O PRZEDBIZANTYJSKIEJ LITURGII GRUZIŃSKIEJ

O PRZEDBIZANTYJSKIEJ LITURGII GRUZIŃSKIEJ
(Odczyt wygłoszony 5 sierpnia 1928 roku w Bonn
na V Niemieckiej Konferencji Orientalistycznej)
Liturgia gruzińska jest w swej ostatecznej postaci bizantyjską, powstałą w
Konstantynopolu pod koniec okresu ikonoklazmu, w wyniku połączenia tradycji
staropalestyńskiej i starego rytu stolicy cesarstwa. Przyjęcie liturgii bizantyjskiej
przez Gruzję było wynikiem bardzo bliskich związków z Bizancjum, które na
przełomie X wieku opanowały kulturę kościelną narodu gruzińskiego dzięki
rozwijającej się na Górze Atos działalności translatorskiej1.
Znane owoce tej działalności, prace słynnych Hagiorytów, Eutymiusza i
Jerzego, są najstarszymi świadectwami nowego stanu faktycznego. Przed 1022
rokiem został przetłumaczony przez Eutymiusza Hagiorytę z języka greckiego
mały synaksarion, a w latach 1038-1042 Jerzy Hagioryta przetłumaczył wielki
synaksarion (zachował się w rękopisie z XI wieku, przechowywanym pod N°
648 w Muzeum Kościelnym w Tbilisi i został opisany przez Korneli Kekelidze:
Ijerusalimskij kanonar’ VII wieka, Tyflis 1912, s. 297-310; tenŜe,
Liturgiczeskije gruzinskije pamjatniki w oteczestwiennych knigochraniliszczach i
ich naucznoje znaczenije, Tyflis 1908, s. 228-272).
JednakŜe w pierwszym tysiącleciu liturgia gruzińska i jej rozwój
pozostawały w bliskiej zaleŜności od Jerozolimy, przy czym pod względem
tekstu liturgia została wzbogacona przez oryginalne pieśni poetów gruzińskich.
Monumentalnym świadectwem zaleŜności od Jerozolimy jest obecność w
prowincji Svanetia, pośrodku cerkwi, naprzeciw królewskiej bramy ikonostasu,
wielkiego drewnianego krzyŜa w srebrnym okładzie, o czym pisali R.
Bernoville, P. S. Uwarow i K. Kekelidze. Przed tym właśnie krzyŜem modlono
się podczas określonych ceremonii, co juŜ pod koniec IV wieku opisała w
Jerozolimie Eteria jako modły „ad crucem”, u stóp ozdobnego krzyŜa na skale
Golgoty2.
Pierwotna gruzińska Liturgia eucharystyczna wywodziła się z Jerozolimy
i była celebrowana jako „Liturgia św. Jakuba Apostoła, Brata Pańskiego”. Jej
gruziński tekst znajduje się w rękopisie N° 86 w Muzeum Kościelnym w Tbilisi
i został opublikowany przez K. Kekelidze (Driewnie-gruzinskij archijeratikon,
Tyflis 1912, s. 1-85; tłumaczenie rosyjskie zostało opublikowane wcześniej w
jego rozprawie Liturgiczeskije gruzinskije pamjatniki…, s. 6-22; oprócz tego
1
Por. G. P er ad ze, L’activité littéraire des moines géorgiens au monastère d’Iviron au Mont Athos, RHE,
23:1927, z. 3, s. 530-539.
2
Pełną literaturę podaje H. Go u s se n, Über georgischen Drucke [und Handschriften, die Festordnung und den
Heiligenkalendar des altchristlichen Jerusalems betreffend, LuK, 4:1923,] s. 3, przypis 3; por. K. Kekel id ze,
Ijerusalimskij kanonar’, s. 1, przypis 2.
1
istnieje tłumaczenie angielskie, dokonane przez O. Wardrop & F. C.
Conybeare, The Georgian Version of the Liturgy of S. James, ROC 8:1913, s.
396-410; 9:1914, s. 155-173)3.
W tym właśnie rękopisie występuje prawie trójczłonowy szereg modlitw
święceń, a mianowicie kaŜde dwie modlitwy święceń lektora, subdiakona i
chorepiskopa oraz kaŜda trzecia modlitwa święceń diakonisy, archidiakona,
kapłana, biskupa lub katolikosa, a wreszcie krótka wspólna modlitwa
poświęcenia antiminsa. Teksty te równieŜ zostały opublikowane przez K.
