Perspektywy sektora energetycznego w Europie Środkowej i

Perspektywy sektora energetycznego w Europie Środkowej i
Wschodniej
Wiele czynników determinuje rozwój sektora energetycznego w Europie Środkowej
i Wschodniej. Wśród nich najważniejszą rolę odgrywa problem bezpieczeństwa dostaw zasobów
energetycznych, co z kolei jest ściśle związane z autonomią kraju w sferze dostępu do zasobów
energetycznych.
Ocena
poziomu
narodowej
autarkii
w
sferze
posiadania
zasobów
energetycznych, jak również specyfika ustrojów politycznych zagranicznych dostawców
zasobów energetycznych, powinna być częścią składową klimatu inwestycyjnego sektora
energetycznego państw Europy Środkowej i Wschodniej.
Ogół czynników, ustalających perspektywy sektora energetycznego w Europie
Środkowej i Wschodniej.
Państwa Europy Środkowej i Wschodniej dążą do osiągnięcia jakości poziomu życia
państw Europy Zachodniej. Obecnie zużycie energii elektrycznej w regionie Europy Środkowej
i Wschodniej wynosi tylko 57 % w porównaniu do zużycia energii elektrycznej
w regionie zachodnioeuropejskim.1 W ten sposób, pierwszym czynnikiem rozwoju energetyki
w regionie Europy Środkowej i Wschodniej jest potrzeba zwiększenia konsumpcji energii
elektrycznej.
Zgodnie z badaniem, przeprowadzonym przez Unię ds. Koordynacji Przesyłu Energii
(Union for the Co-ordination for the Transmission of Electricity, UCTE) 2, w następnym
dziesięcioleciu zużycie energii elektrycznej w regionie Europy Środkowej i Wschodniej
wzrośnie średnio o 25 %, nieznacznie przewyższy tę kwotę zużycie energii w Rumunii, na
Węgrzech i w większości krajów byłej Jugosławii.3
1
Razvan M. Prospects for the Central and Eastern European electricity market // Doing Business in Romania, May
2011
2
Union for the Co-ordination for the Transmission of Electricity, UCTE – unia energetyczna europejskich państw,
założona w 1951 r., do 30 czerwca 1999 r. nazywała się UCPTE (fr. Union pour la coordination de la production et
du transport de l’électricité). W skład unii wchodziły systemy energetyczne takich krajów jak Francja, Hiszpania,
Portugalia, Niemcy, Austria, Włochy, Belgia, Holandia, Dania, Szwajcaria, Luksemburg, Słowenia, Chorwacja,
Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Grecja, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Serbia i Czarnogóra, Albania,
Bułgaria, Rumunia, Wielka Brytania oraz Irlandia. Została zlikwidowana 1 lipca 2009 roku w związku z integracją
z Europejską siecią operatorów przesyłu energii elektrycznej (ENTSO-E).
3
System Adequacy Forecast 2009-2020. Union for Co-ordination of transmission of electricity. January 15 th 2009.
P. 5-6
1
W celu prognozowania możliwości zaspokojenia rosnącego popytu, UCTE opracował
konserwatywny scenariusz oraz optymistyczny scenariusz rozwoju sektora energetycznego
regionu. Według konserwatywnego scenariusza, pod koniec przyszłego dziesięciolecia region
będzie potrzebował 21 GW nowej mocy generującej, według scenariusza optymistycznego - 42
GW.4 Jednakże na podstawie badań firmy audytorskiej KPMG, jest potrzebna wymiana lub
przynajmniej rekonstrukcja 53 GW przestarzałej mocy w tym samym okresie. 5
Tabela 1 oraz diagram 1 przedstawia szczegółową prognozę wzrostu konsumpcji
energii elektrycznej w państwach Europy Środkowej i Wschodniej zgodnie z optymistycznym
scenariuszem UCTE.
Tabela 1
Prognoza wzrostu konsumpcji energii elektrycznej w państwach Europy Środkowej i
Wschodniej w latach 2009-2020.6
Państwo
Wzrost konsumpcji energii elektrycznej в 2020
Kraje Bałtyckie
Bośnia
Bułgaria
Chorwacja
Czechy
Węgry
Macedonia
Czarnogóra
Polska
Rumunia
Serbia
Słowacja
Słowenia
r. w porównaniu do r. 2009, %
12
27
6
36
20
26
40
27
18
38
13
17
33
Rysunek 1.
4
System Adequacy Forecast 2009-2020. Union for Co-ordination of transmission of electricity. January 15 th 2009.
P. 5-6
5
Razvan M. Prospects for the Central and Eastern European electricity market // Doing Business in Romania, May
2011
6
System Adequacy Forecast 2009-2020. Union for Co-ordination of transmission of electricity. January 15th 2009.
P. 46-47
2
Prognoza wzrostu zużycia energii elektrycznej w państwach Europy Środkowej
i Wschodniej w latach 2009-2020.
45
40
35
30
%
25
20
15
10
5
0
Jak wynika z diagramu, przedstawionego na rysunku 1, do 2020 roku zwiększyć
zużycie powyżej poziomu średniego zwiększenia konsumpcji energii elektrycznej w regionie,
czyli o 25 %, planują: Bośnia, Chorwacja, Węgry, Macedonia, Czarnogóra, Rumunia i Słowenia.
W tym w największym stopniu zużycie energii elektrycznej zwiększy się w Macedonii, czyli
osiągnie poziomu 40 %.
Według optymistycznego scenariusza, mocy energetyczne regionu znacznie zwiększą
się do 2020 roku, czyli osiągną 163,3 GW przy średnim obciążeniu 97,3 GW. 7
Z absolutnych i stosunkowych wskaźników prognozy wynika niewiele treści. Sądzić
o tym, o ile liczby prognozy są realne, oraz w jaki sposób realizacja prognozy wpłynie na
dobrobyt społeczeństwa, można będzie tylko po tym, jak będzie przeanalizowana dyferencjacja
źródeł energii elektrycznej w każdym z krajów. W zależności od wyboru źródeł energii
elektrycznej, można będzie stwierdzić na ile kraj zbliży się do realizacji ekologicznych
standardów w celu polepszenia jakości życia. Poziom dyferencjacji źródeł energii elektrycznej
oraz wybór orientacji w kierunku importu bądź własnych zasobów pozwolą ocenić
bezpieczeństwo dostaw. Od bezpieczeństwa bezpośrednio zależy klimat inwestycyjny oraz
prognoza poziomu inwestycji, bez których zwiększenie zużycia nie będzie możliwe.
