracy)
pokrótce zreferujemy każdą z tych konstytutywnych części.
3
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
Po pierwsze, w etosie zawarty jest komponent wartości. Chodzi o podzielane grupowo
przekonania sugerujące ku jakim dobrom należy się kierować, a jakie porzucać. Po drugie,
jednym z istotniejszych elementów etosu są normy i system normatywny. Wymiar
normatywny poprzez kierowane do jednostek oczekiwanie „określonego zachowania po to,
aby realizować wartości grupy etosowej” przyczynia się do porządkowania i wyrażania
systemu wartości. Z normami społecznymi związane są więc odczuwane przez jednostki – i
powstające na tle grupowo przyjętych imperatywów moralnych – uczucia powinności oraz
przymusu (Tamże: 24-25, 31).
Aby jednak kompleks norm i wartości mógł być czymś więcej, mógł nosić miano
etosu, musi towarzyszyć mu wymiar praktycznego działania. Kolejny – trzeci już –
konstytutywny element dotyczy sfery behawioralnej. Jak stwierdza Swadźba, to właśnie
„zachowania członków grupy stanowią o ich stylu życia i o ich przynależności do grupy
etosowej” (Tamże: 32). Natomiast, to scharakteryzowany powyżej system aksjonormatywny
oraz stopień internalizacji zawartych w nim treści odpowiadają za to, w jaki sposób
przynależące do danej grupy jednostki podejmują działania, jak i ku jakim formom
uzewnętrzniania się kierują.
Nie można pominąć także czwartego elementu etosu, o jakim wspomina cytowana
autorka – jego społecznego charakteru. Jest to kategoria odwołująca się do grupowego
kontekstu funkcjonowania etosu, dla której właściwe są takie komponenty jak: hierarchizacja
struktury podług stopnia realizacji wartości etosowych, określanie mniej lub bardziej ważnych
pozycji społecznych, sankcjonowanie odstępstw od grupowych standardów, powiązanie
członków w oparciu o przyjęte wartości, wytwarzanie więzi społecznej, czy też podział na
członków grupy etosowej i obcych (Tamże: 33).
W oparciu o wszystko co zostało powiedziane, można stwierdzić, że etosem jest
właściwy dla danej grupy społecznej kompleks założeń aksjonormatywnych, mających swe
odzwierciedlenie w sferze behawioralnej, oraz stanowiących o spoistości i wyjątkowości tej
grupy. Ponadto normy, wartości i sposób ich eksternalizacji przesądzać mają o właściwej dla
danej grupy obyczajowości oraz wyróżniającym jej członków stylu życia.
Ze względu na operacyjną przydatność, pojęcie etosu zyskało uznanie w kręgu
badaczy dążących do opisu „obowiązujących w danej grupie norm i sposobów zachowania”
(Szawiel 1999: 203). To zagadnienie problemowe często podejmowane było w kontekście
grup wyodrębnianych podług kryterium zawodowego, i przy założeniu, że członkowie
niektórych z tych grup mogą wytwarzać i podzielać specyficzne (często niesformalizowane)
normy i reguły zachowania (Tamże: 203). Wynika ono z innego przekonania głoszącego, iż
4
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
długotrwałe wykonywanie zawodu przyczynia się do kształtowania osobowości, nawyków i
sposobów zachowania pracowników, a także prowadzi do wykształcenia się wśród nich
odrębnego stylu życia (Wołk 2009: 89).
Powyżej zarysowana perspektywa przybliża nas do zestawienia pojęcia etosu z
kwestiami pracy. W ten sposób otrzymujemy jakościowo nową kategorię, jaką jest etos
zawodowy. Nie zagłębiając się w szczegóły teoretyczne nadmieńmy, że zgodnie z definicją –
przywoływanej już przez nas Swadźby (2001: 34)  etos zawodowy to: „charakterystyczny
dla danej grupy społecznej lub całego społeczeństwa zespół wartości i norm odnoszący się do
wartości fundamentalnej, jaką jest praca. Wartość ta jest uzupełniona wartościami takimi jak:
solidność, sumienność, uczciwość, szacunek do pracy, które są jej atrybutami. Wartości i
normy te przejawiają się w konkretnych zachowaniach”.
