Listopad 2012 - Strefa Zdrowia dla Każdego
Transkrypt
Listopad 2012 - Strefa Zdrowia dla Każdego
listopad 2012 11 108 CUKRZYCA Rozpoznanie i leczenie GRYPA DZIECIĘCA Rozpoznanie, leczenie profilaktyka PRZEPIS na doskonałą formę jesienią SPOKOJNY SEN Jak leczyć bezsenność Naturalnie na przeziębienie i grypę L52 profilaktyka i leczenie Wspomagająco przy przeziębieniu, infekcji górnych i dolnych dróg oddechowych z kaszlem, grypie. Wspomagająco przy stanach zapalnych gardła i błony śluzowej nosa stosować z EHINACEA COMPLEXE firmy Lehning. Przeciwskazania: w przypadku dzieci, kobiet w ciąży oraz karmienia piersią należy skonsultować się z lekarzem. lek homeopatyczny złożony PHYTOTUX suchy męczący kaszel Kaszel, stany zapalne dróg oddechowych. Działa rozkurczająco, przynosi ulgę przy suchym, męczącym kaszlu oraz stanach zapalnych dróg oddechowych. Można stosować wspomagająco równolegle z L52 przy stanach zapalnych dolnych i górnych dróg oddechowych. Przeciwskazania: w przypadku dzieci, kobiet w ciąży oraz karmienia piersią należy skonsultować się z lekarzem. lek homeopatyczny złożony Przed użyciem zapoznaj się z ulotką, która zawiera wskazania, przeciwskazania, dane dotyczące działań niepożądanych i dawkowania oraz informacje dotyczące stosowania produktu leczniczego, bądź skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą, gdyż każdy lek niewłaściwie stosowany zagraża Twojemu życiu lub zdrowiu. Podmiot odpowiedzialny Laboratoires Lehning Przedstawiciel podmiotu odpowiedzialnego w Polsce: Rustika Sp z o.o. tel. 22 621 19 74 www.lehning.pl Drodzy Czytelnicy, „Chrońmy Naszą Przyszłość” to hasło tegorocznego Światowego Dnia Walki z Cukrzycą, który przypada 14 listopada. Jak ochronić siebie i swoich bliskich przed tą chorobą? Z pewnością warto uzbroić się w niezbędną wiedzę na jej temat, dlatego zachęcamy do lektury artykułu poświęconego cukrzycy. Okres później jesieni to czas sprzyjający depresjom, które często są wynikiem niezadowolenia z naszego wyglądu. W numerze zdradzamy jednak przepis na doskonałą sylwetkę, radzimy jak walczyć z łupieżem, a także uczulamy na problematykę zdrowego snu, co z pewnością pomoże poprawić nastrój. Wszystkim mamom polecamy artykuł o rozwoju dziecięcego mózgu, a także wypowiedź naszego eksperta na temat grypy u małych dzieci. Seniorom polecamy artykuł na temat wątroby i jelit. Radzimy w nich, jak właściwie o nie dbać, aby cieszyć się zdrowiem przez długie lata. Życzymy przyjemnej lektury! Redakcja 20 6 STREFA WIEDZY 4 PO CO CZŁOWIEKOWI PĘPEK? Czym jest i jakie funkcje pełni? TEMAT WRZEŚNIA 6 CUKRZYCA Rozpoznanie i leczenie STREFA ZDROWIA MAMY I DZIECKA STREFA ZDROWIA DLA KAŻDEGO 16 GRYPA DZIECIĘCA Rozpoznanie, leczenie, profilaktyka 26 DELIKATNY PROBLEM Z ZĘBAMI Nadwrażliwe zęby 18 ZADZIWIAJĄCY DZIECIĘCY MÓZG Rozwój mózgu u dzieci 28 SPOKOJNY SEN Jak walczyć z bezsennością 20 ZADBANA MAMA Pielęgnacja w czasie ciąży i połogu 29 ZŁODZIEJ WILGOCI Kaloryfer STREFA ZDROWIA 30+ STREFA ZDROWIA SENIORA 10 PRZEPIS NA DOSKONAŁĄ FORMĘ JESIENIĄ Idealna sylwetka 12 GDY BRAKUJE ŁEZ Zespół suchego oka 14 ZATOKI Powracający problem 26 22 ODBUDOWA FLORY BAKTERYJNEJ JELIT Zdrowy układ pokarmowy 24 TROCHĘ SERCA DLA WĄTROBY O jednym z ważniejszych organów STREFA RELAKSU 30 KRZYŻÓWKA Z NAGRODAMI WYDAWCA: Centrala Farmaceutyczna CEFARM SA, ul. Jana Kazimierza 16, 01-248 Warszawa Redaktor naczelna: Joanna Januszewska Konsultacja programowa: Dział Marketingu CF CEFARM SA, tel. 22 634 01 61, [email protected] Biuro reklamy: [email protected], tel. +48 728 95 03 42 Druk: Business Point Sp. z o.o. REALIZACJA: Skivak Custom Publishing, ul. Głuchowska 1, 60-101 Poznań, www.skivak.pl Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za treść opublikowanych reklam, ma prawo odmowy przyjęcia materiałów reklamowych bez podania przyczyny. Przed użyciem każdego preparatu zapoznaj się z ulotką, która zawiera wskazania, przeciwwskazania, dane dotyczące działań niepożądanych i dawkowania oraz informacje dotyczące stosowania produktu leczniczego, bądź skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą, gdyż każdy lek niewłaściwie stosowany zagraża Twojemu życiu lub zdrowiu. strefa wi e d z y Po co człowiekowi pępek? Pępek to ślad po odciętej pępowinie. W życiu płodowym to właśnie przez nią dziecko łączy się z łożyskiem. Natomiast u człowieka dorosłego, miejsce to nie pełni żadnej funkcji, jest tylko rodzajem blizny. Pępki mogą przybierać różne formy – są wklęsłe lub wypukłe. U kobiet ciężarnych pępek początkowo jest wklęsły, później robi się płaski, by pod koniec ciąży się uwypuklić. Skąd się bierze czkawka? To odruch obronny organizmu spowodowany gwałtownym skurczem przepony. Czkawka może wystąpić, gdy niedokładnie pogryziemy pokarm, a składniki zalegają w przełyku lub poruszają się w nim zbyt wolno. Inny rodzaj czkawki może być natomiast spowodowany mocnym kaszlem, nadmierną ilością spożytego alkoholu lub popiciem gorącego dania zimnym napojem. Jak powstają blizny? Nie ma osoby, która nie miałaby chociaż jednej blizny. Są mniej lub bardziej widoczne, powstają w wyniku chorób, urazów czy operacji. Blizny tworzą się, gdy uszkodzone zostają głębsze warstwy skóry, proces regeneracji skóry jest wtedy bardziej skomplikowany. Gojenie się rany skutkuje zwiększeniem ilości tkanki włóknistej i zmniejszeniem unaczynienia, co powoduje zmianę kolorytu skóry w miejscu bliznowacienia. Nowopowstała tkanka jest więc słabiej ukrwiona i mniej elastyczna. Dlaczego z głodu burczy w brzuchu? Popularne burczenie powstaje na skutek kurczenia się ścianek pustego żołądka i ich ułożenia w drobne fałdki. Resztki gazu znajdującego się w żołądku zostają ściśnięte i przepchnięte w kierunku dwunastnicy. Dźwięk powstający podczas przepychania powietrza jest wzmacniany przez podbrzusze, które działa jak pudło rezonansowe. Burczenie, które słyszymy, wcale nie jest tak głośne, jak nam się wydaje – gdyby nie rezonans podbrzusza, wcale byśmy go nie słyszeli. 4 Ile jest cukru w puszce coli? 10 łyżek cukru – właśnie tyle mieści się w puszcze coli. To mniej więcej tyle, ile wynosi nasze dobowe zapotrzebowanie na cukier. W normalnych warunkach, spożycie takiej ilości cukru powoduje wymioty, dlaczego więc, po wypiciu puszki coli tak się nie dzieje? Smak cukru w coli jest bowiem sprytnie maskowany przez kwas fosforowy, który wpływa także na właściwości odrdzewiające napoju. Kolor oczu a choroby Kolor oczu może łączyć się nie tylko z cechami naszego charakteru, ale także ze skłonnościami do zachorowań. Niebieskoocy narażeni są na problemy ze strony żołądka i dwunastnicy, choroby nerek i układu oddechowego. Właściciele oczu szarych i zielonych mogą mieć problemy z chorobami przewodu pokarmowego, wątroby i trzustki. Piwne i brązowe oczy mogą świadczyć o skłonności do problemów z wątrobą, nerkami, układem krwionośnym i sercem. Czy można przedawkować witaminę C? Witamina C jest bardzo zdrowa i niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jej nadmiar wydalany jest z moczem. Należy jednak uważać przy przyjmowaniu jej w postaci suplementów – zbyt duża dawka może powodować tworzenie się kamieni nerkowych i podrażnianie układu pokarmowego. Kobiety w ciąży powinny pamiętać, aby nie zażywać jej w nadmiernych ilościach. Witamina ta może być szkodliwa dla rozwijającego się dziecka, ponieważ jest aktywnie transportowana przez łożysko. Większe dawki witaminy C można natomiast stosować podczas infekcji, gdyż uszczelnia ona naczynia krwionośne. Co może garść orzechów? Bardzo wiele, na przykład zlikwidować nadwagę, nadciśnienie, wysoki poziom cholesterolu i cukru we krwi, czyli tak zwany syndrom metaboliczny. Warto jednak zwrócić uwagę na to, po jakie orzechy sięgamy. Na plus dla zdrowia mogą zadziałać orzechy laskowe, włoskie i migdały, ale ziemne, z dodatkiem soli, raczej pozytywnego skutku nie przyniosą. Skąd się biorą dziury w serze? To sprawka bakterii. Dziury w serze są swego rodzaju skutkiem ubocznym działania drobnoustrojów z rodzaju Lactobacillus i Propionibacterium, które nie stanowią zagrożenia dla naszego organizmu. Bakterie Lactobacillus i Lactococcus odżywiają się niedojrzałym, jeszcze miękkim serem, zostawiając przy tym kwas mlekowy, którym z kolei żywią się bakterie Propionibacterium. Wydzielany przez nie gaz przenika na zewnątrz, przekształcając się w dziury. 