Prawo rzymskie w Tadżykistanie

Les maximes
anciennes sont
l’esprit des siècles...
Witold Wołodkiewicz
Prawo rzymskie w Tadżykistanie
W dniach od 13 do 17 października 2011 roku felietonista „Palestry” przebywał
w Duszanbe w Tadżykistanie na międzynarodowym Euroazjatyckim seminarium prawa rzymskiego. Spotkanie to zostało zorganizowane z inicjatywy włoskiego zespołu
badawczego imienia Giorgia La Piry, powstałego w roku 1972 i kierowanego przez prof.
Pierangela Catalano, kierującego Gruppo di ricerca sulla diffusione del diritto romano Uniwersytetu Roma I „La Sapienza”. Organizatorami tadżyckimi byli: Wydział Prawa Narodowego Uniwersytetu w Duszanbe oraz prezes Trybunału Konstytucyjnego Republiki
Tadżykistanu – prof. Machkam Machmudov.
Profesor Wydziału Prawa Uniwersytetu w Rzymie Pierangelo Catalano ma ogromne
zasługi w rozwijaniu kontaktów włoskiej nauki prawa rzymskiego z nauką krajów
Europy środkowej i wschodniej, Ameryki Łacińskiej oraz Azji. Pierangelo Catalano ma
wizję prawa rzymskiego jako łącznika spinającego wszystkie systemy prawne i ustawodawstwa, od Europy poprzez Amerykę Łacińską do Azji (z wyłączeniem jednak
prawa angloamerykańskiego). Szczególnym zainteresowaniem profesora Catalano
cieszy się prawo rzymskie w krajach byłego bloku sowieckiego, szczególnie w Rosji,
w której upatruje kontynuatorkę idei starożytnego Rzymu. Od roku 1981 Pierangelo
Catalano organizuje corocznie na Kapitolu – zawsze w legendarną rocznicę założenia Rzymu, 21 kwietnia – seminarium zatytułowane Da Roma alla Terza Roma. Wizją
Pierangela Catalano jest, że po drugim Rzymie – Konstantynopolu, trzecim Rzymem
stała się Moskwa, która przejęła misję kontynuowania prawa rzymskiego. Jest w tym
względzie wierny przekonaniom swego duchowego mistrza, profesora prawa rzymskiego Uniwersytetu we Florencji Giorgia La Piry (1904–1977), który niezależnie od
swych zasług w zakresie prawa rzymskiego reprezentował nurt katolicyzmu otwartego: antyfaszysta, tercjarz zakonu dominikanów, w okresie po II wojnie rektor Uniwersytetu we Florencji, był przez trzy kadencje burmistrzem (sindaco) Florencji, piastował
194
1–2/2012
Prawo rzymskie w Tadżykistanie
również funkcje ministerialne. La Pira zwalczał też mechanizmy przyczyniające się do
zadłużania krajów ubogich. W setną rocznicę urodzin Giorgia La Piry (2004 r.) papież
Jan Paweł II wszczął jego proces beatyfikacyjny. La Pira był otwarty na kraje Wschodu,
a szczególnie na Rosję i Związek Radziecki. Rosję widział jako kontynuatorkę antycznego Rzymu (Roma – Bizancjum – Moskwa). W roku 1945 podczas XIX tygodnia
społecznego katolików włoskich wysuwał tezę, że „konstytucja sowiecka z roku 1936
była zbliżona do rzymskiej”.
Pierangelo Catalano w swych pracach naukowych i w poczynaniach organizacyjnych kontynuuje idee swego mistrza dotyczące wszechobecności prawa rzymskiego.
Występuje on również przeciwko zadłużeniu ubogich krajów oraz przeciwko nieprzestrzeganiu praw człowieka.
Zespół badawczy kierowany przez Pierangela Catalano organizował systematyczne spotkania romanistów włoskich z romanistami i historykami prawa krajów socjalistycznych (wspominam tu tylko o tych, w których brałem udział). Pierwsze takie
spotkanie odbyło się w roku 1977 w Lipsku. Było ono poświęcone historii starożytnej,
prawu rzymskiemu i jego wpływowi na prawo współczesne, prawu porównawczemu oraz studiom nad prawem rzymskim w krajach socjalistycznych. W roku 1978
zostało zorganizowane spotkanie w Popowie nad Bugiem, poświęcone ideologiom
politycznym i praktyce konstytucyjnej oraz kontynuacji i nowości w prawie cywilnym. Dla piszącego te słowa szczególnie istotne było spotkanie w Smolenicach, koło
Bratysławy, w październiku 1980 roku, poświęcone rewolucjom społecznym i prawu.