Norma a praktyka – rzecz o emanacjach etosów zawodowych
Na wstępie przyjęliśmy sobie za cel namysł na etosem zawodowym dziennikarzy w
Polsce. Ze względu na ograniczoną formę publikacji, jak i szczupłość literatury traktującej o
tytułowym temacie, siłą rzeczy tego typu rozprawa będzie miała charakter niezbyt wnikliwy.
Będzie to jedynie przyczynek do bardziej kompleksowej i pełniejszej analizy problemu.
Dlatego w naszych dociekaniach badawczych ograniczymy się do analizy zawartego w tytule
zagadnienia pod kątem dwóch spośród definicyjnych elementów etosu. Z jednej strony,
będzie to sfera wartości i norm (razem ujętych), które podzielać mają dziennikarze. Z drugiej
strony, zastanowimy się nad realizacją tych założeń w praktycznej działalności
reprezentantów tej profesji. Ze względu na brak adekwatnych źródeł i wiążącą się z tym
konieczność realizacji profesjonalnych badań empirycznych w środowisku dziennikarskim,
studium nasze pomijać będzie kwestię stylu życia przedstawicieli rozpatrywanej grupy
zawodowej.
Pierwsze ze wspominanych zagadnień (normy i wartości) przybliża nas do problemu
etyki zawodowej, czyli – jak wskazuje Zdzisław Wołk – wyrosłej na gruncie filozofii
dziedziny zajmującej się w kontekście zakładu pracy: normami, ocenami i wzorami
regulującymi stosunki między ludźmi i czyny ludzi wobec innych ludzi. Jak przekonuje autor,
praca jest w istocie przedsięwzięciem o głębokim wymiarze moralnym. Po pierwsze, stanowi
ona „główny sposób samorealizacji jednostek i grup” (Wołk 2009: 86). Po drogie – i
ważniejsze – praca stanowi istotny czynnik przyczyniający się do wyznaczania relacji
międzyludzkich. Oznacza to, że w jej ramach dochodzi do wyłaniania się „ogólnych zasad
5
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
etycznych, jak i też specyficznych wartości, w tym regulatorów etycznych zachowań ludzi w
środowisku pracy”. Jak konkluduje cytowany autor, to właśnie regulatory etyczne „stanowią
etosy zawodowe poszczególnych grup zawodowych” (Tamże: 86), które dodatkowo
powodują wykształcenie się właściwego dla danego kręgu zawodowego stylu życia.
Co istotne dla naszej rozprawy, często zasady postępowania ludzi trudniących się
określonym zawodem zostają wyraźnie określone, także w sposób formalny. Za
niekwestionowany przejaw werbalnej emanacji tego aspektu etosu, jakim jest postępowanie
etyczne można uznać dokumenty kodyfikujące i określające wartości członków danej
organizacji jakimi są zawodowe kodeksy etyczne (Tamże: 86; Sołtysiak 2006: 8). Jako
dodatkowe potwierdzenie postawionej w poprzednim zdaniu tezy mogą posłużyć nam słowa
zawarte w Wielkiej Encyklopedii PWN (cyt. za Pleszczyński 2007: 106-107), w której znalazł
się zapis, że „etyka zawodowa opisuje i propaguje etos zawodu, definiuje normatywne role
społeczne danego zawodu. Uchwalana lub potwierdzana przez stowarzyszenia zawodowe w
formie kodeksów etycznych zawodu (…) wyraża utrwalone w czasie i tradycji moralne
doświadczenia związane z wykonywaniem zawodu”.
Etyka
profesjonalna,
jaką
jest
etyka
dziennikarska
także
znajduje
swoje
odzwierciedlenie w kodeksach etycznych. W Polsce najistotniejsze profesjonalne kodeksy
etyczne mediów wywodzą się z dwóch organizacji skupiających największą liczbę nadawców
oraz dziennikarzy – Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich oraz Konfederacji Mediów
Polskich. W badaniu naszym, w odwołaniu do danych zastanych, w postaci Karty Etycznej
Mediów KMP oraz Kodeksu Etyki Dziennikarskiej SDP, postaramy się odpowiedzieć na
pytanie jak prezentuje się etyczna strona etosu polskich dziennikarzy.