5 Antybiotyki a mleko To, czym popijamy antybiotyki, ma znaczenie. Na pewno nie można do tego celu używać mleka, które zawiera jony hamujące wchłanianie niektórych antybiotyków, miedzy innymi z grupy tetracyklin oraz fluorochinolonów. Antybiotyki należące do tych grup, popite mlekiem, będą nieskuteczne, ponieważ nie zostaną wchłonięte do przewodu pokarmowego. Antybiotyki oraz inne medykamenty najlepiej popijać wodą niegazowaną. temat lis t o p a d a Cukrzyca Znana od starożytności jest obecnie jedną z chorób cywilizacyjnych. Rozwija się podstępnie, a diagnoza często stawiana jest zbyt późno, by podjąć skuteczną terapię. Tymczasem wczesne wykrycie cukrzycy i rozpoczęcie leczenia pozwala normalnie funkcjonować i uniknąć groźnych komplikacji. W tym miesiącu, 14 listopada, obchodzimy Światowy Dzień Walki z Cukrzycą. TEKST: dr Piotr Wałkowicki KONSULTACJA: eksperci portalu mojacukrzyca.org P rzyczyną cukrzycy są zaburzenia wydzielania lub wykorzystywania przez organizm insuliny – hormonu produkowanego przez trzustkę, który reguluje poziom cukru we krwi. W ich efekcie w organizmie następuje wzrost stężenia glukozy (hiperglikemia), niewłaściwie przebiega też metabolizm węglowodanów, tłuszczów i białek, co prowadzi do niewydolności i uszkodzeń wielu narządów, zwłaszcza oczu, nerek, układów nerwowego i krwionośnego, a wskutek długotrwałej hiperglikemii dochodzi do niebezpiecznych powikłań. Przydatne pojęcia: WW – wymiennik węglowodanowy – wyrażona w gramach ilość produktu, która zawiera 10 g przyswajalnych węglowodanów Rodzaje cukrzycy Lekarze wskazują różne typy cukrzycy, wśród nich dwa podstawowe – cukrzycę typu I i II. Pierwsza (zwana też cukrzycą insulinozależną lub młodzieńczą) spowodowana jest upośledzeniem funkcji trzustki w zakresie wytwarzania insuliny. Występuje najczęściej u osób młodych, do 30. roku życia, i stanowi tylko 1/5 wszystkich zachorowań na cukrzycę. Nie- (odpowiednik 10 g cukru). Oznacza to, że produkt zawierający 3 WW podnosi poziom cukru we krwi tak samo jak 30 g (3 x 10 g) czystego cukru. Aby zapobiec skokom stężenia cukru we krwi, należy tak komponować poszczególne posiłki, by w kolejnych dniach zawierały podobny poziom WW. IG – indeks glikemiczny – oznacza liczbowo wpływ danego produktu na poziom cukru we krwi. Im wyższy IG, tym wyższy będzie poziom cukru we krwi po spożyciu produktu. Należy spożywać produkty o niskim IG (nieprzekraczające wartości 50), które powodują stopniowy wzrost stężenia glukozy we krwi i jego utrzymywanie się przez dłuższy czas, zapobiegając atakom łaknienia. Najwyższy indeks glikemiczny mają pokarmy wysoko przetworzone, natomiast niski jest właściwy dla większości surowych warzyw, roślin strączkowych, nieprzetworzonych produktów zbożowych. 6 leczona prowadzi do śmierci, a jedynym znanym sposobem jej leczenia jest podawanie insuliny. Najczęściej spotykana – bo u 80-85% chorych – jest cukrzyca typu II (tzw. cukrzyca dorosłych lub insulinoniezależna). Występuje ona u osób starszych, najczęściej otyłych, których organizm produkuje insulinę, lecz jest oporny na jej działanie. W początkowym stadium choroby leczenie sprowadza się do odpowiedniego trybu życia (właściwej diety, umiarkowanego wysiłku fizycznego), wspomaganego stosowaniem leków przeciwcukrzycowych (obniżających stężenie glukozy we krwi). Z czasem jednak chorzy muszą również sięgnąć po zastrzyki z insuliną. U osób w wieku 15-35 lat występuje niekiedy cukrzyca typu MODY (od ang. Maturity Onset Diabetes of the Young). Jest to choroba dziedziczna, o łagodniejszym niż w cukrzycy typu I przebiegu, zbliżonym do cukrzycy typu II (na początku tej choroby wystarczają leki doustne). U kobiet ciężarnych, w wyniku zachodzących w organizmie zmian hormonalnych, pojawia się cukrzyca ciężarnych. Na ogół jest to przejściowe zaburzenie tolerancji glukozy, stanowi jednak zagrożenie zarówno dla matki, jak i dla płodu. W grupie ciężarnych, u których zdiagnozowano ten rodzaj cukrzycy, istnieje pod- Test oceniający ryzyko zachorowania na cukrzycę Czy jesteś w grupie ryzyka? Odpowiedz na poniższe pytania: Czy ostatnio dużo pijesz? Czy oddajesz duże ilości moczu? Czy masz zwiększony apetyt? Czy w ostatnim czasie straciłeś na wadze? Czy miewasz bolesne skurcze mięśniowe Wiele przypadków cukrzycy, zwłaszcza typu II, przez długi czas przebiega bezobjawowo, dlatego osoby predysponowane do jej wystąpienia powinny wykonywać regularne badania. w obrębie podudzi? Czy w ostatnim czasie wystąpił stan zapalny narządów płciowych? Czy skarżysz się na zmiany skórne? Czy czujesz ciągłe zmęczenie, osłabienie organizmu? Czy w ostatnim czasie gorzej widzisz? Czy kiedykolwiek wykryto u Ciebie podwyższony poziom glukozy we krwi? Czy ktokolwiek z Twojej rodziny chorował na cukrzycę? Twierdząca odpowiedź na którekolwiek z powyższych pytań sugeruje konieczność wizyty u lekarza i wykonania badań. Nie bagatelizuj problemu – wykonaj je jak najszybciej! wyższone ryzyko wystąpienia w przyszłości cukrzycy typu II. Lekarze diabetolodzy wyróżniają więcej rodzajów cukrzycy – np. cukrzycę wtórną, najczęściej współwystępującą z innymi schorzeniami lub wynikającą ze stosowania niektórych leków. Objawy cukrzycy Wiele przypadków cukrzycy, zwłaszcza typu II, przez długi czas przebiega bezobjawowo, dlatego osoby predysponowane do jej wystąpienia powinny wykonywać regularne badania. Do najczęstszych objawów, na które skarżą się chorzy, należą jednak: 7 • zmniejszenie masy ciała i zwiększone łaknienie, • wzmożone pragnienie i wielomocz (wydalanie moczu w ilości większej niż 3 l na dobę), • zmęczenie, osłabienie, • zmiany skórne – uciążliwe problemy dermatologiczne (infekcje, także uporczywe grzybice, przesuszenie, rogowacenie, świąd czy wypryski), • stany zapalne w obrębie narządów moczowo-płciowych. Gdy poziom cukru we krwi przekroczy 160 mg% (u zdrowego człowieka wynosi on 80-120 mg%), cukier pojawia się w moczu, dlatego niezbędne jest wykonywanie regularnych badań kontrolnych. Badania wykonuje się na czczo. temat lis t o p a d a Choroba nie stanowi przeszkody na drodze do normalnego, aktywnego życia. Umiarkowany – regularny, codzienny – wysiłek fizyczny jest elementem terapii u osób z cukrzycą. Niezbędnik cukrzyka: Bardzo ważne, by osoba chora na cukrzycę była świadoma możliwych zagrożeń i przygotowana na ich ewentualne wystąpienie w nawet najmniej oczekiwanym momencie. Z tego powodu powinna mieć przy sobie informację o chorobie (najlepiej w postaci bransoletki z niezbędnymi informacjami, jak np. dane najbliższych), legitymację diabetyka i słodycze (żelki, cukierki, landrynki, kostki cukru), które pozwolą uniknąć ataku hipoglikemii. Bardzo przydatnym urządzeniem jest glukometr, który pozwala szybko i dyskretnie Grupy ryzyka Czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia cukrzycy jest wiek – każdy, kto ukończył 45 lat, powinien regularnie (przynajmniej co 3 lata) wykonywać badanie poziomu cukru we krwi. Cukrzyca może rozwinąć się również w efekcie otyłości, niezdrowego trybu życia, często idzie też w parze z nadciśnieniem tętniczym i chorobami układu sercowo-naczyniowego. Wśród szczególnie narażonych na wystąpienie cukrzycy są osoby pochodzące z rodzin, w których występowała cukrzyca; kobiety, które w ciąży przeszły cukrzycę ciężarnych lub z zespołem policystycznych jajników. określić poziom cukru we krwi. Ważne, by chory miał przy sobie przyrządy do aplikowania insuliny (praktycznym rozwiązaniem są wstrzykiwacze, tzw. peny – przypominające wieczne pióro urządzenia jednolub wielokrotnego użytku). 