7
System Adequacy Forecast 2009-2020. Union for Co-ordination of transmission of electricity. January 15th 2009.
P. 46-47
3
Rzeczywiście, pierwszym czynnikiem rozwoju sektora energetycznego będzie
renowacja parku generujących oraz przerabiających energię mocy razem z budową nowych
elektrowni atomowych oraz uruchomieniem nowych gazociągów. To wszystko nie jest możliwe
bez inwestycji długoterminowych. Z kolei długoterminowe inwestycje w systemy energetyczne
zakładają zależność od związków z innymi krajami, od zewnętrznego otoczenia politycznego,
kiedy to bezpieczeństwo dostaw zasobów energetycznych i ich ceny determinują stricte czynniki
polityczne.
Ze względu na to, iż bezpieczeństwo dostaw zasobów energetycznych znajduje się
w sferze działań wysokiego poziomu niepewności, istnieje bardzo duża różnica w cyfrach
pomiędzy optymistycznym a konserwatywnym scenariuszem UCTE. Zgodnie ze scenariuszem
optymistycznym, zakładane mocy o 34 GW przewyższają wskaźniki zawarte w scenariuszu
konserwatywnym.
To odzwierciedla tabela 2, w której jest przedstawiona prognoza dyferencjacji mocy
energetycznych w regionie Europy Środkowej i Wschodniej według źródeł energii.
4
Tabela 2
Prognoza dyferencjacji mocy energetycznych w regionie Europy Środkowej
i Wschodniej według źródeł energii8
Źródła energii
2009 r., %
2020
Jądrowe
Węgiel
Ropa
Gaz naturalny
Paliwo mieszane
Energia wiatru
10
49
1
9
6
2
Inne odnawialne źródła 1
r.,
prognoza 2020
r.,
prognoza
według
według
konserwatywnego
optymistycznego
scenariusza UCTE, %
12
39
1
13
3
6
2
scenariusza UCTE, %
11
38
1
17
3
7
2
25
100
22
100
energii ( oprócz źródeł
wodnych)
Źródła wodne
Σ
23
100
Dane z tabeli 2 w celu przedstawienia obrazowego są zaprezentowane w diagramach na
rysunkach 2-4.
Rysunek 2
Dyferencjacja mocy energetycznych w regionie Europy Środkowej i Wschodniej
według źródeł energii w 2009 r.
10%
Jadr owe
23%
Węgi el
Rop a
Gaz naturalny
1%
2%
Pali wo mi es zane
6%
Ene rgia wiatru
48%
9%
Inne odnawialne źródła e nergii (oprócz źr ódeł
wod nych)
Ene rgia wodna
1%
8
Źródło: UCTE, System Adequacy Forecast 2009-2020 oprócz Albanii i Krajów Bałtyckich; KPMG odnośnie
Albanii i Krajów Bałtyckich. Wskaźniki są zsyntetyzowane na podstawie: Razvan M. Prospects for the Central and
Eastern European electricity market // Doing Business in Romania, May 2011; Prospects for the Central and Eastern
European Electricity Market in light of the present economic environment / KPMG Energy and Utilities Centre of
Excellence Team. - Budapest, 2010, p. 40
5
Rysunek 3
Dyferencjacja mocy energetycznych w regionie Europy Środkowej i Wschodniej
według źródeł energii w 2020 r. zgodnie z konserwatywnym scenariuszem
12%
Jądrowe
25%
Węgiel
Ropa
Gaz naturalny
Paliwo mies zane
2%
Energia wiatru
6%
38%
Inne odnawialne źródła energii (oprócz źródeł
wodnych)
3%
Źródła wodne
13%
1%
Rysunek 4
Dyferencjacja mocy energetycznych w regionie Europy Środkowej i Wschodniej
według źródeł energii w 2020 r. zgodnie z optymistycznym scenariuszem
12%
Jądrowe
25%
W ęgiel
Ropa
G az naturalny
2%
Paliwo miesz an e
6%
38%
3%
Energia w iatr u
Inne odnawialn e źródła energii (opróc z źródeł w odnych)
Źr ódła w odne
13%
1%
Jak jest przedstawiono na rysunku 2, największą wagę udziałową wśród wszystkich
źródeł energii w krajów Europy Środkowej i Wschodniej zajmuje węgiel kamienny. Wiele
krajów regionu mają złoża węgla kamiennego (chociaż różnej jakości), dlatego nie dziwi fakt, iż
6
generujące energię mocy, bazujące na obróbce węgla kamiennego, wynoszą około 50 % mocy
energetycznych regionu i wypracowują około 48 % energii elektrycznej.
Drugie miejsce w produkcji energii elektrycznej regionu zajmują elektrownie wodne,
a trzecie – elektrownie atomowe.
Dosyć znaczące miejsce jako źródło energii elektrycznej w regionie zajmuje naturalny
gaz. Właśnie to źródło sprawia, iż gospodarka krajów Europy Środkowej i Wschodniej zależy od
importu i, w wyniku ostatecznym, od właściwości ustroju politycznego państw-eksporterów
gazu naturalnego oraz państw, na terytorium których przebiegają gazociągi.
Dalej według zmniejszenia znaczenia idą takie źródła energii jak paliwo mieszane,
energia wiatru, oraz na równych pozycjach z udziałem w 1 % pozostałe źródła odnawialnej
energii elektrycznej oraz jeszcze jeden zależny od importu zasób – ropa.
Rozpatrzmy, w jaki sposób należałoby zmienić dane proporcje do roku 2020 w krajach
Europy Środkowej i Wschodniej.
Z diagramów, przedstawionych na rysunkach 3 i 4, można łatwo zauważyć, iż państwa
regionu dążą do redukcji udziału węgla kamiennego w strukturze swoich źródeł energii. Przy
czym, według bardziej optymistycznego scenariusza ten udział planuje się zmniejszyć
w większym stopniu, mimo że różnica wynosi tylko jeden procent.