Do tego miejsca przybliżaliśmy szczegóły pierwszego aspektu, jaki poddamy
rozwadze – zagadnień etycznych. Pozostaje jeszcze krótko opisać drugi wymiar, który
stanowią konkretne i praktyczne przejawy zachowań dziennikarzy, wraz z ich zestawieniem z
zawartymi w kodeksach normami. Z jednej strony, za recenzenta działalności dziennikarskiej
uznać można Radę Etyki Mediów. Co prawda ta powołana z inicjatywy SDP organizacja
spotyka się z głosami krytyki, jak i jej głos nie jest zbyt słyszany oraz respektowany przez
naruszających normy dziennikarzy (Pleszczyński 2007: 111-115). Jak jednak zauważa Jan
Pleszczyński, REM jest w Polsce jak dotąd jedyną organizacją dziennikarską „próbującą w
sposób wyważony zabierać głos w kwestiach etycznych” (Tamże: 111). Dobrym źródłem
dokumentującym
i
komentującym
naruszenia
kanonów
etycznych
przez
polskich
dziennikarzy są cyklicznie wydawane przez tę organizację sprawozdania. W rozprawie tej
przytoczymy niektóre wnioski ostatniego – obejmującego lata 2008-2010 – raportu.
6
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
Z drugiej strony, sposób wykonywania zawodu przez dziennikarzy, czyli to jak w
praktycznej swojej działalności odnoszą się oni do właściwych dla swojego środowiska norm,
znajduje odzwierciedlenie w społecznej świadomości. W kontekście tym przywołamy raport
CBOS Jacy są, jacy powinni być dziennikarze? (Strzeszewski 2002). Ubolewamy nad faktem,
że raport ma już dziesięć lat. Niestety nie udało się nam odnaleźć nowszego źródła
podejmującego rozpatrywaną problematykę w podobny sposób.
Etos zawodowy dziennikarzy – jak być powinno?
W pierwszej kolejności rozważymy jakie ważne treści zawarte są w Karcie Etycznej
Mediów przyjętej przez Konfederację Mediów Polskich (Karta 1995). Kodeks ten
zaprezentowany został w 1995 roku i stanowił odpowiedź na dynamicznie przekształcający
się wówczas rynek mediów w Polsce. Od początku lat 90. XX wieku w wyniku
zlikwidowania cenzury oraz monopolu ośrodków państwowych na dostarczanie przekazu
medialnego, w kraju pojawiło wielu nowych nadawców medialnych. Jak stwierdza
Pleszczyński (2007: 113), sytuacja ta spowodowała, że „w przestrzeni medialnej pojawił się
aksjologiczny chaos, który niepokoił część dziennikarzy”.
Dokument (Karta 1995) otwiera wstęp wskazujący „dziennikarzom, wydawcom,
producentom i nadawcom”, jakie zasady w pierwszej kolejności przyświecają ich pracy. Są
to: „niezbywalne prawo człowieka do prawdy” oraz „zasada dobra wspólnego”. Ponadto
reprezentanci tego zawodu winni być świadomi swojej roli w życiu jednostek i całego
społeczeństwa.
Następnie w krótkim co do objętości kodeksie wypunktowanych zostało siedem
ogólnych zasad, w zgodzie z którymi sygnatariusze deklarują się działać. Pierwsza jest
„zasada prawdy”, która oznacza, iż publikowane przez ludzi mediów treści będą „zgodne z
prawdą, sumienne” oraz, że fakty prezentowane będą „w ich właściwym kontekście”, a
ewentualna nieprawdziwa informacja zostanie w szybkim czasie sprostowana.
„Zasada obiektywizmu”, która ujęta została w drugim punkcie, wiąże się z postulatem
pokazywania rzeczywistości „niezależnie od swoich poglądów”. Niejako rozwinięciem
drugiego dezyderatu, jest punkt o numerze trzecim, czyli „zasada oddzielania informacji od
komentarza”. Oznacza to tyle, że wypowiedź medialna powinna być tak skonstruowana, aby
odbiorca bez problemu był w stanie odróżnić „fakty od opinii i poglądów”.
7
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
Postulaty postępowania z troską o dobro odbiorcy, nieulegania wpływom (w tym
finansowym) oraz działalności „w zgodzie z własnym sumieniem” ukonstytuowały czwarty
podpunkt Karty Etycznej Mediów, jakim jest „zasada uczciwości”.