8 Lekarstwo na talerzu Dieta w cukrzycy i profilaktyce tej choroby nie jest przesadnie rygorystyczna, lecz jej znaczenia dla zdrowia nie można przecenić. Przede wszystkim pomaga ona regulować poziom cukru we krwi, a zapobiegając gwałtownym spadkom stężenia glukozy, staje się najlepszym lekarstwem, nie tylko dla diabetyków. Do podstawowych wskazań należą: • unikanie węglowodanów prostych (słodyczy, dżemów, słodzonych soków owocowych, słodkich owoców) i przetworzonych, oczyszczonych produktów zbożowych, • jedzenie pięciu posiłków dziennie – niewielkich porcji, jednak spożywanych regularnie, • spożywanie warzyw, unikanie szkodliwych, nasyconych tłuszczów. W zależności od typu cukrzycy trzeba jednak uwzględnić w diecie zalecenia szczegółowe. W cukrzycy typu I dawkowanie insuliny musi być ściśle skorelowane z nawykami żywieniowymi chorego; cukrzyca typu II natomiast wymaga kontrolowania (i zmniejszania) masy cia- Sławni cukrzycy: Giacomo Puccini, Thomas Edison, Ernest Hemingway, Spencer Tracy, Kornel Makuszyński, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Lech Wałęsa, Zbigniew Hołdys, Halle Berry, George Lucas, Elizabeth Taylor. ła dzięki ograniczaniu kaloryczności posiłków. Chorzy na cukrzycę nie powinni też spożywać alkoholu. Hipoglikemia, czyli niedocukrzenie Zagrożeniem związanym z cukrzycą jest również zbyt niskie stężenie glukozy we krwi (poniżej 55 mg%), pojawiające się w efekcie nieprawidłowego odżywiania, nadmiaru insuliny lub niewłaściwego stosowania leków czy przesadnego wysiłku fizycznego. Objawia się ono najczęściej nagłym uczuciem głodu, poceniem się, kołataniem serca, niepokojem, drżeniem rąk, bólem głowy lub zasłabnięciem czy utratą przytomności. W sytuacji spadku poziomu cukru chory musi jak najszybciej przyjąć glukozę: doustnie (jeśli jest przytomny), np. w postaci słodyczy, lub dożylnie (w sytuacji utraty świadomości lub przytomności). Powikłania Cukrzyca, zwłaszcza drugiego typu, często jest wykrywana zbyt późno, gdy już namnożą się poważne powikłania. Wynikają one przede wszystkim z uszkodzeń naczyń krwionośnych. Do schorzeń najczęściej związanych z cukrzycą należą: retinopatia (zmiany naczyniowe siatkówki), zaćma, ślepota, nefropatia (prowadzą- ca do niewydolności nerek), miażdżyca (w tętnicach mózgu, serca i nóg), uszkodzenia układu nerwowego i pokarmowego oraz impotencja. Skrajnym efektem długotrwałej hiperglikemii jest śpiączka. Zespół stopy cukrzycowej pojawia się w wyniku problemów z ukrwieniem kończyn dolnych. Objawia się uszkodzeniem oraz deformacją, niekiedy prowadzi do martwicy tkanek i konieczności amputacji. Aktywni pomimo choroby Osoby chore na cukrzycę z powodzeniem realizują swoje pasje, osiągają imponujące wy- 9 niki w różnych dyscyplinach sportowych, także w sportach wyczynowych, udowadniając, że choroba nie stanowi przeszkody na drodze do normalnego, aktywnego życia. Umiarkowany – regularny, codzienny – wysiłek fizyczny jest elementem terapii u osób z cukrzycą. Należy jednak pamiętać o możliwości wystąpienia hipoglikemii lub odwodnienia, a także uszkodzeń stóp (warto skonsultować z lekarzem rodzaj aktywności fizycznej, którą planujemy uprawiać). strefa zd r o w i a 3 0 + Przepis na doskonałą formę jesienią Za oknem jesień w pełni – liście spadają z drzew, a dni stają się szare i deszczowe. Wielu osobom właśnie jesienią doskwierają depresja i smutek, często w wyniku niezadowolenia z własnego wyglądu. Jak więc zadbać o siebie, by nawet o tej porze roku czuć się doskonale? Mamy dla Ciebie kilka wskazówek. TEKST: Natalia Wrońska J esień nie jest łaskawa dla naszej urody i samopoczucia. Wcześniej pełna blasku cera teraz staje się blada i szara, skóra jest sucha i nieelastyczna. Pogoda nie zachęca do ruchu na świeżym powietrzu, dlatego więcej czasu spędzamy w domu i przybieramy na wadze. Na domiar złego coraz krótsze dni Unikaj błędów W jesiennej diecie ważne jest to, by się nie głodzić. Dlatego pamiętajmy o spożywaniu posiłków o stałych porach, pięć razy dziennie. Nie wolno ich pomijać – wtedy narażamy się na ataki „wilczego głodu” i jemy to, co nam wpadnie w ręce, a to oczywiście odbija się niekorzystnie na naszej sylwetce. Jedz więc częściej, ale mniej. Pamiętaj też, by dzień zawsze zaczynać od pożywnego śniadania zawierającego zdrowe węglowodany. Kolacja z kolei powinna być lekka i spożywana nie później niż 2 godziny przed snem. Między posiłkami sięgaj po migdały i orzechy lub pestki dyni czy słonecznika. Pamiętaj jednak, by nie przesadzić z nimi, bo są tłuste. powodują, że nasz organizm przestawia się na tryb zimowy, a my czujemy zmęczenie i niezadowolenie, co sprzyja sezonowym depresjom. Jednak nie jesteśmy na to skazani. Dopasowana dieta, kilka prostych ćwiczeń oraz odpowiednie zabiegi pielęgnacyjne sprawią, że jesień przestanie być nudna i szara, a Ty będziesz wyglądać i czuć się zdecydowanie lepiej. Czego potrzebuje Twój organizm? Wbrew powszechnie panującej opinii, jesienią nasz organizm potrzebuje nie tyle tłuszczów, co witamin i minerałów. Wykorzystaj więc dary natury i jak najczęściej sięgaj po warzywa. Na Twoim talerzu niech zagoszczą brokuły, kapusta (również kiszona) i kalafior. Warzywa te są niskokaloryczne, a przyrządzone na ciepło dobrze rozgrzewają w chłodne dni, dając uczucie sytości. Pamiętaj, że jesień to sezon na dynię. Korzystaj z niej w swojej kuchni, przygotowując np. zupy. Jest ona bogata w sole mineralne, witaminy z grupy A, B i C oraz pierwiastki (m.in. potas, magnez, wapń, fosfor, żelazo, miedź). Zawiera też duże ilości błonnika poprawiającego trawienie i beta-karotenu wpływającego korzystnie na cerę. O tej porze roku niezwykle ważne jest również spożywanie owoców, 10 które wzmocnią organizm. Warto sięgać po jabłka – są niskokaloryczne (jeden owoc to od 50 do 100 kcal w zależności od wielkości), dodatkowo przyspieszają przemianę materii i dają uczucie sytości. Do jesiennej diety wprowadź też ryby morskie (np. makrelę, łososia, śledzia) oraz drób, jednocześnie ograniczając spożywanie czerwonego mięsa. Jesienią doceń też dobre węglowodany – jasne pieczywo zastąp razowym, a biały ryż – ciemnym. Nie trać formy Uzupełnieniem jesiennej diety powinna być aktywność fizyczna. Ruch o tej porze roku ma wiele zalet – regularne ćwiczenia poprawiają nastrój i kondycję, wzmacniają serce oraz układ krążenia. Warto wybrać ćwiczenia, które będą dostosowane do naszych potrzeb i możliwości. Jeśli lubimy ruch na świeżym powietrzu, możemy uprawiać jogging, nordic walking lub jeździć na rowerze. Nawet zwykły marsz ma korzystny wpływ na organizm – usprawnia pracę serca i naczyń krwionośnych. Oczywiście możemy korzystać też z innych form aktywności fizycznej – pływania, ćwiczeń na siłowni czy aerobiku. Kurs tańca również może być doskonałym sposobem na poprawę kondycji. Ważne, by każdy sport był uprawia- ny regularnie. Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia osoby dorosłe na ćwiczenia każdorazowo powinny poświęcać minimum od 30 do 45 minut i ćwiczyć 3 razy w tygodniu. Zadbaj o siebie od zewnątrz NASZA RADA Do peelingu ciała wykorzystaj naturalne składniki – sól morską, mieloną kawę, płatki owsiane czy cukier trzcinowy. Jeśli chcesz usunąć martwy naskórek z twarzy i dekoltu, zastosuj gotowe, enzymatyczne peelingi, które są delikatniejsze w działaniu. Ostatnim krokiem w drodze do doskonałego wyglądu i samopoczucia jest pielęgnacja ciała. Częste różnice temperatur, niekorzystne warunki atmosferyczne i suchość ogrzewanych pomieszczeń sprawiają, że kondycja naszej skóry się pogarsza. Jednak dzięki systematycznym zabiegom w domowym zaciszu ciało może znów być gładkie i nawilżone. Pierwsze, o czym powinnaś pomyśleć to peeling, który zetrze obumarły naskórek i sprawi, że kosmetyki nawilżające będą się lepiej wchłaniać. Przy okazji peelingu można także wykonać masaż skóry przy użyciu myjki lub szczotki z naturalnego włosia. Kolejnym etapem pielęgnacji ciała powinno być nawilżanie. Skórę po peelingu i po każdej kąpieli smaruj kremami nawilżającymi. Sięgaj po kosmetyki na bazie alg morskich, miodu, masła shea, kolagenu. Balsam lub krem powinien też zawierać glicerynę, kwasy owocowe, witaminy C i A, koenzym Q10 i kwas lipidowy. Pamiętaj, że skórę należy nawilżać również od środka – pij więc codziennie wodę mineralną. REKLAMA 11 strefa zd r o w i a 3 0 + TEKST: Katarzyna Trybuś KONSULTACJA MEDYCZNA: lek. Małgorzata Pudło Gdy brakuje łez Łzy nie są tylko wyrazem naszych emocji – radości bądź smutku – ich rola jest o wiele bardziej poważna. W wyniku niedoboru łez może się pojawić schorzenie CZY WIESZ, ŻE: Łzy są substancją, która pozwane zespołem suchego oka. Dotyka ono zarówno krywa powierzchnię oka cienką warstwą, tzw. filmem łzowym. osób młodych, które z reguły spedzają dużo czasu Składa