wstęp - Wydawnictwo UMCS

WSTĘP
Myśl polityczna Stronnictwa Narodowego 1928-1939. Wspólnota ideału czy alternacja koncepcji
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2017
WSTĘP
W
ywodząca się z greckiego idea (eidos) jest pojęciem abstrakcyjnym.
Można je określić jako myśl przewodnią, wyznaczającą kierunek działania. Pojęcia bliskie idei to: wyobrażenie, myśl, koncepcja, pogląd.
Idee stanowią nieodzowne składniki ideologii politycznych, myśli politycznej i doktryny. Podejmując próbę zdefiniowania ideologii, można stwierdzić,
że stanowi ona rozwiniętą formę myśli politycznej. Jest to usystematyzowany
całokształt idei, poglądów na świat i życie. Podstawowe składniki ideologii
stanowią: 1. określony system wartości; 2. konstrukty myślowe, które porządkują
i wyjaśniają rzeczywistość. Zapotrzebowanie na ideologie wynika z właściwego
ludziom poszukiwania odpowiedzi na pytania o sens i sposób istnienia. Nie
każda ideologia musi składać się z sądów prawdziwych. Praktyka życia politycznego dostarczyła przykładów żywotności ideologii utopijnych: komunizmu,
faszyzmu, nazizmu1.
Idee nacjonalistyczne odgrywały, zwłaszcza w pierwszej połowie XX wieku,
wielką rolę polityczną, społeczną, ekonomiczną. Nacjonalizm stosunkowo często
występował nie tyle jako samodzielna ideologia, ile jako swoista „domieszka” do
innych ideologii na pozór z nim całkowicie sprzecznych. Tym samym nasuwają
się wątpliwości, czy kiedykolwiek stanowił ideologię w takim samym sensie, jak
np. konserwatyzm, liberalizm, socjalizm. Teoretyczne rozumienie nacjonalizmu
stanowi nadal pole otwarte i sporne, na którym mało co jest na dobre ustalone2.
Termin nacjonalizm może oznaczać zarówno zjawisko społeczno-polityczne,
1
2
Zob.: U. Jakubowska, Ekstremizm polityczny. Studium psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 11
i nast.; E. Olszewski, Wybrane problemy myśli politycznej (idea, ideologia, doktryna polityczna) [w:] Myśl polityczna w społeczeństwie informacyjnym, red. nauk. E. Maj, E. Kirwiel,
E. Podgajna, Lublin 2015, s. 153, 161–166.
J. Jedlicki, Nacjonalizm, patriotyzm i inicjacja kulturowa, „Znak” 1997, nr 3, s. 52; W. Bernacki, Galicyjskie falsyfikowanie definicji nacjonalizmu, [w:] Myśl polityczna. Od historii
W STĘP
12
doktrynę postulującą konieczność umocnienia więzi narodowych, jak i swoisty
system wartości. Jak wynika z dotychczasowych ustaleń, równie złożona jest
kwestia typologii nacjonalizmów3.
Brak jednolitego kanonu myśli nacjonalistycznej przeszkadza w jednoznacznym zdefiniowaniu tego zjawiska. Chociaż trudno o jednolitą formułę
nacjonalizmu, można przyjąć, że składają się nań następujące przeświadczenia: po pierwsze, ludzkość dzieli się na narody, po drugie, naród plasuje się
na czele preferowanego porządku wartości, po trzecie, naród jest wspólnotą
bezwzględnie najważniejszą, po czwarte, naród jest wspólnotą przyrodzoną,
po piąte, naród jest wspólnotą „organiczną”, a wszelkie podziały wewnątrz niej
są nienaturalne i niepożądane, po szóste, naród jest jedyną w swoim rodzaju
indywidualnością4.
