Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu w Austrii

Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
Katarzyna Banasik
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie
neonazizmu w Austrii1
Streszczenie
Przedmiotem opracowania są austriackie przepisy karne, dotyczące nazizmu i neonazizmu. Relewantne rozwiązania prawne przedstawiono w ujęciu historycznym. Wyjaśniono między innymi pojęcie „działalność w sensie
nazistowskim”. W świetle wydarzeń w Norwegii z lipca 2011 r. wskazano na
znaczenie i aktualność poruszonej problematyki.
Wydawałoby się, Ŝe zagadnienie rozrachunku z totalitarną przeszłością
jest tematem zamkniętym – wszak powiedziano i napisano juŜ wiele. Tymczasem wydarzenia z ostatnich miesięcy pokazują, Ŝe problematyka rozliczenia z nazizmem i komunizmem jest ciągle Ŝywa i nadal pojawia się
w dyskusjach.
W dniu 19 lipca 2011 r. polski Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok
(w sprawie o sygn. K 11/10), w którym uznał, Ŝe przepis art. 256 § 2 kodeksu karnego2 w części obejmującej wyrazy „albo będące nośnikiem symboliki
faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej” jest niezgodny z art. 42
ust. 1 w zw. z art. 54 ust. 1 i art. 2 Konstytucji. Trybunał stwierdził, Ŝe
przedmiotowy zwrot nie spełnia wymaganych dla przepisów karnych kryteriów określoności, będąc regulacją wieloznaczną, gdyŜ nie zawiera zamkniętej listy symboli, którymi posłuŜenie się jest zabronione3. Zakwestionowane
1
Fragment pracy naukowej finansowanej ze środków Narodowego Centrum Nauki na podstawie
decyzji Ministra Nauki i Szkolnictwa WyŜszego jako projekt badawczy nr N N110 003240, przyjęty do finansowania w ramach 40. konkursu wniosków o finansowanie projektów badawczych.
2
Art. 256 k.k.: § 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub
nawołuje do nienawiści na tle róŜnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności
albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w § 1 albo
będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej. § 3. Nie
popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w § 2, jeŜeli dopuścił się
tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej.
§ 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów,
o których mowa w § 2, chociaŜby nie stanowiły własności sprawcy.
3
Zob. komunikat prasowy po rozprawie dotyczącej nowelizacji kodeksu karnego, dostępny na:
www.trybunal.gov.pl (otwarto w dniu 5 sierpnia 2011 r.).
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
197
K. Banasik
słowa budziły powaŜne kontrowersje w kręgach politycznych i dawały
asumpt do szerokiej debaty.
W dniu 22 lipca 2011 r. w Norwegii szaleniec4 dokonał dwóch aktów terrorystycznych, w których śmierć poniosło 77 osób5. Sprawcą zamachu bombowego w centrum Oslo i na wyspie Utoya podczas spotkania młodzieŜówki
Partii Pracy okazał się nie islamski ekstremista – jak sądzono w pierwszych
chwilach po zamachu – lecz 32-letni Norweg, urodzony, wychowany i wykształcony w Norwegii, kraju uchodzącym za oazę spokoju, bezpieczeństwa,
otwartości i tolerancji. Sprawca przedstawił się jako obrońca tradycyjnych
wartości europejskich, występujący przeciwko napływowi ludności muzułmańskiej do Europy. Z uwagi na poglądy i myśli skrajnie konserwatywne, nacjonalistyczne i antyimigranckie, wyraŜone w opublikowanym w Internecie manifeście, został nazwany chrześcijańskim fundamentalistą i prawicowym ekstremistą6. Jego przykład dobitnie świadczy o tym, Ŝe „upiory z przeszłości” mogą
powrócić, czemu – między innymi – powinno przeciwdziałać prawo karne.
PowyŜsze dowodzi, Ŝe byt karnoprawnych instrumentów w wewnętrznych
porządkach prawnych poszczególnych państw, słuŜących walce z przejawami myśli skrajnie nacjonalistycznych – wbrew pozorom – ma współcześnie istotne znaczenie, a problematyka zwalczania neonazizmu staje się
niezwykle aktualna. Nieznane polskojęzycznej literaturze rozwiązania prawne przyjęte po drugiej wojnie światowej w państwie powszechnie traktowanym jako agresor, a będącym zarazem pierwszą ofiarą niemieckiego totalitaryzmu w postaci narodowego socjalizmu, uzasadniają zaprezentowanie rozrachunku z nazizmem i walki z neonazizmem w Austrii.
Przedstawienie wewnętrznego rozliczenia Austrii z totalitarną przeszłością (naznaczoną głęboko nazizmem, a uchronioną od komunizmu) wymaga
spojrzenia historycznego, sięgającego do wydarzeń sprzed drugiej wojny
światowej. Naszkicowanie tła historyczno-politycznego jest niezbędne dla
zrozumienia charakteru i rozmiaru karnoprawnych instrumentów stworzonych dla pokonania totalitarnych zaszłości.
W okresie poprzedzającym o kilka lat wybuch II wojny światowej faszystowskie Włochy miały być „siłą obronną” (Schutzmacht) Austrii (Österreich)7
4
ToŜsamość szaleńca została ustalona niemalŜe natychmiast po ujęciu go przez norweską
policję. Autorka celowo nie wymienia jego imienia i nazwiska (podobnie jak staroŜytni historycy zamierzenie nie powtarzali nazwiska człowieka, który podpalił świątynię Artemidy w Efezie), uznając, Ŝe nie jest on godzien, aby w ten sposób rozsławić i uwiecznić go na kartach
literatury. W pamięci ludzkości pozostanie jego haniebny i w najwyŜszym stopniu karygodny
czyn. Sam sprawca niech lepiej odejdzie w zapomnienie...
5
W zamachu bombowym zginęło 8 osób. Na wyspie Utoya sprawca zastrzelił 69 osób
(http://wiadomosci.wp.pl z dnia 20 lipca 2011 r.).
6
Zob. http://wiadomosci.onet.pl (otwarto w dniu 26 lipca 2011 r.).
7
W. H u m m e r, (w:) H. N e u h o l d, W. H u m m e r, C. S c h r e u e r (Hrsg.), Österreichisches
Handbuch des Völkerrechts, Band 1: Textteil, wyd. 4, Wien 2004, s. 566.
198
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
w stosunku do Trzeciej Rzeszy (Drittes Reich). Autorytarny szef rządu austriackiego, Engelbert Dollfuß, otrzymał od Benito Mussoliniego potwierdzenie włoskiej „funkcji ochronnej” przeciwko dąŜeniom narodowych socjalistów
(Nationalsozialisten), których liczba silnie wzrastała. W dniu 17 marca 1934 r.
podpisano rzymskie protokoły (die Römische Protokolle) pomiędzy Włochami, Węgrami i Austrią, które powierzały faszystowskim Włochom dalsze zapewnienie samodzielności Republiki Austrii. Niedługo potem (w dniu 25 lipca
1934 r.) doszło do popieranego przez Niemcy usiłowania puczu (Putschversuch) narodowych socjalistów, w czasie którego kanclerz Dollfuß został zamordowany. Jedynie postawa Włochów zatrzymała Adolfa Hitlera przed podjęciem działań przeciwko Austrii. Po okupionej licznymi stratami włoskiej
agresji przeciwko Abisynii8 Mussolini porozumiał się jednak z Hitlerem. Austria musiała w 1936 r. zawrzeć z Niemcami układ o normalizacji austriackoniemieckich stosunków, jak równieŜ tajny gentlemen’s agreement (osobiste
porozumienie pomiędzy wiodącymi politykami róŜnych państw w kwestiach
pozapolitycznych). JuŜ wówczas określano to jako pierwszy krok do włączenia Austrii do Niemiec (erster Schritt zum „Anschluss”), poniewaŜ zalegalizowano próby wejścia do Austrii „sił narodowych” (Unterwanderungsversuche der „nationalen Kräfte”)9.
W listopadzie 1937 r. całkowite włączenie (totale Eingliederung) Austrii
stało się oficjalnym celem niemieckiej polityki. Wkrótce Hitler zwiększył nacisk na Austrię. Podczas spotkania z Hitlerem w dniu 12 lutego 1938 r.
w Obersalzberg kanclerz Kurt Schuschnigg de facto skapitulował i wyznaczył na dzień 13 marca 1938 r. referendum narodowe (Volksabstimmung).
Jednak Hitler je uprzedził i wydał rozkaz wmaszerowania (Einmarschbefehl)
do Austrii w dniu 12 marca 1938 r., po tym jak kanclerz Schuschnigg został
zmuszony do ustąpienia poprzez ultimatum w dniu 11 marca 1938 r. Niemieckie wmaszerowanie („Operation Otto”) było okupacją podobną do wojny
(occupatio quasi-bellica), przeciwko której austriacka armia – zgodnie
z rozkazem – nie stawiała oporu10.
Mimo Ŝe narodowy socjalizm (Nationalsozialismus) w Austrii miał wielu
zwolenników, Austria stała się w ten sposób pierwszą ofiarą nazistowskiej
polityki ekspansyjnej, która doprowadziła do drugiej wojny światowej. Niemiecka agresja była sprzeczna nie tylko z powszechnym prawem międzynarodowym (Völkerrecht), ale takŜe z wieloma umowami czy oficjalnymi
oświadczeniami (na przykład oświadczeniem rządu niemieckiego z 1935 r.
o uznaniu niezaleŜności Austrii), co teŜ stwierdził w 1946 r. Międzynarodowy
8
Abisynia to dawna nazwa Etiopii. Wojna włosko-abisyńska miała miejsce w latach 1935–
1936 (zob. http://pl.wikipedia.org, stan na dzień 2 sierpnia 2011 r.).
9
W. H u m m e r, ibidem, s. 566–567.
10
Ibidem.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
199
K. Banasik
Trybunał Wojskowy w Norymberdze11. Pod naciskiem władz okupacyjnych
kanclerz Arthur Seyß-Inquart ogłosił w dniu 13 marca 1938 r. ustawę konstytucyjną o ponownym zjednoczeniu Austrii z Rzeszą niemiecką (Bundesverfassungsgesetz über die Wiedervereinigung Österreichs mit dem Deutschen
Reich), zwaną „Anschluss – Gesetz”. Ustawa w takim samym brzmieniu została podjęta przez rząd Rzeszy i jako ustawa Rzeszy podpisana przez Hitlera12.
W literaturze akcentuje się, Ŝe zgodnie z prawem austriackim rząd zgodził się na wmaszerowanie wojsk niemieckich tylko pozornie13. WyraŜenie
„zgody” nastąpiło po poŜegnalnej przemowie kanclerza Schuschnigga w radio w dniu 11 marca 1938 r., w której padły między innymi słowa: Ich weiche
der Gewalt. Gott schütze Österreich („Unikam przemocy. BoŜe chroń Austrię”). Pomimo eufemistycznego i nieprawdziwego historycznie określenia
Wiedervereinigung (ponowne zjednoczenie), gdyŜ Austria nigdy wcześniej
nie była zjednoczona z Niemcami, Anschluss był jednostronnym aktem
przemocy przeciwko Austrii. Podkreśla się, Ŝe był on bezprawny i nie zmienia tego wynik referendum z dnia 10 kwietnia 1938 r., w którym 99,7% obywateli opowiedziało się za Hitlerem. Włochy zaakceptowały Anschluss. Francja, Wielka Brytania i ZSRR wyraziły jedynie słowny protest. USA przyjęły do
wiadomości „fakt zachodu Austrii” (Tatsache des Untergangs Österreichs)
jako niezaleŜnego państwa i traktowały dawnych obywateli austriackich jako
obywateli niemieckich. Milczące lub konkludentne uznanie przez społeczność międzynarodową włączenia Austrii do Niemiec nie zmienia bezprawności tego włączenia. Spośród państw Ligi Narodów (Völkerbund) jedynie
Meksyk zgłosił pisemny sprzeciw, chociaŜ wszystkie państwa członkowskie
były zobowiązane wyraźnie nie uznać nowej sytuacji. System kolektywnego
bezpieczeństwa Ligi Narodów okazał się nieefektywny14.