się on z trzech warstw: najbliższej oku części śluzowej (dzięki której łzy przed komputerem, jak i osób starszych, u których utrzymują się na powierzchni oka), środkowej – wodnistej (znajdują się w niej z wiekiem zmniejsza się wydzielanie łez. substancje antybakteryjne) i najbardziej Z espół suchego oka to zaburzenie w procesie wydzielania łez sprawiające, że gałka oczna nie jest prawidłowo nawilżana. Zbyt słabe nawilżenie oka ma swój początek albo w niedostatecznym wytwarzaniu łez, albo w nieprawidłowym składzie filmu łzowego, najczęściej w wyniku zapalenia gruczołów łojowych powiek. Film łzowy zapobiega nadmiernemu wysychaniu oka i sprawia, że powieki mają swobodę mrugania, gdyż oko jest odpowiednio wilgotne. Jakie są przyczyny? Najczęstszą przyczyną zespołu suchego oka jest zmniejszenie częstotliwości mrugania spowodowane pracą przy komputerze, dłu- gim czytaniem, oglądaniem telewizji lub skupianiem wzroku podczas prowadzenia samochodu. Czynnikiem wywołującym schorzenie jest również częste i długotrwałe przebywanie w pomieszczeniach klimatyzowanych, zadymionych czy zakurzonych. Może też pojawić się w wyniku zażywania niektórych leków – zwłaszcza hormonalnych, a także antyalergicznych i uspokajających. Bardziej narażone na zespół suchego oka są również osoby starsze, z wiekiem dochodzi bowiem do zmniejszenia produkcji łez. Dodatkowy wpływ na ilość łez mają także zmiany hormonalne – stąd też szczególną uwagę na swoje oczy powinny zwracać kobiety po menopauzie. Innymi przyczynami, które mogą skutkować wystąpieniem tej choroby, są: niedobór witaminy A, cukrzyca oraz długotrwały stres. Na zespół suchego oka 12 zewnętrznej – tłuszczowej, dzięki której woda z łez nie może szybko odparować, jej funkcją jest także zmniejszanie tarcia. dość często narzekają osoby noszące soczewki kontaktowe. Jak rozpoznać zespół suchego oka? Najczęstszymi objawami są zaczerwienione, swędzące i piekące oczy, drażniące uczucie ciała obcego pod powieką, ból w trakcie mrugania. Czasem do tych objawów dołącza się podwójne widzenie, światłowstręt lub opuchnięcie powiek. Choroba może przebiegać w sposób ostry – dolegliwości są wtedy intensywne – lub przewlekły (stan trwa przez dłuższy czas, natomiast objawy są słabsze i mogą się poja- Porady: Na problemy z suchymi i zmęczonymi oczami dobre są okłady z herbaty. Torebkę zwykłej, czarnej herbaty lub świetlika należy zaparzyć w niewielkiej ilości wody, a następnie przyłożyć taki kompres na zamknięte powieki. Warto nawilżać i dbać o oczy oraz ich okolice. W tym celu można stosować żele ze świetlikiem (nakładane na powieki i pod oczy) lub okłady, np. z surowego ogórka. Kłopoty z oczami pomoże złagodzić właściwa dieta. Należy spożywać produkty, które zawierają więcej witaminy C i A (niedobór witaminy A może być jedną z przyczyn powstawania zespołu suchego oka). Witaminę tę można znaleźć np. w marchwi, szpinaku czy dyni. wiać falami). Dolegliwości choroby mogą się zaostrzać w przypadku wystąpienia niekorzystnych warunków, takich jak suche powietrze, słońce lub dym. Schorzenie zdiagnozować można poprzez przeprowadzenie testu Schirmera – badanie ilości łez wytwarzanych w ciągu pięciu minut. Stosowane jest również badanie, które ma na celu sprawdzenie stabilności łez, czyli tego, jak długo łza zostaje na powierzchni oka. Testy wykonuje się w gabinecie okulistycznym, są one proste i nieinwazyjne. Jak zapobiegać? Osoby spędzające dużo czasu przed komputerem powinny pamiętać o regularnych, krótkich przerwach w patrzeniu na monitor. Starajmy się często mrugać, a także celowo do Gimnastyka oczu może brzmi dziwnie, ale regularne ćwiczenia przynoszą pożądane skutki. prowadzać do nawilżenia oka poprzez zaciĆwiczenia rozluźniające mięśnie gałki ocznej lub skanie powiek. Osoby noszące soczewki powspomagające wytwarzanie łez, polegają np. na winny zdejmować je i zakładać okulary zaczęstym, regularnym mruganiu. wsze, gdy to możliwe, np. podczas odpo Osobom, które noszą soczewki i nie chcą czynku w domu. Przy włączonym ogrzewaz nich zrezygnować, a jednocześnie mają problem z suchymi oczami, okulista może dobrać niu lub klimatyzacji nie kierujmy nawiewów inne, odpowiednie soczewki. bezpośrednio w okolice oczu, ponieważ to może je jeszcze bardziej wysuszać. Na nawilżenie całego organizmu (w tym oczu) wpływa odpowiednia ilość wypijanej wody, a zaTearsAgain 205x142.5.qxd 3/31/11 11:09 AM Page 1 tem dbajmy o to, żeby pić ją regularnie. Kiedy jednak pojawi się choroba, nie wolno jej bagatelizować. Nieleczone schorzenie z zaostrzającymi się objawami może doprowadzić do uszkodzenia wzroku. Podczas choroby oko jest również bardziej podatne na infekcje, łatwiej wnikają w nie mikroorganizmy chorobotwórcze. Leczenie schorzenia polega przede wszystkim na łagodzeniu objawów. Stosuje się w tym celu tzw. „sztuczne łzy”. Są to środki, które nawilżają oko, zastępując film łzowy. Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia reakcji alergicznych, najlepiej wybierać te bez konserwantów. Krople stosuje się wtedy, kiedy oko staje się suche. Najczęściej popełnianym błędem w leczeniu jest stosowanie podczas przewlekłych dolegliwości kropli steroidowych i antybiotykowych oraz leków obkurczających naczynia. Takie długotrwałe „leczenie” nie tylko nie pomoże, ale wręcz może powodować zaostrzenie objawów i kłopotów ze wzrokiem. Jeżeli przyczyną zespołu suchego oka jest zapalenie gruczołów łojowych, sposoby dalszego postępowania należy konsultować z okulistą, który może np. wykonać zabieg usuwania wydzieliny łojowej. Wykonywane są także zabiegi laserowe zamykania punktów łzowych, likwiduje się w ten sposób drogę odpływu łez. REKLAMA TEARS AGAIN® Liposomalny spray do oczu Wyrób medyczny Zrób to z zamkni´tymi oczami PREPARAT DO STOSOWANIA NA ZAMKNI¢TE POWIEKI 0482 Pharm Supply Sp. z o.o. www.pharmsupply.com.pl ul. Marconich 2/9 02-954 Warszawa tel./fax: +48 22 642 33 31 Wytwórca: Optima Pharmazeutische GmbH D-85361 Moosburg/Wang, Niemcy ® Tears Again – Spray liposomalny do oczu. Leczy, ∏agodzi lub kompensuje podra˝nienia suchego oka. ® Sk∏ad: liposomy z lecytyny sojowej, witamina A, witamina E. Wskazania: Tears Again stabilizuje warstw´ lipidowà filmu ∏zowego, reguluje i poprawia nawil˝enie powierzchni oczu i powiek. Do stosowania w uwarunkowanych wp∏ywem Êrodowiska dolegliwoÊciach oczu (suche oczy, uczucie napi´cia powiek, uczucie cia∏a ® obcego, pieczenie i sw´dzenie oczu). Dawkowanie i sposób podawania: Tears Again nale˝y rozpyliç 1-2 razy na zamkni´te oczy. Przed zastosowaniem nale˝y szczegó∏owo zapoznaç si´ z ulotkà do∏àczonà do pakowania lub zasi´gnàç porady lekarza lub farmaceuty. strefa zd r o w i a 3 0 + Zatoki – powracający problem Uciążliwie zatkany nos, katar, ból głowy, która zdaje się lada chwila eksplodować. Zwykły katar sienny czy zapalenie zatok? Zwłaszcza w tym drugim przypadku nie powinniśmy bagatelizować objawów, by możliwie najskuteczniej uporać się z nawracającą i niezbyt przyjemną dolegliwością. TEKST: Katarzyna Krępska Porady: Aby rozrzedzić wydzielinę z nosa, należy (zwłaszcza w okresach przeziębieniowych) spożywać jak największą ilość płynów – szczególnie tych ciepłych. Podczas zapalenia zatok niewskazane jest leżenie na wznak. Najlepszą pozycją do chanego powietrza. Stanowią barierę ochroną dla oczodołów i mózgoczaszki, a dzięki nim konstrukcja czaszki jest lżejsza. Niestety, zatoki bardzo często stają się miejscem, w którym kumulują się dolegliwości związane ze stanem zapalnym. spania i odpoczynku będzie ułożenie ciała na boku, z uniesioną nieco głową, aby umożliwić wydzielinie swobodny odpływ. Z atoki są umieszczonymi w czaszce przestrzeniami wypełnionymi powietrzem. Połączone są wąskimi otworami z jamą nosową, a ich wnętrza wyściełane są błoną śluzową. Człowiek ma zatoki czołowe, klinowe, szczękowe i komórki sitowe. Główne funkcje, jakie mają do spełnienia, polegają na nawilżaniu i ogrzewaniu wdy- Jak powstaje zapalenie zatok? Zapalenie zatok to schorzenie uciążliwe, mające tendencje do nawracania. Może ono być ostre (wynikające z infekcji wirusowej lub bakteryjnej) albo przewlekłe, obejmujące jedną lub kilka zatok. Rozpoczyna się zazwyczaj zapaleniem błon śluzowych nosa i katarem. Przeziębienia, alergie