Niejednoznaczność w definiowaniu nacjonalizmu stanowi konsekwencję
złożoności samego zagadnienia5. Równie kłopotliwe jest wskazanie źródeł nacjonalizmu. Wątpliwości nie budzi jedynie fakt, że były to głębokie i rozległe
antecedencje o charakterze społecznym. W literaturze przedmiotu dominuje
przekonanie, że nacjonalizm we współczesnym tego słowa rozumieniu pojawił
się w drugiej połowie XIX wieku wraz z kształtowaniem się nowoczesnych
narodów. Wtedy to w całej niemal Europie nastąpił rozwój licznych ruchów
politycznych opierających swe programy na jego założeniach. Niejednokrotnie
nacjonalizm wyrastał na bazie niespełnionych nadziei na uzyskanie własnego
niepodległego państwa. W literaturze naukowej istnieje przekonanie, że wzrost
nacjonalizmu stanowi efekt ścisłego zespolenia czynników politycznych, ekonomicznych, społecznych, narodowościowych, religijnych, kulturowych6.
Nacjonalizm przybierał w dziejach świata niejednokrotnie różne oblicza.
Zgodzić się należy ze współczesnym badaczem tego nurtu ideowego, który
przypominał, że „nacjonalizm rozumiany jako szerokie pasmo myśli definiującej
3
4
5
6
do współczesności. Księga dedykowana Profesorowi Markowi Waldenbergowi, red. B. Stoczewska, M. Jaskólski, Kraków 2000, s. 62.
B. Grott, Nacjonalizm czy nacjonalizmy? (zamiast wstępu), [w:] Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu
idei nacjonalistycznych, red. B. Grott, Kraków 2006, s. 7 i nast.; T. Sokołowski, Typologia nacjonalizmów i ich przejawy, [w:] Nacjonalizm, konflikty narodowościowe w Europie
Środkowej i Wschodniej, red. S. Helnarski, Toruń 2001, passim.
J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002, s. 170.
Jeden z historyków, Carlton J. H. Hayes, wyróżnił cztery sposoby rozumienia nacjonalizmu: 1.) nacjonalizm jako proces historyczny; 2) nacjonalizm jako teoria lub ideał; 3.) nacjonalizm jako program partii politycznej; 4.) nacjonalizm jako stan umysłu,
C. J. H. Hayes, Essays on Nationalism, New York 1926, s. 1–28.
Szeroko teoretyczne aspekty nacjonalizmu przedstawiono w pracy: S. Wojciechowski,
Nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej, Wrocław 1999, s. 10, 11, 13–70 i nast.
W STĘP
interes narodowy i szereg spraw ściśle z nim powiązanych, zarówno dawniejszych, współczesnych, jak i ujmowanych w perspektywie futurologicznej, bardzo
wiele mówi o narodach, ich możliwościach, zamiarach i wartościach, którymi
kierują się w swojej polityce, a więc i w stosunkach z sąsiadami”7.
Współcześnie nacjonalizm okazał się zjawiskiem nadzwyczaj trwałym.
Trafnie ujął problem niemiecki badacz europejskich nacjonalizmów, który zauważył, że wbrew zapewnieniom Francisa Fukuyamy o „końcu historii” po
1989 roku istotą różnorodnych przemian stał się wybuch „narodowych emocji”, dostrzegalny zarówno w Europie Zachodniej jak i Wschodniej, a także
na terytorium byłego państwa radzieckiego: „[...] W tym samym czasie zdawał się wygasać entuzjazm wobec politycznego zjednoczenia Europy; państwa
narodowe i ich partykularne interesy na nowo opanowały scenę polityczną
naszego kontynentu. Wydaje się, jakby Europa zbliżała się do stanu, w jakim
znajdowała się przed wybuchem pierwszej wojny światowej”8. Sądzić można,
że na początku XXI wieku zmiany ideowe, polityczne, dokonujące się zarówno
w przestrzeni ogólnoświatowej, jak i w polskim życiu publicznym, potwierdzają
powyższe ustalenia9.