Kekelidze w pracy Driewnie-gruzinskij archijeratikon (s. 86-142) oraz w pracy
Liturgiczeskije gruzinskije pamjatniki (s. 22-32), a takŜe przetłumaczone przez
O. Wardrop & F. C. Conybeare (ROC 9:1914, s. 162-173).
Pomijając modlitwy święceń chorepiskopa, które są z pewnością starsze i
prawdopodobnie są oryginalnym tworem gruzińskim, w pozostałych
modlitwach moŜna wyróŜnić trzy warstwy.
Do pierwszej warstwy naleŜy druga modlitwa święceń archidiakona,
druga modlitwa święceń kapłana oraz pierwsza modlitwa święceń biskupa. W
tym wypadku K. Kekelidze, a następnie obaj Anglicy, stwierdzili istnienie
związku z odpowiednimi modlitwami święceń w ósmej księdze Constitutiones
Apostolorum. Związek ten bazuje jednak na nierozpoznanej zaleŜności, o wiele
bardziej istotnej, a mianowicie na zgodności słownictwa naszych modlitw z
niektórymi modlitwami Testamentum Domini nostri Jesu Christi, wydanym w
wersji syryjskiej w 1899 roku przez I. H. Rahmani. Teraz dopiero widzimy
zasięg i liturgiczne oddziaływanie tego pierwotnie greckiego apokryfu; do tego
momentu, poza wersją syryjską, znane były tylko etiopska i dwie arabskie.
Adaptacja Testamentum Domini do liturgii greckiej dokonała się natomiast na
ziemi gruzińskiej4.
Drugą warstwę tworzą pierwsze modlitwy święceń subdiakonatu,
archidiakonatu i kapłaństwa, pierwsza i trzecia modlitwa święceń diakonisy oraz
trzecia modlitwa święceń biskupich. W poszczególnych wersjach końcowa
3
Interesujące jest pytanie postawione Eutymiuszowi Athoneli w pierwszym ćwierćwieczu XI wieku przez
pewnego mnicha, Teodora Sabascmindeli: „Co to jest Liturgia Jakuba? Czy jest ona prawdziwa, czy teŜ nie?”
Odpowiedź: „Liturgia św. Jakuba jest z pewnością prawdziwa i początkowo była celebrowana w greckim i w
innych Kościołach. Jednak po tym, gdy św. Bazyli Wielki i św. Jan Chryzostom napisali swoje Liturgie, lud
upodobał je sobie z powodu ich krótkości. Liturgia św. Jakuba została zapomniana, poniewaŜ wszyscy
celebrowali Liturgię św. Jana Chryzostoma, a w wielkie święta Liturgię św. Bazylego Wielkiego. Kto jednak
chce celebrować Liturgię św. Jakuba i Liturgię św. Piotra, niech wie, Ŝe one są teŜ dobre” (por. K. Kekelidze,
Driewnie-gruzinskij archijeratikon, s. VI-VII; M. Sab i n i n , Gruzinskij raj, Petersburg 1882, s. 434. Na temat
gruzińskiej Liturgii św. Piotra por.: H. Go us se n, Die georgische „Petrusliturgie”, [ins Lateinische
zurückubersetzt und mit vorläufigen Bemerkungen begleitet], OC, 1:1913 [Neue Serie], z. 3, s. 1-15; K.
Ke ke lid z e, Liturgiczeskije gruzinskije pamjatniki…, s. 200-206.
4
I. H. Ra h ma n i, Testamentum Domini nostri Jesu Christi, Moguntia, 1899. Na temat drugiej modlitwy święceń
archidiakonatu i drugiej modlitwy święceń kapłańskich patrz: Driewnie-gruzinskij archijeratikon, s. 102-108,
Rapmani, XXXVIII, s. 91-93 i ROC, 9:1914. s. 166, Ra h m an i, XXX, s. 69-71 i ROC, 9:1914, s. 168. Odnośnie
do pierwszej modlitwy święceń biskupich patrz: Driewnie-gruzinskij archijeratikon, s. 122-128, Rah ma n i,
XXXI, s. 28-31 i ROC, 9:1914, s. 169. Porównaj takŜe: A. B a u ms t ar k, Überlieferung und Bezeugung der
Diathéke toû Kyríou hemôn Iesoû Christoû, „Romische Quartalschrift”, 14:1900, s. 1-46 i arabski tekst Diathéke
toû Kyrioû, tamŜe, s. 291-300.