czy zakażenia bakteryjne lub wirusowe, mogą doprowadzić do rozwinięcia się zapalenia zatok. Kiedy powietrze nie może swobodnie krążyć, a śluz wypływać, następu- 14 je gęstnienie wydzieliny i tworzenie się środowiska dobrego dla drobnoustrojów. W efekcie powstaje stan zapalny błony śluzowej, który blokuje niewielkie ujścia zatok do nosa. U dzieci najczęściej problemy występują w obrębie zatok sitowych, a u dorosłych w okolicy zatok szczękowych lub czołowych. Objawami zapalenia zatok są przede wszystkim: uczucie zatkanego nosa, problemy z oddychaniem, gęsta wydzielina często o zielonkawym kolorze, zaburzenia węchu i smaku, ból głowy, szczęki, zębów, uczucie ucisku twarzy, a także bóle, które nasilają się podczas pochylania głowy. Przy ostrym zapaleniu zatok może pojawić się osłabienie i gorączka. Ból spowodowany jest utrudnionym przepływem powietrza w obrębie zatok i jamy nosowej – powietrze, które nie może ujść, w zablokowanej zatoce wytwarza ucisk. Zapalenie zatok szczękowych jest najczęściej wynikiem nieżytu górnych dróg oddechowych, bywa też spowodowane kłopotami z zębami. Zębopochodne zapalenie zatok powstaje w wyniku rozprzestrzeniania się zakażenia z zębów do znajdującej się w bezpośredniej bliskości ich korzeni zatoki szczękowej. Podczas intensywnego kataru problemy z zatokami może wywołać także lot samolotem lub nurkowanie. Częstym problemem jest zapalenie zatok będące skutkiem alergii wywo- Aby uniknąć problemów z zapaleniem zatok, należy zadbać o stałą drożność nosa i leczyć wszelkie dolegliwości z nim związane. Łagodzenie objawów Domowymi sposobami nie da się całkowicie zwalczyć zapalenia zatok, ale można złagodzić jego objawy. Inhalacje: najlepsze do inhalacji przeprowadzanych w domu będą olejki eukaliptusowy lub sosnowy. łanych przez alergeny wziewne, które doprowadzają do kataru siennego. W czasie sprzyjającym uczuleniom na pyłki należy szczególnie uważać, gdyż alergia osłabia błony śluzowe, ułatwiając dostęp wirusom i bakteriom. Nawracające zapalenia zatok mogą być również spowodowane nieprawidłową budową przegrody nosa, która ogranicza jego drożność. Sposobem na rozwiązanie tego problemu jest operacja korekcyjna. Jak leczyć? Najczęściej stosowane metody leczenia polegają na łagodzeniu nieprzyjemnych skutków zapalenia – bólu zatok i wytwarzanej wydzieliny. Farmakologicznie możemy zwalczać chorobę: kroplami do nosa zmniejszającymi obrzęk śluzówki, środkami przeciwzapalnymi i preparatami rozrzedzającymi wydzielinę. Na zalecenie lekarza mogą być także wykonywane in- wazyjne zabiegi, np. płukanie zatoki – wykonuje się je poprzez nakłucie zatoki i usunięcie z niej zalegającej wydzieliny. Taka interwencja może uchronić przed przekształceniem się zapalenia w stan przewlekły. Aby uniknąć problemów z zapaleniem zatok, należy zadbać o stałą drożność nosa i leczyć wszelkie dolegliwości z nim związane. Należy także starać się ograniczać kontakt z powietrzem zanieczyszczonym (np. dymem tytoniowym, pyłkami) i utrzymywać odpowiednią wilgotność powietrza w pomieszczeniach. Unikajmy też wychodzenia z domu z wilgotnymi włosami i nie zapominajmy o odpowiednim stroju, a zwłaszcza o noszeniu czapki zimą. Zapalenia zatok nie można bagatelizować, gdyż niedoleczone może skutkować nawracającymi problemami. Może także doprowadzić do bardzo niebezpiecznych powikłań, m.in. zapalenia nerwu wzrokowego czy powiek. Ciepła kąpiel z dodatkiem olejków eterycznych. Płukanie jamy nosowej roztworem soli. Okłady – sól lub piasek należy rozgrzać na suchej patelni, następnie nasypać na ściereczkę i zrobić okład, który umieszcza się na czole. Okłady najlepiej stosować wieczorem przed snem. Nawilżanie powietrza – zbyt suche powietrze potęguje nieżyt nosa. Warto sięgnąć po nawilżacze powietrza, zwłacza w sypialni. Bolące i opuchnięte nozdrza można smarować kremem nawilżającym lub maścią z witaminą A. REKLAMA ALTHAN 15 strefa zd r o w i a m a m y i d z i e c ka Grypa dziecięca TEKST: Sylwia Kupczyk-Targosz Jak działać – porady dla opiekunów 1 Wizyta u lekarza jest konieczna w przypadku noworodków, niemowląt i dzieci do drugiego roku życia. 2 Leczenie opiera się przede wszystkim na łagodzeniu objawów – w przypadku wystąpienia gorączki podaje się leki zbijające temperaturę, przeciwbólowe, a także nawilżające śluzówkę. Ważne, by zadziałać jak najszybciej – najbardziej znacząca dla przebiegu choroby jest pierwsza doba. 3 Grypę trzeba „wyleżeć” – osłabiony malec nie będzie protestował, jednak warto zadbać o zapewnienie mu niezbyt wyczerpującej rozrywki – książki, kolorowanki, gry planszowe są doskonałym wypełnieniem czasu spędzanego pod kołdrą. 4 Ponieważ gorączce towarzyszy wzmożona potliwość, należy zadbać o zwiększoną ilość płynów w diecie chorego dziecka. Herbaty owocowe i ziołowe, słodzone miodem (najlepiej lipowym, który nie podrażnia dodatkowo śluzówki), mają także właściwości lecznicze. W przypadku sezonowych infekcji szczególnie polecane są malina, dzika róża, czarny bez, lipa i rumianek. 5 Należy często wietrzyć pomieszczenie, w którym przebywa chory, zmieniać przepoconą pościel i piżamkę. 6 7 Jeśli dziecko nie ma apetytu, nie należy zmuszać go do jedzenia. Po przebytej chorobie osłabiony organizm potrzebuje kilku dni, aby w pełni się zregenerować. Najlepiej, by malec pozostał w domu jeszcze przez pewien czas, co pozwoli uniknąć nawrotu infekcji. Późna jesień to czas wzmożonej zachorowalności na grypę – zarazić zię może każdy. Na ogół infekcja przebiega bez poważniejszych komplikacji, istnieje jednak grupa szczególnego ryzyka. Najmłodsi – dzieci, a szczególnie noworodki i niemowlęta – przechodzą grypę znacznie ciężej niż dorośli. L udzki organizm jest zewsząd atakowany przez niezliczone ilości chorobotwórczych mikrobów i wirusów. Niektóre z nich stają się bardziej aktywne sezonowo – gdy tylko zaistnieją sprzyjające im warunki. Do chorób wywoływanych przez takie drobnoustroje należy grypa. Atakuje zwłaszcza jesienią, nie oszczędza przy tym nikogo, a najbardziej niebezpieczna bywa dla tych, którym najtrudniej się przed nią bronić. Niedojrzały dziecięcy organizm jest podatny na infekcje, u dzieci częściej występują też powikłania. Jak na ironię to najmłodsi mają najczęstszy kontakt z wirusami – przebywają w żłobkach czy przedszkolach, gdzie nietrudno o szybkie rozprzestrzenienie się choroby. Tuż po urodzeniu dziecko jest odporne na wiele wirusów, gdyż otrzymało od matki niezbędne przeciwciała. Organizm noworodka nie jest jednak gotowy na odpieranie nowych mutacji, a jego własny układ immunologiczny potrzebuje czasu, by w pełni się wykształcić. 16 Trudności z rozpoznaniem Po wystąpieniu pierwszych objawów mylimy niekiedy grypę z przeziębieniem. Objawy przeziębienia rozwijają się powoli: od kataru, przez kaszel, po podwyższoną temperaturę, natomiast grypa atakuje szybko, nawet w ciągu kilku godzin. Natychmiastowo pogarsza się samopoczucie malca, gwałtownie wzrasta temperatura ciała (nawet do 40˚C). Typowym objawom grypy (jak rozbicie, apatia, bóle mięśni) towarzyszą często drgawki lub dolegliwości ze strony układu pokarmowego – ból brzucha, wymioty i biegunka. Grypa dziecięca może mieć inny przebieg niż u dorosłego – jej objawy mogą występować pojedynczo i w zależności od wieku, z różnym nasileniem. Zazwyczaj jednak należą do nich osłabienie, gorączka, bóle głowy, mięśni i stawów. Rozpoznanie choroby należy w dużej mierze do rodzica, gdyż dziecko nie potrafi zauważyć i opisać niepokojących objawów. WAŻNE! Nigdy w czasie grypy nie należy podawać dziecku salicylanów (dotyczy to dzieci do 16. roku życia) – środki te zastosowane w czasie infekcji wirusowej mogą wywołać tzw. zespół Reya, prowadzący do bardzo groźnych uszkodzeń mózgu. Równie niebezpieczne są antybiotyki – nieskuteczne w przypadku infekcji wirusowych, osłabiają dodatkowo naturalną florę bakteryjną w organizmie, a tym samym zmniejszają odporność. Przebieg choroby Zarażenie następuje drogą kropelkową – wirus dostaje się do organizmu przez nos, gardło i oskrzela, a następnie mnoży się, by po dwóch dniach w pełni się uaktywnić. Już na tym etapie odczuwa się spadek formy, jednak dopiero zaostrzenie innych dolegliwości pozwoli opiekunowi rozpoznać grypę u dziecka. Najpierw