Zagadnienie rewolucji społecznych w Rzymie, tak modne w krajach socjalistycznych, nie bardzo mnie interesowało. Zastanawiając się nad tematem mojego wystąpienia, postanowiłem sprawdzić, w jakim zakresie zostało uwzględnione prawo
rzymskie w artykułach Encyklopedii Diderota, która – jak wiadomo – wywarła ogromny wpływ na kształtowanie świadomości ludzi przed Rewolucją Francuską. Znając
niechęć ludzi wieku oświecenia do tradycyjnej wiedzy prawniczej, której jednym
z najbardziej wymownych symboli było prawo rzymskie, można było przypuszczać, że w tym dziele czytelnik znajdzie bardzo krytyczny obraz prawa rzymskiego.
Tymczasem już pierwsze, pobieżne przejrzenie haseł prawniczych w Encyklopedii
Diderota obaliło ten mój intuicyjny pogląd. Liczba artykułów i haseł traktujących
o prawie rzymskim przerosła moje oczekiwania. Również w hasłach dotyczących
prawa współczesnego znalazło się dużo nawiązań do prawa rzymskiego. Co więcej,
w artykułach Encyklopedii nie znalazłem frontalnej krytyki prawa rzymskiego, którą
tak często można było spotkać u filozofów i prawników wieku oświecenia. Następnym zaskoczeniem było to, że we współczesnej literaturze dotyczącej encyklopedyzmu XVIII wieku nie znalazłem prawie żadnego opracowania, które by poruszało
kwestię prawoznawstwa w Encyklopedii Diderota. Wiek oświecenia miał szczególnie
Zob. np.: P. Catalano, Introduzione al XII Colloquio di Mosca („Index” 38, 2010, s. 496–497): „Nell’ottobre 1945
Giorgio La Pira stabilì un confronto e individuò una convergenza tra la costituzione romana e la costituzione
sovietica del 1936, quanto alla «struttura» e al «fine» dello Stato: Salus reipublicae suprema lex”. Por. też ibidem
(s. 489), gdzie Catalano, krytykując eliminację prawa rzymskiego przez niemiecki nazizm, stwierdza, że „nel
1945 il regime comunista di Giuseppe Stalin stabilí l’insegnamento di Diritto romano, come obbligatorio in tutte
le facoltà giuridiche dell’Unione Sovietica (...)”. Z tym twierdzeniem prof. Catalano polemizowałem również
podczas obrad kolokwium w Duszanbe.
195
Witold Wołodkiewicz
PALESTRA
wielkie znaczenie dla formowania się współczesnej kultury prawnej: z jego to idei
wyrosły główne kodeksy cywilne XIX wieku, które stały się wzorem dla większości
kodeksów europejskich współcześnie obowiązujących. Podczas Kolokwium w Smolenicach wygłosiłem krótki referat, w którym wyraziłem pogląd, że prawo rzymskie
(wbrew mym oczekiwaniom, że będzie – zgodnie z tendencjami wieku oświecenia – w Encyklopedii Diderota jedynie krytykowane) było przedstawiane w sposób
wyczerpujący i obiektywny. Tematyka prawa w epoce oświecenia stała się mym
centrum zainteresowań w następnym dziesięcioleciu. Spotkanie w Smolenicach
utkwiło mi również w pamięci z innego powodu. Jesień 1980 roku była niezmiernie
ciekawym okresem w Polsce. Inne kraje demokracji ludowej patrzyły z zazdrością
(lub niepokojem) na proces zmian zainicjowanych przez „Solidarność” w sierpniu
1980 roku. W spotkaniu w Smolenicach brali udział historycy prawa z różnych krajów bloku socjalistycznego i grupa profesorów z Włoch. Nie zapomnę wieczornych
rozmów przy winie, podczas których sytuacja w Polsce znajdowała się w centrum
zainteresowania.
Zbyt dużo miejsca poświęciłem spotkaniu w Smolenicach, ale miało ono istotne znaczenie dla mych późniejszych zainteresowań naukowych. Inne spotkania organizowane
z inicjatywy Pierangela Catalano, w których dane mi było uczestniczyć, wymieniam
jedynie w porządku chronologicznym. Były to spotkania: w Szegedzie na Węgrzech
w roku 1984; w Berlinie wschodnim w roku 1988; w Moskwie w roku 1997; w Moskwie–
Petersburgu w roku 2000; we Władywostoku w roku 2000; w Nowym Sadzie w roku
2001; w Jarosławiu–Moskwie w roku 2003; w Suzdalu–Moskwie w roku 2006; w Krajowej w roku 2007; w Irkucku w roku 2009 oraz w Petersburgu w roku 2010. Niektóre
z wymienionych spotkań w Rosji były organizowane wspólnie z Centrum Badań nad
prawem rzymskim Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk, którym kieruje prof.