2
doksologia tych modlitw oparta jest o tekst Liturgii św. Bazylego Wielkiego i
pod względem gramatycznym wskazuje na równość osób Trójcy Świętej:
doksádzein kaì anymneîn tò pántimon kaì megaloprepès ónomá sou toû Patròs
kaì toû Hyioû kaì toû Hagíou Pnéumatos, nîn kaì aeì, kaì eis toùs aiônas tôn
aiónon.
NaleŜy jeszcze zaznaczyć, Ŝe bardzo istotne znaczenie dla badań nad
liturgią gruzińską mają zaleŜności od tradycji liturgicznej Azji Mniejszej i od
niektórych zwyczajów ormiańskich.
Trzecia natomiast warstwa tych modlitw wskazuje na Jerozolimę. Poza
tym w tekście, który w małym stopniu odbiega od oryginału greckiego, oprócz
zachowanej w euchologionie bizantyjskim drugiej modlitwy święceń lektoratu,
do tej warstwy naleŜą takŜe druga modlitwa święceń subdiakonatu, druga
modlitwa święceń diakonisy, trzecia modlitwa święceń archidiakonatu, trzecia
modlitwa święceń kapłańskich i druga modlitwa święceń biskupich.
Wszystkie one posiadają rozszerzoną doksologię końcową, która tylko w
modlitwie święceń biskupich poprzez philanthropía kaì przechodzi w sposób
naturalny w doksologię, w tłumaczeniu na język grecki brzmiącą jako: eléei
(lub:) cháriti kaì oiktirmoîs toû Christoû sou, di’oû soì he dóksa sìn tô Hagío
Pneúmati, nîn kaì aeì, kaì eis toùs aiônas tôn aiónon.
Jest to z pewnością staroŜytna forma końcowej doksologii Liturgii św.
Jakuba Apostoła, która przecieŜ ponownie powraca w gruzińskim tłumaczeniu.
Posiadamy takŜe sześć dokumentów dotyczących obchodzenia świąt roku
kościelnego, a przez to posiadamy takŜe modlitwy codzienne, w których
wyraźnie widać rozwój liturgii jerozolimskiej w ciągu wieków.
Przede wszystkim jesteśmy w posiadaniu wielkiego gruzińskiego
lekcjonarza (rękopis N° 3 Biblioteki Narodowej w ParyŜu), odnośnie do którego
mamy jedynie dane przekazane przez profesora Heinricha Goussena w jego
pracy Über georgische Drucke und Handschriften, die Festordnung und den
Heiligenkalendar das altchristlichen Jerusalems betreffend, LuK 4:1923, s. 342). Posiadamy takŜe dwa rękopisy z cerkwi w Kal i Latali (prowincja
Swanetia), wydane przez K. Kekelidze w 1912 roku. Pewne cechy kalendarza
świętych, a takŜe liczne dokładne dane, znajdujące potwierdzenie w opisie
Eterii, dotyczącym stacjonarnej liturgii Jerozolimy, pozwalają od razu
stwierdzić, Ŝe mamy tu do czynienia z tłumaczeniem księgi perykop oraz
porządku słuŜby BoŜej w Jerozolimie, z których ta ostatnia była w uŜyciu juŜ w
połowie VII wieku5.
5
NaleŜy wziąć pod uwagę rękopis lekcjonarza N° 1328 z Biblioteki Gruzińskiego Towarzystwa HistorycznoEtnograficznego w Tbilisi, odkryty i krótko opisany przez profesora A. Sza n id ze w jego pracy Teksty rodzime i
ich znaczenie dla historii języka gruzińskiego, „Tp’ilisis universitetis moambe”, 3:1923, s. 354-388 (w języku
gruzińskim) oraz referat P. P eete r s a, opublikowany w „Analecta Bollandiana”, 46:1928, s. 384. Pełną ocenę
tego bardzo istotnego dokumentu będzie moŜna dać dopiero po jego opublikowaniu, co zapowiedział profesor
Akaki Szanidze. [Por. G. Gar itt e, Le calendrier palestino-géorgien du Sinaiticus 34 (Xe siècle), Bruxelles, 1958
(uwaga tłumacza)].