Chęć redukcji węgla kamiennego tłumaczy się tym, iż wysoki poziom zanieczyszczenia
środowiska, który towarzyszy wydobyciu i przeróbce węgla kamiennego, stanowi, że to źródło
jest mało przyciągające z punktu widzenia jakości życia i zrównoważonego rozwoju. 9 To jest
tym bardziej istotne dla państw regionu, gdyż wydobycie węgla kamiennego realizuje się na ich
terytorium. Ten stan rzeczy pogłębia się ze względu na niską efektywności dobywających
i przerabiających węgiel produkcyjnych mocy regionu, co jest związane z tym, że te moce
w większości przypadków są technicznie i moralne przestarzałe.
Przyczyny, z powodu których pierwszeństwo mają takie czynniki jak ochrona
środowiska, bezpieczeństwo dostaw oraz zalety narodowej autarkii, o której mowa będzie niżej,
wydają się ważne, dlatego omówimy je bardziej szczegółowo.
9
O roli ochrony ekologii przy zrównoważonym rozwoju zob.: Vaszczekin N. P., Mutian M. A., Ursul
A. D., Postindustrialnoje obszczestwo i ustojcziwoe razvitie, Mokswa 2000; Peczczei A, Czeloweczeskie kaczestwa,
Moskwa 1985, s. 119-120; Losev K. S., Ustojczivoe razvitie / Ekologiczeskij enciklopediczeskij slovar’, Moskwa,
Izdatelskij dom „Noosfera”, 1999, s. 697; Barbier E. B. The concept of sustainable economic development //
Environ. Conserv. – 1987, Vol. 14, N. 2, p. 110; Bergh J.C. van der, Nijkamp P. Operationaling sustainable
development: dynamic ecological economic models // Ecol. Econ. (Amstedam etc.) – 1991, Vol. 4, N 1, p. 11-33;
Bergstrom J. C. Concepts and measures of the economic value of environmental quality: a review // J. Environ.
Manag. – 1990, Vol. 31, N. 3, p. 215-228; Caring for the Earth. A Strategy for Sustainable Living. – Gland: FUCN /
UNER / WWF. – 1991; Marriott A. Saving the planet – How to shape an environmentally sustainable global
economy // Geography. – 1993, Vol. 78, N. 340, Pt. 3, p. 322-333; Trudinger J. P. Environmental compensation – an
approach to sustainable development: Pap. Nat. Eng. Conf. “Dev. and Environ.”, Hobart, 8-12 Apr., 1991 // Nat.
Conf. Publ. / Inst. Eng., Austral. – 1991, N 91/3, p. 89-92
7
W 1992 roku społeczność międzynarodowa w postaci przedstawicieli 179 państw,
podczas konferencji ONZ w Rio de Janeiro dotyczącej ochrony środowiska przyjęła dokument
historyczny pt. „Deklaracja z Rio dotycząca ochrony środowiska i rozwoju”, lub program
światowej współpracy na przyszłe stulecie w interesach zrównoważonego rozwoju „Agenda21”.10 Liderzy 179 krajów, wśród których byli również przedstawiciele tych państw Europy
Środkowej i Wschodniej, które otrzymały do tego czasu suwerenność państwową, zobowiązali
się do współpracy przy rozwiązywaniu wspólnych globalnych problemów, stojących przed
człowieczeństwem. Realizacja programu zakłada wypracowanie narodowych strategii, które
bazują się na zasadach, opracowanych podczas konferencji „Rio-92”.11
Przyszłość węgla w regionie zresztą zależy od schematów przechowania i od rozwoju
europejskich schematów handlowych dla CO2. 12
Łatwo dostępna oferta węgla kamiennego (lub węgla brunatnego) jest niezwykle
sprzyjającym czynnikiem z punktu widzenia bezpieczeństwa tej oferty, innymi słowy, z punktu
widzenia niezależności od nieprzewidywalnych w związku z możliwymi wydarzeniami
politycznymi importu. Jednak rozwój tego zasobu jest sprzeczny z wymaganiami dotyczącymi
ochrony środowiska.
Przedsiębiorstwa, zajmujące się przeróbką węgla, na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci
były likwidowane. Jednak obecnie w wielu krajach regionu zaczęto ich na nowo budować (lub
przynajmniej rozważać możliwość ich budowy). Taki stan rzeczy ma miejsce nawet wbrew
protestom społeczności. Swoje istnienie zawdzięcza, głównie, stosunkowemu bogactwu
narodowych rezerw. Tym nie mniej, perspektywy rozwoju węgla będą zależały od europejskiej
polityki handlu kwotami emisji CO2, cen na te kwoty oraz procedur zezwalających.
Czym jest planowane zamienić konsumpcje węgla kamiennego jako źródła energii,
redukcja którego jest pożądana, co wynika ze scenariuszy UCTE?
Skoro podstawowym motywem zaprzestania korzystania z węgla kamiennego jako
źródła energii elektrycznej, mimo niedocenionego znaczenia węgla kamiennego jako gwaranta
bezpieczeństwa dostaw paliwa, występuje ochrona ekologii, logicznym jest, iż redukcję udziału
węgla w strukturze źródeł energii zakłada się zrealizować kosztem zwiększenia udziału
odnawialnych źródeł energii. Jak wynika z rysunków 3 i 4 udział odnawialnych źródeł energii
planuje się zwiększyć od 1 % do 2 %, jak w przypadku konserwatywnego, tak i optymistycznego
scenariusza UCTE.
10
Kastiuk V. A., Konferencija OON po okrużajuszczej srede i razvitiju (Rio de Janeiro, czerwiec 1992 roku),
Nowosybirsk 1993
11
Programma dejstwij „Powestka dnia na XXI wek i drugie dokumenty konferencii v Rio de Janeiro / Centr „Za
nasze buduszczee”, Genewa 1993
12
The Future Role of Coal in Europe / European Association for Coal and Lignite, AISBL, 2007, p. 2
8
O tym, iż wszystkie państwa Europy Środkowej i Wschodniej zamierzają zwiększyć
udział zużycia energii elektrycznej, pochodzącej ze źródeł odnawialnych, świadczą dane z tabeli
3.