Leonid Kofanov z Moskwy.
Tendencja mitycznego traktowania prawa rzymskiego pojawiła się w latach 90.
w państwach dawnego ZSRR, gdzie po dotychczasowej krytyce tego prawa, traktowanego jako podstawa burżuazyjnego porządku prawnego (a więc sprzecznego z prawem
socjalistycznym), zaczęło być ono identyfikowane z systemem prawa liberalnego, stanowiącego podstawę gospodarki rynkowej. Na spotkaniach tych starałem się odmitologizować prawo rzymskie (traktowane jako bezpośrednia podstawa współczesnych
kodeksów cywilnych), podkreślając zarazem jego znaczenie jako klucza do zrozumienia
wspólnych korzeni współczesnych systemów prawa prywatnego, niezależnie od ustrojów i okoliczności, w jakich powstawały.
Por. m. in.: W. Wołodkiewicz, Prawoznawstwo w poglądach i ujęciu Encyklopedystów, Warszawa 1990; idem,
Nota di lettura w książce Le droit romain et l’Encyclopédie, Napoli 1986 oraz cykl artykułów poświęconych pracom
przygotowawczym do Kodeksu Napoleona.
O spotkaniu tym opublikowałem krótką notę w pisanych przeze mnie felietonach w czasopiśmie adwokatury polskiej „Palestra”. Nota ta ilustruje stosunek do prawa rzymskiego w krajach byłego ZSRR (zob.
„Palestra” 1997, nr 11–12, s. 70–74. Por też W. Wołodkiewicz, Europa i prawo rzymskie. Szkice z historii europejskiej
kultury prawnej, Warszawa 2009, s. 109–113.
Zob. W. Wołodkiewicz, Reżimy autorytarne a prawo rzymskie, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1993,
vol. 45, z. 1, s. 437 i n. (por. również idem, Europa i prawo rzymskie, s. 89 i n.).
196
1–2/2012
Prawo rzymskie w Tadżykistanie
Wilczyca
z muzeum na Kapitolu w Rzymie
Pierangelo Catalano i kierowany przez niego zespół badawczy szuka również prawa
rzymskiego w Azji. Spotkania we Władywostoku i w Irkucku stanowiły pierwszą próbę
wejścia w świat Azji.
Powodem nawiązania współpracy romanistycznej z Tadżykistanem był – pochodzący prawdopodobnie z VIII–XI wieku – wizerunek Wilczycy kapitolińskiej odnaleziony
w Tadżykistanie w prowincji Ustrusan w pobliżu miejscowości Sachristan (Bundzikat)
w zamku Kach-Kacha. Może on świadczyć, że na „szlaku jedwabnym”, pomiędzy Chinami, Bizancjum i Wenecją, który przebiegał przez terytoria dzisiejszego Tadżykistanu,
były obecne tradycje antycznego Rzymu. Profesor M. Machmudov w swym artykule
poświęconym „Wilczycy kapitolińskiej w Tadżykistanie” wysunął tezę o wpływie prawa
rzymskiego (w okresie przedmuzułmańskim) na system prawny terytoriów dzisiejszego
Tadżykistanu. Niektórzy autorzy tadżyccy szli znacznie dalej i doszukiwali się kontaktów z cywilizacją Rzymu republikańskiego. Tadżykistan (wcielony do Związku Radziec­
kiego w roku 1921) został wydzielony w roku 1929 jako Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka (początkowo, od 1924 r., miała rangę republiki autonomicznej w ramach
Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej). Tarcia między Uzbekami i Tadżykami
powodowały dążenie do identyfikacji opartej na doszukiwaniu się aryjskich korzeni
Tadżyków. Po upadku Związku Radzieckiego teoria aryjskich korzeni Tadżykistanu stała
się ideologią dominującą i określającą związki Tadżykistanu ze światem irańskim.
Fresk przedstawiający wilczycę karmiącą bliźniaków został odkryty w latach 60. XX
wieku przez radziecką misję archeologiczną. Malowidło znajduje się obecnie w Petersburgu. W okolicach miejsca, gdzie znajdował się pierwotnie fresk, został postawiony
pomnik Wilczycy. Wilczyca z zamku Kach-Kacha jest uderzająco podobna do Wilczycy
znajdującej się w Muzeum na Kapitolu w Rzymie. Różnica między obydwoma wizerunkami polega jedynie na tym, że Wilczyca tadżycka odwraca głowę w prawo, w kierunku
Zob. M. Machmudov, La Lupa capitolina in Tagikistan, „Index” 2011, nr 39, s. 185. Por. też P. Catalano, Una
nuova prospettiva indoeuropea, „Index” 2011, nr 39, s. 171–173.
