„Europa Wschodnia – dekada transformacji”

Zakład Badań nad Europą Wschodnią
Instytut Studiów Międzynarodowych
Uniwersytetu Wrocławskiego
Europa Wschodnia – dekada
transformacji
*
Rosja
pod redakcją
Bernarda J. Albina i Walentego Baluka
Wrocław 2003
Spis treści
Wstęp (Bernard J. Albin i Walenty Baluk)
1. Igor Krawczenko,
Osobliwości historii politycznej Rosji (esej retrospektywny)
2. Andrzej Czajowski,
Ustrój konstytucyjny
3. Andrzej Czajowski,
Partie polityczne i wybory
4. Walenty Baluk,
Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa (podstawy instytucjonalno-prawne)
5. Walenty Baluk i Rafał Szafraniec,
Polityka wobec Zachodu (wybrane aspekty)
6. Grzegorz Bogielski,
Polityka wobec krajów WNP
7. Łarysa Leszczenko,
Rosja w Radzie Europy
8. Marek Wróblewski,
Polityka gospodarcza
9. Helena Rojbuł, Witalis Marczyk
Polityka społeczna i demograficzna
10. Swietłana Mielentiewa,
System podatkowy
11. Janusz Adamowski,
Polityka medialna
12. Walenty Baluk,
Federalizm i polityka regionalna
13. Walenty Baluk i Ludmiła Świderska
Polityka narodowościowa i migracyjna
Autorzy:
Janusz Adamowski prof. dr hab. – dyrektor Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu
Warszawskiego
Bernard J. Albin prof. dr hab. – kierownik Zakładu Badań nad Europą Wschodnią
Instytutu Studiów Międzynarodowych, Dziekan Wydziału Nauk Społecznych
Uniwersytetu Wrocławskiego.
Walenty Baluk dr - adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią Instytutu Studiów
Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Grzegorz Bogielski mgr – doktorant w Zakładzie Polityki Zagranicznej Instytutu Studiów
Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Andrzej Czajowski dr hab. – pracownik Instytutu Politologii, Prodziekan Wydziału Nauk
Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego
Igor Krawczenko prof. – dyrektor Centrum ds. Ameryki Instytutu Problemów
Międzynarodowych Akademii Dyplomatycznej przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych
Rosji
Łarysa Leszczenko dr - adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią Instytutu
Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Witalis Marczyk mgr – doktorant w Instytucie Wschodnim Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu
Swietłana Mielentiewa mgr - doktorantka na Akademii Ekonomicznej im. O. Langego
we Wrocławiu
Helena Rojbuł mgr - doktorantka na Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we
Wrocławiu
Rafał Szafraniec mgr – absolwent Wydziału Prawa i Administracji UWr., magistrant w
Zakładzie Polityki Zagranicznej Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu
Wrocławskiego
Ludmiła Świderska mgr – doktorantka w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią
Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Marek Wróblewski dr – adiunkt w Zakładzie Międzynarodowych Stosunków
Gospodarczych oraz Integracji Europejskiej Instytutu Studiów Międzynarodowych
Uniwersytetu Wrocławskiego
Wstęp
Niniejsze opracowanie, poświęcone przemianom polityczno-społecznym w Rosji, stanowi kontynuację serii
wydawniczej Europa Wschodnia – dekada transformacji. Stabilność nowego państwa oraz zmiany systemowe w
największej i najpotężniejszej republice b. ZSRR, która została jego sukcesorką, wywierają istotny wpływ na
proces przekształceń w państwach powstałych na gruzach b. imperium. Rosja odgrywa także kluczową rolę w
procesach integracyjnych tego obszaru oraz w kwestiach bezpieczeństwa międzynarodowego.
Odziedziczywszy po upadku imperium jego interesy geopolityczne nowa Rosja stanęła przed trudnym
zadaniem wewnętrznej integracji i modernizacji kraju oraz odnalezienia swego miejsca na arenie
międzynarodowej po załamaniu się ładu dwubiegunowego. Poszukując nowej tożsamości Moskwa próbowała
jednocześnie realizować dwa w/w cele. Jednak nadwerężony potencjał imperium radzieckiego odziedziczony
przez Rosję nie pozwolił na ich realizację w ostatniej dekadzie XX w. Zatem poszukiwanie tzw. rosyjskiej drogi
wyjścia z kryzysu posłużyło głównie zachowaniu władzy przez b. nomenklaturę partyjną i gospodarczą, a także
przeprowadzeniu w interesie danych grup procesów prywatyzacyjnych.