3
Ścisły związek porządku perykop ze źródłami, a mianowicie z
lekcjonarzem staroormiańskim i z tradycją staropalestyńską, wykazał profesor
Anton Baumstark w swoim dziele Nicht evangelische syrische
Perikopenordnung der ersten Jahrtausends (Münster in Westfallen 1921).
Kanonarion wymienia pieśni poetyckie, niezwykłe w swej formie,
występujące w oficjum oraz śpiewane na BoŜe Narodzenie, na Wielki Tydzień i
na Paschę oraz regularnie wymienia trzy Liturgie eucharystyczne, troparion,
śpiew ofiarowania i umycie rąk.
Profesor Anton Baumstark w swoich artykułach Quadragesima und
Karwoche Jerusalems im siebten Jahrhundert (OC 5:1915, s. 201-233, 359363), Oster- und Pfingstfeier Jerusalems im siebten Jahrhundert (OC 6:1916, s.
223-239), będących komentarzem do tłumaczenia najwaŜniejszych partii
kanonarionu, dokonanego przez T. Kluge oraz w komentarzu do mego
przekładu Die Weihnachtsfeier Jerusalems im siebten Jahrhundert (OC 1:1927,
3 serie, s. 310-318) wykazał, Ŝe niewiele z tych pieśni, przede wszystkim z
liturgii Wielkiego Piątku, występuje w greckiej liturgii Bizancjum jako łatwa do
rozpoznania spuścizna wczesnochrześcijańskiej Palestyny. NaleŜy więc załoŜyć,
Ŝe równieŜ pozostałe przekłady zostały dokonane z języka greckiego, przy czym
oryginały były początkowo uŜywane w Jerozolimie, ale nie zostały przejęte
przez Konstantynopol.
Następnie spotykamy zbiór hymnów, który K. Kekelidze określił
nietrafnie jako „menaion”, poniewaŜ raczej odnosi się on w jednakowym
stopniu do świąt ruchomych i stałych roku kościelnego. Posiadamy takŜe
pochodzący z monasteru DŜwari (klasztor Świętego KrzyŜa w Jerozolimie)
rękopis N° 11, znajdujący się w Bibliotece w Leningradzie, który nie został
wyczerpująco opisany przez K. Kekelidze w jego pracy Liturgiczeskije
gruzinskije pamjatniki (s. 350-372)6.
RównieŜ w tym wypadku same dokumenty, jak i daleko idąca zgodność
kalendarza świętych z paryskim kanonarionem i z lekcjonarzem, wskazuje na
bezpośredni związek z Jerozolimą.
Stale opisywane są teŜ stichery na Kýrie ekékraksa w nieszporach i na
aînoi jutrzni, troparion i kanon z triodionu. Odnośnie do kanonów jutrzni
godnym uwagi jest fakt, Ŝe posiadają one drugą pieśń, która – co jest istotne –
regularnie nie występuje w rycie bizantyjskim. Korneli Kekelidze wykazał, Ŝe
teksty te zostały przetłumaczone z oryginału greckiego, ciągle stosowanego w
rycie bizantyjskim.
I tak pieśni na umycie rąk w wigilię i Liturgię świąteczną Epifanii są
identyczne ze sticherą idiomelos na Kýrie ekékraksa z 6 stycznia: tòn photismòn
hemôn (K. Kekelidze, s. 356; Menaia, Roma 1856, III, s. 124) i tá Iordanaia
reîthra; pieśń świętego ofiarowania kaŜdej Liturgii eucharystycznej wigilii świąt
jest identyczna z drugim apostychesem wigilii Epifanii: Eídosan se hýtata ho
6
Obecnie ten rękopis znajduje się w Tbilisi.
4
Theós, eidosan se hýdata (K. Kekelidze, s. 356; Menaia, s. 144), a pierwsza
stichera z 6 stycznia na Kýrie ekékraksa z pierwszym idiomelosem z ainoi na 7
lutego: Phôs ek photòs tô kósmo (K. Kekelidze, s. 355; Menaia, s. 168).