Realizacja tematu wymaga objaśnienia jednego z częściej używanych w rozprawie zwrotów, a mianowicie: Narodowa Demokracja. Pod tym pojęciem
należy rozumieć szeroko rozumiany obóz narodowodemokratyczny, w skład
którego wchodziły nie tylko formalne struktury polityczne, lecz także liczne
organizacje, towarzystwa i stowarzyszenia gospodarcze, społeczne, kulturalne,
kobiece, sportowe. Często ich skład osobowy, oficjalne rezolucje czy postulaty
były identyczne lub zbliżone do tych, które firmowały najważniejsze endeckie
ośrodki władzy. Obóz narodowodemokratyczny obejmował swoim zasięgiem
szeroki, powiązany szeregiem związków ideowych, organizacyjnych i personalnych obóz polityczny, którego trzon stanowiły ugrupowania polityczne. Zasadniczym ośrodkiem decyzyjnym obozu narodowodemokratycznego była Liga
7
8
9
B. Grott, Dylematy polskiego nacjonalizmu. Powrót do tradycji czy przebudowa narodowego
ducha, Warszawa 2014, s. 11.
H. Schulze, Państwo i naród w dziejach Europy, przeł. D. Lachowska, Warszawa 2012,
s. 11, 12.
Pojęcie „nacjonalizm” nieustannie wydaje się zjawiskiem budzącym różnorakie kontrowersje. Trafnie ujął problem Jacek Bartyzel, który pisał: „Bez ryzyka przesady można
powiedzieć, że termin nacjonalizm - skojarzony nieodmiennie również z pojęciem skrajna
prawica – zajmuje wręcz „uprzywilejowaną” pozycję na liście ideologicznych „demonów”,
których „egzorcyzmowaniem” zajmują się rozmaite rządowe, „pozarządowe” i „hiperrządowe” (europejskie) centra „monitorowania” rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu etc.
(albowiem realne czy wyobrażone desygnaty tych fenomenów traktowane są właśnie
jako synonimy lub konieczne składowe nacjonalizmu)”; J. Bartyzel, Śmiertelny bóg Demos.
Pięć wykładów o demokracji i jej krytykach, Warszawa 2009, s. 97.
13
14
W STĘP
Narodowa, organizacja tajna, nieliczna, elitarna. Aby prowadzić masową działalność polityczną, Narodowa Demokracja tworzyła wiele organizacji pomocniczych, satelitarnych, mających przeróżny charakter, np. społeczny, zawodowy,
środowiskowy. Pozostawały one pod bezpośrednim kierownictwem działaczy
Ligi Narodowej. Organizacje te zwykło się określać mianem Narodowej Demokracji lub też obozu narodowodemokratycznego.
Formacje o charakterze nacjonalistycznym zajmowały poczesne miejsce
w życiu politycznym Drugiej Rzeczypospolitej. Trzon organizacyjny Narodowej
Demokracji tworzyły partie polityczne: Związek Ludowo-Narodowy (1919–
1928), Stronnictwo Narodowe (1928–1939). W ewolucji ideowej i strukturalnej
ważne miejsce zajmował Obóz Wielkiej Polski (1926–1933).
Wybór tematu rozprawy: Myśl polityczna Stronnictwa Narodowego 1928–
1939. Wspólnota ideału czy alternacja wartości wynika z co najmniej kilku powodów.
1) Książka powstała na gruncie zainteresowań badawczych dotyczących tytułowej kategorii politologicznej, jaką stanowi myśl polityczna, oraz dziejów
i oblicza ideowopolitycznego polskiego nacjonalizmu.
2) Realizowaną problematykę badawczą należy uznać za ważną i potrzebną.
Stronnictwo Narodowe, zaliczane do czołówki polskich partii politycznych
okresu międzywojennego, odgrywało poważną rolę zarówno w praktycznej
polityce, jak i na płaszczyźnie działalności ideotwórczej.
