Otyłość ma często podłoże psychologiczne

Psychologia i ¿ywienie
Otyłość ma często
podłoże psychologiczne
Wśród licznych badań prowadzonych nad otyłością ważne miejsce
zajmują psychologiczne uwarunkowania tej choroby, postrzegane
jako jedna z jej istotnych przyczyn. Wiedza na temat psychologicznych
uwarunkowań efektywnego odchudzania się oraz odpowiedniego
postępowania z pacjentem jest wciąż jeszcze w wielu przypadkach
niewystarczająca, aby osiągnąć zamierzone efekty leczenia.
Psychologia ¿ywienia
Oprac.
Joanna Szymañska
nia pożywienia. Zaburzenia monitorowania własnych zachowań prowadzą często do zwiększenia ilości przyjmowanych pokarmów, w ilości
znacznie przekraczającej zapotrzebowanie
energetyczne.
dietetyk
P
Trudności
z kontrolowaniem
ilości
pokarmów
Oświetlone
jedzenie
zachęca
sychologiczne aspekty nadwagi i otyłości mogą być niezwykle pomocne
w wyjaśnieniu wielu mechanizmów
zachowań związanych z jedzeniem. Na
podstawie dostępnej literatury można wymienić
wiele czynników ryzyka prowadzących do otyłości, które mają podłoże psychologiczne. Są to
między innymi: zaburzone mechanizmy samoregulacji i monitorowania własnych zachowań,
nieumiejętność radzenia sobie ze stresem, doświadczanie negatywnych emocji. Zaburzenia mechanizmu samoregulacji wiążą się z trudnościami w kontrolowaniu ilości przyjmowanego pokarmu. Proces samoregulacji obejmuje z jednej
strony chęć do przyjmowania niekontrolowanej
ilości pożywienia, a z drugiej strony siłę woli,
która stara się temu zapobiegać. W wyniku badań stwierdzono, że u około 30 proc. osób, głównie otyłych, występuje nieumiejętność regulowania ilości przyjmowanych pokarmów.
W wielu przypadkach u osób, które nadmiernie starają się kontrolować swoje zachowania żywieniowe (np. osób odchudzających się)
mogą wystąpić zaburzenia samoregulacji, łącznie z utratą kontroli nad jedzeniem. Prowadzi to
do przejadania się. Wykazano, ze osoby otyłe są
bardziej wrażliwe na bodźce zewnętrzne takie
jak smak, zapach i wygląd potrawy. Mają one
także tendencję do spożywania większej ilości
pokarmu w sytuacji występowania dużej ilości
pożywienia, kiedy pożywienie jest łatwo dostępne i urozmaicone (np. na przyjęciach). W takich
sytuacjach spożywanie pokarmów ma charakter automatyczny, odruchowy, niejako bez kontroli. Podobnie podczas oglądania telewizji, czy
spędzania czasu w towarzystwie, gdy uwaga
skierowana jest na inne bodźce a samoświadomość znacznie zredukowana.
Osoby otyłe jedzą więcej także wtedy, kiedy jedzenie jest jasno oświetlone, w porównaniu z sytuacją, gdy pozostaje ono w cieniu i tak
bardzo nie rzuca się w oczy. Widok i bliskość jedzenia mają większy wpływ niż głód. Kiedy
bodźce wzrokowe nie są już tak wyraźne i kiedy
w przygotowanie posiłku trzeba włożyć pewien
trud – osoba otyła traci motywację do zdobywa-
Niska samoocena prowadzi
do otyłości
Czynnikiem utrudniającym proces samoregulacji i przez to sprzyjającym nadmiernemu jedzeniu mogą być trudności z unikaniem myślenia
o żywności. Im bardziej dana osoba stara się nie
myśleć o żywności, tym większą odczuwa potrzebę jej spożywania. U osób przewlekle odchudzających się zaobserwowano zjawisko napadowego objadania – do takich zachowań dochodzi przy nieumiejętnym tłumieniu myśli o jedzeniu. Ograniczeniu samokontroli sprzyjać może także zmęczenie, występujące szczególnie
pod koniec dnia, kiedy umiejętność kontroli ilości spożywanego jedzenia bywa ograniczona.
Istotną rolę w kształtowaniu zachowań żywieniowych odgrywa też element samooceny.