gwałtownie podnosi się temperatura ciała, która w przypadku lżejszych zachorowań po kilku dniach wraca do normy. Gorączce towarzyszą dreszcze i pozostałe charakterystyczne dolegliwości. W pierwszym stadium choroby często pojawia się suchy kaszel, który może być symptomem stanu zapalnego górnych dróg oddechowych. Im wcześniej rozpoznamy chorobę, tym lepiej – podejmując odpowiednie kroki, zapobiegniemy niebezpiecznym powikłaniom i nawrotom choroby. W większości przypadków chorzy już po tygodniu wracają do zdrowia, choć osłabiony walką z wirusem organizm wymaga jeszcze przez pewien czas szczególnej troski. Profilaktyka W myśl zasady, że lepiej zapobiegać, niż leczyć, dobrze jest przeciwdziałać grypie, wykorzystując wszelkie dostępne środki. Najskuteczniejszym sposobem na uniknięcie grypy lub najcięższych jej objawów są szczepionki. Każdego roku Światowa Organizacja Zdrowia przewiduje, które wirusy mogą być Co roku z powodu powikłań pogrypowych umierają dwa miliony ludzi, z czego większość stanowią dzieci i osoby w podeszłym wieku. Grypa jest głównym powodem hospitalizowania dzieci poniżej drugiego roku życia, a blisko połowa nieobecności w szkole wynika z infekcji sezonowych. szczególnie aktywne, i z uwzględnieniem wyników tych badań produkuje się szczepionki. Są one najbardziej zalecane osobom z tzw. grupy ryzyka: kobietom planującym ciążę, dzieciom od szóstego miesiąca życia (zwłaszcza przebywającym w większych grupach), oraz seniorom. Niezbędne jest jednak wykluczenie alergii na poszczególne składniki szczepionki. Ogromne znaczenie w profilaktyce sezonowych infekcji ma wzmacnianie odporności, o co należy dbać każdego dnia. By zahartować młody organizm, należy jak najwięcej przebywać na świeżym powietrzu oraz zachęcać dzieci do aktywności fizycznej. Niebagatelne znaczenie ma również dieta – obfitująca w owoce i warzywa, dostarczające niezbęd- 17 nych witamin. Warto sięgać po środki naturalne, takie jak zioła, soki z malin oraz aronii czy syrop z czosnku lub cebuli. Powikłania Prawdziwym zagrożeniem dla dziecięcego organizmu są powikłania występujące najczęściej w wyniku zbagatelizowania choroby. Zaniedbania w tym zakresie prowadzą do poważnych następstw, m.in. chorób układu oddechowego, krążenia, zapalenia ucha środkowego (i pogorszenia słuchu) czy opon mózgowych. Pamiętajmy, że grypa zaostrza też wiele z chorób przewlekłych – jest więc szczególnie niebezpieczna dla małych astmatyków czy alergików. strefa zd r o w i a m a m y i d z i e c ka Zadziwiający dziecięcy mózg Mózg dziecka to niesamowite narzędzie. Jest jak komputer – trzeba wiedzieć, jak go „zaprogramować”, by wykorzystać choć część z jego niemal nieograniczonych możliwości. TEKST: Aldona Wolny, lek. psycholog P aradoksem jest, że natura obdarzyła człowieka mózgiem, którego potencjał – choć ogromny – ciągle jeszcze stanowi dla nas zagadkę. Wiadomo jednak na pewno, że rozwój tego organu zaczyna się już w życiu płodowym i trwa przez lata. Przez całe nasze życie stanowi swego rodzaju „centrum dowodzenia”, sterując wszystkimi procesami zachodzącymi w organizmie. W długotrwałym proce- sie rozwoju układu nerwowego największe znaczenie ma jednak etap intensywnego mnożenia się synaps, czyli połączeń między komórkami nerwowymi w mózgu. Ma to miejsce we wczesnym dzieciństwie i jest związane z wpływem czynników zewnętrznych. Na rodzicach i opiekunach ciąży zatem ogromna odpowiedzialność – właściwa stymulacja dziecięcego umysłu przełoży się bowiem na jego możliwości w życiu dorosłym. 18 Rozwój mózgu Mózg dziecka rozwija się już od 3. tygodnia ciąży, gdy zaczyna się kształtować układ nerwowy. W drugim miesiącu ciąży płód ma wykształcone obie półkule mózgowe oraz pierwsze komórki nerwowe. Między 15. a 18. tygodniem zaczyna się formować kora mózgowa. Około 6. miesiąca życia płodowego rozpoczyna się dojrzewanie układu nerwowego i choć mózg noworodka przypomina wyglądem mózg osoby dorosłej, proces ten będzie trwał przez kolejne lata. Przychodząc na świat, dziecko ma już pewną ilość połączeń między neuronami, a ich liczba będzie odtąd intensywnie wzrastać. Właściwy rozwój polega jednak nie tyle na przyroście komórek nerwowych, co na wytwarzaniu niezliczonej ilości połączeń między nimi w efekcie oddziałujących bodźców i nowych doświadczeń. Odpowiednio stymulowany mózg rozwija się najbardziej intensywnie do 6. roku życia – liczba połączeń między neuronami zwiększa się, dwukrotnie przekraczając zapotrzebowanie. Po osiągnięciu tego pułapu niewykorzystywane połączenia giną, kształtując możliwości umysłowe danej jednostki. IQ (ang. intelligence quotient), czyli iloraz inteligencji, to orientacyjny, określony liczbowo, na podstawie przeprowadzonych testów, poziom możliwości umysłowych. W każdym zdrowym dziecku, któremu zapewniamy odpowiednie bodźce i możliwości rozwoju, drzemie geniusz. Według naukowców niemowlęta mają słuch absolutny, a nim osiągną pół roku, rozpoznają pozornie identyczne obiekty. Ilość informacji, jakie przetwarza mózg kilkulatka, określana jest na 500 punktów, podczas gdy według danych Mensy (stowarzyszenia osób o najwyższym ilorazie inteligencji) najbardziej inteligentni dorośli mają IQ powyżej 148 punktów (maksymalnie – ok. 200). Gimnastyka intelektualna Lewa półkula mózgu odpowiada m.in. za logiczne myślenie i mowę, prawa natomiast – za emocje i wrażenia. Dominacja jednej z nich jest wrodzona, ale ważne, by obie ze sobą współpracowały. By osiągnąć pełną ich koordynację, trzeba bezustannie ćwiczyć ten najbardziej złożony z ludzkich narządów. Aby nie zatracić potencjału umysłowego kształtującego się w dzieciństwie, należy za- CZY WIESZ, ŻE... Różnice w wychowaniu dziewczynek i chłopców wpływają na ich intelektualne możliwości w dorosłym wieku. Zdarza się często, że to chłopcy mają więcej sposobności do samodzielnego działania i twórczego myślenia, natomiast uwagę dziewczynek kieruje się na kwestie związane z wyglądem i manierami. Najprawdopodobniej taki model wychowania, pogłębiany latami, wpłynął na fakt, że w wielu sferach, szczególnie w nauce czy sztuce, przez wieki dominowali mężczyźni. dbać o wszechstronny rozwój malucha. Ważne jednak, by polegał on przede wszystkim na naturalnym, spontanicznym dostarczaniu wielu bodźców, nieprzekraczających możliwości dziecka. Wplatając zdobywanie nowych umiejętności pomiędzy zwykłe, codzienne czynności, można osiągnąć lepsze efekty, niż zmuszając malca do żmudnej nauki. Rozwój najmłodszych powinien następować przez zabawę. Już roczne dzieci mogą z pomocą opiekunów układać najprostsze puzzle, bawić się klockami, dopasowywać kształty. Warto też prowokować maluchy do kreatywnego myślenia, zadawać im pytania, prosić o pomoc w znalezieniu rozwiązania „trudnych” kwestii, stwarzając okazję do wysiłku umysłowego. Wpisując w wyszukiwarce internetowej hasło „łamigłówki dla dzieci”, uzyskamy dostęp do wielu stron z pomysłami na gry i zabawy wspomagające rozwój intelektualny najmłodszych: od kolorowanek, przez zagadki, po zadania matematyczne i językowe. Propozycje te umożliwiają dopasowanie zadań do możliwości i zainteresowań dzieci, bywają uporządkowane tematycznie – łatwo na przykład znaleźć wśród nich zabawy „okolicznościowe”, związane z określoną porą roku czy ze świętami. Pokarm dla mózgu Oprócz gimnastyki mózg potrzebuje odpowiedniego pokarmu. W sensie przenośnym strawą dla rozwijającego się umysłu będą bodźce zewnętrzne, które kształtują wiele niezbędnych cech i umiejętności. Codzienny spacer ma ogromne znaczenie dla możliwości poznawczych dziecka. W przypadku noworodków nawet kołysanie wspomaga rozwój ważnych organów, takich jak ucho wewnętrzne czy móżdżek. Każdy opiekun musi zatem zadbać o właściwy poziom stymulacji zmysłów malucha – niektóre z nich, jak dotyk czy słuch, można rozwijać przed jego narodzinami. W drugim miesiącu życia dziecko jest już żywo zainteresowane otoczeniem – warto wówczas zapewnić mu różne atrakcje wizualne, słuchowe i dotykowe (np. wieszając nad jego łóżeczkiem barwną karuzelę czy umieszczając na suficie kolorowe elementy) oraz mówić do niego. Dobrze jest także zachęcać dziecko do aktyw- Aktywność mózgu trzylatka jest dwukrotnie większa niż u osoby dorosłej, utrzymuje się do 9.