Aby wypełnić piątą dyrektywę – „zasadę szacunku i tolerancji” – dziennikarz winien
mieć na uwadze godność innego człowieka, a więc cenić ludzkie „prawo do prywatności i
dobrego imienia”. Natomiast „zasada pierwszeństwa dobra odbiorcy” uczula wszystkich
reprezentantów mediów – w tym i przede wszystkim dziennikarzy – że „podstawowe prawa”
konsumentów wytworzonych przez nich treści mają charakter nadrzędny wobec „interesów
redakcji”. Listę siedmiu postulatów wieńczy odwołująca się do odpowiedzialności za „treść,
formę i konsekwencje” przekazu „zasada wolności i odpowiedzialności”1.
Warto poczynić kilka komentarzy odnośnie zreferowanych zasad dziennikarstwa, jak i
samej Karty Etycznej Mediów. Z jednej strony, kodeks ten zwraca uwagę na kompleks kilku
bardzo ważnych motywacji, jakie powinni mieć na uwadze dziennikarze w swojej pracy. Są
nimi: obiektywizm, uczciwość, sumienie, dobro, prawda, godność, tolerancja, jak i
odpowiedzialność. Z drugiej jednak strony, trudno nie odnieść wrażenia, że dokument cechuje
wysoki poziom pojęciowej ogólności. Warto zastanowić się, czy odwoływanie się do
znamienitych pojęć, jakimi są prawda, dobro oraz wolność, bez należytej dbałości
definicyjnej może znacząco wpływać na postawy dziennikarzy (Pleszczyński 2007: 114).
Dodatkowo, jak zauważa przywoływany wielokrotnie Pleszczyński, Karta Etyczna Mediów
jest kodeksem dość nietypowym. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza struktury, w której brak części
dotyczącej rozstrzygania sporów, jak i określenia sankcji za nieprzestrzeganie zapisów
(Tamże: 114). Zastrzeżenia te nie podważają jednak faktu, że Karta Etyki Mediów jest
obecnie klasycznym i podstawowym kodeksem etycznym odnoszącym się do dziennikarstwa
i mediów w Polsce. Zatem może być ona przyjmowana za przejaw zasad określających
pewien aspekt etosu grupy zawodowej dziennikarzy.
Drugim klasycznym dokumentem, jaki przywołamy, jest Kodeks Etyki Dziennikarskiej
przyjęty przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich (Kodeks). Dokument ten ma charakter
podrzędny w stosunku do uprzednio zreferowanej Karty Etycznej Mediów, o czym świadczy
odwołanie do niej w pierwszym akapicie kodeksu. We wstępnej części Kodeksu Etyki
Dziennikarskiej określone zostały leżące u podstaw profesji dziennikarskiej zasady: rzetelność
i bezstronność, wolność słowa, odpowiedzialność za publikacje, pierwszeństwo dobra
odbiorców nad partykularnymi interesami wydawców.
1
Ostatnich pięć akapitów opiera się na treści zawartej w Karcie Etycznej Mediów, lub stanowi zacytowanie jej
fragmentów.
8
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
Po tym ogólnym wstępie, rozpoczyna się zasadnicza – merytoryczna – część kodeksu
podzielonego na siedem podpunktów szczegółowych. Podpunkty te poruszają kluczowe
kwestie związane z wykonywaniem pracy dziennikarza: sposobu prezentowania informacji i
opinii, relacji dziennikarza wobec rozmówców i odbiorców, czy też stosunków w zakładzie
pracy. W pierwszym dziale, zatytułowanym „informacje i opinie”, wyłożone zostały zasady
postępowania z wiadomościami, informacjami i opiniami. Są one zasadniczo zbieżne z tymi,
które zawarte zostały w Karcie Etycznej Mediów. Dziennikarz w swojej pracy winien zatem
podawane przez siebie informacje wyraźnie „oddzielać od interpretacji i opinii”.
Równocześnie sposób przekazywania wiadomości powinien pozwalać odbiorcy „odróżnić
fakty od przypuszczeń i plotek”. Ponadto dziennikarzom winna przyświecać zasada
uczciwości, która zakazuje działać im pod wpływem „zewnętrznych nacisków” oraz nakazuje
aby wszelkie „błędy i pomyłki” podlegały natychmiastowemu sprostowaniu. Co ciekawe
omawiany kodeks nie zabrania aby podawane przez dziennikarza informacje były stronnicze,
ale pod warunkiem, że taki sposób narracji nie „zniekształca faktów” i nie jest „wynikiem
zewnętrznych nacisków”.