Niska lub nieadekwatna samoocena, przejawiająca się głównie w niezadowoleniu z własnego
ciała, może prowadzić do pewnej patologii w zakresie zachowań żywieniowych. Często zdarza
się, ze otyłość prowadzi do niezadowolenia
z obrazu własnego ciała i niskiej samooceny, co
z kolei powoduje zwiększony poziom stresu i obniżenie nastroju. Ich konsekwencją mogą być negatywne stany emocjonalne, takie jak rozczarowanie i brak satysfakcji, które mogą powodować
spadek motywacji i poczucie braku skuteczności
własnych działań w osiąganiu celów dotyczących
własnego ciała i w końcowym efekcie sprzyjać
rozwojowi depresji. Ostatecznie ma to negatywny
wpływ na zachowania prozdrowotne, takie jak
prawidłowa dieta i aktywność fizyczna. Spożywanie nadmiernej ilości pożywienia prowadzi do
zwiększonej masy ciała, a to z kolei jeszcze bardziej pogarsza samopoczucie wywołując poczucie winy i obniżając samoocenę. Przejadanie się
jest często środkiem uspokajającym, przywracającym emocjonalną równowagę i poprawiającym
nastrój. Jest sposobem rekompensaty za życiowe
niepowodzenia, frustracje i lęki.
Stres, a dokładniej rzecz biorąc nieumiejętne radzenie sobie z nim w różnych sytuacjach, w dużej mierze są odpowiedzialne za
126
Psychologia ¿ywienia
występowanie nieprawidłowych zachowań
związanych z jedzeniem, polegających najczęściej na dostarczaniu organizmowi więcej energii niż wynosi jego rzeczywiste zapotrzebowanie. Często zdarza się, że jedzenie jest formą odwrócenia uwagi od trudnej sytuacji, a zjadanie
większej ilości pożywienia jest formą radzenia
sobie z problemami. Czasem też stanowi rodzaj
rekompensaty za osobiste „krzywdy”.
Przeprowadzono szereg badań nad wpływem negatywnych stanów emocjonalnych, takich
jak depresja czy lęk na zachowania żywieniowe
osób otyłych i tych o prawidłowej masie ciała.
Znaczna większość z tych badań wykazuje
wpływ negatywnych emocji na przejadanie się –
szczególnie w odniesieniu do osób otyłych. Osoby otyłe przejadają się w stanach niepokoju, lęku,
depresji czy złości, ponieważ czynność jedzenia
redukuje te stany. Ponadto osoby otyłe nie są
zdolne do rozróżnienia między stanem głodu
i niepokoju, ponieważ nauczyły się jeść w odpowiedzi zarówno na niepokój, jak i odczucie głodu.
Jak wynika z przeprowadzonych badań większa
chęć jedzenia występuje z stanach znudzenia, depresji czy zmęczenia, mniejsza natomiast w sta-
przeprowadzone wśród kobiet w wieku 20 – 50 lat
– pod wpływem smutku, zdenerwowania, nudy
oraz lęku najczęściej konsumowane były czekolada i wyroby czekoladowe oraz ciastka i batoniki. Takie zachowania mogą przyczynić się do
wykształcenia nieprawidłowych nawyków żywieniowych oraz w przyszłości prowadzić do
rozwoju nadwagi, otyłości oraz powikłań zdrowotnych z nimi związanych. Skłonności do żywienia emocjonalnego wykazują najczęściej
osoby, które mają problemy natury emocjonalnej objawiające się niską samooceną, stanami
lękowymi i poczuciem niedopasowania. Podstawą sukcesu i niejednokrotnie rzeczą najtrudniejszą w leczeniu otyłości jest posiadanie wystarczająco silnej motywacji przez pacjenta.
Pomoc w zbudowaniu takiej motywacji
jest rolą lekarza i dietetyka. Dlatego szczególnie
istotna jest znajomość oraz właściwe przeprowadzenie z pacjentem – jeszcze przed rozpoczęciem leczenia – wywiadu motywującego. Ma
on na celu „wydobycie motywacji, którą sam
pacjent posiada, ale nie ma do niej dostępu”.
Wywiad motywujący bazuje na partnerskiej
współpracy lekarza i dietetyka z pacjentem.
W wyniku nadmiernego stresu możemy dostarczać
organizmowi więcej energii niż wynosi jego rzeczywiste
zapotrzebowanie.
nach strachu, bólu czy napięcia. Osoby badane
odczuwały większy głód w stanie złości niż
w strachu i smutku. Zauważono też największą
tendencję do impulsywnego jedzenia w stanie złości, w porównaniu ze stanem lęku i smutku.
Żywienie emocjonalne
Jednym z przykładów nieprawidłowego zachowania żywieniowego pod wpływem negatywnych emocji takich jak złość, depresja, nuda,
niepokój, samotność i stres, jest żywienie emocjonalne. Żywienie emocjonalne zdarza się nieregularnie i epizodycznie, odbywa się najczęściej w tajemnicy, samotności, podczas posiłku
w domu. Charakteryzuje się spożywaniem pokarmów wysokoenergetycznych lub bogatych
w węglowodany proste. Jak wykazały badania
Polega na „zgłębianiu problemu i udzielaniu
wparcia w oparciu o poszanowanie wiedzy i poglądów pacjenta, bez jakichkolwiek przymusów
do zmiany”. Umiejętnie przeprowadzony wywiad motywujący naprowadza pacjenta na istotne wnioski oraz uaktywnia zasoby, dzięki którym pacjent jest w stanie sam wprowadzić w życie niezbędne zmiany. Szacunek dla zdania pacjenta i poszanowanie jego autonomii jest ważnym aspektem wywiadu. Pacjent powinien
czuć, że w odniesieniu do zaproponowanych
przez specjalistę rozwiązań ma zawsze wolny
wybór, a poszanowanie jego autonomii nie wynika z braku troski o dobro pacjenta.