Por. A. Forti, La questione indoeuropea tra archeologia e politica: La Lupa in Asia Centrale, „Index” 2011, nr 39,
s. 194–199. Zagadnienie to było również przedmiotem wystąpienia Andrei Fortiego (z włoskiego Stowarzyszenia Studiów nad Azją Środkową i Kaukazem), który wygłosił referat pt. Diritto e istituzioni in Europa e in
Tagikistan: una casa comune euroasiatica e indoeuropea?
197
Witold Wołodkiewicz
PALESTRA
Pomnik Wilczycy według fresku z zam­
ku Kach-Kacha, znajdujący się w prowincji Bundzikaat
karmionych bliźniąt, natomiast Wilczyca kapitolińska odwraca głowę w lewo, nie patrząc na karmione bliźnięta.
Niestety uczestnikom kolokwium nie było dane zobaczyć pomnika Wilczycy w oryginale. Jedyne świadectwo Wilczycy, które zobaczyliśmy, to malowidło znajdujące się
na ścianie klubu-restauracji w Dangara, miejscowości urodzenia Emomali Rahmona,
prezydenta Tadżykistanu (funkcję tę pełni od roku 1994), dokąd uczestnicy pojechali
w konwoju strzeżonym przez dwa jadące na sygnale milicyjne samochody.
Współczesny obraz wilczycy wzorowanej na fresku z zamku Kach-Kacha,
namalowany w klubie obok willi prezydenckiej w mieście Dangara
Seminarium w Duszanbe było poświęcone dwóm tematom: 1) „Republika i ochrona
praw człowieka i obywatela” oraz 2) „Recepcja i nauczanie prawa rzymskiego”. Obrady
były prowadzone w językach włoskim i rosyjskim.
W pierwszej części Seminarium (po uroczystym otwarciu z udziałem Rektora Uniwersytetu, przedstawiciela Prezydenta Rahmona, Prezydenta Trybunału Konstytucyj
Wśród portretów Prezydenta wiszących na ulicach najbardziej charakterystyczny był obraz Prezydenta
stojącego na pszenicznym polu, trzymającego w ręku pęk kłosów.
198
1–2/2012
Prawo rzymskie w Tadżykistanie
nego, Ministra Sprawiedliwości, Komisarza Praw Człowieka Tadżykistanu), która odbyła
się w wielkiej auli Uniwersytetu, prof. Pierangelo Catalano otrzymał dyplom doktora
honoris causa Uniwersytetu w Duszanbe. Właściwe obrady odbywały się w sali konferencyjnej hotelu „Tadżikistan”. W części poświęconej działalności Rzecznika Praw Obywatelskich występowali biorący udział w seminarium rzecznicy praw obywatelskich,
tak z Zachodu, jak i z krajów byłego Związku Radzieckiego. Byli to: Carlos Constenta
z Argentyny, Askar Sakirov z Kazachstanu, Antonio Caputo z Turynu (narodowy koordynator rzeczników praw obywatelskich Piemontu), Akun Tursunbek z Kirgistanu, Zarif
Alizoda z Tadżykistanu, Armen Arutjunjan z Armenii (reprezentant Wysokiego Komisarza ONZ do Praw Obywatelskich na Azję), Ojuncimeng Pureva z Mongolii. Oprócz
rzeczników praw obywatelskich na tematy obrony praw obywatelskich wypowiadali się:
minister sprawiedliwości Tadżykistanu, prezydent Komitetu do spraw Religii Tadżykistanu, wiceminister spraw zagranicznych Tadżykistanu, radca Prokuratora Generalnego
przy Trybunale Konstytucyjnym Federacji Rosyjskiej, przedstawiciele uniwersytetów
i akademii nauk.
Wydaje się, że w wielu krajach byłego Związku Radzieckiego działalność rzeczników
praw obywatelskich w dużej mierze ma charakter czysto dekoracyjny. Tak zresztą wypowiadał się jeden z rzeczników. W dyskusji wysunął on ciekawy przykład dotyczący
krajów islamu: jak wiadomo, w krajach ściśle przestrzegających zasad islamu kobieta
nie może odkrywać żadnych części swego ciała. Na tym tle powstał problem oceny
zachowania kobiet, które podnosiły w górę flagę państwową, odsłaniając w tym geście
ręce do ramion. Tego wyłomu od zasady zakrywania ciała przez kobiety bronił Rzecznik
Praw Obywatelskich.