Podstawowym dokumentem dla ponownego powstania niezaleŜnej Austrii była deklaracja moskiewska ministrów spraw zagramicznych Wielkiej
Brytanii, USA i ZSRR z dnia 30 października 1943 r. Anschluss potraktowano w niej jako niewaŜny i oświadczono, Ŝe wyzwolenie Austrii spod narodowo-socjalistycznego panowania jest jednym z celów wojny aliantów. W deklaracji tej określono Austrię jako pierwszy wolny kraj, który stał się ofiarą
typowej polityki agresji Hitlera („das erste freie Land, das der typischen Angriffspolitik Hitlers zum Opfer fallen sollte”)15.
11
Ibidem, s. 567.
Ibidem.
13
Zob. ibidem.
14
Ibidem, s. 567–568.
15
Ibidem, s. 568. Dało to początek tzw. „teorii ofiary“ (“Opfertheorie) – G. D. H a s i b a, Das NS
– Verbotsgesetz im Spannungsfeld von Rechtsakzeptanz und Rechtsstaatlichkeit, (w:)
K. E b e r t (Hrsg.), Festschrift zum 80. Geburtstag von Hermann Baltl, Wien 1998, s. 171.
12
200
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
Armia radziecka przekroczyła granice Austrii w dniu 28 marca 1945 r. Wojska amerykańskie wkroczyły doń w dniu 28 kwietnia. W dniu 8 maja 1945 r.
Niemcy bezwarunkowo skapitulowały. Austria formalnie nie była w stanie wojny z Niemcami. Occupatio quasi-bellica zakończyła się po 7 latach16.
W dniu 26 kwietnia 1945 r., będącym dniem narodzin „Drugiej Republiki”,
podjęto trzy waŜne kroki. Po pierwsze, proklamowano samodzielność i niezaleŜność Austrii. Po drugie, utworzono rząd prowizoryczny, na czele którego stanął Karl Renner. Trzecim krokiem było oświadczenie rządu, Ŝe głównymi celami są: odbudowa, pokonanie reszty nazizmu i zdobycie zaufania
trzech mocarstw zachodnich. W dniu 4 lipca 1945 r. czterech aliantów zawarło pierwszy układ kontrolny dotyczący Austrii, na mocy którego Austria
podlegała de facto alianckiemu rządowi wojskowemu. Do waŜności kaŜda
austriacka ustawa potrzebowała zgody Rady Aliantów. System kontrolny
aliantów nad Austrią kwalifikuje się jako „kolektywny quasi-protektorat”17.
W dniu 9 lipca 1945 r. zawarto układ dotyczący stref okupacyjnych (Besatzungszonen) i administrowania miastem Wiedeń. Strefa radziecka obejmowała Niederösterreich, Burgenland i Oberösterreich na północ od Dunaju.
Amerykańska strefa obejmowała Salzburg, Oberösterreich na południe od
Dunaju i steirisches Ausseer Land. Brytyjskiej strefie podlegały: Kärnten,
Osttirol i Steiermark (oprócz Ausseer Land), natomiast francuskiej: Vorarlberg i Tirol (bez Osttirol). Miasto Wiedeń zostało podzielone na pięć sektorów. KaŜde z mocarstw otrzymało jeden sektor, a centrum miasta (Innere
Stadt) było administrowane co miesiąc przez inne mocarstwo18.
W dniu 25 listopada 1945 r. odbyły się pierwsze wolne – od roku 1930 –
wybory do Rady Narodowej. W dniu 1 maja 1945 r. rząd prowizoryczny wydał ustawę konstytucyjną o nowej skuteczności (über das neuerliche Wirksamwerden) ustawy konstytucyjnej z 1920 r. w ujęciu z 1929 r. Czas rządów
prowizorycznych zakończył się wraz z wyborem w dniu 20 grudnia 1945 r.
Karla Rennera na prezydenta i powołaniem przez niego rządu Leopolda Figla. W dniu 7 stycznia 1946 r. czterech alianckich komisarzy wojskowych
uznało w imieniu swych rządów prawne istnienie rządu austriackiego19.
Drugi układ kontrolny, zawarty w dniu 28 czerwca 1946 r., przyniósł znaczące rozluźnienie alianckiego systemu kontrolnego. Między innymi zezwolono Austrii na podjęcie stosunków dyplomatycznych i konsularnych ze
wszystkimi państwami członkowskimi Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Zawarcie stosunków z innymi państwami wymagało zatwierdzenia (Genehmigung) przez Radę Aliantów20. Pełną suwerenność odzyskała Austria po
16
W. H u m m e r, ibidem, s. 569.
Ibidem, s. 571–572.
18
Ibidem, s. 572.
19
Ibidem.
20
Ibidem, s. 572–573.
17
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
201
K. Banasik
17 latach niewoli wraz z zawarciem umowy państwowej (Staatsvertrag), którą w dniu 15 maja 1955 r. w wiedeńskim zamku Belweder podpisało pięciu
ministrów spraw zagranicznych, w tym ze strony austriackiej Leopold Figl21.
Pierwsza zapowiedź rozliczenia z nazistowską przeszłością znalazła się
w oświadczeniu prowizorycznego rządu (Erklärung der Provisorischen Staatsregierung) z dnia 27 kwietnia 1945 r.22 Wkrótce potem, to jest w dniu
8 maja 1945 r., rząd prowizoryczny wydał ustawę konstytucyjną o zakazie
NSDAP23 (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – Narodowo – Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotników), zwaną w skrócie Verbotsgesetz
(ustawa o zakazie = VG)24. Ustawa ta była najwaŜniejszym instrumentem
prawnym słuŜącym pokonaniu narodowo-socjalistycznej przeszłości (Bewältigung der NS – Vergangenheit). Została wielokrotnie znowelizowana
i częściowo obowiązuje do dzisiaj, stanowiąc aktualnie najwaŜniejsze narzędzie prawne walki z neonazizmem (Neonazismus). Głębokie zmiany zostały
wprowadzone ustawą z 1947 r. (Nationalsozialistengesetz25), stąd mówi się
o Verbotsgesetz z 1947 r. W obecnym kształcie ustawa ta składa się z paragrafów od 1 do 3j. Pozostałe paragrafy zostały w przeciągu kilkudziesięciu
lat uchylone. Najwięcej straciło moc z racji ustawy amnestyjnej (NS – Amnestie) z 1957 r.26, której rezultatem było ostateczne zamknięcie „denazyfikacji”
(Entnazifizierung)27. Ostatnia nowelizacja została dokonana w 1992 roku28.
Wówczas utworzono w § 3h Verbotsgesetz nowy typ czynu zabronionego –
tak zwane Auschwitzlüge („kłamstwo o Auschwitz”).
21
Ibidem, s. 576.
Regierungserklärung vom 27. April 1945, BGBl 1945/3 (Oświadczenie rozpoczynało się od
słów: “Männer und Frauen von Österreich!”). Zob. G. D. H a s i b a, Das NS – Verbotsgesetz…, op. cit., s. 166.
23
Verfassungsgesetz vom 8. Mai 1945 über das Verbot der NSDAP (Verbotsgesetz), BGBl
1945/13 (Bundesgesetzblatt – dziennik ustaw).
24
Na początkowym etapie dyskusji określono tą ustawę jako Vergeltungsgesetz (ustawa
o odpłacie), jednak z nazwy tej zrezygnowano, wskazując, Ŝe tytuł ten nie odpowiada treści
ustawy (G. D. H a s i b a, ibidem).
25
BGBl 1947/25. Nationalsozialistengesetz (NSG) z dnia 17 lutego 1947 r. miała ostatecznie
zlikwidować erę narodowego socjalizmu, dlatego została stworzona według koncepcji całościowej (szerokiej) kodyfikacji. Oprócz nowelizacji Verbotsgesetz (VG) i Kriegsverbrechergesetz (KVG) zawierała liczne przepisy, regulujące róŜne dziedziny prawa, na przykład z zakresu obywatelstwa, gospodarki, notariatu, szkolnictwa wyŜszego i prawa polowania (G. D.
H a s i b a, ibidem, s. 169).
26
Bundesverfassungsgesetz vom 14. März 1957, womit Bestimmungen des Nationalsozialistengesetz, BGBl. Nr. 25/1947, abgeändert oder aufgehoben werden (NS – Amnestie 1957),
BGBl 1957/82.
27
Szerzej na temat ustaw amnestyjnych, poprzedzających ustawę z 1957 r., zob. G. D. H a s i b a, ibidem, s. 171–173.
28
Budesverfassungsgesetz, mit dem das Verbotsgesetz geändert wird (Verbotsgesetz – Novelle 1992), BGBl 1992/148.
22
202
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
Przepisy §§ 1–3 Verbotsgesetz nie określają typów czynów zabronionych, lecz prawno-administracyjne zakazy29. Przepis § 130 określa NSDAP
i związane z nią jednostki, jak równieŜ pozostałe narodowo-socjalistyczne
organizacje, jako rozwiązane i zabrania nowego ich tworzenia. Ich majątek
stał się własnością republiki. Paragraf 231 dotyczy wygaśnięcia mandatów do
sprawowania pewnych funkcji i zawodów, które zostały uzyskane na podstawie bezpośrednich lub pośrednich propozycji NSDAP. Paragraf 332 zakazuje jakiejkolwiek działalności na rzecz NSDAP lub podobnych organizacji.
Adekwatne typy czynów zabronionych znajdują się w § 3a, § 3b, § 3d–§ 3i
Verbotsgesetz. Pierwotny § 3 przewidywał, oprócz samego zakazu, takŜe
zagroŜenie karą w postaci śmierci i przepadku całego majątku. W przypadkach szczególnie godnych uwzględnienia zamiast kary śmierci moŜna było
orzec karę cięŜkiego więzienia (Kerker) w wysokości od 10 do 20 lat33.
Paragraf 4 Verbotsgesetz34 nakazywał rejestrację wszystkich narodowych
29
R. L ä s s i g, Wiener Kommentar zum Strafgesetzbuch. Verbotsgesetz 1947 samt Uniform –
Verbotsgesetz im Anhang, 64. Lieferung, wyd. 2, Wien 2006, § 1 nb. 1.
30
§ 1 VG: “Die NSDAP, ihre Wehrverbände (SS, SA, NSKK, NSFK), ihre Gliederungen und angeschlossenen Verbände sowie alle nationalsozialistischen Organisationen und Einrichtungen
überhaupt sind aufgelöst; ihre Neubildung ist verboten. Ihr Vermögen ist der Republik verfallen”.