-10. roku życia, by później osłabnąć, osiągając równowagę przed ukończeniem 20 lat. ności ruchowej – jeśli mamy taką możliwość, nie krępujmy jego ruchów kocykami i ubrankami. Już półroczny malec dosłownie ruszy na podbój świata – odtąd wszystkie jego doświadczenia będą pobudzały mózg do budowania kolejnych połączeń nerwowych. W wieku szkolnym należy szczególnie zadbać o aktywność fizyczną, gdyż wszelkie formy ruchu angażują całe ciało, aktywizując również mózg i usprawniając współpracę między obiema jego półkulami. Nie wolno zapominać, że zawartość talerza wpływa nie tylko na kondycję organizmu, ale też umysłu dziecka. Już w ciąży należy dbać o dostarczenie sobie, i dziecku niezbędnych składników odżywczych. Udowodniono, że dieta dziecka, uboga w kwasy tłuszczowe, magnez i witaminy z grupy B, powoduje zmęczenie, zaburzenia koncentracji i wpływa na słabsze wyniki w nauce. Kochaj mnie, mamo! By malec rozwijał się prawidłowo, trzeba mu także zapewnić czułość, harmonię i poczucie bezpieczeństwa. Pozytywne bodźce płynące 19 z zewnątrz, zmysł dotyku kształtowany w bezpośrednim kontakcie z kochającym rodzicem są fundamentem właściwego rozwoju dziecięcego umysłu. Dr Magdalena Chrzan z Uniwersytetu Gdańskiego udowodniła, że czuły dotyk intensyfikuje powstawanie w mózgu dziecka nowych połączeń nerwowych oraz wytwarzanie hormonów stymulujących rozwój. Dzieci, które w wieku niemowlęcym były noszone blisko serca rodzica tak, by czuły jego bicie, szybciej rozwijają się intelektualnie i fizycznie, lepiej też radzą sobie w życiu społecznym. Warto wiedzieć! Psychologowie udowadniają, że już w okresie prenatalnym płód potrzebuje bodźców płynących z zewnątrz. Szczególnie w ostatnim trymestrze ciąży, gdy już słyszy i zapamiętuje, należy mu ich dostarczać, np. mówiąc do niego, czytając mu lub śpiewając. To nie tylko doskonale pobudza mózg dziecka, ale również wzmacnia więź między nim a opiekunem i kształtuje poczucie bezpieczeństwa. strefa zd r o w i a m a m y i d z i e c ka Ciąża i połóg to dla kobiecego organizmu prawdziwa próba sił – właśnie teraz, gdy zachodzą w nim największe zmiany, wymaga wyjątkowo troskliwej pielęgnacji. Jak dbać o siebie w tym trudnym czasie? TEKST: Sylwia Kupczyk-Targosz 20 Zadbana mama O dpowiedź jest prosta: od pierwszych dni ciąży i systematycznie. Mimo iż najważniejsze w okresie ciąży i po porodzie jest dziecko, warto codziennie poświęcić sobie kilka chwil. W tym okresie dobrze jest zadbać o skórę na brzuchu, pośladkach i piersiach. Ważne jest również, by przestrzegać odpowiedniej diety – na bieżąco dostarczać organizmowi niezbędnych składników, jednocześnie zapobiegając nadwadze. Z zabiegów pielęgnacyjnych uczyń więc codzienne rytuały, a łatwiej i szybciej wrócisz do formy po porodzie. Piękna mimochodem Z troski o maleństwo zdrowo się odżywiasz, odstawiłaś używki, starasz się dobrze sypiać i unikać stresu. Dzięki temu i pod wpływem hormonów piękniejesz w ciąży – zdrowa cera, piękne włosy i silniejsze paznokcie są jednak chwilowym dobrodziejstwem związanym z burzą hormonów, która szaleje w Twym organizmie. Pamiętaj mimo wszystko o stałej pielęgnacji, gdyż na zwiększającej się powierzchni skóry mogą pojawić się rozstępy, pękające naczynka, efektem zaniedbania może być również pozostała po ciąży nadwaga lub nieestetyczny fałd pozbawionej elastyczności skóry na brzuchu. Dlatego ważne jest stałe nawilżanie skóry. Walka z rozstępami Skóra kobiety jest przygotowana na ekstremalne rozciąganie w czasie ciąży, jednak niekiedy nie wytrzymuje zbyt gwałtownego przyrostu masy ciała. Między 6. a 8. tygodniem ciąży na brzuchu, biodrach, pośladkach i piersiach mogą się pojawić rozstępy. Ponieważ trudno się ich pozbyć, warto zapobiegać ich występowaniu. Rano i wieczorem należy stosować ujędrniające balsamy, a dwa razy w tygodniu wykonywać peeling (np. z gruboziarnistej soli i oliwki). Sięgnij po preparaty przeznaczone dla przyszłych mam – są one pozbawione składników uczulających, zapachowych i podrażniających. Należy pamiętać, by (zwłaszcza na początku ciąży) na skórę brzucha nakładać kosmetyk delikatnie, unikając masażu. Nadmiar skóry Po porodzie skóra traci elastyczność, kontynuuj więc ujędrniającą pielęgnację, dobierając łagodne kosmetyki. Uwzględnij przy tym potrzeby dziecka: przytulane, może reagować alergicznie na niektóre z nich. Z czasem pomocne będą z pewnością ćwiczenia kształtujące i wzmacniające mięśnie brzucha, a także masaże i inne specjalistyczne zabiegi przeprowadzane w gabinetach kosmetycznych. Po porodzie – cenne rady Unikaj dźwigania – nadmierne obciążenia mogą rozciągać brzuch oraz mięśnie Kegla (mięśnie dna miednicy), co prowadzi na przykład Wypadające włosy Mocne i lśniące podczas ciąży, po porodzie są osłabione i wypadają. Do pielęgnacji włosów stosuj łagodne szampony i odżywkę. Nim wrócą do formy, unikaj zabiegów fryzjerskich oraz preparatów do stylizacji włosów. Szczotkuj je delikatnie, susz tylko chłodnym strumieniem powietrza. W ciągu dwóch miesięcy samoczynnie nastąpi poprawa ich wyglądu. Jeśli karmisz, zrezygnuj z prowadzonej na własną rękę suplementacji. do nietrzymania moczu. Po porodzie dobrze jest zrezygnować z większych obciążeń (np. podnoszenia miski pełnej mokrego prania). Zadbaj o ergonomię – w szczególności o wygodną pozycję podczas często wykonywanych czynności – przewijanie, karmienie, kąpiel, odkładanie do łóżeczka czy wózka, noszenie dziecka. Są to czynności, które będziesz wykonywać po kilka, a nawet kilkadziesiąt razy dziennie. Niewłaściwa pozycja spowoduje ból pleców i pogarszanie się sylwetki. Kochanego ciała… Będąc w ciąży, musisz jeść dla dwojga, a nie… za dwoje. Prawidłowy przyrost masy ciała w tym okresie powinien wynosić 11-13 kg – po urodzeniu dziecka łatwo zgubić ten balast. Dbaj zatem o dietę, dostarczaj sobie i maleństwu odżywczych składników, pamiętając, że „Wasze” zapotrzebowanie energetyczne jest teraz o średnio 300 kcal większe. Kontroluj wagę i bądź aktywna w miarę możliwości. Niezbyt męczące spacery czy zajęcia ruchowe dla przyszłych mam zapewnią Ci formę i dobre samopoczucie. Po porodzie – pomimo zmęczenia – nie przestawaj dbać o siebie! Możesz uczestniczyć w zajęciach grupowych lub ćwiczyć z dzieckiem w domu. Połóg bowiem to nie najlepszy czas na odchudzanie – daj zatem osłabionemu ciału szansę na regenerację i bądź dla siebie dobra! odpowiadają między innymi za trzymanie 21 Ćwicz mięśnie dna miednicy – dobrze jest po porodzie ćwiczyć mięśnie Kegla, które moczu. Podczas porodu ulegają osłabieniu, gdyż „przeciska się” się przez nie dziecko. Ćwiczenia polegają na zaciskaniu mięśni pochwy i odbytu na kilka sekund i powtarzaniu tej czynności w krótkich odstępach czasu, ze stopniowym zwiększaniem ilość powtórzeń. Uważaj z odchudzaniem – pamiętaj, że jeśli karmisz piersią, Twoje dziecko będzie potrzebować kwasów tłuszczowych, a więc zbyt mała ilość tkanki tłuszczowej może być szkodliwa. Jeśli przed ciążą miałaś przeciętną masę ciała i po 6 tygodniach po porodzie masz na plusie kilka kilogramów, możesz je zrzucać. Wcześniejsze odchudzanie grozi zaburzeniem laktacji. strefa zd r o w i a s e n i o ra Odbudowa flory bakteryjnej jelit Właściwa praca jelit nie sprowadza się jedynie do procesów trawiennych. Ich kondycja przekłada się na ogólny stan ludzkiego organizmu oraz na pracę układu odpornościowego. Warto o tym pamiętać szczególnie teraz, w okresie wzmożonej zachorowalności na sezonowe infekcje. TEKST: Alicja Sadowska, dietetyk U kład pokarmowy noworodka jest wolny od wszelkich drobnoustrojów, z czasem jednak rozwija się w nim tzw. mikroflora – bakterie tlenowe i beztlenowe, biorące udział w przemianach metabolicznych o charakterze fermentacyjnym. Pod wpływem różnych czynników – m.in. diety, stosowanych leków, trybu życia czy wieku – flora bakteryjna jelit stopniowo się zmienia, utrzymując względną równowagę. W przypadku zaistnienia niekorzystnych czynników następują w niej jednak groźne dla organizmu zmiany. Dobre i złe bakterie Drobnoustroje żyjące w zdrowym ludzkim organizmie są niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania. Większość z nich żyje w układzie pokarmowym, najwięcej – w jelitach. W samym jelicie grubym żyje od 500 do 22 