NaleŜy tutaj ponownie wyciągnąć wniosek, Ŝe dzisiejsze pieśni gruzińskie
są tłumaczeniem tekstów liturgii staropalestyńskiej, nieprzyjętych przez
Konstantynopol. Dla określenia wieku kaŜdej z nich duŜe znaczenie ma fakt, Ŝe
zbiór hymnów – jak to wykazuje opis K. Kekelidze – nie posiada jeszcze
kanonów wielkich poetów połowy VIII wieku, Andrzeja z Krety, Jana z
Damaszku i Kosmasa z Maiumy.
Następnym fragmentem rękopisu liturgii starogruzińskiej z monasteru
Džvari jest zachowany częściowo menaion z XI wieku, przechowywany pod N°
596 w Muzeum Kościelnym w Tbilisi i opisany przez K. Kekelidze
(Liturgiczeskije gruzinskije pamjatniki, s. 381-392). Ogólnie biorąc, istnieje
ścisły związek ze starym zbiorem hymnów z monasteru DŜwari, ale kalendarz
świętych w Ŝadnym wypadku nie jest pochodzenia palestyńskiego. Spośród
kanonów naleŜy wymienić takie, jak Kosmasa z Maiumy i Jana z Damaszku,
którym regularnie brakuje drugiej pieśni.
Ostatnim i bardzo istotnym zabytkiem dotyczącym rozwoju liturgii jest
wielki zbiór hymnów Michała Modrekili, zachowany w jednym rękopisie z
Szatberdilaura i przechowywany w Bibliotece Towarzystwa Szerzenia Oświaty
w Tbilisi pod N° 423, a opisany przez K. Kekelidze (Liturgiczeskije gruzinskije
pamjatniki, s. 372-381). Zabytek ten moŜna datować dokładnie, gdyŜ Jan,
pierwszy igumen monasteru Iviron na Atosie, zmarły w 988 roku, jest
wzmiankowany jako Ŝyjący.
RównieŜ w tym wypadku zachowały się świadectwa kultu
jerozolimskiego, a kalendarz świętych wskazuje na bardzo silne wpływy
staropalestyńskie. Co do tekstu, to Michał Modrekili rozróŜnia, przynajmniej
odnośnie do pieśni opiewających Zmartwychwstanie Chrystusa, warstwę
potrójną. Jeszcze przed hymnami greckimi i gruzińskimi wymienia trzy klasy
hymnów, które określa do dzisiaj niejasnym słowem mehuri7.
W rzeczywistości mamy tutaj dwie odrębne warstwy: z jednej strony
duchowa poezja gruzińska (wydana przez P. Ingoroqua, Dzvelkartali sasulierapoesia, Tbilisi 1913), czyli oryginalne pieśni gruzińskie, a z drugiej strony cała
mnogość tekstów, co do których nie ma wątpliwości, Ŝe zostały przetłumaczone
z języka greckiego. Niestety, przekaz K. Kekelidze jest niewystarczający, aby
umoŜliwić odpowiedź na wszystkie nasuwające się pytania.
7
W testamencie Michała Modrekili brzmi to, między innymi, tak: „Zbierałem pieśni na święto Paschy, jakie
znalazłem w języku gruzińskim, mehuri greckie i gruzińskie” (P. I n go r o q ua, s. 359). Pod „greckimi” rozumie
się hymny przetłumaczone z języka greckiego, a pod „gruzińskimi” twórczość narodową. Natomiast dla badaczy
gruzińskich duŜe trudności stwarza słowo „mehuri”. Niko Marr zamiast „mehuri” czytał „meshuri”, co oznacza
poezję powstałą w Meshati; M. DŜanaszwili czyta „somhuri”, czyli poezja przetłumaczona z języka
ormiańskiego, natomiast K. Kekelidze wywodzi „mehuri” od greckiego słowa „echó”. Dopóki zbiór hymnów
Michała Modrekili nie będzie opublikowany w całości, nie moŜna nic pewnego powiedzieć o znaczeniu słowa
„mehuri”. Być moŜe, chodzi tutaj o twórczość staropalestyńską, por. K. Ke ke lid ze, Historia literatury
gruzińskiej, Tbilisi, 1923, I. s. 652-654 (w języku gruzińskim).