Rosję czeka żmudna droga budowania demokratycznego państwa prawa, mechanizmów gospodarki
rynkowej oraz podstaw społeczeństwa obywatelskiego. Wiąże się to ze zmianą typu panowania, który M. Weber
określił jako przejście od społeczeństwa stanowego do nowoczesnego. Stanowym nazywa on państwo, w którym
rzeczowe środki administracyjne znajdują się w całości lub w części w samoistnej władzy zależnego sztabu
administracyjnego. Zatem w nowoczesnym państwie należy doprowadzić do całkowitego „oddzielenia” sztabu
administracyjnego, urzędników i pracowników administracji, od rzeczowych środków działalności. Panowanie
powinno odbywać się na mocy „legalności”, a więc wiary w obowiązywanie legalnego ustanowienia i
uzasadnianej przez racjonalnie stworzone reguły, rzeczowej „kompetencji”, zaś nowoczesny sługa państwa
powinien nastawiać się na posłuszne spełnienie ustawowych obowiązków. Istotne znaczenie wg M. Webera ma
to, jak sprawujący władzę utwierdzają swe polityczne panowanie, polegające na ciągłym administrowaniu. Sztab
administracyjny, stanowiący zewnętrzny przejaw sprawowania politycznego panowania, zobowiązany jest do
posłuszeństwa wobec dzierżyciela władzy za sprawą prawomocności, materialnego wynagrodzenia i honoru
społecznego1. W Konstytucji FR znalazł się zapis, że nosicielem suwerenności i jedynym źródłem władzy jest
naród, określony w kategoriach wspólnoty politycznej. Sprawuje on władzę poprzez organy władzy państwowej
i samorządowej, które uzyskują legitymizację w wyborach powszechnych (art. 3)2. Żeby ów konstytucyjny zapis
stał się rzeczywistością naród powinien mieć nie tylko możliwość niczym nieskrępowanego wyrażania swojej
woli w trakcie wolnych i demokratycznych wyborów, pozbawionych prób manipulacji zachowaniem wyborców,
lecz także uzyskać podmiotowość gospodarczą, czyli w swojej większości niezależność ekonomiczną od władzy.
W warunkach rosyjskich chodzi o ukształtowanie się klasy średniej, podstawy społeczeństwa obywatelskiego,
które będzie w stanie skutecznie kontrolować sprawowanie w imieniu ludu władzy przez aparat zarządzający.
Zatem budując nową Rosję elity polityczne powinny zdawać sobie sprawę o potrzebie budowania państwa
nowoczesnego, ponieważ tylko taka Rosja ma szansę zająć należne jej miejsce we wspólnocie międzynarodowej.
Jak pamiętamy na początku XX w. Rosja już stanęła przed podobnym wezwaniem, dokonała jednak „ucieczki
od wolności”, zaś kolejnej okazji na zbudowanie państwa nowoczesnego nie należałoby marnować.
1
M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, Warszawa 2002, s. 1023-1026; por.
W. Marciniak, Rozgrabione Imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków
2001, s. 71.
2
Konstytucja Rosji, Warszawa 2000, s. 40.
J. Staniszkis mówi, że 1999 rok można uważać za granicę końcową okresu
postkomunistycznego,
za
koniec
pierwszej
fazy
transformacji,
podczas
której
z
instytucjonalnego i „układowego” dziedzictwa poprzedniego systemu stopniowo wyłoniły się
instytucji rynkowe i zaczyn „politycznego kapitalizmu”3. Z tym twierdzeniem wydaje się
zgadzać wrocławski politolog A. Czajowski, który podzielił przemiany w Rosji na trzy fazy:
liberalizacji (1987-1990), poszukiwań (1990-1993) i kształtowania (1994-1999)4. We
współczesnej historii Rosji okres ten nazwano epoką Jelcyna. Biorąc pod uwagę określenie
M. Webera o przejściu od społeczeństwa stanowego do nowoczesnego Rosja jest zaledwie na
początku owej drogi. Zatem można się zgodzić z obydwoma naukowcami, że nie jest to
koniec rosyjskiej transformacji.