3) Zainteresowanie badawcze wzbudza mechanizm organizacyjny i polityczny
SN oraz sposób funkcjonowania partii opozycyjnej w systemie politycznym
i partyjnym II Rzeczypospolitej.
4) Do grona przywódców i ideologów ugrupowania należało wielu wybitnych
myślicieli, intelektualistów, polityków, wybitnych znawców problematyki
prawnej, ustrojowej, ekonomicznej, finansowej, oświatowej, kulturalnej itd.
reprezentujących cały „pakiet” różnorodnych poglądów i koncepcji.
5) Partia pozostawiła bogaty dorobek ideowy, koncepcyjny i programowy,
będący efektem szeroko pojętej refleksji nad zastaną rzeczywistością polityczną jak i próby prognozowania czy formułowania własnej wizji ładu
politycznego.
Za swoisty drogowskaz, inspirujący badawczo, należy uznać przemyślenia
współczesnej uczonej Barbary Skargi, która twierdziła następująco: „Można wyrazić wątpliwość, czy warto pochylać się nad przeszłością, czy warto odtwarzać
idee dawno już przebrzmiałe autorów często mało ambitnych, o niewielkim
europejskim znaczeniu. Czy nie lepiej czas i uwagę poświęcić temu, co aktualne, nowe, co obchodzi nas dziś? Taką wątpliwość nieraz wyrażają zwłaszcza
ludzie młodzi. Wiemy jednak, że bez historii, bez znajomości tego, co było,
znaleźlibyśmy się w pustce niezrozumienia świata i ludzi. Nie można się odci-
W STĘP
nać od korzeni, jest to dziś już prawda banalna. Dla uczonego, a zwłaszcza dla
filozofa, przeszłość intelektualna Europy jest jego najcenniejszym dziedzictwem,
fundamentem dla jego własnej myśli, dla jego własnej twórczości. Trzeba więc
tę przeszłość poznawać i nie dopuszczać, by pojawiać się na niej zaczęły nowe
białe plamy w wyniku zapomnienia. Trzeba, aby pamięć nasza była trwała” 10.
Poglądy SN zasługują na uwagę zarówno z powodu znaczenia tej partii
w życiu politycznym Polski międzywojennej, jak i interesującego połączenia
w jej programie elementów wywodzących się z różnych prądów ideowych.
Ideowy dorobek SN odzwierciedlał w znacznym stopniu kluczowe składniki
myśli politycznej Narodowej Demokracji, takie jak: nacjonalizm, wszechstanowość, integralność narodowa, idea państwa narodowego. Stronnictwo Narodowe
przeszło wyraźną ewolucję i rozłamy wewnętrzne, co bardzo komplikuje obraz
jego myśli politycznej.
Wkład ideowy SN do dorobku myśli politycznej obozu narodowego,
a w szerszym wymiarze do polskiej i europejskiej myśli politycznej, był znaczący. Myśl polityczna SN obejmowała szeroki kompleks zagadnień ideowych,
politycznych, ustrojowych, historiozoficznych, filozoficznych, pedagogicznych,
społecznych, gospodarczych. Twórcy myśli politycznej SN wypracowali wizję
wielu kategorii z jej zakresu, między innymi takich kluczowych, jak: naród,
państwo, władza polityczna, gospodarka, społeczeństwo, wychowanie narodowe,
stosunek do katolicyzmu, status mniejszości narodowych, polityka zagraniczna,
bezpieczeństwo zewnętrzne, bezpieczeństwo wewnętrzne.
Myśl polityczną Stronnictwa Narodowego determinowały różnorodne
czynniki o charakterze ideowym, politycznym, społecznym, gospodarczym.
Do najpoważniejszych zaliczyć można: 1) realizowany przez formację piłsudczykowską autorytarny model państwa, 2) rozwój tendencji antydemokratycznych i antyparlamentarnych w Europie, 3) rozwój ruchów totalitarnych w życiu
wewnętrznym wielu państw europejskich, 4) wzrost potencjału politycznego
i militarnego Niemiec, 5) wielki kryzys ekonomiczny i jego wielorakie reperkusje społeczne.