31
§ 2 VG: “Mandate der Mitglieder von Gebietskörperschaften oder Berufsvertretungen, die
unmittelbar oder mittelbar auf Grund von Vorschlägen der NSDAP, der in § 1 genannten Organisationen und Einrichtungen oder ihrer Mitglieder erlangt worden sind, sind erloschen”.
32
§ 3 VG: “Es ist jedermann untersagt, sich, sei es auch außerhalb dieser Organisationen, für
die NSDAP oder ihre Ziele irgendwie zu betätigen”.
33
PoniŜszy fragment został opracowany przede wszystkim w oparciu o: W. P l a t z g u m m e r,
Die strafrechtliche Bekämpfung des Neonazismus in Österreich, Österreichische Juristenzeitung 1994, s. 753 i n.
34
§ 4 VG: “(1) Alle Personen, die ihren ordentlichen Wohnsitz oder dauernden Aufenthalt im
Gebiet der Republik Österreich haben und – wenn auch nur zeitweise – zwischen dem
1. Juli 1933 und dem 27. April 1945 a) der NSDAP oder ihren Wehrverbänden SS oder SA
oder b) dem NS–Soldatenring oder dem NS–Offiziersbund angehört haben oder c) Führer in
den Wehrverbänden NSKK oder NSFK vom Untersturmführer oder Gleichgestellten aufwärts oder Funktionäre in einer sonstigen Gliederung, Organisation oder in einem sonstigen
angeschlossenen Verband von dem einem Ortsgruppenleiter der NSDAP entsprechenden
Rang aufwärts oder Angehörige der Gestapo oder des SD waren, werden in besonderen
Listen verzeichnet. Desgleichen werden verzeichnet d) Verfasser von Druckschriften jedweder Art oder von Filmdrehbüchern, die von der beim Bundesministerium für Unterricht gebildeten Kommission wegen ihres nationalsozialistischen Gehaltes als verbotene Werke erklärt
wurden, e) Leiter von industriellen, finanziellen und sonstigen wirtschaftlichen Unternehmungen, die nach amtlichen und gehörig belegten Berichten der zuständigen Standesvertretungen, der Gewerkschaften oder der Parteien von der im § 7 genannten Kommission für
schuldig befunden wurden, tatkräftig an der Erreichung der Ziele der NSDAP oder ihrer angeschlossenen Organisationen mitgearbeitet, die Grundsätze des Nationalsozialismus unterstützt, für diese Propaganda gemacht oder nationalsozialistische Organisationen oder ihr
Tätigkeiten finanziert und durch eine dieser Handlungen die Interessen eines unabhängigen
und demokratischen Österreich geschädigt zu haben. (2) Als Angehöriger der NSDAP ist
anzusehen, wer als Mitglied in diese Partei aufgenommen worden ist (Parteimitglied) oder
wer durch Aufnahme als Parteianwärter die Anwartschaft auf die Parteimitgliedschaft und
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
203
K. Banasik
socjalistów. Wszystkie osoby mające w Austrii miejsce zamieszkania lub długotrwałego pobytu, które w okresie od 1 lipca 1933 r. do 27 kwietnia 1945 r.,
jeśli takŜe tylko w części tego okresu, naleŜały do NSDAP lub oczekiwały na
przyjęcie albo ubiegały się o przyjęcie do SS (Schutzstaffeln – oddziały
ochronne), powinny zostać wpisane na specjalne listy. Krąg zobowiązanych
do zarejestrowania się został przez ustawę z 1947 r. (Nationalsozialistengesetz) częściowo ograniczony, a częściowo rozszerzony35. Osoby spełniające
powyŜsze kryterium były zobowiązane same się zgłosić. Kto zaniechał tego
obowiązku albo podał niepełne lub nieprawdziwe dane popełniał, według
ówczesnego § 836 ustawy, przestępstwo oszustwa (Registrierungsbetrug)
i podlegał karze cięŜkiego więzienia od jednego do pięciu lat. Rejestracja
wiązała się z donośnymi konsekwencjami, które wprawdzie nie były wyraźnie nazwane karami, ale miały jednoznacznie penalny charakter37. Ustawa
z 1947 r. mówiła o osobach „zobowiązanych do pokuty” (sühnepflichtige)
i rozróŜniała pomiędzy „obciąŜonymi” (belastete) i „mniej obciąŜonymi” (minderbelastete) osobami. Na wszystkie te osoby nałoŜono „pokutę” w postaci
zapłaty jednorazowej kwoty pienięŜnej (Sühneabgabe vom Vermögen) i stadas Recht zum vorläufigen Tragen des Parteiabzeichens erworben hat (Parteianwärter). (3)
Die Dauer des die Registrierungspflicht begründenden Zustandes, Parteiauszeichnungen,
Funktionen sowie die besonderen mit Rechtsfolgen verbundenen Umstände, insbesondere
auch die Zugehörigkeit zu einer bestimmten Personengruppe (§ 17), sind in den Listen besonders zu vermerken. (4) Durch Verordnung kann bestimmt werden, welche Personen als
Funktionäre im Sinne dieses Verfassungsgesetzes anzusehen sind. (5) Von der Verzeichnung gemäß Abs. (1) sind ausgenommen: a) Parteianwärter, deren Aufnahme in die NSDAP
aus politischen Gründen abgelehnt wurde, soweit dies von der im § 7 genannten Kommission auf Grund der vorgebrachten Beweise mit Bescheid festgestellt worden ist; b) Parteimitglieder, Angehörige der SA und Parteianwärter, die aus politischen Gründen vor dem
1. Jänner 1945 ausgeschlossen wurden und dagegen keine Berufung eingelegt haben oder
vor dem 1. Jänner 1944 ausgetreten sind; c) Parteimitglieder und Parteianwärter, die sich
aus politischen Gründen während der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft entweder in
gerichtlicher oder polizeilicher Haft von mindestens einem Monat befunden haben oder die
beweisen können, daß sie durch gerichtliche oder staatspolizeiliche Maßnahmen aus solchen Gründen größere Schädigungen erlitten haben, sofern sie sich nicht später im Sinne
der NSDAP betätigt haben; d) Personen, die lediglich einer Betriebs–SA oder SA–
Wehrmannschaft angehört haben, ohne eine Funktion vom Untersturmführer oder Gleichgestellten aufwärts bekleidet zu haben; e) Personen, denen die Provisorische Staatsregierung
eine Ausnahme von der Behandlung nach den Bestimmungen des Artikels II zugebilligt hat;
f) Personen, die nachweisen können, daß sie mit der Waffe in der Hand in den Reihen der
alliierten Armeen gekämpft haben”.
35
W. P l a t z g u m m e r, Die strafrechtliche…, op. cit., s. 754.
36
§ 8 VG: “Wer die Anmeldung unterläßt oder über wesentliche Umstände unvollständige oder
unrichtige Angaben macht oder etwas unternimmt, um die Aufnahme eines Registrierpflichtigen in die Liste oder die Vornahme eines Vermerkes zu vereiteln oder die Aufnahme eines
Nichtregistrierpflichtigen oder eines unrichtigen Vermerkes zu erwirken, macht sich des
Verbrechens des Betruges schuldig und ist hiefür mit Freiheitsstrafe von einem bis zu fünf
Jahren zu bestrafen”.
37
W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
204
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
łego potrącenia pewnej kwoty z dochodów (Sühneabgabe vom Einkommen).
Dla osób „obciąŜonych” przewidziano: zwolnienie z kaŜdego publicznego
stosunku słuŜbowego, bez roszczenia o emeryturę lub odprawę; niezdolność
do zajmowania kierowniczych stanowisk w całej gospodarce i do wykonywania wielu zawodów (nawet administratora budynku); wykluczenie z prawa
wyborczego i studiów wyŜszych; a jeŜeli osoby te wydawały się szczególnie
niebezpieczne dla demokracji nawet zobowiązanie do pracy przymusowej
i moŜliwość zatrzymania w obozie. Osoby „mniej obciąŜone” równieŜ spotkały się z konsekwencjami o charakterze „pokuty”, takimi jak na przykład czasowe wykluczenie z czynnego prawa wyborczego38.
Ówczesny § 10 Verbotsgesetz39 przewidywał, Ŝe „nielegalni”40, czyli osoby, które juŜ pomiędzy 1 lipca 1933 r. a 13 marca 1938 r., po ukończeniu 18.
roku Ŝycia, przynajmniej w części tego okresu naleŜały do NSDAP i w tym
czasie lub później działały na rzecz ruchu narodowo-socjalistycznego, byli
karani za przestępstwo zdrady (Hochverrat) karą od 5 do 10 lat pozbawienia
wolności. „Nielegalni”, którzy byli politycznymi kierownikami lub przywódcami
38
Ibidem, s. 754–755.
§ 10 VG: “(1) Wer in der Zeit zwischen dem 1. Juli 1933 und dem 13. März 1938 nach
Vollendung des 18. Lebensjahres jemals der NSDAP angehört hat und während dieser Zeit
oder später sich für die nationalsozialistische Bewegung betätigt hat oder Angehöriger eines
der Wehrverbände der NSDAP (SS, SA, NSKK, NSFK) oder des NS–Soldatenringes oder
des NS–Offiziersbundes gewesen ist oder wer von der NSDAP als “Altparteigenosse” oder
“Alter Kämpfer” anerkannt worden ist, hat sich des Verbrechens des Hochverrates im Sinne
des § 58 des St. G. schuldig gemacht und ist wegen dieses Verbrechens mit Freiheitsstrafe
in der Dauer von fünf bis zu zehn Jahren zu bestrafen. (2) Die Verfolgung auf Grund dieser
Bestimmung findet statt, wenn nach Ansicht der Bundesregierung hochverräterische Umtriebe zunehmen oder wenn nach dem Inkrafttreten dieses Verfassungsgesetzes in seiner
ursprünglichen Fassung der Täter sich für die NSDAP, für eine ihrer Gliederungen oder einen ihrer Verbände irgendwie betätigt hat, sich eines Verbrechens oder eines gegen die öffentliche Ruhe und Ordnung verstoßenden Vergehens oder einer solchen Übertretung
schuldig gemacht oder sonst eine strafbare Handlung aus habsüchtigen oder anderen verwerflichen Beweggründen begangen hat. (1) Wer in der Zeit zwischen dem 1. Juli 1933 und
dem 13. März 1938 nach Vollendung des 18. Lebensjahres jemals der NSDAP angehört hat
und während dieser Zeit oder später sich für die nationalsozialistische Bewegung betätigt
hat oder Angehöriger eines der Wehrverbände der NSDAP (SS, SA, NSKK, NSFK) oder des
NS–Soldatenringes oder des NS–Offiziersbundes gewesen ist oder wer von der NSDAP als
“Altparteigenosse” oder “Alter Kämpfer” anerkannt worden ist, hat sich des Verbrechens des
Hochverrates im Sinne des § 58 des St. G. schuldig gemacht und ist wegen dieses Verbrechens mit Freiheitsstrafe in der Dauer von fünf bis zu zehn Jahren zu bestrafen. (2) Die Verfolgung auf Grund dieser Bestimmung findet statt, wenn nach Ansicht der Bundesregierung
hochverräterische Umtriebe zunehmen oder wenn nach dem Inkrafttreten dieses Verfassungsgesetzes in seiner ursprünglichen Fassung der Täter sich für die NSDAP, für eine ihrer Gliederungen oder einen ihrer Verbände irgendwie betätigt hat, sich eines Verbrechens
oder eines gegen die öffentliche Ruhe und Ordnung verstoßenden Vergehens oder einer
solchen Übertretung schuldig gemacht oder sonst eine strafbare Handlung aus habsüchtigen oder anderen verwerflichen Beweggründen begangen hat”.