Tabela 3
Udział odnawialnych źródeł energii w końcowym zużyciu energii dla krajów Europy
Środkowej i Wschodniej13
Państwo
Udział
używanej
elektrycznej
ze
energii Planowane wskaźniki udziału
źródeł energii elektrycznej ze źródeł
odnawialnych w końcowym odnawialnych w końcowym
ogólnym
Estonia
Litwa
Łotwa
Polska
Czechy
Słowacja
Węgry
Słowenia
Rumunia
Bułgaria
zużyciu
elektrycznej, 2006 r., %
16,6
31,4
14,6
7,5
6,4
6,8
5,1
15,6
17,1
9
energii ogólnym
zużyciu
energii
elektrycznej, 2020 r., %
25
40
23
15
13
14
13
25
24
16
W tabeli 3 są przedstawione dane dla państw-członków UE. W przypadku państw
kandydujących do wstąpienia w UE – Chorwacji i Macedonii – Unia Europejska nie ma danych.
W przypadku krajów, które są jedynie potencjalnymi członkami UE, czyli Serbii, Kosowo,
Albanii, Czarnogóry oraz Bośni i Hercegowiny - występuje również brak danych. Jednakże
analizując perspektywy rozwoju energetyki pochodzącej ze źródeł odnawialnych, należy brać
pod uwagę te kraje, gdyż mają one wysoki wskaźnik konsumpcji energii, generowanej przez
elektrownie wodne.
Dążenie do przejścia na korzystanie z energii elektrycznej pochodzącej ze źródeł
odnawialnych istnieje z powodu takich czynników jak polityka regulacji gospodarki UE, walka
społeczeństwa obywatelskiego o czyste środowisko oraz dążenie do ograniczenia zależności od
importu energii elektrycznej. Rumunia, Łotwa, Albania i większość krajów byłej Jugosławii
podkreślają, iż znaczna cześć ich energii elektrycznej – rzędu 15-20 % - jest generowana ze
źródeł odnawialnych, głownie z zasobów wodnych.
Według optymistycznego scenariusza UCTE, do 2020 roku udział odnawialnych źródeł
energii elektrycznej w regionie ma wzrosnąć o 31 %, tzn. o 50 GW do 2020 r. Elektrownie
13
Razvan M. Prospects for the Central and Eastern European electricity market // Doing Business in Romania, May
2011
9
wodne będą generować około 20 % energii elektrycznej regionu. Jednak za najbardziej
ekologiczne źródło energii elektrycznej uchodzi energia wiatru. Jak wynika ze scenariusza
konserwatywnego UCTE, udział energii wiatru w strukturze źródeł energii elektrycznej planuje
się zwiększyć w regionie od 2 do 6 %, z kolei według optymistycznego scenariusza UCTE – od
2 do 7 %. To widnieje w tabeli 2 oraz na rysunkach 2-4. Każde państwo regionu ma nadzieję
zwiększyć użycie tego źródła energii elektrycznej, szczególnie ambitne plany w tej materii ma
Polska, Rumunia, Estonia oraz Albania. Do 2020 roku mocy energii elektrycznej generowane
przez wiatr osiągną poziomu 12 GW, czyli wzrosną sześciokrotnie w porównaniu do poziomu
bieżącego.
Jednak wszystko to jest możliwe do osiągnięcia pod warunkiem stosowania
odpowiednich środków regulacji państwowej, takich jak system „zielonych” certyfikatów lub
specjalnych kwot paliwowych.
Jednocześnie plany przejścia na zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii
elektrycznej również zakładają pewne zaostrzenia technicznych oraz handlowych wymogów
w stosunku do systemów energetycznych. Monitoring mocy generujących i przerabiających
energię wykrył pewne trudności dla krajowych operatorów zajmujących się przeróbką energii
elektrycznej. Mianowicie, trudności mają miejsce w sferze zapewnienia balansu między
popytem a podarzą. Innymi słowy, jest możliwy nadmiar generowania energii elektrycznej
w okresie obniżenia popytu. W tym przypadku spadnie cena na energię elektryczną i wtedy
największe przedsiębiorstwa zajmujące się generacja i przeróbka energii nie otrzymają profitów
z tytułu kwot specjalnych lub systemu zielonych certyfikatów. Te wszystkie czynniki rynkowe
powinny być uregulowane pod katem technicznym oraz handlowym. Dlatego odpowiedzią na
wezwanie, związane z ramami czasowymi jest utworzenie systemu, który pozwoli mocom
generującym energię podtrzymywać równowagę podczas wahań na rynku oraz odsyłać
z powrotem nadmiar generowanej energii, czyli turbina gazowa operująca w cyklu mieszanym.
Takim sposobem, czynnik progresu technicznego stanie się decydującym pryz przejściu
na odnawialne źródła energii.
Jednocześnie nie wszystko wygląda jednoznacznie jeśli chodzi o rolę elektrowni
wodnych. Według konserwatywnego scenariusza UCTE, udział elektrowni wodnych
w strukturze źródeł energii elektrycznej powinien się zwiększyć z 23 do 25 %, jednak, według
optymistycznego scenariusza UCTE, ten udział zmniejszy się nawet do 22 %. Zgodnie
z optymistycznym scenariuszem, udział elektrowni wodnych zmniejszy się kosztem zwiększenia
udział naturalnego gazu. Efektywność gazu naturalnego jako zasobu widocznie przewyższa jego
negatywny wpływ na bezpieczeństwo dostaw.
10
Udział elektrowni atomowych w strukturze źródeł energii elektrycznej, jak to wynika
z tabeli 2 oraz rysunków 2-4, powinien wzrosnąć. Jednocześnie, zgodnie z konserwatywnym
scenariuszem, ten udział powinien wzrosnąć z 10 do 12 %, a zgodnie z optymistycznym
scenariuszem - z 10 do 11 %. Te cyfry mówią o tym, że wzrost udziału elektrowni atomowych
jest pożądany, lecz nie zbytnio: przy bardziej sprzyjających okolicznościach optymistycznego
scenariusza ten udział wzrasta w mniejszym stopniu.
Rzeczywiście, w przypadku energii jądrowej nie wszystko jest jednoznaczne.