Celowe wydaje się zaprezentowanie we wprowadzeniu specyfiki badanego
środowiska i objaśnienie pojęć wykorzystywanych w monografii. W obliczu
klęski, jaką dla Narodowej Demokracji był przewrót majowy, źródeł odbudowy
obozu poszukiwano w nowych formach organizacyjnych. Formułowano plany
budowy nowej partii politycznej. W obręb jednej partii endeckiej miałyby wejść:
Związek Ludowo-Narodowy, Obóz Wielkiej Polski, grupa działaczy Stanisława Strońskiego ze Stronnictwa Chrześcijańsko-Narodowego, Narodowa
10
B. Skarga, Przeszłość i interpretacje. Z warsztatu historyka filozofii, red. nauk. M. Pańków,
przed. B. Działoszyński, Warszawa 2015, s. 41.
15
W STĘP
16
Organizacja Kobiet i organizacje społeczne pozostające pod wpływami endeckimi. Zdecydowana porażka wyborcza poniesiona przez Związek Ludowo-Narodowy w roku 1928 przyspieszyła decyzję o jego rozwiązaniu i powołaniu
przez Romana Dmowskiego i czołowych liderów partii (między innymi Romana Rybarskiego) nowego organizmu politycznego. Jak skonstatował wybitny
znawca i prekursor badań nad nacjonalizmem Roman Wapiński, od momentu
ukonstytuowania się SN w dniu 7 października 1928 roku miejsce nazwy obóz
narodowodemokratyczny, (endecja, endecy) zaczyna zajmować nowe określenie:
obóz narodowy (narodowcy)11. Począwszy od tego wydarzenia owa terminologia
zaczęła dominować w licznych świadectwach myśli politycznej SN, między
innymi na łamach prasy, broszur i ulotek propagandowych.
Wykorzystywanie w niniejszej monografii określeń takich, jak np. Narodowa Demokracja, endecja, narodowcy, obóz narodowy, ruch narodowy, stanowi
konsekwencję występowania analogicznych określeń w piśmiennictwie ideowym
i politycznym badanej formacji. Podkreślić należy, że w odniesieniu do okresu
1928–1939 określenie Narodowa Demokracja (endecja) pojawia się nadal w literaturze naukowej, pomimo że poważne zmiany ideowe występujące w tym
obozie od mniej więcej połowy lat dwudziestych XX wieku były niezupełnie
zgodne lub wręcz przeczyły tożsamości demokratycznej. W niniejszej pracy
niejednokrotnie zamiennie używano określeń Stronnictwo Narodowe–Narodowa Demokracja.
W zamyśle inicjatorów partii utworzenie SN miało doprowadzić do pełnej
konsolidacji całego obozu narodowego. Nowa partia miała uosabiać syntezę
dążeń „młodych” i dotychczasowego dorobku ideowego i politycznego ruchu.
Początkowo powyższa reorganizacja nie przyniosła istotnych zmian i to zarówno na płaszczyźnie ideowej, programowej jak i personalnej. Partia była
zdominowana przez „starych” będących na ogół zwolennikami demokratyzmu,
parlamentaryzmu i gospodarki liberalnej. Podobnie jak jej poprzednik czyli
ZLN, SN stało się partią parlamentarną. Trzon osobowy SN, z Joachimem Bartoszewiczem jako prezesem, w przeważającej mierze stanowili politycy ZLN.
Roman Dmowski nie zajmował w SN żadnych stanowisk, chociaż w wyniku
swojej aktywności był traktowany jako niekwestionowany przywódca partii12.