40
Określenie uŜyte przez W. P l a t z g u m m e r a, ibidem, s. 755.
39
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
205
K. Banasik
w jednostce wojskowej albo mieli odznaczenia partyjne oraz „nielegalni”, którzy w związku ze swoją nazistowską działalnością podejmowali szczególnie
nieludzkie działania, byli karani cięŜkim więzieniem od 10 do 20 lat i przepadkiem majątku, jeŜeli ich czyny nie były zagroŜone surowszą karą według
innych przepisów (§ 11 Verbotsgesetz41). Taka sama kara groziła tak zwanym „wspierającym”42 NSDAP, na przykład przez finansowe nakłady, którzy
zapewniali sobie przez to osobiste korzyści (§ 12 Verbotsgesetz43).
Ustawa o zakazie (Verbotsgesetz) z dnia 8 maja 1945 r. (na nowo ogłoszona w 1947 r.) została uzupełniona ustawą konstytucyjną z dnia
26 czerwca 1945 r. o zbrodniach wojennych i innych narodowo-socjalistycznych czynach bezprawia44 (Verfassungsgesetz über Kriegsverbrechen und
andere nationalsozialistische Untaten), zwaną ustawą o zbrodniach wojennych (Kriegsverbrechergesetz – KVG). Ustawa ta została wielokrotnie znowelizowana i ponownie ogłoszona w 1947 r. Obowiązywała do roku 195745.
Ustawa o zbrodniach wojennych była ustawą karną działającą wyłącznie
wstecz46. Określone w niej typy czynów zabronionych nie mogły zostać popełnione po jej wejściu w Ŝycie, lecz nakierowane były tylko na czyny popełnione podczas nazistowskiego reŜimu. Treściowo odpowiadały one czynom
stypizowanym w późniejszym Statucie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego z Norymbergii47.
W § 1 KVG przewidziano karalność zbrodni wojennych, a rozumiano
przez nie przestępstwa popełnione przez Ŝołnierzy przeciwko Ŝołnierzom
41
§ 11 VG: “(1) Ist eine der im § 10, Abs. (1), genannten Personen politischer Leiter vom Ortsgruppenleiter oder Gleichgestellten aufwärts gewesen oder hat sie einem der Wehrverbände
oder einer anderen Gliederung mit dem Rang vom Untersturmführer oder Gleichgestellten
aufwärts angehört oder ist sie Blutordensträger oder Träger einer sonstigen Parteiauszeichnung gewesen oder hat sie in Verbindung mit ihrer Betätigung für die NSDAP, für einen ihrer
Wehrverbände oder für den NS–Soldatenring oder den NS–Offiziersbund Handlungen aus
besonders verwerflicher Gesinnung, besonders schimpfliche Handlungen oder Handlungen,
die den Gesetzen der Menschlichkeit gröblich widersprechen, begangen, so wird sie mit
Freiheitsstrafe von 10 bis zu 20 Jahren bestraft, wenn die Tat nicht nach einer anderen Bestimmung strenger strafbar ist. (2) Durch Verordnung kann bestimmt werden, welche Auszeichnungen als Parteiauszeichnungen zu gelten haben”.
42
Określenie uŜyte przez W. P l a t z g u m m e r a, ibidem.
43
§ 12 VG: “In gleicher Weise ist strafbar, wer in der Zeit zwischen dem 1. Juli 1933 und dem
13. März 1938 durch beträchtliche finanzielle Zuwendungen die NSDAP, einen ihrer Wehrverbände (SS, SA, NSKK, NSFK, den NS–Soldatenring, den NS–Offiziersbund) ihre Gliederungen und angeschlossenen Verbände oder eine nationalsozialistische Organisation oder
Einrichtung überhaupt gefördert hat oder wer durch Schädigung des österreichischen Wirtschaftslebens für Zwecke einer der angeführten Organisationen den Bestand des selbständigen Staates Österreich zu untergraben unternommen hat”.
44
Verfassungsgesetz vom 26. Juni 1945 über Kriegsverbrechen und andere nationalsozialistische Untaten (Kriegsverbrechergesetz), BGBl 1945/32.
45
W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
46
R. L ä s s i g, Wiener Kommentar…, op. cit., Vorbem nb. 1; W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
47
W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
206
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
i ludności cywilnej przeciwnika wojennego z naruszeniem prawa wojennego
i zwyczajów wojennych. W przepisie tym ujęto teŜ karalność zbrodni przeciwko ludzkości, które zostały popełnione w interesie nazistowskiej władzy
w związku z akcją zbrojną, jak na przykład masowe mordy lub deportacje do
pracy przymusowej. Popełnienie czynu na rozkaz nie wyłączało winy sprawcy (§ 2 Abs. 3 KVG)48.
Przy zbrodniach wojennych ustawa przewidywała teŜ w § 1 Abs. 6 KVG
formalne delikty. Osoby, które podczas panowania nazistowskiego w Austrii
były na przykład członkami rządu Rzeszy lub znajdowały się w kręgu przywódców NSDAP lub SS, uznawane były juŜ z powodu tej funkcji za twórców
i „kółka” (Urheber und Rädelsführer) zbrodni wojennej. Wykazanie pewnego
szczególnego czynu było zbędne49.
Zbrodnia przeciwko pokojowi została uwzględniona w Kriegsverbrechergesetz jedynie w formie zbrodni zagrzewania do wojny (Kriegshetzerei).
Zgodnie z § 2 KVG dotyczyła osób, które zagrzewały do wojny za pomocą
propagandy i świadomie przyczyniały się do przedłuŜenia wojny50.
W ustawie o zbrodniach wojennych było kilka typów czynów zabronionych, które obejmowały zachowania odpowiadające pojęciu zbrodni przeciwko ludzkości, zawartemu w Statucie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego z Norymbergii. Obok wyŜej wspomnianego zachowania, uznanego
za rodzaj zbrodni wojennej (§ 1 Abs. 2 KVG), relewantne opisy czynów zabronionych znajdowały się w § 3 (Quälereien und Mißhandlungen – dręczenie i złe traktowanie) i w § 4 (Verletzungen der Menschlichkeit und der Menschenwürde – naruszenia człowieczeństwa i godności człowieka) KVG, aczkolwiek ich szerokie sformułowanie z trudem pozwala rozpoznać, Ŝe mają
one słuŜyć ściganiu sprawców masowych mordów. Okoliczność, Ŝe sprawca
działał na rozkaz, nie wykluczała jego winy. Dla tego, kto takie rozkazy wielokrotnie wydawał lub przez takie rozkazy spowodował w szerokim zakresie
naruszenia godności człowieka, przewidziane były w § 5 KVG szczególnie
surowe kary51.
Paragraf 5a, dodany do ustawy nowelą z dnia 18 października 1945 r.,
penalizował „wygnanie z ojczyzny” (Vertreibung aus der Heimat). Sprawcą
tej zbrodni był ten, kto w czasie nazistowskiego reŜimu, przy wykorzystaniu
przemocy, pozbawiał własności, wysiedlał, przesiedlał lub w inny sposób
wyganiał z ojczyzny Austriaków (przede wszystkim chodziło o austriackich
śydów). Sprawcy groziła kara cięŜkiego więzienia od 5 do 10 lat, a jeŜeli zaszkodził on większej liczbie osób lub stworzył sobie przy tym osobiste korzyści albo działał ze szczególnej politycznej lub narodowej nienawiści – kara
48
Ibidem.
Ibidem.
50
Ibidem.
51
Ibidem, s. 756.
49
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
207
K. Banasik
cięŜkiego więzienia od 10 do 20 lat. Kara śmierci groziła temu, kto przy takich przedsięwzięciach współdziałał kierowniczo. Paragraf 6 KVG penalizował niesłuszne wzbogacenie (mißbräuchliche Bereicherung) i dotyczył takŜe
osób prywatnych, które wykorzystywały powyŜsze środki, aby przysporzyć
sobie lub innej osobie nieproporcjonalne korzyści majątkowe. Za czyn ten
groziła kara cięŜkiego więzienia od jednego do pięciu lat, a jeŜeli przysporzona korzyść była znacząca lub wyrządzone szkody dotkliwe – kara od 5 do
10 lat52.
Za określoną w § 7 KVG denuncjację (Denunziation) odpowiadał ten, kto
w czasie panowania nazistowskiego dla jego wsparcia albo z innych zarzucalnych powodów, poprzez donos (Anzeige) do urzędu innym osobom świadomie szkodził. Karalności podlegali zarówno zawodowi szpicle, jak i ludzie
prywatni. ZagroŜenie karą było zróŜnicowane i sięgało aŜ do doŜywotniego
cięŜkiego więzienia, jeŜeli denuncjacja doprowadziła do śmierci osoby zdenuncjonowanej53.
Przepis § 8 KVG zawierał typ czynu zabronionego polegający na zdradzie austriackiego narodu (Hochverrat am österreichischen Volk). Za to
przestępstwo odpowiadał ten, kto mając kierowniczą lub wpływową pozycję,
przedsięwziął coś, co przygotowało lub wsparło zmianę formy rządów w Austrii na korzyść NSDAP lub objęcie władzy przez NSDAP. Sprawcy groziła
kara śmierci (Todesstrafe). Przedmiotowy przepis miał pierwszeństwo przed
przepisami ustawy o zakazie (§§ 10–12 Verbotsgesetz)54.
W literaturze podkreśla się, Ŝe z dzisiejszego punktu widzenia ustawa
o zbrodniach wojennych miała powaŜne wady, do których naleŜało przede
wszystkim wsteczne działanie zagroŜenia karą55. Niektóre typy czynów zabronionych były zbędne, gdyŜ najcięŜsze przestępstwa przewidziane przez
tą ustawę były juŜ wcześniej karane pod innymi nazwami. Jednak ustawa ta
penalizowała teŜ takie przestępstwa, jak na przykład podŜeganie do wojny
(Kriegshetzerei) czy denuncjacja (Denunziation), a takie zachowania w czasie ich popełnienia nie były karalne. Ponadto drakońskie zagroŜenia karne
były – patrząc ze strony tych, którzy ucierpieli pod nazistowskim reŜimem –
z ludzkiego punktu widzenia zrozumiałe, ale na pewno nie były one godne
polecenia dla nowo powstałego państwa prawa (Rechtsstaat). Skonstatowano, Ŝe być moŜe ustawa ta zaoszczędziła Austriakom „dzikich czystek” (wilde Säuberungen), jakie musiały przeŜyć po 1945 r. inne narody, jak na przykład Jugosławia i Włochy56.
52
Ibidem.
Ibidem.
54
Ibidem.
55
Ibidem.
56
Ibidem, s. 756–757.
53
208
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
Rozpatrywanie spraw o przestępstwa określone w ustawie o zakazie
(art. V Verbotsgesetz) i w ustawie o zbrodniach wojennych (§ 13 Kriegsverbrechergesetz) zostało powierzone specjalnym „sądom ludowym” (Volksgerichte). Do właściwości tych sądów naleŜało teŜ rozpatrywanie spraw o przestępstwa z innych ustaw karnych, jeŜeli przestępstwa te były zagroŜone karą
śmierci lub karą minimum 10 lat pozbawienia wolności, a sprawca działał
z nazistowskich powodów. Sądy ludowe składały się z dwóch sędziów zawodowych (Berufsrichter) i trzech ławników (Schöffe). Postępowanie toczyło
się w zasadzie według powszechnych przepisów postępowania karnego (to
znaczy według Strafprozeßordnung). Nie było jednak moŜliwe wniesienie
środka zaskarŜenia. Sąd ludowy rozstrzygał w pierwszej i ostatniej instancji.