Elektrownie atomowe są ważnym źródłem energii dla siedmiu państw regionu - Słowacji,
Węgier, Słowenii, Czech, Bułgarii, Litwy oraz Rumunii. Ze względu na politykę związaną
z CO2, która jako priorytet uznaje metody prowadzące do zmniejszenia zanieczyszczenia
środowiska, oraz w świetle takich politycznych wartości jak konkurencyjne ustalanie cen oraz
bezpieczeństwo dostaw, na te kraje wywiera się szczególny nacisk w celu przeszkodzić im
w rozpowszechnianiu energii jądrowej w regionie. Niektóre państwa jednak budują plany
związane z rozwojem sektora energetyki jądrowej. Na przykład, jeśli bazować się na danych
World Nuclear Association, Słowacja planuje wybudować dwa reaktory atomowe o mocy około
840 GW, Bułgaria – również dwa reaktory o mocy 1900 GW oraz Rumunia – dwa reaktory
o mocy 1310 GW. 14 Oprócz tego, w regionie planuje się budowę powyżej 14 reaktorów o mocy
ponad 21655 GW, co daje prawie dwa razy większą liczbę od istniejących obecnie mocy.
Nowe projekty atomowe już są rozpoczęte lub znajdują się na etapie rozpatrzenia
w Czechach, na Litwie, w Polsce, Rumunii oraz w Bułgarii. Możliwości opracowania takich
projektów są badane na Węgrzech oraz w Słowenii. Jednak, z wyjątkiem Czech, żadne z tych
państw, nie posunęło się na przód w budowie nowych elektrowni atomowych. To jest związane
z tym, że budowa elektrowni atomowej ogólnie jest projektem długoterminowym, wymagającym
dużych inwestycji, długiego okresu uzgodnień, jest utrudniony z powodu społecznopolitycznych czynników, które wzmocniły się po niedawnych wydarzeniach w Fukushimie.
Ważniejszym źródłem energii elektrycznej ze względu na niejednoznaczność swoich
skutków dla narodowego dobrobytu państw Europy Środkowej i Wschodniej jest naturalny gaz.
To źródło w przypadku większości krajów regionu jest importowane, a głównym dostawcą gazu
naturalnego jest Rosja. Takim sposobem, istnienie faktu korzystania z gazu naturalnego jako ze
źródła energii elektrycznej zagraża bezpieczeństwu dostaw15 i w rezultacie bezpieczeństwu
narodowemu, ponieważ system zaopatrzenia w energię jest ważną składową bezpieczeństwa
narodowego. Jest rzeczą zrozumiałą, że żadne z państw regionu nie chce stawiać swoje
14
15
WNA Nuclear Database Results // http://world-nuclear.org/NuclearDatabase/rdResults.aspx?id=27569
Takie stwierdzenie występuje na przykład w: ETSO Winter Outlook Report 2008-2009. 31 October 2008, p. 27
11
bezpieczeństwo narodowe w bezpośrednie uzależnienie od Rosji. Takie są minusy konsumpcji
z gazu naturalnego jako źródła energii elektrycznej.
Jednak korzystanie z gazu naturalnego ma swoje znaczące zalety. Rozwój sektora
energetycznego, bazującego się na naturalnym gazie, wygląda niezwykle atrakcyjnie, ponieważ
ten sposób generowania energii elektrycznej jest wysoko efektywny, charakteryzuje go krótki
okres budowy nowych mocy, niskie nakłady kapitału oraz niewysoki poziom zanieczyszczenia
środowiska.
Ten sektor będzie rozwijać ze względu na budowę takich gazociągów jak „Nabucco”,
„Błękitny potok” oraz „Północny potok”. Według ocen operatorów narodowych, do 2020 roku
gazociągowe mocy regionu wzrosną o 28 GW, tzn. 25-krotnie zwiększą bieżący poziom. To
wynika z optymistycznego scenariusza.
Większość projektów ostatnich dziesięcioleci zakładało budowę przez duże kampanie
specjalistyczne turbin gazowych, operujących w cyklach mieszanych o niedużych mocach. Teraz
te projekty stały się ponownie popularne wśród przemysłowców, jak wśród gospodyń
domowych, potrzebujących ogrzewania.
W ten sposób, perspektywy sektora energetycznego w Europie Środkowej i Wschodniej
wyznaczają następujące czynniki. Po pierwsze, nieuniknionym jest zwiększenie konsumpcji
energii elektrycznej oraz budowa na wielką skalę nowych mocy energetycznych. Po drugie,
państwa regionu planują poważnie zmienić proporcje źródeł energii w kierunku przejścia na
źródła bardziej ekologiczne. Jednocześnie motyw ochrony środowiska przewyższa motyw
dbania o bezpieczeństwo narodowe, które stawia się w bezpośrednią zależność od importu
zasobów energetycznych.
Problem zabezpieczenia inwestycyjnego rozwoju sektora energetycznego w Europie
Środkowej i Wschodniej
Zarówno zwiększenie mocy produkcyjnych jak i zmiana struktury korzystania
z zasobów energetycznych wymaga inwestycji na dużą skalę.
Szczegółowy obraz zwiększenia generowania energii elektrycznej w poszczególnych
państwach obrazują dane w tabeli 4.
Tabela 4
Prognoza generowania energii elektrycznej w państwach Europy Środkowej
i Wschodniej w porównaniu do poziomu w 2009 r., GW16
16
Na podstawie danych System Adequacy Forecast 2009-2020. Union for Co-ordination of transmission of
electricity. January 15th 2009
12
Państwo
2009 r.