Rzeczą bardzo przydatną w „wydobywaniu” odpowiedniej motywacji u pacjenta jest sporządzenie swoistego bilansu zysków i strat w odniesieniu do aktualnego sposobu odżywiania
127
Wywiad
motywujący
Psychologia ¿ywienia
Psychologia ¿ywienia
oraz w przypadku zmiany nawyków żywieniowych. Taka „namacalna” identyfikacja konsekwencji aktualnego jak i zmienionego sposobu odżywiania wpływa w znaczącym stopniu na
sposób postrzegania problemu przez pacjenta.
Rzeczą niezbędną do przeprowadzenia wywiadu dającego konstruktywne efekty jest dobry
kontakt lekarza i dietetyka z pacjentem. Aktywne słuchanie, brak oceniania oraz okazywanie
zrozumienia pacjentowi – to najistotniejsze cechy takiego kontaktu. Lekarz i dietetyk poprzez
zapewnianie poczucia bezpieczeństwa pacjentowi i wzmacnianie w nim poczucia własnej skuteczności powinien być dla pacjenta wsparciem
w całym procesie leczenia.
Style komunikacji z pacjentem
zwykle na początku rozmowy. W kolejnym etapie ważny jest aspekt edukacyjny i informacyjny w stosunku do pacjenta. Lekarz i dietetyk
występuje jako „opiekun naukowy” – udziela
wskazówek, pozwalając jednocześnie na samodzielną pracę i samodzielne podjęcie decyzji
przez pacjenta. Końcowy etap rozmowy to często wskazywanie pewnych rozwiązań, które pacjent może, ale nie musi przyjąć. Ostateczny wybór należy zawsze do pacjenta. ■
* Cytaty zamieszczone w tekœcie pochodz¹ z konferencji
„Psychologia w leczeniu oty³oœci”
(Poznañ, czerwiec 2012).
Wybrana literatura:
W kontakcie pacjent – lekarz i dietetyk mogą
być przydatne różne style komunikacji, takie jak
kierowanie (directing style), podążanie (following style) oraz prowadzenie (guiding style).
„Najbardziej pożądany, a zarazem kompetentny styl komunikacji z pacjentem opiera się
na włączeniu wszystkich trzech sposobów oraz
elastycznym przechodzeniu pomiędzy nimi
w zależności od sytuacji” *. W czasie jednej
rozmowy z pacjentem styl może zmieniać się
kilka razy, w zależności od szczegółowego
aspektu rozmowy w danej chwili, od aktualnej
potrzeby pacjenta (rodzaj problemu, z jakim
pacjent przychodzi), oraz od rodzaju pacjenta
(cechy charakteru pacjenta). Na dokładne zrozumienie punktu widzenia pacjenta i jego problemu pozwala styl „podążanie”, przyjmowany
1. Juruć A., Wierusz-Wysocka B., Bogdański P., Psychologiczne aspekty jedzenia i nadmiernej masy
ciała, Farmacja Współczesna, 2011, 4, s. 119-126.
2. Lemmens S.G., Rutters F., Born J.M., Westerterp
– Plantenga M., Stress augments food wanting
and energy intake in visceral overweight subjects in the absence of hunger, Psychology and
Behavior 2011, 103, pp. 157-63.
3. Materiały z konferencji „Psychologia w leczeniu
otyłości” (30 czerwca 2012 roku w Poznaniu, organizator: Centrum Edukacji i Poradnictwa Żywieniowego Nutri Center, patronat: Polskie Towarzystwo Badań nad Otyłością, osoba prowadząca: Agata Juruć – psycholog, dietetyk).
4. M. Pilska, M. Jeżewska-Zychowicz, Psychologia
żywienia. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo
SGGW, Warszawa 2008.
Jak rozmawiać z osobą otyłą:
4 zasady przewodnie wywiadu motywującego
prowadzone przez lekarza i dietetyka:
2. Zrozumienie motywacji pacjenta.
3. Słuchanie pacjenta – zrozumienie
jego punktu widzenia.
4. Wzmacnianie pacjenta – udzielanie wsparcia.
1. Powstrzymywanie ruchu korygującego
– nakazywanie pacjentowi określonych
zachowań nie prowadzi do zamierzonych
efektów (naturalna tendencja do stawiania
oporu w momencie nakazów i przymusu).
Źródło: Materiały z konferencji „Psychologia
w leczeniu otyłości”, Poznań, czerwiec 2012.
129