Dynamika przekształceń w Rosji znacznie wyprzedziła stan wiedzy społeczeństwa
polskiego na ten temat. Oddanie do rąk czytelnika niniejszego tomu ma wzbogacić wysiłek
polskich badaczy na tym polu. Tym bardziej, że dekada po rozpadzie ZSRR jest ku temu
dobrym powodem. Studia podsumowujące pierwszy okres transformacji systemowej
umożliwią kompleksowe spojrzenie na procesy zmian w Rosji w aspekcie politycznym,
społecznym i gospodarczym. Sukcesywnie na polskim rynku wydawniczym zaczęły
ukazywać się co prawda prace E. Zielińskiego (1995), Współczesna Rosja – studium
polityczno-ustrojowe, A. Czajowskiego (2001), Demokratyzacja Rosji w latach 1987-1999,
traktująca o transformacji systemu politycznego, pod red. A. Stępień (1999), Współczesna
Rosja. Leksykon. Polityka. Organizacje. Społeczeństwo Z kolei sprawom kształtowania
nowych elit w postkomunistycznej Rosji poświęcone zostały monografie W. Marciniaka
(2001), Rozgrabione Imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji
Rosyjskiej oraz J. Staniszkis (2001), Postkomunizm. Próba opisu. Ukazały się również prace
traktujące o transformacji systemu medialnego: J. Adamowskiego (1998), Rosyjskie media i
dziennikarstwo czasów przełomu (1985-1997) i Ł. Donaja (2001), Media w systemie
politycznym Federacji Rosyjskiej, a także o sytuacji demograficznej autorstwa P. Eberhardta
(2002), Geografia ludności Rosji. Liczne publikacje na temat procesu transformacji w Rosji
ukazują się w piśmie „Polityka Wschodnia”, które prowadzi Centrum Badań Wschodnich
Uniwersytetu
Warszawskiego,
a
także
w
analitycznych
materiałach
„Rocznika
Strategicznego. Badania w tym obszarze prowadzi także Zakład Badań nad Europą
Wschodnią Uniwersytetu Wrocławskiego. Jednak nadal jest to wciąż za mało dla potrzeb
3
4
J. Staniszkis, Postkomunizm. Próba opisu, Gdańsk 2001, s. 249.
A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji w latach 1987-1999, Wrocław 2001, s. 42-127.
naukowych i dydaktycznych środowiska akademickiego w Polsce, ponieważ tematy związane
z Rosją budzą ogromne zainteresowanie czytelników.
Zawartość niniejszego tomu nieco odbiega od poprzedniego, poświęconego Ukrainie, ponieważ Rosja jest
znacznie większym krajem, a analiza jej polityki zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej wymaga głębszej
analizy. Nasze rozważania zaczęliśmy od eseju Osobliwości historii politycznej Rosji, autorstwa rosyjskiego
profesora I. Krawczenki. Esej jest dobrym wprowadzeniem do dalszych studiów i rozważań, ukazującym inny
niż polski punkt widzenia politycznej historii Rosji na przestrzeni dziejów. Przemiany w wieli krajach często
zaczynają się od liberalizacji życia społecznego i politycznego, co w konsekwencji prowadzi do zmian
ustrojowych. Dlatego uzasadnionym wydaje się umieszczenia następnie artykułów A. Czajowskiego,
poświęconych Ustrojowi konstytucyjnemu i Partiom politycznym i wyborom. W związku z ogromnym
znaczeniem, jakie Rosja odgrywa na arenie międzynarodowej oraz rozległością jej interesów analizę polityki
zagranicznej została podzielona na trzy obszary badawcze: Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa (podstawy
instytucjonalno-prawne), pióra W. Baluka, Politykę wobec Zachodu, współautorstwa W. Baluka i R. Szafrańca,
a także Politykę wobec WNP, pióra G. Bogielskiego. Istotnym uzupełnieniem tematyki stosunków zewnętrznych
wydaje się być artykuł Ł. Leszczenko, Rosja w Radzie Europy, w którym autor ustosunkowuje się również do
kwestii ochrony praw człowieka w FR. Badanie przemian wewnętrznych oraz realizację przez państwo polityki
wewnętrznej zaczęliśmy od artykułu M. Wróblewskiego, Polityka gospodarcza, przechodząc następnie do
analizy Sytemu podatkowego (S. Mielentiewa) i Polityki społecznej i demograficznej (H. Rojbuł i W. Marczyk).
Ważne miejsce w procesie transformacji i kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego należy do tzw.
czwartej władzy, więc nie mogło zabraknąć rozdziału poświęconego Polityce medialnej, autorstwa
J. Adamowskiego. Pomyślność rosyjskiej transformacji w dużej mierze zależy od kształtowania się w tym kraju
stosunków federacyjnych i interetnicznych. W celu zbadania polityki państwa w tej dziedzinie poświęciliśmy
nieco uwagi Federalizmowi i polityce regionalnej (W. Baluk) oraz Polityce narodowościowej i migracyjnej
(W. Baluk i L. Świderska).
Oddając tom do rąk Czytelnika autorzy mają nadzieję, iż przyczyni się on do pogłębienia studiów nad
współczesną problematyką państw Europy Wschodniej oraz zwiększy zainteresowanie współpracą i
nawiązaniem relacji ze wschodnimi sąsiadami Polski.
Redaktorzy
Bernard J. Albin i Walenty Baluk