Dopiero później przyznano sądowi najwyŜszemu (OGH – der Oberste Gerichtshof) moŜliwość sprawdzania wyroków sądów ludowych w pewnych wypadkach. Dopuszczalne było postępowanie pod nieobecność oskarŜonego
(§ 26 Verbotsgesetz). Stosowanie nadzwyczajnego złagodzenia było
w sprawach według ustawy o zakazie początkowo wykluczone (§ 25 Abs. 1
Verbotsgesetz). W sprawach o przestępstwa według ustawy o zbrodniach
wojennych sąd ludowy mógł jednogłośnie orzec zamiast kary śmierci karę
długoletniego cięŜkiego więzienia, a takŜe łagodzić inne kary (§ 13 Abs. 1
KVG). W 1947 r. rozszerzono tą regulację na większość przestępstw z ustawy o zakazie57.
W okresie od 1945 r. do 1955 r. wpłynęło do sądów ludowych 136 829
spraw. W większości z nich jednak wycofano oskarŜenie lub postępowanie
umorzono. W 9870 sprawach zapadły wyroki uniewinniające (Freispruch),
a w 13 607 sprawach wyroki skazujące (Schuldspruch). Większość skazań,
to jest 7787, nastąpiło według ustawy o zakazie (według ustawy o zbrodniach wojennych doszło do 4779 skazań). Karę śmierci orzeczono
w 41 sprawach i w 30 przypadkach ją wykonano. W dwóch przypadkach
skazany popełnił samobójstwo (Selbstmord). W pozostałych przypadkach
kara śmierci została zamieniona na karę doŜywotniego lub czasowego pozbawienia wolności. Karę doŜywotniego cięŜkiego więzienia (Kerker) orzeczono w 27 sprawach. W pozostałych sprawach orzeczono czasową (terminową) karę pozbawienia wolności w następującym wymiarze: w 269 przypadkach karę pomiędzy 10 a 20 lat; w 381 przypadkach karę pomiędzy
5 a 10 lat; w 8326 przypadkach karę pomiędzy 1 a 5 lat; w 4559 przypadkach kara wynosiła najwyŜej 1 rok58.
57
58
Ibidem, s. 757.
Ibidem.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
209
K. Banasik
Sądy ludowe zostały zlikwidowane ustawą z 1955 roku59. Podpadające
pod ich właściwość sprawy zostały przejęte przez sądy zwyczajne, w większości przez sądy przysięgłych (Geschworenengerichte)60. Sądy ławnicze
(Schöffengerichte) stały się właściwe w sprawach o oszustwa rejestracyjne
i niesłuszne wzbogacenia61. Mocą ustawy amnestyjnej z 1957 r. (NS –
Amnestie 1957) została uchylona ustawa o zbrodniach wojennych z 1947 r.
Odnośnie do ustawy o zakazie postanowiono, Ŝe z powodu zbrodni określonych w § 8, § 11 i § 12 (czyli z powodu oszustwa rejestracyjnego i nielegalnej działalności przed 1938 rokiem) postępowania karne nie będą wszczynane, a w pozostałych przypadkach nie będzie orzekana kara przepadku
majątku (§ 12 Abs. 1 i § 13 Abs. 1 NS – Amnestie 1957). Odtąd ściganie deliktów popełnionych przed lub podczas nazistowskiego czasu jest moŜliwe
tylko według powszechnych ustaw karnych62.
Kary przewidziane w ustawie o zakazie były bardzo surowe63. W pierwotnej wersji ustawy z 1945 r. w § 3 za kaŜdy rodzaj działalności nazistowskiej
groziła kara śmierci i przepadek całego majątku. To postanowienie karne § 3
zostało w 1947 r. zastąpione przez szereg typów czynów zabronionych (§ 3a
– § 3g), które miały w wyŜszym stopniu odpowiadać państwu prawa. Jednak
kary przewidziane za nowo utworzone delikty były równieŜ drakońskie.
W trzech przypadkach była przewidziana kara śmierci, w dwóch kara cięŜkiego więzienia od 10 do 20 lat. W 1955 r. orzekanie w sprawach o przestępstwa z ustawy o zakazie przeszło do właściwości sądów przysięgłych64.
Bardzo surowe kary powodowały, Ŝe przysięgli byli nieraz skłonni wydać wyrok uniewinniający65. Nowelizacja w 1992 r. miała temu przeciwdziałać. Na
mocy ustawy nowelizacyjnej z 1992 r. pozostawiono karę doŜywotniego pozbawienia wolności tylko na wypadek szczególnego niebezpieczeństwa
sprawcy lub nazistowskiej działalności. W pozostałych wypadkach przewidziano terminową karę pozbawienia wolności od 10 do 20 lat. Przy terminowych karach pozbawienia wolności znacznie obniŜono dolne granice. Górne
granice pozostały jednak nienaruszone, zapewne dlatego – jak podkreśla się
w literaturze66 – aby uniknąć wraŜenia, jakoby Austria nie podchodziła juŜ
59
Bundesgesetz vom 20. Dezember 1955 über die Aufhebung der Volksgerichte und die Ahndung der bisher diesen Gerichten zur Aburteilung zugewiesenen Verbrechen, BGBl
1955/285.
60
R. L ä s s i g, Wiener Kommentar…, op. cit., § 3j nb. 1; W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
61
W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
62
Ibidem, s. 757–758.
63
Ibidem, s. 758. Szerzej na temat systemu karu Verbotsgesetz zob. R. L ä s s i g, Wiener
Kommentar…, op. cit., Vorbem nb. 7–8.
64
W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
65
Ibidem; G. D. H a s i b a, Das NS – Verbotgesetz…, op. cit., s. 175.
66
W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
210
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
wystarczająco powaŜnie do swych zobowiązań, wynikających z zawartej
w 1955 r. umowy z alianckimi mocarstwami.
Obie przeanalizowane ustawy expressis verbis odnosiły się do kwestii
przedawnienia. Przepis § 16 Verbotsgesetz67 z 1947 r. przewidywał, Ŝe
przedawnienie zaczyna biec dopiero od dnia 6 czerwca 1945 r. Kriegsverbrechergesetz w § 11 stanowiła, Ŝe przedawnienie zaczyna biec z dniem
29 czerwca 1945 r. Data ta, na mocy ustawy nowelizacyjnej z 1963 r., miała
wyznaczać początek biegu terminu przedawnienia takŜe dla czynów zagroŜonych karą tylko w powszechnych ustawach karnych, o ile sprawca działał
z motywów nazistowskich (aus nationalsozialistischer Gesinnung oder aus
Willfährigkeit gegenüber Anordnungen der Nazis). Przedawnienie, które juŜ
nastąpiło uznano za nieskuteczne. Postanowienia amnestyjne i akty łaski nie
były przeszkodą w ściganiu i karaniu, takŜe wymienionych w przepisie czynów, zagroŜonych karą tylko w powszechnych ustawach karnych, o ile
przewidziana była za nie albo kara śmierci albo kara pozbawienia wolności
w wysokości co najmniej 10 lat (§ 9a w zw. z § 13 KVG). Ustawą reformującą prawo karne z 1965 r. w ogóle wykluczono przedawnienie głównych
zbrodni, które do 1950 r. były zagroŜone karą śmierci68.
Warte podkreślenia jest, Ŝe obie te ustawy zostały uchwalone w randze
ustaw konstytucyjnych. W § 13 Verbotsgesetz wyraŜono, Ŝe jest to ustawa
konstytucyjna. Konsekwencją takiego rozwiązania była z jednej strony konieczność uchwalania wielu ustaw nowelizacyjnych w formie ustaw konstytucyjnych, z drugiej jednak strony odpadł zarzut sprzeczności postanowień
tych ustaw z Konstytucją69.
Zaznaczyć teŜ naleŜy, Ŝe w czasie okupacji (Besatzung) przez cztery
mocarstwa zbrodnie nazistowskie były osądzane nie tylko przez sądy ludowe, ale równieŜ przez sądy wojskowe aliantów i przez państwa, na których
terytorium takie czyny zostały popełnione. Zgodnie z Ŝyczeniem alianckich
mocarstw Austria w 1946 r. postanowiła, Ŝe w sprawach karnych, w których
według austriackiego prawa właściwy był sąd ludowy, ani polityczny charakter czynu, ani okoliczność, Ŝe sprawca był Austriakiem, nie będą przeszkodą
w pomocy prawnej i ekstradycji na rzecz innych państw. Postanowienia te
odzwierciedlały „zmniejszony” status prawnomiędzynarodowy Austrii w czasie okupacji przez cztery mocarstwa i zostały w 1955 r. uchylone70.
Obok dwóch powyŜszych ustaw, motywowana wydarzeniami historycznymi była równieŜ ustawa z dnia 21 grudnia 1945 r. o zakazie noszenia
67
§ 16 VG: “Die Verjährung der in diesem Verfassungsgesetz unter Strafe gestellten Handlungen beginnt frühestens mit dem 6. Juni 1945”.
68
W. P l a t z g u m m e r, ibidem, s. 756 i 758.
69
R. L ä s s i g, Wiener Kommentar…, op. cit., Vorbem nb. 3. Zob. teŜ OGH (Oberster Gerichtshof – austriacki sąd najwyŜszy), Juristische Blätter 1995, s. 64.
70
W. P l a t z g u m m e r, ibidem, s. 758.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
211
K. Banasik
mundurów niemieckiej siły zbrojnej71 (Wehrmacht), zwana ustawą o zakazie
mundurów (Uniform – Verbotsgesetz). Ustawa ta, po znowelizowaniu, nadal
obowiązuje, a składa się jedynie z trzech paragrafów. Pierwszy z nich zakazuje noszenia mundurów niemieckiej siły zbrojnej (Das Tragen von Uniformen der deutschen Wehrmacht ist verboten). W § 2 za naruszenie tego zakazu przewidziano karę grzywny do 180 stawek dziennych albo karę pozbawienia wolności do 2 miesięcy. Stypizowany w tym przepisie występek
(Vergehen) zakłada zamiar (Vorsatz) sprawcy noszenia takiego munduru.
Nie jest natomiast wymagany – w przeciwieństwie do większości zbrodni
określonych w ustawie o zakazie – zamiar nakierowany na działalność
w sensie nazistowskim72. W § 3 przewidziano wejście w Ŝycie ustawy w dniu
15 stycznia 1946 r. (Abs. 1: „Dieses Gesetz tritt am 15. Jänner 1946 in
Kraft”), a wykonanie ustawy powierzono ministerstwu sprawiedliwości (Abs.
2: „Mit der Vollziehung dieses Gesetzes ist das Bundesministerium für Justiz
betraut”).
Ustawa o zakazie NSDAP z 1947 r. obowiązuje dzisiaj w „okrojonej” postaci. Stypizowane w niej czyny zabronione nakierowane są na zachowania
teraźniejsze i przyszłe, ale treści normatywne w nich zawarte bezspornie
inspirowane są przeszłością. Uprawniona wydaje się teza, Ŝe normy zakodowane w aktualnie obowiązujących przepisach tej ustawy mają charakter
prospektywny, lecz motywy ich wykreowania są retrospektywne. Przedmiotowa ustawa stanowi wyraz dalszego rozrachunku z totalitarną przeszłością
i jest obecnie instrumentem prawnym słuŜącym walce z neonazizmem.