Drugi spośród siedmiu działów podejmuje kwestie „zbierania i opracowywania
materiałów”. Stwierdzone zostało w nim, że dziennikarz w trakcie zdobywania wiadomości
nie powinien „posługiwać się metodami sprzecznymi z prawem i nagannymi etycznie”. Nie
powinien ingerować sferę prywatności innych osób, jak i powinien dochowywać tajemnicy
źródła informacji. Jedyną możliwość pominięcia dwóch pierwszych zasad stwarza działalność
w ramach dziennikarstwa śledczego, czyli „tropienia w imię dobra publicznego”.
Zasady odnoszenia się dziennikarza „wobec rozmówców i odbiorców” określone
zostały w trzecim punkcie kodeksu. Dziennikarz wykonując swoje obowiązki musi
przyjmować postawę szacunku w stosunku do osób, z którymi wchodzi w interakcję.
Szacunek ten powinien być okazywany wobec „odmienności ideowej, kulturowej czy
obyczajowej rozmówców”, jak i osób niepełnosprawnych. Przedstawiciele dziennikarskiej
profesji muszą uważać aby nie urazić osób, z którymi prowadzą rozmowę, jak i aby w swoich
wypowiedziach „unikać wulgaryzmów i określeń obscenicznych”.
Dezyderat nakazujący dziennikarzom aby „nie przesądzać o winie, zanim sąd nie
wyda wyroku” rozpoczyna punkt traktujący o „przestępstwach i sytuacjach wyjątkowych”.
Ponadto w dziale czwartym zostało określone, że dziennikarze nie powinni promować postaw
antyspołecznych i prowojennych. Niezaangażowany przekaz z miejsc przestępstw, wojen i
tragicznych sytuacji nadzwyczajnych, winien być wolny od wszelkich ujęć pokazujących
sceny śmierci.
9
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
Dziennikarze muszą wystrzegać się także wszelkich „konfliktów interesów”, o czym
informuje punkt piąty kodeksu. Oznacza to, że osoba trudniąca się zawodem dziennikarza nie
powinna przyjmować prezentów o wartości powyżej 200zł, nie powinna także równolegle
„zajmować się akwizycją oraz brać udział w reklamie” o charakterze czysto komercyjnym.
Dziennikarz aby móc tytułować siebie etycznym, musi być wolny od bezpośredniej
działalności politycznej, a wszelkie uzyskane informacje nie mogą być przez niego
wykorzystane do realizacji własnych partykularnych interesów.
Jeżeli chodzi o relacje z „kolegami i przełożonymi”, które określone zostały w
szóstym punkcie kodeksu, to „powinny być one partnerskie”, a wszelkie przywłaszczanie
własności intelektualnej innych dziennikarzy, czy postępowanie sprzeczne z prawem i etyką
zawodową są zabronione.
Co istotne i ciekawe, kodeks ten kończy się działem informującym o
„odpowiedzialności i karach”. Paragrafy poświęcone temu problemowi są jednak dość
lakoniczne i ograniczają się do stwierdzenia, że kary za naruszenia etyki dziennikarskiej (za
które odpowiadają w równej mierze autor publikacji, jaki redaktor, wydawca czy nadawca)
wymierzane są przez sądy dziennikarskie. Instytucje te natomiast dysponują takim
repertuarem sankcji, jak: upomnienie, nagana, czasowe zawieszenie w prawach członka SDP
lub usunięcie ze Stowarzyszenia2.
I tę część naszej pracy warto jakoś skomentować. Drugi z zaprezentowanych
dokumentów, jakim jest Kodeks Etyki Dziennikarskiej SDP, podejmując podobne zagadnienia
co Karta Etyczna Mediów, wydaje się jednak pełniejszy i dokładniejszy. Określone zostały w
nim właściwe zasady postępowania dziennikarzy w różnych kontekstach i sytuacjach ich
pracy. Kodeks nie ogranicza się jedynie do górnolotnych słów, ale wskazuje jakie
postępowanie podejmować, a jakiego unikać. Niemniej, oba kodeksy pełnią funkcję
komplementarnych źródeł informujących o normatywnym wymiarze etosu zawodowego
dziennikarzy w Polsce. Etosu, w którym prawda, obiektywizm, dobro i misja społeczna mają
charakter wartości o najwyższej randze.
Etos zawodowy dziennikarzy – jak jest?