2020
r.,
optymistycznego
Estonia
Łotwa
Litwa
Polska
Czechy
Słowacja
Węgry
Słowenia
Chorwacja
Rumunia
Serbia
Bośnia i Hercegowina
Czarnogóra
Bułgaria
Macedonia
Albania
Według
scenariusza
UCTE
4,08
3,81
6,61
38,88
18,86
8,30
11,12
8,62
8,1
23,16
8,88
8,22
1,82
16,68
3,18
4,10
2,47
2,18
4,86
33,26
16,86
8,73
8,83
3,04
4,00
18,88
8,31
3,74
0,86
11,32
1,46
1,6
konserwatywnego
według
scenariusza
UCTE,
budowa
dodatkowych
mocy
produkcyjnych ze wskaźnikiem 21 GW będzie potrzebowała wydatków w rozmiarze 40
bilionów euro, według optymistycznego scenariusza UCTE, budowa dodatkowych mocy
produkcyjnych ze wskaźnikiem 42 GW będzie potrzebowała wydatków w rozmiarze 70
bilionów euro. Oprócz tego, państwa regionu dysponują mocami produkującymi energię
w rozmiarze 53 GW, które wymagają utylizacji bądź rekonstrukcji, ponieważ znajdują się one
w eksploatacji już ponad 30 lat. Mowa o produkcyjnych strukturach, zajmujących się przeróbką
węgla, ropy i gazu. Taka rekonstrukcja będzie kosztowała 74 biliony euro. Takim sposobem,
rozwój sektora energetycznego Europy Środkowej i Wschodniej wymaga inwestycji na kwotę
114-144 bilionów euro.17
W okresie postkryzysowym z zapewnieniem takiego poziomu inwestycji mogą pojawić
pewne komplikacje. Państwa Europy Środkowej i Wschodniej spotykają się z niewystarczającą
ilością sponsorów ze zdolnością kredytową oraz brakuje im wystarczającego poziomu własnego
kapitału. Region będzie musiał przyciągnąć inwestycje z zewnątrz. Zresztą, zazwyczaj sektor
energetyczny jest finansowany przy pomocy długoterminowych pożyczek. Banki Europy
Zachodniej są gotowe do wzięcia udziału w inwestycjach w sektorze energetycznym Europy
Środkowo-Wschodniej, jeżeli poziom cen uwzględni ryzyko krajowe.
17
Ocena Razvan M. Prospects for the Central and Eastern European electricity market // Doing Business in
Romania, May 2011
13
Ze względu na niektóre właściwości współczesnych warunków kredytowania, które
zawdzięczają swoje istnienie skutkom światowego finansowego oraz gospodarczego kryzysu,
banki przedstawiają następujące wymogi dodatkowe do finansowania budowy mocy
energetycznych w regionie. Oczekiwany wskaźnik rentowności kapitałów własnych (ROE)
wzrósł do 30 % (przed kryzysem wynosił 10-15 %). Ta zmiana wywrze szczególny wpływ na
projektach, bazujących się na energii wiatru. Dotacje rządowe do takich projektów nie są
zaliczane do kapitału własnego. Oprocentowanie kredytu zwiększyło się z 0,8 % do 3,8-5,0 %.
Pierwotny wkład własny również zwiększył się z 0,15 % do 1-1,5 %. Wskaźnik pokrycia obsługi
zadłużenia (DSCR) zwiększył się z 1 do 1,2-1,25 %. 18 Banki odmawiają przyjęcia na siebie
ryzyka walutowego i przy pożyczce w obcej walucie wymagają od kredytobiorcy dochodów
w obcej walucie. Do tego banki wprowadzają niektóre nowe wskazówki do płatności
w przypadku własnych operacji, które bazują się na ryzyku i dochodowości poszczególnych
produktów finansowych.19
Ostrożność instytucji kredytowych jest uzasadniona. Przy finansowaniu projektów
energetycznych w regionie te instytucje będą uwzględniać klimat inwestycyjny regionu oraz
właściwości rozwoju sektora energetycznego. Zdaniem autora, biorąc pod uwagę zewnętrzne
otoczenie polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, szczególną uwagę przy ocenie
klimatu inwestycyjnego należy zwracać na takie czynniki, jak bezpieczeństwo dostaw oraz
poziom gospodarczej autarkii państwa.
Bezpieczeństwo dostaw oraz poziom autarkii państwa jako składowe klimatu
inwestycyjnego
Pod pojęciami bezpieczeństwo dostaw ora wysoki poziom autarkii państwa rozumie się
wysoka waga udziałowa w strukturze narodowych źródeł energii gazu naturalnego, większa
część którego jest importowana do regionu z Rosji.
Przejrzyjmy się porównawczym zaletom kompleksu energetycznego państw Europy
Środkowej i Wschodniej z punktu widzenia bezpieczeństwa dostaw oraz wysokiego poziomu
narodowej autarkii.
Struktura źródeł energii według państw regionu przedstawia tabela 5.
Tabela 5
18
Razvan M. Prospects for the Central and Eastern European electricity market // Doing Business in Romania, May
2011
19
Bankovskie uslugi, 2009, nr 1, s. 3; Bankovskie uslugi, 2010, nr 2, s. 15; Bankovskie uslugi, 2010, nr 12, s. 6;
Bankovskie technologii, 2009, nr 2, s. 34
14
Struktura źródeł energii państw regionu Europy Środkowo-Wschodniej w 2009 r. oraz
w 2020 roku. Prognoza opiera się na optymistycznym scenariuszu UCTE, % 20
Państwo
Estonia,
2009 r.
2020 r.
Łotwa,
2009 r.
2020 r.
Litwa,
2009 r.
2020 r.
Polska,
2009 r.
2020 r.
Czechy,
2009 r.
2020 r.
Słowacja,
2009 r.
2020 r.
Węgry,
2009 r.
2020 r.
Słowenia,
2009 r.
2020 r.
Chorwacj
a, 2009 r.
2020 r.
Rumunia,
2009 r.
2020 r.
Serbia,
2009 r.
2020 r.
Bośnia i
Hercegow
ina, 2009
r.
2020 r.
Czarnogór
a, 2009 r.
2020 r.
Bułgaria,
2009 r.
2020 r.
Macedoni
a, 2009 r.
2020 r.
Albania,
2009 r.
2020 r.
Elektrown
ie
atomowe
Węgiel
25
5
20
4
90
Ropa
Gaz
Paliwo
mieszane
9
90
18
38
62
40
4
70
50
20
3
30
30
40
10
10
10
10
40
15
10
13
10
40
6
15
13
18
12
20
24
24
5
5
11
1
50
2
30
10
40
20
5
4
30
70
9
1
60
45
15
13
60
50
10
30
9
20
5
20
3
1
30
1
14
4
20
60
6
4
24
50
8
6
60
40
20
2
30
29
25
55
40
80
30
60
10
20
40
55
20
18
40
20
17
8
5
1
20
10
5
Inne
odnawialn
e źródła
energii
20
10
25
2
Elektrown
ie wodne
60
40
50
11
Wiatr
1
1
1
1
70
20
5
20
40
20
1
1
40
99
6
20
50
20
5
4
Według materiałów System Adequacy Forecast 2009-2020. Union for Co-ordination of transmission of electricity.