Przestępstwa stypizowane w ustawie o zakazie (Verbotsgesetz) mają absolutnie polityczny charakter73. Współcześnie według tej ustawy zapada
kaŜdego roku około 35 wyroków74. Paragraf 3a punkt 175 Verbotsgesetz pe71
Bundesgesetz vom 21. Dezember 1945, womit ein Verbot des Tragens von Uniformen der
deutschen Wehrmacht erlassen wird (Uniform – Verbotsgesetz), BGBl 1946/15.
72
R. L ä s s i g, ibidem, Anhang, § 2 nb. 1.
73
Ibidem, § 3j nb. 2.
74
www.antifa.co.at (otwarto w dniu 28 kwietnia 2011 r.). W latach 1999–2005 zapadło łącznie
191 wyroków skazujących (http://de.wikipedia.org, otwarto w dniu 28 kwietnia 2011 r.).
75
§ 3a VG: “Eines Verbrechens macht sich schuldig und wird mit Freiheitsstrafe von zehn bis
zu zwanzig Jahren, bei besonderer Gefährlichkeit des Täters oder der Betätigung auch mit
lebenslanger Freiheitsstrafe bestraft: 1. wer versucht, eine gesetzlich aufgelöste nationalsozialistische Organisation aufrechtzuerhalten oder wiederherzustellen oder mit einer solchen
Organisation oder einer in ihrem Namen handelnden Person in Verbindung zu treten; als nationalsozialistische Organisationen (§ 1) gelten: die NSDAP, die SS, die SA, das NSKK, das
NSFK, der NS–Soldatenring, der NS–Offiziersbund, alle sonstigen Gliederungen der
NSDAP und die ihr angeschlossenen Verbände sowie jede andere nationalsozialistische
Organisation; 2. wer eine Verbindung gründet, deren Zweck es ist, durch Betätigung ihrer
Mitglieder im nationalsozialistischen Sinn die Selbständigkeit und Unabhängigkeit der Republik Österreich zu untergraben oder die öffentliche Ruhe und den Wiederaufbau Österreichs
zu stören, oder wer sich in einer Verbindung dieser Art führend betätigt; 3. wer den Ausbau
einer der in der Z 1 und der Z 2 bezeichneten Organisationen und Verbindungen durch An-
212
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
nalizuje kaŜde usiłowanie utrzymania istnienia lub ponownego stworzenia
nazistowskiej organizacji. W literaturze zauwaŜa się, Ŝe przepis penalizujący
utrzymanie (aufrechtzuerhalten) takiej organizacji stał się zbędny (obsolet –
przestarzały, juŜ nie uŜyteczny), gdyŜ wszystkie te organizacje zostały rozwiązane76. Paragraf 3a punkt 2 VG penalizuje tworzenie lub kierownicze
działanie w związku, którego celem jest unicestwienie samodzielności i niezaleŜności Republiki Austrii poprzez działalność w sensie nazistowskim albo
przeszkadzanie publicznemu spokojowi i odbudowie Austrii. W piśmiennictwie zauwaŜa się, Ŝe penalizowanie przeszkadzania w odbudowie (Wiederaufbau) Austrii, mające duŜe znaczenie w 1947 r. nie jest juŜ teraz całkiem
„zgodne z czasem”77. Przepis zawarty w punkcie trzecim penalizuje wspieranie tworzenia nazistowskiej organizacji, poprzez na przykład werbowanie
członków lub dostarczanie pieniędzy. Paragraf 3a punkt 4 VG penalizuje wytwarzanie lub dostarczenie organizacji nazistowskiej na przykład środków
walki lub pojazdów. Za wszystkie wyŜej wymienione zbrodnie grozi kara pozbawienia wolności od 10 do 20 lat, a w razie szczególnego niebezpieczeństwa sprawcy lub działalności nazistowskiej takŜe kara doŜywotniego pozbawienia wolności. Takie zagroŜenie karne jest o wiele surowsze niŜ kary groŜące za tworzenie wrogich państwu lub uzbrojonych związków, przewidziane w
kodeksie karnym (§ 246, § 279, § 280 StGB). Ewentualne wątpliwości natury
konstytucyjnej, dotyczące zasady równości (Gleichheitsgrundsatz) rozwiewa
się poprzez argument, iŜ Verbotsgesetz ma rangę ustawy konstytucyjnej78.
Według § 3b Verbotsgesetz79, ten, kto uczestniczy w organizacji lub
związku wymienionym w § 3a lub wspiera go na przykład finansowo, podlega karze pozbawienia wolności od 5 do 10 lat, a w razie szczególnego niebezpieczeństwa sprawcy lub działalności nazistowskiej do 20 lat. Porównywalne zachowanie jest w § 246 Abs. 3 kodeksu karnego80 zagroŜone karą
pozbawienia wolności do jednego roku.
werbung von Mitgliedern, Bereitstellung von Geldmitteln oder in ähnlicher Weise fördert, die
Mitglieder einer solchen Organisation oder Verbindung mit Kampfmitteln, Verkehrsmitteln
oder Einrichtungen zur Nachrichtenübermittlung ausrüstet oder in ähnlicher Weise die Tätigkeit einer solchen Organisation oder Verbindung ermöglicht oder unterstützt; 4. wer für eine
solche Organisation oder Verbindung Kampfmittel, Verkehrsmittel oder Einrichtungen zur
Nachrichtenübermittlung herstellt, sich verschafft oder bereithält”.
76
Tak W. P l a t z g u m m e r, Die Strafrechtliche…, op. cit., s. 758.
77
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem, s. 759.
78
Ibidem.
79
§ 3b VG: “Wer an einer Organisation oder Verbindung der in § 3a bezeichneten Art teilnimmt
oder sie durch Geldzuwendungen oder in anderer Weise unterstützt, wird, wenn die Handlung nicht nach § 3a strafbar ist, wegen Verbrechens mit Freiheitsstrafe von fünf bis zu zehn
Jahren, bei besonderer Gefährlichkeit des Täters oder der Betätigung bis zu zwanzig Jahren, bestraft”.
80
§ 246 StGB: “(1) Wer eine Verbindung gründet, deren wenn auch nicht ausschließlicher
Zweck es ist, auf gesetzwidrige Weise die Unabhängigkeit, die in der Verfassung festgelegte
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
213
K. Banasik
W § 3c Verbotsgesetz81 przewidziano instytucję czynnego Ŝalu (tätige
Reue) dla sprawcy zachowania z § 3a i § 3b, ładnie nazwaną w piśmiennictwie mianem „goldene Brücken zur Straflosigkeit” (złote mosty do bezkarności)82.
Karalne są czynności przygotowawcze do nowego utworzenia NSDAP.
Pargraf 3d83 Verbotsgesetz przewiduje karę pozbawienia wolności od 5 do
10 lat, a w razie szczególnego niebezpieczeństwa sprawcy lub działalności
nazistowskiej do 20 lat, za publiczne (na przykład poprzez rozpowszechnianie pism drukowanych lub ulotek) wzywanie do utworzenia nowej NSDAP.
Karalne jest w zasadzie kaŜde publiczne wezwanie do działań, które są zabronione w § 3 ustawy, czyli kaŜde publiczne wezwanie do aktywności narodowo-socjalistycznej, jeśli nie stanowi ono zachowania karalnego według
surowszych przepisów. Zawarta w tym przepisie klauzula subsydiarności jest
waŜna, gdyŜ sprawca moŜe odpowiadać jako sprawca podŜegający (Bestimmungstäter) do czynu, do którego publicznie wzywał. W literaturze stwierdza się, Ŝe dla neonazistów obowiązuje w rzeczywistości szczególne prawo
(Sonderrecht), co jest zrozumiałe, wziąwszy pod uwagę zło sprowadzone
przez nazistowską ideologię, ale z kryminalno-politycznego punktu widzenia
niezbyt mądre, poniewaŜ moŜe doprowadzić do gloryfikowania neonazisty
(Neonazis) jako martyrologa84.
Staatsform oder eine verfassungsmäßige Einrichtung der Republik Österreich oder eines ihrer Bundesländer zu erschüttern, ist mit Freiheitsstrafe von sechs Monaten bis zu fünf Jahren zu bestrafen. (2) Ebenso ist zu bestrafen, wer sich in einer solchen Verbindung führend
betätigt, für sie Mitglieder wirbt oder sie mit Geldmitteln oder sonst in erheblicher Weise unterstützt. (3) Wer an einer solchen Verbindung sonst teilnimmt oder sie auf eine andere als
die im Abs. 2 bezeichnete Weise unterstützt, ist mit Freiheitsstrafe bis zu einem Jahr zu bestrafen”.
81
§ 3c VG: “Die Strafbarkeit der in den §§ 3a und 3b bezeichneten Handlungen erlischt, wenn
der Schuldige aus eigenem Antrieb, ehe die Behörde sein Verschulden erfährt, alles, was
ihm von der Organisation oder Verbindung und ihren Plänen bekannt ist, zu einer Zeit, da es
noch geheim war und ein Schaden verhütet werden konnte, der Behörde entdeckt”.
82
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
83
§ 3d VG: “Wer öffentlich oder vor mehreren Leuten, in Druckwerken, verbreiteten Schriften
oder bildlichen Darstellungen zu einer der nach § 1 oder § 3 verbotenen Handlungen auffordert, aneifert oder zu verleiten sucht, insbesondere zu diesem Zweck die Ziele der NSDAP,
ihre Einrichtungen oder Maßnahmen verherrlicht oder anpreist, wird, sofern sich darin nicht
ein schwerer verpöntes Verbrechen darstellt, mit Freiheitsstrafe von fünf bis zu zehn Jahren,
bei besonderer Gefährlichkeit des Täters oder der Betätigung bis zu zwanzig Jahren, bestraft”.
84
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
214
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
Typy czynów zabronionych określone w § 3e85 i w § 3f86 dotyczą popełnienia między innymi morderstwa, rozboju i podpalenia jako środka do działalności w sensie nazistowskim. Paragraf 3f penalizuje usiłowanie lub dokonanie, natomiast § 3e uzgodnienie z kimś innym popełnienia takiego przestępstwa. Wszystkie te zachowania są jednakŜe zagroŜone taką samą karą,
to jest karą pozbawienia wolności od 10 do 20 lat, a w razie szczególnego
niebezpieczeństwa sprawcy lub działalności nazistowskiej takŜe karą doŜywotniego pozbawienia wolności. Paragraf 3e Abs. 2 przewiduje czynny Ŝal.
W literaturze akcentuje się nieproporcjonalność groŜącej tutaj kary w stosunku
do zagroŜenia w kodeksie karnym (§ 277 StGB). Przede wszystkim zaś zwraca się uwagę na identyczne zagroŜenie karą za porozumienie do popełnienia
czynu i za dokonanie czynu oraz wskazuje, Ŝe trudno znaleźć usprawiedliwienie dla takiego odejścia od powszechnych ocen prawa karnego87.