11
12
R. Wapiński, „Obóz narodowy”, [w:] Życie polityczne w Polsce 1918–1939, słowo wstępne
J. Żarnowski, Wrocław 1985, s. 150.
J. J. Terej, Idee, mity, realia. Szkice do dziejów Narodowej Demokracji, Warszawa 1971,
s. 120–122; J. Holzer, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974, s. 369–
371; E. Maj, Narodowa Demokracja, [w:] Więcej niż niepodległość. Polska myśl polityczna
1918–1939, red. nauk. J. Jachymek, W. Paruch, Lublin 2001, s. 130, 131; M. Białokur,
Myśl społeczno-polityczna Joachima Bartoszewicza, Toruń 2005, s. 114–128.
W STĘP
Badane środowisko polityczne cechowała różnorodność ideowa. Utworzenie SN zapoczątkowało w dziejach obozu narodowego specyficzny okres
rozłamów, secesji partyjnych, licznych konfliktów pokoleniowych i „rozgrywek” personalnych. Na tle różnic ideowych dochodziło do wewnętrznych tarć
i personalnych przegrupowań. Wyraźnie wykształciły się weń dwie orientacje
ideowe. Pierwsza była reprezentowana przez „starych”, przedstawicieli generacji „niepokornych”, dawnych działaczy ZLN, zwolenników zasad demokracji
parlamentarnej, byli to między innymi: Roman Rybarski, Zygmunt Berezowski, Stanisław Głąbiński, Joachim Bartoszewicz, Władysław Seyda, Stanisław
Rymar. Druga, reprezentowana przez popierane przez Dmowskiego pokolenie
„młodych”, skłaniała się w kierunku monopartii i wprowadzenia zasady „silnej władzy”. W gronie tym wyróżniali się: Tadeusz Bielecki, Jędrzej Giertych,
Adam Doboszyński, Kazimierz Kowalski, Jan Matłachowski, Stefan Sacha,
Mieczysław Trajdos, Wojciech Wasiutyński i inni13.
W niniejszej rozprawie posłużono się pojęciami generacyjnymi: „starzy”
i „młodzi”. Przyjęta fragmentacja w żadnym razie nie jest jednoznaczna i klarowna. Podział powyższy odzwierciedla wprawdzie terminologię używaną od
lat trzydziestych XX wieku, obecną zarówno w źródłach pierwotnych, jak
i w bieżącej literaturze przedmiotu. Wyodrębniony podział na młodych i starych dowodził, iż różnice w mentalności, stylu myślenia politycznego oraz
podejmowanych formach aktywności obu tych grup należy uznać za znaczące,
choć jak już powiedziano, nie zawsze wyraźne i czytelne. Wykorzystywany
w rozprawie termin „młodzi” obejmował działaczy, których droga do kierowniczych stanowisk w obozie narodowym wiodła przez powstałą w marcu 1922
roku organizację o nazwie Młodzież Wszechpolska – Związek Akademicki,
a od kwietnia 1927 r. również przez utworzony Ruch Młodych OWP, od którego prawdopodobnie wzięli swoją nazwę. Polityków, którzy nie działali ani
w Ruchu Młodych OWP (utworzonym w kwietniu 1927 roku), ani w Sekcji
Młodych SN, nazywano starymi. Przedstawiony podział na starych i młodych
nie był jednak bynajmniej klarowny. Młodzi na ogół różnili się od starych
stylem myślenia politycznego, metodami działania i obranym obszarem aktywności. Po pierwsze, wśród „starych” znajdowali się: 1) zarówno zwolennicy
poglądów liberalnych, jak i 2) totalitarnych form życia publicznego, po drugie,
wśród młodych wyraźnie zróżnicowany był poziom ekstremizmu ideowego14.
W gronie młodych pojawiły się poważne różnice ideowe i dotyczące prefero13
14
R. Wapiński, Polityka i politycy. O polskiej scenie politycznej XX wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 2006, s. 138, 139.