Zreferowanie głównych tez zawartych w zawodowych kodeksach etycznych
dziennikarzy nie jest wystarczającą podstawą do wypowiadania się o etosie tej grupy
2
Ostatnich siedem akapitów opiera się na treści zawartej w Kodeksie Etyki Dziennikarskiej, lub stanowi
zacytowanie jego fragmentów.
10
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
pracowników. Jest to jedynie wymiar normatywny. Dlatego konstytutywne zasady etyki
zawodowej dziennikarzy warto zestawić z informacjami mówiącymi o praktycznej stronie ich
działalności.
Takim źródłem może być wydawane przez wspominaną już Radę Etyki Mediów
sprawozdanie o stanie mediów w Polsce. W tym miejscu odwołamy się do ostatniego takiego
raportu, który obejmuje lata 2008-2010 (Raport). Jak zauważa REM, w czasie tym na
nieetyczne zachowania ludzi mediów wpłynęło blisko 500 skarg. Równocześnie, w
rozpatrywanym okresie Rada wydała 28 oświadczeń i apeli. Nie będziemy przytaczać w tym
miejscu wszystkich spraw, którymi zainteresowała się ta instytucja, a jedynie te wybrane i
najbardziej bulwersujące. Okazuje się bowiem, że poszczególni dziennikarze reprezentujący
różne ośrodki medialne w analizowanym przez raport czasie złamali większość spośród
zawartych w kodeksach etycznych reguł.
Jednym z przypadków, któremu autorzy sprawozdania poświęcają więcej miejsca jest
sprawa dwukrotnej publikacji przez dziennikarzy „Faktu” zdjęcia młodocianej ofiary gwałtu.
Przez to redakcja tej gazety naruszyła prawo ofiary do prywatności i anonimowości
wizerunku. Ponadto, REM wytknęła wszystkim nadawcom, że relacjonując głośne
wydarzenie, jakim było pojmanie seryjnego gwałciciela w Siemiatyczach, naruszyły zasadę
kierowania się dobrem odbiorcy. Jak konkludują tę kwestię autorzy sprawozdania:
„epatowanie patologią (…) wywołuje awersję, lek i poczucie bezradności wobec zła”
(Tamże).
Rada Etyki Mediów skrytykowała także proceder nadużywania przez programy
informacyjne wizerunku dzieci znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej, zwłaszcza
związanej z nieuleczalnymi chorobami.
Jako naganne określono w sprawozdaniu epatowanie przez dziennikarzy wątkami z
prywatnego i intymnego życia polityków. Dotyczy to zwłaszcza redaktorów nieistniejącego
już programu „Teraz My”, którzy w sensacyjnym tonie przedstawili nie do końca
potwierdzone informacje o skandalicznym zachowaniu ministra Drzewieckiego, jakie miało
mieć miejsce kilka lat wcześniej podczas prywatnego pobytu w Stanach Zjednoczonych.
Natomiast relacjonując działalność „Super Expresu” poddano ostrej krytyce zamieszczenie na
łamach tej gazety prywatnych zdjęć Krzysztofa Piesiewicza, które były wykonane przez
szantażystów i kompromitowały ówczesnego senatora.
Niektórzy dziennikarze natomiast posuwali się do procederu fabrykowania dowodów.
Dotyczyło to łódzkiego „Expresu Ilustrowanego”, który zmanipulował zdjęcie ukazujące
ówczesnego prezydenta tego miasta Jerzego Kropiwnickiego. Gazeta sugerowała, że
11
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
prezydent przebywał w jerozolimskiej synagodze, co dodatkowo – w połączeniu z artykułem
– niosło ze sobą wymowę antysemicką.
Nadmieńmy jeszcze o pewnych drobniejszych, aczkolwiek tak samo zasługujących na
potępienie,
przypadkach.
Raport
opisuje
między innymi,
odmowę
zamieszczenia
sprostowania ze strony „Rzeczpospolitej”, jednoczesne uwikłanie jednej z dziennikarek TVP
w komercyjną działalność z zakresu Public-Relations, czy zapraszanie przez Tomasza Lisa do
swojego programu w charakterze niezależnego gościa wynajmowanego przez siebie adwokata
bez podania tego do wiadomości publicznej.