January 15th 2009
15
Zdaniem autora, na podstawie danych z tabeli 5 jest logicznym założyć
następującą gradację państw regionu według ich trafiania do następujących
grup ryzyka: grupa powyżej ryzyka, grupa wysokiego ryzyka, grupa średniego
ryzyka, grupa niedużego ryzyka, grupa poza strefą ryzyka.
Do grupy powyżej ryzyka trafiają Litwa i Węgry. Udział gazu w źródłach energii Litwy
wynosi 50 %, gaz zajmuje pierwsze miejsce w wadze udziałowej. Litwa zamierza zredukować
konsumpcję gazu do osiągnięcia poziomu wagi udziałowej w rozmiarze 40 % kosztem
dywersyfikacji swoich źródeł energii, poprzez budowę elektrowni wodnej, oraz kosztem
zwiększenia użycia węgla kamiennego. Udział gazu w źródłach energii Węgier wynosi 40 %,
konsumpcja gazu tu również znajduje się na pierwszym miejscu. Węgry planują zwiększyć
swoja zależność od importu, doprowadzając wagę udziałową gazu do poziomu 50 %, choć
jednocześnie ten kraj planuje zdywersyfikować swoje źródła energii.
Do grupy wysokiego ryzyka należy Estonia i Łotwa. Waga udziałowa gazu
w konsumpcji Estonii wynosi tylko 9 %, jednak to jest wystarczająca liczba, żeby gaz zajął
drugie miejsce, jednocześnie Estonia planuje zwiększyć wagę udziałową gazu do 18 %.
W konsumpcji Łotwy gaz również zajmuje drugie miejsce z wagą udziałową w rozmiarze 38 %.
Łotwa planuje zwiększyć konsumpcję gazu, doprowadzając wagę udziałową tego źródła do
poziomu 40 %. Państwo dąży do dywersyfikacji swoich źródeł energii, jednak nie kosztem
redukcji konsumpcji gazu, lecz kosztem zmniejszenia użycia energii wodnej.
W grupie średniego ryzyka na razie znajduje się Chorwacja. Gaz o wadze udziałowej
10% zajmuje trzecie miejsce wśród źródeł energii elektrycznej Chorwacji. Jednak, Chorwacja
zamierza przejść do grupy wysokiego ryzyka, przenosząc konsumpcję gazu na drugie miejsce
z waga udziałową w wysokości 20 %.
Do grupy niedużego ryzyka trafiają Czechy, Słowacja i Rumunia. W konsumpcji Czech
gaz zajmuje 3 %, co daje przedostatnie miejsce wśród dosyć dobrze zdywersyfikowanych źródeł
energii elektrycznej Czech. Czechy planują zwiększyć swoją konsumpcję gazu, doprowadzając
jego wagę udziałową do 10 %, w celu redukcji konsumpcji ekologicznie szkodliwego węgla. Ze
względu na ekologię Czechy decydują się na budowę nowych elektrowni atomowych oraz na
uzależnienie od importu. Słowacja znajduje się w strefie jeszcze mniejszego ryzyka, niż Czechy:
to państwo ma wysoko zdywersyfikowane źródła oraz gaz zajmuje jedno z ostatnich miejsc.
Słowacja planuje jeszcze bardziej polepszyć sytuację, jeszcze bardziej zdywersyfikować swoje
źródła, kosztem czego gaz znajdzie się na końcu skali. Gaz o wadzę udziałowej w rozmiarze 5 %
16
zajmuje jedno z ostatnich miejsc w konsumpcji Rumunii, inne źródła energii mają znacząco
większą wagę udziałową. Rumunia nie planuje zmieniać istniejący układ rzeczy: pomimo, że
konsumpcja gazu wzrośnie do tego stopnia, że jego waga udziałowa wyniesie 9 %, konsumpcja
innych źródeł energii wzrośnie jeszcze bardziej kosztem dywersyfikacji.
Polska, Słowenia, Serbia, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Bułgaria, Macedonia
i Albania na razie znajdują się poza strefą ryzyka: te kraje albo w ogóle albo praktycznie nie
używają gazu. Jednocześnie Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra i Bułgaria nie planują
rozpoczęcia konsumpcji gazu. Albania planuje znacznie zwiększyć konsumpcję gazu, jednak ze
względu na strukturę źródeł energii tego kraju, Albania nadal nie wejdzie w skład grupy ryzyka.
Jednak Polska, Serbia oraz Macedonia planują zwiększyć konsumpcję gazu, w taki
sposób, że do 2020 roku, jeżeli scenariusze się zrealizują, Polska oraz Macedonia znajdą się
w strefie wysokiego ryzyka, a Serbia – w strefie średniego ryzyka.
Nadany państwom poziom ryzyka zamierza się wykorzystać przy ocenie ich klimatu
inwestycyjnego. Na przykład, wprowadzając dany wskaźnik do schematu oceny klimatu
inwestycyjnego, przedstawionego na rysunku 5.
Rysunek 5
Podstawowe elementy strukturalne klimatu inwestycyjnego państw oraz ich korelacje
Klimat inwestycyjny państwa
Atrakcyjność inwestycyjna państwa
(ogólna cecha wskaźnikowa, Х)
Krajowe niekomercyjne ryzyka inwestycyjne
Poziom
1.
2.
3.
4.
5.
integralny
Udział
Poziom
Poziom
Poziom
Poziom
krajowego
niezamo dyskomf bezroboc zanieczy bezpiecz ryzyka
żnych
ortu
ia
szczenia eństwa
inwestycyj
nego
(biednyc klimatu
środowis dostaw
h)
ka
oraz
mieszka
poziom
ńców
krajowej
państwa
autarkii
Ograniczenie z powodu ryzyka, związanego z poziomem
realizacji potencjału inwestycyjnego państwa
Potencjał inwestycyjny państwa
17
Integralna
aktywność
inwestycyjna
У=f (X)
(z lagiem)
w
państwie
(ogólna
cecha
wskaźnikowa, У)
1.
Objętość
produkcj
i
przemysł
owej
2.
Poziom
rozwoju
małych
przedsię
biorstw
3.
Eksport
produkcj
i
krajowej
4.
Zapewni
enie
dróg
samocho
dowych i
kolei
5.
Naturaln
e zasoby
ropy
i
gazu
6.