J. Zieliński, Narodowa Demokracja na cenzurowanym, „Dzieje Najnowsze” 1974, nr 3,
s. 58–60; K. Kawalec, Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922–1939. Ze studiów nad
dziejami myśli politycznej obozu narodowego, Warszawa 1989, s. 10, 11; J. M. Majchrowski,
17
W STĘP
18
wanych form działania politycznego. Dlatego też pod koniec lat trzydziestych
w łonie „młodych” SN powstały kolejne dwa środowiska, które wykazywały
zarówno ambicje przywódcze, jak i aspirowały do przejęcia władzy w SN: grupa reprezentowana przez Tadeusza Bieleckiego oraz formacja reprezentowana
przez Jędrzeja Giertycha i Kazimierza Kowalskiego. Obie powyższe frakcje
wzajemnie się dyskredytowały. Trudno więc o przyjęcie w pełni czytelnego
nazewnictwa, które odzwierciedlałoby tak labilne ideowo i organizacyjnie
środowisko polityczne, jakim było Stronnictwo Narodowe. W niniejszej rozprawie, mając świadomość powyższych braków definicyjnych, posłużono się
owym obecnym w literaturze naukowej podziałem na „starych” i „młodych”15.
W latach 1933–1935 zaszły poważne zmiany ideologiczne i polityczne
w obozie narodowym. Istotny zwrot nastąpił po rozwiązaniu przez formację
rządzącą OWP. Skupieni w nim młodzi przeszli do sekcji młodych Stronnictwa
Narodowego, sterowanego jeszcze wówczas przez tzw. starych. Ostatecznie 10
lutego 1935 r. Roman Dmowski doprowadził do istotnej reorganizacji, w wyniku
której doszło do przejęcia ośrodka decyzyjnego partii przez młodych, rekrutujących się głównie z OWP, i zmiany charakteru całej organizacji. Po zmianach
elity przywódczej starzy (zwani też niekiedy grupą profesorską) rezygnowali
z czynnych ról w SN, podporządkowując się młodym lub zrywając ze swoim
dotychczasowym środowiskiem politycznym16.
Rozbieżności ideowe doprowadziły w roku 1934 do wyłonienia się ze SN
nowego organizmu politycznego – Obozu Narodowo-Radykalnego z Janem
Jodzewiczem, Janem Mosdorfem, Henrykiem Rossmanem na czele. ONR,
po niedługim czasie zdelegalizowany, opublikował własny program, w którym
odżegnując się od taktyki SN projektowano radykalne rozwiązania problemów społeczno-gospodarczych Polski, w tym między innymi oparcie ustroju
na zasadach hierarchicznych i usunięcie Żydów z Polski. Pod koniec 1934 r.
nastąpił w organizacji ONR rozłam na ONR Falangę, skupiającą młodszą
część członków pod kierownictwem Bolesława Piaseckiego, i ONR-ABC do
którego weszło pokolenie tzw. trzydziestolatków17.
15
16
17
Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, część III Nacjonalizm: myśl „potomstwa obozowego”,
Kraków 1993, s. 5–36; R. Wapiński, Polityka i politycy..., s. 138–141.
Dodać należy, iż R. Wapiński wyodrębnił trzy nurty wewnątrz SN; zob. R. Wapiński,
Narodowa Demokracja w walce o władzę i „rząd dusz” w latach 1926–1939, [w:] Dzieje
burżuazji w Polsce, Studia i materiały, t. 2, Wrocław 1980, red. R. Kołodziejczyk, s. 220
i nast.
J. Holzer, Mozaika polityczna..., s. 382–384; J. M. Majchrowski, Polska myśl polityczna
1918–1939. Nacjonalizm, Warszawa 2000, s. 80–98; S. Kilian, Myśl społeczno-polityczna
Tadeusza Bieleckiego, Kraków 2000, s. 20–44.
S. Rudnicki, Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa 1985, s. 153–211;
E. Maj, Narodowa Demokracja, [w:] Więcej niż niepodległość...., s. 131.