Powyżej przedstawiono tylko kilka spośród dziesiątek opisanych przez REM
przejawów naruszeń etyki dziennikarskiej. Co istotne, odstępstwa od zapisanych w kodeksach
reguł etosowych są powszechne i dotyczą praktycznie wszystkich ważniejszych nadawców
medialnych w Polsce. Tym, co dodatkowo wzbudza niepokój, jest obojętność kręgów
dziennikarskich na krytykę ze strony REM. Może jednak to złe sformułowanie, gdyż
punktowanie przez REM nieetycznych zachowań spotyka się często z reakcją w postaci mniej
lub bardziej brutalnego ataku na Radę ze strony skrytykowanego nadawcy. Natomiast kwestie
etyczne pozostają poza nawiasem zainteresowania3.
Aby obraz działalności polskich dziennikarzy był pełniejszy, odwołamy się także do
informacji ujawniających społeczny odbiór przedstawicieli tego zawodu. Za źródło posłuży
nam raport CBOS Jacy są, jacy powinni być dziennikarze? (Strzeszewski 2002). Niestety
badanie, na którym bazuje ta publikacja nie jest najnowsze i pochodzi sprzed dziesięciu lat.
Nie znaleźliśmy jednak nowszego opracowania wpisującego się w tę problematykę.
Zanim zreferujemy wiadomości o tym jak Polacy oceniają dziennikarzy pod
względem wybranych cech dotyczących sfery etyczno-moralnej, nadmieńmy, że dla 40 proc.
respondentów zawód ten był „pełnieniem pewnego rodzaju służby społecznej” (dla 55 proc.
był „takim samym sposobem na zarabianie pieniędzy, jak każdy inny”, a 5 proc. stwierdziło
że „trudno powiedzieć”) (Tamże: 3).
Z raportu wyłania się dość niejednoznaczny – zawierający zarówno określenia
pozytywne, jak i negatywne – obraz dziennikarzy w Polsce. Z jednej strony, badani Polacy
uznali, że są oni „uczciwi” (62 proc. określeń, wobec 15 proc. dla „nieuczciwi” i 23 proc. dla
„trudno powiedzieć), „wiarygodni” (59 proc. określeń, wobec 17 proc. dla „niewiarygodni” i
24 proc. dla „trudno powiedzieć) i „bezstronni” (43 proc. określeń, wobec 34 proc. dla
„stronniczy” i 23 proc. dla „trudno powiedzieć”) (Tamże: 8).
3
Ostatnich siedem akapitów opiera się na treści zawartej w Raporcie REM za lata 2008-2010.
12
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
Z drugiej jednak strony, respondenci przypisywali dziennikarzom najgorsze etyczne
przymioty. Twierdzili, że reprezentanci tego zawodu „bez skrupułów wchodzą w czyjeś
sprawy osobiste” (65 proc. określeń, wobec 17 proc. dla „są taktowni, szanują prywatność
innych” i 17 proc. dla „trudno powiedzieć”), jak i „są bezwzględni, nie biorą pod uwagę
skutków, jakie dla innych ludzi mogą mieć opublikowane przez nich materiały” (54 proc.
określeń, wobec 26 proc. dla „mają poczucie odpowiedzialności, biorą pod uwagę skutki,
jakie dla innych mogą mieć opublikowane przez nich materiały” i 20 proc. dla „trudno
powiedzieć”) oraz „szukają sensacji za wszelką cenę” (49 proc. określeń, wobec 37 proc. dla
„dążą do ujawnienia prawdy” i 14 proc. dla „trudno powiedzieć”) (Tamże: 8).
Można zatem stwierdzić, że sposób postrzegania dziennikarzy przez Polaków
cechowało dziwne rozdwojenie, które trudno wytłumaczyć. Otwartą kwestią pozostaje także
pytanie, jak kształtowałby się rozkład odpowiedzi na przytoczone pytania dzisiaj – dziesięć
lat po przeprowadzeniu omówionego badania.
Zakończenie
W pracy tej postawiliśmy sobie za cel namysł nad etosem istotnej grupy zawodowej,
jakimi są dziennikarze. Wychodząc od opisu pojęcia etosu i jego elementów
konstytutywnych, przyjęliśmy, że nasze dociekania lepiej zawęzić do pewnych wymiarów
tego zjawiska. Bowiem kompleksowe ujęcie etosu zawodowego dziennikarzy wiązałoby się z
koniecznością przeprowadzenia własnych badań empirycznych, jak i przeniknięcia do
wspominanego środowiska.