5
Na przykład, moŜna stwierdzić zgodność tekstu z materiałem z monasteru
DŜwari tylko odnośnie do jednej stichery przetłumaczonej z języka greckiego,
stichery Epifanii: Phôs ek photòs èlampse. Kanony zawierają jeszcze, na co
wyraźnie wskazuje Michał Modrekili, drugą pieśń8.
Oprócz tego występują jeszcze pieśni Kosmasa z Maiumy i Jana z
Damaszku. MoŜna więc przyjąć, Ŝe monaster DŜwari odzwierciedla stan liturgii
jerozolimskiej, a grecka warstwa w zbiorze hymnów Michała Modrekili
występuje po tekstach obu tych poetów. JednakŜe nawet odnośnie do twórczości
Jana z Damaszku i Kosmasa z Maiumy gruziński zbiór hymnów przynosi
zadziwiające stwierdzenie: równieŜ ich kanony zawierają drugą pieśń. Ale to nie
wszystko! Wśród pieśni występują teŜ utwory całkowicie obce dla
późnobizantyjskiej liturgii.
Występują teŜ stichery na 24 grudnia i na 5 stycznia, na Kýrie ekékraksa,
o wielkim pięknie poetyckim, napisane przez Kosmasa z Maiumy, a na niedzielę
przed Epifanią kanon Jana z Damaszku9.
Na koniec naleŜy stwierdzić, Ŝe palestyńskie kanony w VIII wieku
zawierały drugą pieśń, która później została usunięta w Konstantynopolu, albo
moŜna teŜ przypuścić, Ŝe po przetłumaczeniu utworów Kosmasa z Maiumy i
Jana z Damaszku w Gruzji, na skutek porównania ze starymi przekazami,
uzupełniono je o brakującą drugą pieśń. JednakŜe bardziej prawdopodobna jest
pierwsza hipoteza, poniewaŜ w tradycji gruzińskiej poszczególne kanony
Andrzeja z Krety, a przede wszystkim Wielki Kanon, zawsze posiadały drugą
pieśń. Nasuwa się jeszcze jeden wniosek, a mianowicie, Ŝe w Ŝadnym wypadku
cała spuścizna poetycka Kosmasa z Maiumy i Jana z Damaszku nie ma
zastosowania w liturgii bizantyjskiej. Nowe światło na wszystkie zagadnienia
odnoszące się do najstarszych faz rozwoju greckiego kanonu, które nasuwają się
podczas badania zabytków gruzińskich, rzuci dopiero przebadanie ogromnej
ilości kanonów greckich, zachowanych w przekładzie syryjskim przez Kościół
jakobicki.
Przetłumaczyła GraŜyna Bakota
8
Moihilitha (P. I ngo r o q ua, s. 359); Pwp 32, 1-43.
Tekst Kosmasa: „Moce anielskie dzisiaj przybywają, przygotowują grotę w Betlejem, a potem Mądrość zstąpi
z nieba, Słowo stanie się ciałem, słuchaj Kościele głosu radości Bogurodzicy, a ludzie wołają: Niech będzie
błogosławione Twoje narodzenie, Panie, z Tobą łaska” (K. Ke ke lid z e, Liturgiczeskije gruzinskije pamjatniki,
s. 375). „Światłości BoŜa, która oświecasz ludzi, Ty jesteś samą światłością, Jezu, mój BoŜe, w Jordanie zostałeś
ochrzczony i wyprowadziłeś nas ku Światłości Twego Ojca, przez co my, o Chryste, zostaliśmy oświeceni i
wołamy: Niech będzie błogosławione Twoje przyjście, BoŜe, z Tobą łaska” (tamŜe, s. 378). Tekst Jana:
„Głębiny morskie zostały przykryte, o Panie, gdy Ty nad Jordanem okazałeś światu blask świtu. Ty skłoniłeś
głowę przed świętym pustyni, aby przez to zniszczyć Lewiatana i wybawić wiernych. O, nieopisane Słowo
BoŜe, gdy wraz z Tobą nasza natura zanurzyła się w wodzie, Ty ją odnowiłeś, a z nieba było słychać głos Ojca:
Ten jest Synem, który jest równy mojej naturze” (tamŜe, s. 378).
9
6