Inn
e
czy
nni
ki
Int
egr
aln
y
poz
iom
pot
enc
jał
u
inw
est
ycy
jne
go
pań
stw
a
Poziom
realizacji
atrakcyj
ności
inwestyc
yjnej
państwa
Objętość inwestycji per capita
do kapitału podstawowego
Integralna atrakcyjność
inwestycyjna państwa
Typu klimatu inwestycyjnego państw.
Tworzenie współczesnej i perspektywicznej typologii państw Europy
Środkowej i Wschodniej według klimatu inwestycyjnego
Poziom ryzyka według wskaźnika „bezpieczeństwo dostaw oraz poziom narodowej
autarkii” proponuje się wnieść do słupka 5 z ogółem wskaźników „krajowe inwestycyjne ryzyka
niekomercyjne”.
W taki sposób czynnik zewnętrznego otoczenia politycznego będzie uwzględniony przy
perspektywach inwestycji, które określają możliwości rozwoju sektora energetycznego
w regionie.
Wnioski
1. Perspektywy rozwoju sektora energetycznego państw Europy Środkowej
i Wschodniej są określone poprzez potrzebę zwiększenia konsumpcji energii elektrycznej w celu
realizacji modelu gospodarczego, który dogoni rozwój i odpowiednio poprzez potrzebę budowy
nowych mocy produkcyjnych. Potrzeba budowy nowych mocy produkcyjnych jest również
podyktowana zamiarem dywersyfikacji źródeł energii elektrycznej w celu ochrony środowiska.
2. Takie perspektywy mogą być zrealizowane tylko przy odpowiednim zapewnieniu
finansowania, szukanie którego w okresie pokryzysowym jest utrudnione. Zazwyczaj sektor
energetyczny jest finansowany przy pomocy kredytów bankowych. Banki Europy Zachodniej są
gotowe do uczestnictwa w realizacji projektów w regionie Europy Środkowej i Wschodniej,
jednak w czasach pokryzysowych wzrosła uwaga banków do uwzględnienia ryzyka krajowego.
18
3. Uwzględnienie ryzyka krajowego można zapewnić, jeżeli wprowadzić do modelu
oceny klimatu inwestycyjnego poziom bezpieczeństwa dostaw zasobów
energetycznych
i poziom narodowej autarkii gospodarczej, który określa się poprzez poziom
zależności państwa od importu gazu naturalnego. W taki sposób czynnik
zewnętrznego otoczenia politycznego będzie uwzględniony jako przesądzający o
perspektywach
finansowania,
a
to
oznacza
również
o rozwoju sektora energetycznego regionu.
Rafał Cygal
World Defence Information
Spis literatury wykorzystanej
1.
Bankovskie technologii, 2009, nr 2 / (org.) Банковские технологии, 2009, № 2
2.
Bankovskie uslugi, 2009, nr 1/ (org.) Банковские услуги, 2009, № 1
3.
Bankovskie uslugi, 2010, nr 2 / (org.) Банковские услуги, 2010, № 2
4.
Bankovskie uslugi, 2010, nr 12 / (org.) Банковские услуги, 2010, № 12
5.
Vaszczekin N. P., Mutian M. A., Ursul A. D., Postindustrialnoje obszczestwo i ustojcziwoe
razvitie, Mokswa 2000 / (org.) Ващекин Н. П., Мутян М. А., Урсул А. Д.
Постиндустриальное общество и устойчивое развитие. – М., 2000
6.
Kastiuk V. A., Konferencija OON po okrużajuszczej srede i razvitiju (Rio de Janeiro,
czerwiec 1992 roku), Nowosybirsk 1993/ (org.) Кастюк В. А. Конференция ООН по
окружающей среде и развитию (Рио-де-Жанейро, июнь 1992 года). – Новосибирск,
1993
7.
Losev K. S., Ustojczivoe razvitie / Ekologiczeskij enciklopediczeskij slovar’, Izdatelskij dom
„Noosfera”, Moskwa 1999 / (org.) Лосев К. С. Устойчивое развитие / Экологический
энциклопедический словарь. – М.: Издательский дом «Ноосфера», 1999
8.
Peczczei A, Czeloweczeskie kaczestwa, Moskwa 1985 / (org.) Печчеи А. Человеческие
качества. – М., 1985
9.
Programma dejstwij „Powestka dnia na XXI wek i drugie dokumenty konferencii v Rio de
Janeiro / Centr „Za nasze buduszczee”, Genewa 1993 / (org.)
Программа действий
«Повестка дня на XXI век и другие документы конференции в Рио-де-Жанейро / Центр
«За наше общее будущее». – Женева, 1993
10. Barbier E. B. The concept of sustainable economic development // Environ. Conserv. – 1987,
Vol. 14, N. 2, p. 110
19
11. Bergh J.C. van der, Nijkamp P. Operationaling sustainable development: dynamic ecological
economic models // Ecol. Econ. (Amstedam etc.) – 1991, Vol. 4, N 1, p. 11-33
12. Bergstrom J. C. Concepts and measures of the economic value of environmental quality: a
review // J. Environ. Manag. – 1990, Vol. 31, N. 3, p. 215-228
13. Caring for the Earth. A Strategy for Sustainable Living. – Gland: FUCN / UNER / WWF. –
1991
14. ETSO Winter Outlook Report 2008-2009. 31 October 2008
15. Marriott A. Saving the planet – How to shape an environmentally sustainable global
economy // Geography. – 1993, Vol. 78, N. 340, Pt. 3, p. 322-333
16. Prospects for the Central and Eastern European Electricity Market in light of the present
economic environment / KPMG Energy and Utilities Centre of Excellence Team. - Budapest,
2010
17. Razvan M. Prospects for the Central and Eastern European electricity market // Doing
Business in Romania, May 2011
18.
System Adequacy Forecast 2009-2020. Union for Co-ordination of transmission of
electricity. January 15th 2009
19. The Future Role of Coal in Europe / European Association for Coal and Lignite, AISBL,
2007
20. Trudinger J. P. Environmental compensation – an approach to sustainable development: Pap.
Nat. Eng. Conf. “Dev. and Environ.”, Hobart, 8-12 Apr., 1991 // Nat. Conf. Publ. / Inst. Eng.,
Austral. – 1991, N 91/3, p. 89-92
21. WNA Nuclear Database Results // http://world-nuclear.org/NuclearDatabase/rdResults.aspx?
id=27569
20