Przepis § 3i88 Verbotsgesetz statuuje obowiązek doniesienia (Anzeigepflicht). Ten, kto ma wiarygodną wiadomość o przedsięwzięciach określonych w § 3a, § 3b, § 3d lub § 3e i nie zawiadomił urzędu, mimo Ŝe mógł to
uczynić, nie naraŜając na niebezpieczeństwo siebie samego, osób najbliŜszych lub innych osób będących pod jego opieką z mocy ustawy, podlega
karze pozbawienia wolności od jednego roku do dziesięciu lat. Dla porównania warto wspomnieć, Ŝe zaniechanie przeszkodzenia czynowi poprzez zawiadomienie urzędu jest w kodeksie karnym zagroŜone karą pozbawienia
wolności do dwóch lat (§ 286 Abs. 1 StGB89).
85
§ 3e VG: “(1) Wer die Begehung eines Mordes, eines Raubes, einer Brandlegung, eines
Verbrechens nach §§ 85, 87 oder 89 des Strafgesetzes oder eines Verbrechens nach § 4
des Sprengstoffgesetzes als Mittel der Betätigung im nationalsozialistischen Sinn mit einem
anderen verabredet, wird mit Freiheitsstrafe von zehn bis zu zwanzig Jahren, bei besonderer Gefährlichkeit des Täters oder der Betätigung auch mit lebenslanger Freiheitsstrafe bestraft. (2) Nach Abs. (1) wird nicht bestraft, wer sich in eine Verabredung der dort bezeichneten Art eingelassen hat, in der Folge aber aus eigenem Antrieb, ehe die Behörde sein Verschulden erfährt, alles, was ihm von der Verabredung bekannt ist, der Behörde zu einer Zeit
entdeckt, da es noch geheim war und das beabsichtigte Verbrechen verhütet werden konnte”.
86
§ 3f VG: “Wer einen Mord, einen Raub, eine Brandlegung, ein Verbrechen nach §§ 85, 87
oder 89 des Strafgesetzes oder ein Verbrechen nach § 4 des Sprengstoffgesetzes als Mittel
der Betätigung im nationalsozialistischen Sinn versucht oder vollbringt, wird mit Freiheitsstrafe von zehn bis zu zwanzig Jahren, bei besonderer Gefährlichkeit des Täters oder der
Betätigung auch mit lebenslanger Freiheitsstrafe bestraft”.
87
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem, s. 760 (“Die Berechtigung dieser Abweichung von den
allgemeinen Wertungen des Strafrechts hängt völlig in der Luft“).
88
§ 3i VG: “Wer von einem Unternehmen der in §§ 3a, 3b, 3d oder 3e bezeichneten Art oder
von einer Person, die sich in ein solches Unternehmen eingelassen hat, zu einer Zeit, in der
ein Schaden verhütet werden konnte, glaubhafte Kenntnis erhält und es vorsätzlich unterläßt, der Behörde Anzeige zu erstatten, obgleich er sie machen konnte, ohne sich, seine
Angehörigen (§ 216 St. G.) oder unter seinem gesetzlichen Schutze stehende Personen einer Gefahr auszusetzen, wird mit Freiheitsstrafe von einem bis zu zehn Jahren bestraft”.
89
§ 286 Abs. 1 StGB: “Wer es mit dem Vorsatz, daß vorsätzlich eine mit Strafe bedrohte
Handlung begangen werde, unterläßt, ihre unmittelbar bevorstehende oder schon begonne-
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
215
K. Banasik
Oprócz wyŜej przedstawionych typów czynów zabronionych przewidziano
w ustawie o zakazie juŜ w 1947 r. jeden „zbiorczy” („wyłapujący wszystkie
pozostałe zachowania”) typ czynu zabronionego (Auffangtatbestand 90). Według § 3g91 Verbotsgesetz, kto działa w nazistowskim sensie w sposób inny
niŜ określone w § 3a–3f podlega karze pozbawienia wolności od jednego
roku do dziesięciu lat (a w razie szczególnego niebezpieczeństwa sprawcy
lub działalności nazistowskiej do 20 lat), o ile czyn nie jest surowiej karany
według innego przepisu (w doktrynie zajęto stanowisko, Ŝe tak wysokie zagroŜenie karne jest w tym przypadku bezsensowne, a nawet szkodliwe92).
Karalne zachowanie zostało wyraźnie ograniczone jedynie w sposób negatywny. Pozytywna treść normy karnej została opisana w sposób niedookreślony. Przepis § 3g penalizuje w formie klauzuli generalnej kaŜde zachowanie, które ma na celu „zainstalowanie” w Austrii na nowo reŜimu nazistowskiego93. Sąd najwyŜszy (OGH – Oberster Gerichtshof) potwierdził zgodność
z Konstytucją tego przepisu wobec okoliczności, Ŝe ustawa o zakazie ma
rangę konstytucyjną, ale teŜ uznając, Ŝe Verbotsgesetz jako lex specialis
wypiera art. 7 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Z tego teŜ względu
Sąd NajwyŜszy nie podzielił wątpliwości co do ewentualnego naruszenia zasady wolności myślenia (Grundsatz der Meinungsfreiheit) czy zasady równości (Gleichheitsgrundsatz). Odnośnie do tego orzeczenia wskazano
w doktrynie, Ŝe w Austrii zabroniona jest pod wysoką karą działalność
w sensie nazistowskim, a nie jest zabroniona działalność w sensie innych
totalitarnych systemów. Skonstatowano jednak, Ŝe Austriacy cierpieli tylko pod
reŜimem nazistowskim, a komunizm został im na szczęście oszczędzony94.
Pojęcie „działalność w sensie nazistowskim” (Betätigung im nationalsozialistischen Sinn)95 ma kluczowe znaczenie przy ustaleniu realizacji znamion większości wyŜej zaprezentowanych typów czynów zabronionych. To
ne Ausführung zu verhindern oder in den Fällen, in denen eine Benachrichtigung die Verhinderung ermöglicht, der Behörde (§ 151 Abs. 3) oder dem Bedrohten mitzuteilen, ist, wenn
die strafbare Handlung zumindest versucht worden und mit einer ein Jahr übersteigenden
Freiheitsstrafe bedroht ist, mit Freiheitsstrafe bis zu zwei Jahren zu bestrafen. Die Strafe
darf jedoch nach Art und Maß nicht strenger sein, als sie das Gesetz für die nicht verhinderte Tat androht”.
90
Określenie uŜyte przez W. P l a t z g u m m e r a, ibidem.
91
§ 3g VG: “Wer sich auf andere als die in den §§ 3a bis 3f bezeichnete Weise im nationalsozialistischen Sinn betätigt, wird, sofern die Tat nicht nach einer anderen Bestimmung strenger strafbar ist, mit Freiheitsstrafe von einem bis zu zehn Jahren, bei besonderer Gefährlichkeit des Täters oder der Betätigung bis zu 20 Jahren bestraft”.
92
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem, s. 761.
93
Ibidem, s. 760.
94
Tak ibidem.
95
Szczegółowo na temat interpretacji tego pojęcia zob. C. B e r t e l, Die Betätigung im nationalsozialistischen Sinn, (w:) H. F u c h s, W. B r a n d s t e t t e r (Hrsg.), Festschrift für Winfried
Platzgummer zum 65. Geburtstag, Springer Verlag, Wien–New York 1995, s. 119 i n.
216
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
pojęcie prawne definiuje się w literaturze jako kaŜde zachowanie, które jest
zdatne co najmniej jeden ze specyficznych celów NSDAP „obudzić do nowego Ŝycia” lub propagować i aktualizować96. Sąd NajwyŜszy przyjmuje
działalność w sensie nazistowskim nie dopiero wtedy, gdy z zachowania
sprawcy wynika, Ŝe potwierdza on całość ideologii narodowego socjalizmu,
ale juŜ wtedy, gdy sprawca tendencyjnie upiększa i pochwala typowe punkty
programu NSDAP, jak na przykład ściganie śydów, czy brutalne niszczenie
przeciwników politycznych w obozach koncentracyjnych97. Zgodnie ze stałą
linią orzeczniczą pod pojęcie „działalności w sensie nazistowskim” podpada
kaŜde nierzeczowe, jednostronne, jak i propagandowe korzystne przedstawianie narodowo-socjalistycznych środków i celów; nie jest przy tym konieczne wyraźne „nazwanie dobrym” (Gutheißen)98. Jako zachowanie obiektywnie wypełniające znamię działalności w sensie nazistowskim Sąd NajwyŜszy uznał między innymi99: gloryfikację osoby Adolfa Hitlera i pochwalenie jego zadania Ŝyciowego100; Ŝądanie jedności i wolności całego niemieckiego narodu włącznie z obszarami będącymi teraz w obcym posiadaniu, jak
teŜ odrzucenie samodzielności państwowej Austrii101; propagandowe uŜywanie typowo nazistowskich zwrotów, słów i symboli, jak na przykład „Heil
Hitler”, „Sieg Heil”, swastyka (Hakenkreuz)102; zbieranie nazistowskich materiałów propagandowych103. Za działalność w sensie nazistowskim uznano
równieŜ: rozdawanie zniczy, na których były nazistowskie hasła i swastyka;
rozdawanie plakatów z napisem Kauft nicht bei Juden (Nie kupujcie u śydów) lub Jetzt zur NSDAP („Teraz do NSDAP”)104; rozpowszechnianie pism,
w których masowe zbrodnie nazistów były upiększane i chwalone105. Wyizolowany zwrot mówiący, Ŝe „Hitler nie był taki zły i stworzył pracę dla wielu”
nie odpowiadał natomiast badanemu pojęciu106. Niektóre punkty programu
96
R. L ä s s i g, Wiener Kommentar…, op. cit., § 3g nb. 4.
Juristische Blätter 1993, s. 598; Juristische Blätter 1991, s. 464.
98
Evidenzblatt der Rechtsmittelentscheidungen der ÖJZ 1979/154.
99
R. L ä s s i g, Wiener Kommentar…, op. cit., § 3g nb. 6.
100
Evidenzblatt der Rechtsmittelentscheidungen der ÖJZ 1969/230.
101
Evidenzblatt der Rechtsmittelentscheidungen der ÖJZ 1987/40; Evidenzblatt der Rechtsmittelentscheidungen der ÖJZ 1993/8.
102
Juristische Blätter 1993, 737; Evidenzblatt der Rechtsmittelentscheidungen der ÖJZ
1994/84. C. B e r t e l uznał nie tylko za niesprawiedliwe, ale za absurdalne uregulowanie
§ 3g VG, zgodnie z którym sprawca, który namaluje swastykę na ścianie moŜe zostać ukarany karą pozbawienia wolności od jednego do dwudziestu lat. Stawiając pytanie, jakie
szkody moŜe wyrządzić taka jedna swastyka, odpowiedział, Ŝe kilku neonazistów mogłoby
się z niej cieszyć, większość ludzi denerwowałaby się, ale kara pozbawienia wolności
w wysokości jednego r. za taki czyn nie moŜe w sposób rozsądny wchodzić w grę
(C. B e r t e l, Die Betätigung…, op. cit., s. 120–121).
103
Evidenzblatt der Rechtsmittelentscheidungen der ÖJZ 1994/84.
104
Evidenzblatt der Rechtsmittelentscheidungen der ÖJZ 1980/191.
105
Evidenzblatt der Rechtsmittelentscheidungen der ÖJZ 1987/40.