Druga część Kolokwium dotyczyła zagadnień studiów, nauczania oraz wpływów
prawa rzymskiego na współczesne prawo konstytucyjne i prywatne, głównie w krajach
postsocjalistycznych.
Studiów i nauczania prawa rzymskiego dotyczyły m.in. wystąpienia: prof. Basak Karaman z Istambułu, która przedstawiła wpływ doktryny prawa rzymskiego na naukę
prawa oraz stan nauczania tego przedmiotu w Turcji; o nauczaniu prawa rzymskiego
w Chinach mówił prof. Xu Guodong (dyrektor Instytutu Prawa Rzymskiego w Xiamen);
o studiach prawa rzymskiego w Azji mówił prof. Ignazio Castelluci z Florencji, wykładający w Macao w Chinach; prof. Nina Bułanova z Irkucka, w referacie przygotowanym
wespół z Giancarlem Elmim z Florencji, przedstawiła prace przygotowawcze nad stworzeniem centrum informatycznego prawa rzymskiego w Rosji; prof. Manana Kopaliani
z Tbilisi przedstawiła zagadnienie studiów i nauczania prawa rzymskiego w Gruzji. Były
też dwa referaty polskie: Witolda Wołodkiewicza oraz Rity Jaworskiej-Stankiewicz ze
Szczecina, którzy przedstawili kierunki badań nad prawem rzymskim w Polsce w XX
i XXI wieku.
Niektóre wystąpienia nawiązywały do współczesnego prawa konstytucyjnego i jego
odniesień do prawa rzymskiego: prof. Tatiana Alexeeva (dziekan filii w Petersburgu
Wydziału Prawa Wyższej Szkoły Ekonomii z Moskwy), zapewne pod wpływem idei
Giorgia La Piry i Pierangela Catalano, starała się porównać koncepcję republiki w prawie
rzymskim i w konstytucjach radzieckich. Referat ten przypomniał mi rozbawienie, które
w czasie studiów na początku lat 50. wywołał u mnie i mego przyjaciela śp. Stanisława
Szczuki (ówcześnie studentów II roku Wydziału Prawa) wykład profesora prawa pań-
199
Witold Wołodkiewicz
PALESTRA
stwowego Stefana Rozmaryna, który z pełną powagą mówił nam o zaletach „konstytucjonalizmu i parlamentaryzmu radzieckiego”.
Większość referatów z drugiej części Kolokwium dotyczyła wpływu prawa rzymskiego na późniejsze systemy prawne. Wystąpienia dotyczyły: recepcji prawa rzymskiego przez współczesne prawo cywilne Tadżykistanu (prof. Machkam Machmudov
z Duszanbe); romanizacji prawnej imperium otomańskiego (prof. Ilber Ortayli, dyrektor Muzeum Topkapi w Istambule); recepcji jako mechanizmu harmonizacji systemów
prawnych (prof. S. Mengliev z Duszanbe); prawa rzymskiego, bizantyjskiego, greckiego
w źródłach prawa współczesnej Grecji (prof. Daphné Papadatou z Tessalonik). O rzymskich zasadach dotyczących interpretacji prawa przyjętych w prawie rumuńskim mówił
prof. Teodor Sambrian z Krajowej; o actio Publiciana w prawie rumuńskim, jako symbolu
humanizmu prawniczego, mówił profesor Valeriu Ciuka z Jasi; o wpływie prawa rzymskiego na kodyfikację prawa cywilnego w Serbii mówił prof. Srdan Sarkić z Nowego
Sadu.
Na zakończenie obrad profesor Machmudov zaproponował przyjęcie optymistycznego hasła: „Romaniści wszystkich krajów łączcie się”.
Podróż do Duszanbe to wielka i pouczająca przygoda. Kraj w swej ideologii sięga do
tradycji aryjskiego indoeuropeizmu. Islamu praktycznie – po 80 latach pozostawania
w imperium radzieckim – nie widać, ani w budynkach kultu, ani w zwyczajach miejscowych (moje obserwacje – siłą rzeczy – ograniczają się do Duszanbe i okolic, które
mieliśmy możność zobaczyć). Bankiety w stylu środkowoazjatyckim nie obywały się
bez rosyjskich silnych alkoholi. Jak powiadano, stanowiły one zabezpieczenie przed
zatruciem pokarmowym. Ja niestety wolałem wino od wódki!
Prezydent republiki pozostaje podobno pod wpływem zoroastryzmu (zaratusztrianizmu).
200