Do dalszej analizy wybraliśmy jednak dwa bardzo ważne parametry definiujące grupy
etosowe. Tymi parametrami były: 1) normy i wartości (aspekt normatywny) oraz
2) rzeczywiste działania (aspekt praktyczny).
Aby opisać pierwszy aspekt posłużyliśmy się formalnymi emanacjami normatywnych
założeń etosowych, jakimi są zawodowe kodeksy etyczne. Analiza tych dokumentów
ujawniła, że zawód dziennikarza przez członków tego środowiska łączony jest z wieloma
pozytywnymi kategoriami etycznymi. Przede wszystkim z dobrem, obiektywnością, prawdą,
nieinteresownością.
Jak jednak te zaszczytne postulaty przekładają się na konkretne działania oraz
zachowania dziennikarzy miał ujawnić namysł nad drugim aspektem. Były to informacje o
konkretnych zachowaniach dziennikarzy oraz społecznej percepcji ich etycznego wizerunku.
Okazuje się, że w ostatnich latach Rada Etyki Mediów odnotowała dziesiątki przypadków
13
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
naruszeń litery dziennikarskich kodeksów etycznych. Zasmucające jest to, że w proceder ten
uwikłani są praktycznie wszyscy więksi nadawcy w naszym kraju. Podzielone są natomiast
opinie Polaków o tym, w jaki sposób dziennikarze wypełniają swoje etyczne obowiązki. Z
jednej strony, osoby trudniące się tym zawodem mają opinię uczciwych, wiarygodnych i
bezstronnych. Z drugiej jednak strony, respondenci w większości wytknęli polskim
dziennikarzom brak skrupułów, bezwzględność i niezważanie na dobro ludzi, których dana
informacja dotyczy.
Kończąc nasze rozważania, można pokusić się o tezę, głoszącą że pomiędzy
normatywnym a praktycznym wymiarem dziennikarskiego etosu występuje dysonans.
Szczytne idee nie mają pokrycia w rzeczywistości. Nie negujemy wprawdzie, że nie można
wskazać wielu przykładów dobrego dziennikarstwa. Oczywiście można, jednak skala
wskazanych przez REM nieprawidłowości, jak i niejednoznaczny społeczny odbiór, ujawniają
dosyć dużą rozpiętość między sferą powinności a faktycznymi postawami tej grupy
zawodowej.
Bibliografia
Karta Etyczna Mediów przyjęta przez Konfederację Mediów Polskich (1995),
[http://www.radaetykimediow.pl/index.php?option=com_content&view=category&layo
ut=blog&id=2&Itemid=3], dostęp 24.06.2013.
Kodeks Etyki Dziennikarskiej przyjęty przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich,
[http://www.sdp.pl/Kodeks-etyki-dziennikarskiej-SDP] dostęp 24.06.2013.
Konstańczak Stefan (2000), Odkryć sens życia w swojej pracy. Wokół problemów etyki
zawodowej, Wydawnictwo Uczelniane Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku,
Słupsk.
Nowak Ewa, Cern Karolina M. (2008), Ethos w życiu publicznym, Wydawnictwo PWN,
Warszawa.
Ossowska Maria (1986), Ethos rycerski i jego odmiany, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa.
Raport REM za lata 2008-2010, Rada Etyki Mediów
[http://www.radaetykimediow.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=17:
raport-rem-za-lata-2008-2010&catid=11:sprawozdania-rem&Itemid=18], dostęp
01.06.2013.
Sołtysiak Grzegorz (2006), Kodeksy etyczne w Polsce (wybór), Zakład Wydawniczy DrukTur,
Warszawa.
Strzeszewski Michał (2002), Jacy są, jacy powinni być dziennikarze?, CBOS, Warszawa.
Swadźba Urszula (2001), Śląski etos pracy. Studium socjologiczne, Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
14
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce
Szawiel Tadeusz (1999), Etos [w:] Encyklopedia Socjologii, kolegium redakcyjne (red.),
Oficyna Naukowa, Warszawa.
Wołk Zdzisław (2009), Kultura pracy. Etyka i kariera zawodowa, Wydawnictwo Naukowe
Instytutu Technologii Eksploatacji - PIB, Radom.
© Piotr Czakon i Redakcja
Od redakcji: tekst został opublikowany 29.09.2013 po uprzednim pozytywnie zakończonym
procesie recenzyjnym
15