106
R. L ä s s i g, Wiener Kommentar…, op. cit., § 3g nb. 7.
97
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
217
K. Banasik
NSDAP – jak na przykład pełne zatrudnienie – były i są nadal głoszone równieŜ przez inne ruchy polityczne. Dlatego teŜ nie są one uznawane za nazistowski „dorobek myślowy” (Gedankengut). Mogą jednak stać się jego wyrazem, jeŜeli będą opierać się na argumentach charakterystycznych dla programu nazistów (na przykład odrzucanie obcokrajowców z powodu ich rzekomej mniejszej wartości rasowej)107. Przy takim „ogólnym spojrzeniu” chodzi o treść myśli, przede wszystkim zaś o to, czy zostały one wyraŜone
w formie zbliŜonej do języka uŜywanego przez nazistów108. Sąd NajwyŜszy
stwierdził takŜe, iŜ typ czynu zabronionego ponownej działalności (Wiederbetätigung) nazistowskiej moŜe zostać urzeczywistniony poprzez kompleks
działań (Handlungskomplex), którego akty częściowe oceniane w izolacji nie
wypełniają znamion typu109.
Nowy typ czynu zabronionego został utworzony w ustawie o zakazie
w 1992 r. Wprowadzono wówczas karalność tak zwanego kłamstwa o Auschwitz (Auschwitzlüge)110. Według § 3h111 Verbotsgesetz kara przewidziana w § 3g powinna spotkać teŜ tego, kto poprzez druk, radio lub w inny sposób publicznie pochwala, upiększa, dobrze nazywa lub usprawiedliwia nazistowskie ludobójstwo lub inne nazistowskie zbrodnie przeciwko ludzkości.
Daje się zauwaŜyć, Ŝe austriacki prawodawca potraktował zbrodnię ludobójstwa jako zbrodnie przeciwko ludzkości, o czym świadczy brzmienie przepisu „lub inne” (oder andere)112. W literaturze wyraŜono pogląd, Ŝe to nowe
zagroŜenie karą nie da się usprawiedliwić kryminalno-politycznie, poniewaŜ
wolność wyraŜania opinii – będąca istotną podstawą demokratycznego społeczeństwa – moŜe wprawdzie podlegać ograniczeniom, ale muszą one słuŜyć pewnemu wartościowemu celowi, którego inaczej nie moŜna osiągnąć113. Tymczasem zachowania określone w nowym § 3h były juŜ wcześniej karalne według § 3g. Ponadto zarzucono przepisowi § 3h, Ŝe wykroczył
on poza swój cel114. Mianowicie, przepis ten nie wymaga zamiaru sprawcy
nakierowanego na działalność w sensie nazistowskim115. Karalnością obej107
W. P l a t z g u m m e r, Die Strafrechtliche…, op. cit., s. 761.
Ibidem.
109
Evidenzblatt der Rechtsmittelentscheidungen der ÖJZ 1993/8.
110
R. L ä s s i g, Wiener Kommentar…, op. cit., § 3h nb. 4; W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
111
§ 3h VG: “Nach § 3g wird auch bestraft, wer in einem Druckwerk, im Rundfunk oder in einem anderen Medium oder wer sonst öffentlich auf eine Weise, daß es vielen Menschen
zugänglich wird, den nationalsozialistischen Völkermord oder andere nationalsozialistische
Verbrechen gegen die Menschlichkeit leugnet, gröblich verharmlost, gutheißt oder zu rechtfertigen sucht”.
112
Tak teŜ R. L ä s s i g, ibidem, § 3h nb. 1 (“Der Begriffsinhalt der Verbrechen gegen die
Menschlichkeit umfasst somit (auch) den des Völkermordes, was im Übrigen schon durch
den Gesetzeswortlaut (“oder andere”) zum Ausdruck kommt”.).
113
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
114
Ibidem.
115
R. L ä s s i g, ibidem, § 3h nb. 5; W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
108
218
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
muje on takŜe tego, kto w dobrej wierze i bez agitatorskiego zamiaru rozpowszechnia historyczną nieprawdę. Stwierdzono, Ŝe takie lekkomyślne wyraŜenie opinii moŜe być wprawdzie szkodliwe społecznie i moŜe nawet karygodne, poniewaŜ moŜe błędnie „poprowadzić” młodzieŜ, ale zagroŜenie za to
karą od jednego do 20 lat pozbawienia wolności jest jednoznacznie zbyt wysokie116. Odnośnie do zrezygnowania w § 3h z wymogu zamiaru zauwaŜono,
iŜ przepis ten ma w praktyce mniejsze znaczenie niŜ pierwotnie moŜna sądzić,
gdyŜ formy popełnienia tego przestępstwa są tak sformułowane, Ŝe bez takowego zamiaru są one raczej nie do pomyślenia (a przykład „pochwalanie”
masowych zbrodni). Znaczenie uŜytych w przepisie słów powoduje, Ŝe subsumpcji pod § 3h mogą podlegać tylko tendencyjne, w najlepszym wypadku
pseudonaukowe i w większości takŜe polemiczne zachowania117.
Istotną zmianą, jaką przyniosła ze sobą ustawa nowelizacyjna z 1992 r.,
było ponadto obniŜenie dolnych granic zagroŜenia karnego. Posunięcie to
zostało ocenione przez doktrynę pozytywnie118. Pamiętać naleŜy, Ŝe ekstremalne zagroŜenia karą powodowały, Ŝe przysięgli nieraz wydali werdykt
uniewinniający. Mocą ustawy nowelizacyjnej z 1992 r. dodano § 3j119, powierzający orzekanie sądom przysięgłych. To istniejące juŜ od 1955 r. uregulowanie dotyczące właściwości rzeczowej sądu przejęto do ustawy o zakazie
ze względów przejrzystości120.
Instrumentem prawnym słuŜącym walce z neonazizmem są równieŜ
przepisy administracyjne. Największe znaczenie spośród nich ma delikt administracyjny utworzony w 1986 roku121. Stwarza on moŜliwość przeciwdziałania nazistowskiej działalności za pomocą środków administracyjnego prawa karnego w przypadku, gdy sądowe prawo karne zawiodło z powodu zbyt
wysokiego zagroŜenia karą i zaangaŜowania laików122. Adekwatny typ czynu
zabronionego, będącego wykroczeniem administracyjnym (Verwaltungsübertretung), znajduje się w art. IX Abs. 1 EGVG (Einführungsgesetz zu den
Verwaltungsverfahrensgesetzen123). W obecnym brzmieniu stanowi on, Ŝe
ten, kto nazistowski „dorobek myślowy” w rozumieniu ustawy o zakazie
(Verbotsgesetz) rozpowszechnia lub próbuje rozpowszechniać, popełnia,
116
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem. Na zbyt wysokie zagroŜenie karą wskazał teŜ C. B e r t e l, Die Betätigung…, op. cit., s. 120–121.
117
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
118
Tak m.in. W. P l a t z g u m m e r, ibidem, s. 762.
119
§ 3j VG: “Die Hauptverhandlung und Urteilsfällung wegen der in den §§ 3a bis 3i bezeichneten Verbrechen obliegt dem Geschworenengericht”.
120
R. L ä s s i g, Wiener Kommentar…, op. cit., § 3j nb. 1.
121
Delikt ten wprowadzono do EGVG nowelą z dnia 19 lutego 1986 r. (BGBl 1986/248, weszła
w Ŝycie w dniu 8 maja 1986 r.), uchwaloną przez parlament jednogłośnie (zob. F. M e r l i,
Das Verbot der Verbreitung nationalsozialistischen Gedankengutes im EGVG, Juristische
Blätter 1986, s. 767).
122
W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
123
BGBl 1950/172.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
219
K. Banasik
jeśli czyn nie jest karalny sądowo, wykroczenie administracyjne oraz podlega karze grzywny do 30 000 szylingów (S)124 i przepadku przedmiotów, za
pomocą których czyn popełnił. W literaturze stwierdzono, Ŝe zawarta w tym
przepisie klauzula subsydiarności jest pozbawiona sensu, poniewaŜ rozpowszechnianie nazistowskiego „dorobku myślowego” jest według ustawy
o zakazie (§ 3d, § 3g, § 3h Verbotsgesetz) zawsze karalne sądowo125.
Wskazuje się, Ŝe konieczne jest ograniczenie przepisów karnych ustawy
o zakazie, a przez to stworzenie deliktowi administracyjnemu własnego zakresu zastosowania126. Odnotowuje się przy tym, Ŝe nie moŜna było się na
to zdecydować zapewne z obawy, aby ograniczenie sądowego zagroŜenia
karą § 3g ustawy o zakazie nie zostało w społeczeństwie błędnie zrozumiane127. WyraŜono pogląd, Ŝe przedmiotowy delikt administracyjny oferuje
moŜliwość zwalczania drobnej przestępczości nazistowskiej (neonazistische
Kleinkriminalität) poprzez dotkliwe grzywny, a to jest prawdopodobnie skuteczniejsze niŜ wygórowane zagroŜenie karą sądową, z tego względu rzadko stosowane, a jeŜeli juŜ, to wiodące sprawcę do aureoli martyrologa za
swe przekonania128. Wśród administracyjnych uregulowań przeciwdziałających neonazizmowi duŜe znaczenie praktyczne mają przepisy oferujące
urzędom moŜliwość zakazania neonazistowskiego stowarzyszenia i wykluczenia z walki wyborczej129.
Austriackie przepisy dotyczące walki z neonazizmem nie są „martwe”,
a przejawy neonazizmu pojawiają się współcześnie. Rozprzestrzenianie myśli nazistowskich zdobyło nowego sprzymierzeńca w technice – miejscem
ich rozpowszechnianie coraz częściej jest Internet. Liczba stron internetowych z treściami neonazistowskimi i rasistowskimi osiągnęła niepokojący
wymiar i stale wzrasta130. Zasadniczo twórcy takich treści odpowiadają według przepisów kodeksu karnego i ustawy o zakazie (Verbotsgesetz). Obok
odpowiedzialności karnoprawnej wchodzi w grę subsydiarne stosowanie
przepisów administracyjnych, na przykład ustawy telekomunikacyjnej (Telekommunikationsgesetz131).
124
Schilling (S) był walutą (Währung) obowiązującą w Austrii do czasu wprowadzenia Euro.
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem. Podobnie F. M e r l i, Das Verbot..., op. cit., s. 769–770
(“Damit gelangt man zum Ergebnis, daß es streng genommen keinen denkbaren Anwendungsfall für Art IX Abs 1 Z 7 EGVG gibt, weil alle dieser Bestimmung zuzuordnenden
Handlungen bereits gerichtlich strafbar sind“).
126
Tak W. P l a t z g u m m e r, ibidem.
127
Ibidem.
128
Tak ibidem, s. 763.
129
Ibidem.
130
S. E b e n s p e r g e r, Die Verbreitung von NS – Gedankengut im Internet und ihre strafrechtlichen Auswirkungen, Österreichische Juristenzeitung 2002, nr 132, s. 133 i 146.
131
Telekommunikationsgesetz, BGBl I 1997/100. Tak S. E b e n s p e r g e r, ibidem, s. 146–147.
125
220
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
Rozrachunek z nazizmem i zwalczanie neonazizmu…
Settling accounts with Nazism and combating
neo-Nazism in Austria
Abstract
This study addresses Austrian penal regulations for Nazism and neoNazism. Relevant legal solutions are presented on a historical basis. Inter
alia, the concept of “activity in a Nazi sense” is explained. In the light of
events happening in Norway in July 2011, importance and validity of the
herein addressed issue is indicated.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2012
221