1000 gatunków drobnoustrojów i choć wydaje się to niewiarygodne – ogólna masa bakterii jelitowych żyjących w ludzkim organizmie wynosi nawet 2 kg. Do najważniejszych i najbardziej pożytecznych z nich należą bakterie kwasu mlekowego (Lactobacillus oraz Bifidobacterium). Żyją one w jelicie grubym, chroniąc organizm przed działaniem chorobotwórczych bakterii – uniemożliwiają im rozmnażanie i przenikanie do krwioobiegu. Przyczyniają się do produkcji niezbędnych substancji, które zapobiegają procesom gnilnym kwasu mlekowego, są też lekiem na stany zapalne żołądka i jelit, działają antynowotworowo, wpływają na produkcję witamin z grupy B i K oraz przyswajanie niezbędnych składników odżywczych. W ciele zdrowego człowieka przeważają przyjazne drobnoustroje, które neutralizują niekorzystne działanie bakterii patogennych i grzybów, utrzymują je w ryzach, wydalając z organizmu wszelkie szkodliwe produkty działalności drobnoustrojów patogennych. Niestety, niewłaściwa dieta, życie w stresie i zbyt częsta antybiotykoterapia burzą tę równowagę. Wiele osób sięga po antybiotyki niemal przy każdej infekcji, wierząc w ich szybkie i skuteczne działanie. Prawdą jest, że środki te zwalczają chorobotwórcze bakterie, zabijają jednak przy tym pożyteczne drobnoustroje. W przypadku długotrwałej lub niekontrolowanej antybiotykoterapii „złe” bakterie uodparniają się i mnożą, niszcząc zdrową mikroflorę jelita. Osłabiony organizm nie może się bronić, stąd liczne infekcje grzybicze i bakteryjne. Antybiotyki powinny być zatem rozwiązaniem ostatecznym, stosowanym dopiero, gdy inne środki zawiodą. Co więcej – ich przyjmowanie musi przebiegać pod kontrolą lekarza i powinno być wspomagane odpowiednią dietą oraz preparatami zabezpieczającymi równowagę flory bakteryjnej w całym organizmie. Jak sobie pomóc? Aby wzmocnić lub zregenerować korzystną florę bakteryjną w przewodzie pokarmowym, należy działać kompleksowo: przyjmować środki wspomagające jej pracę oraz zmodyfikować dietę. Na aptecznych półkach znajdziemy trzy rodzaje preparatów: • probiotyki – zawierające kultury bakterii o dobroczynnym działaniu, najczęściej bakterie kwasu mlekowego; • prebiotyki – substancje stymulujące rozwój flory bakteryjnej jelit (np. skrobia, błonnik, prozdrowotne dodatki do żywności), • synbiotyki – łączące działanie pro- i prebiotyku. Przemysł spożywczy również spieszy nam z pomocą, oferując artykuły wzbogacone bakteriami kwasu mlekowego i dodatkami korzystnie wpływającymi na zdrowie jelit i całego organizmu. Niestety, nie zawsze deklaracje producentów idą w parze z rzeczywistym działaniem tych produktów. Lepiej zatem sięgnąć po żywność naturalną – fermentowane przetwory mleczne (zsiadłe mleko, jogurty czy kefiry i twaróg) oraz naturalne prebiotyki – np. cebulę, ziemniaki, banany, cykorię, kasze. Należy ograniczyć spożycie chleba i wyrobów z zawartością drożdży – jeśli nie potrafimy żyć bez pieczywa, wybierajmy żytni chleb na naturalnym zakwasie, bez dodatku drożdży; najlepiej pieczmy go samodzielnie. Dobrze jest także ograniczyć spożycie cukru, białka i mięsa, które gnijąc, odżywiają nieprzyjazne nam drobnoustroje. Jadłospis należy rozszerzyć o świeże soki warzywne, zielone warzywa, kasze oraz kwaśne owoce cytrusowe i jagodowe (szczególnie jeżyny, borówki, żurawinę i maliny). W odbudowie flory bakteryjnej jelit ważną rolę odgrywają też bogate w bakterie kwasu mlekowego pro- UWAGA! Coraz częściej spotykanym, częściej u kobiet niż u mężczyzn, zaburzeniem flory bakteryjnej jelit jest przerost grzybów Candida, tzw. kandydoza. Ich szkodliwy wpływ na organizm odpowiada za niezliczoną ilość objawów, często pozornie niepowiązanych ze sobą, dlatego choroba ta jest bardzo trudna do zdiagnozowania, a jej leczenie – uciążliwe, opierające się przede wszystkim na długotrwałej, restrykcyjnej diecie. Odbudowa nadwątlonej fizjologicznej flory bakteryjnej trwa dłużej niż choroba i wymaga skumulowanych działań – zmiany trybu życia, diety oraz stosowania preparatów wspomagających jej regenerację. dukty kiszone – ogórki, kapusta, sok z kiszonych buraków – a także czosnek i chrzan. Kuracja czosnkowa Aby skutecznie oczyścić jelita ze szkodliwych bakterii i odtworzyć ich właściwą florę bakteryjną, warto zastosować naturalną kurację czosnkową. Przez 14 dni – dwie godziny po ostatnim posiłku – należy zjadać, dokładnie przeżuwając, ząbek czosnku. Odczuwane pieczenie jest naturalne, świadczy o działaniu zawartych w czosnku antybakteryjnych substancji. Aby zneutralizować charakterystyczny aromat, wystarczy przegryźć posiekaną natkę pietruszki. Można też sięgnąć po apteczny czosnek w kapsułkach, który pozbawiony jest nieprzyjemnych substancji zapachowych. Należy jednak pamiętać, że czosnek w dużych ilościach nie jest zalecany dla osób z chorobami serca i układu krwionośnego. Warto zapamiętać, że niesprawne jelita utrudniają wchłanianie zażywanych leków i suplementów oraz niezbędnych dla naszego zdrowia substancji. Jednakże prowadząc odpowiedni tryb życia, stosująć się do właściwej diety możemy zachować ich sprawność. Przyczyny zaburzeń flory bakteryjnej jelit: antybiotykoterapia, niewłaściwa dieta (obfitująca w cukier, białą mąkę, mięso i mleko, uboga w błonnik), 23 stres, radioterapia, stany chorobowe jelit, nowotwory. strefa zd r o w i a s e n i o ra Trochę serca dla wątroby Starożytni uważali ją za mikrokosmos i siedzibę duszy, widzieli w niej najważniejszy narząd w ludzkim organizmie. TEKST: Magdalena Gołdanowska W ątroba, bo o niej mowa, jest jednym z bardziej istotnych organów potrzebnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Lista funkcji, jakie spełnia, jest bardzo długa – wątroba neutralizuje toksyny i wszelkie szkodliwe substancje, wytwarza oraz magazynuje niektóre enzymy, a także białka, przekształca węglowodany w łatwo przyswajalną glukozę oraz buforuje jej poziom we krwi. Bierze udział w termoregulacji organizmu i filtruje krew. Produkuje także żółć, która jest niezbędna przy trawieniu oraz przy wchłanianiu tłuszczów i witamin. Bez wątroby organizm jest w stanie przeżyć ledwie kilka godzin. Jednocześnie jest ona narządem bardzo wytrzymałym, zdolnym do regene racji. Może funkcjonować nawet, gdy CZY WIESZ, ŻE... zostanie pomniejszona do jednej Wątroba jest jednym z najwiękpiątej naturalnej objętości – po nieszych organów ludzkich – waży długim czasie odzyskuje swój właprzeciętnie aż 1,5 kg, podczas gdy mózg 1,3, a serce niespełna pół kiściwy kształt i rozmiar. lograma. W ciągu minuty przez Jednak mimo niespożytej siły tego wątrobę przepływa 1,5 litra krwi, co oznacza, że w ciągu narządu, wątrobie należy się szadoby filtruje ponad 2 tycunek i specjalna troska. Choroby sięce litrów! wątroby mogą mieć poważne i nieodwracalne skutki dla całego organizmu, dlatego też nawet drobne jej dolegliwości nie powinny być przez nas lekceważone. 24 Co szkodzi wątrobie? Jednym z jej największych wrogów jest alkohol. Spożywany nawet w niewielkich ilościach, ale regularnie, prowadzi do groźnych zmian – otłuszczenia wątroby, hepatopatii alkoholowej lub nawet marskości, czyli trwałego jej uszkodzenia. Ponieważ alkohol (etanol) jest niezwykle toksyczną substancją, gdy za dużo go pijemy, wątroba skupia się na tym, by odtruć organizm. Wówczas następuje jej przeciążenie, co może prowadzić do stanów zapalnych, czasem nieodwracalnych w skutkach. Podobnie rzecz ma się z tłuszczami – ich trawienie wymaga wzmożonego wydzielania żółci, co zmusza wątrobę do bardzo ciężkiej pracy. To samo dotyczy węglowodanów – ich nadmiar w naszym organizmie jest dla wątroby prawdziwą torturą. Wątroba pracuje lepiej, kiedy się ruszamy. Wówczas sprawniej wytwarza żółć, niezbędną do trawienia. Aktywność fizyczna zapobiega również zastojom żółci i w ten sposób minimalizuje ryzyko powstawania kamieni żółciowych. Zatem ruch to zdrowie – również dla wątroby! Ostrożnie z lekami! Zdrowie na talerzu Wątrobie szkodzą również leki. Przyjmowane przez nas lekarstwa mają, niestety, również swe niepożądane działania. To, co pomaga na jedno, może szkodzić nam na drugie. Do dość częstych powikłań należy polekowe uszkodzenie wątroby. Według najnowszych statystyk aż połowa przypadków ostrej niewydolności wątroby to wynik niepożądanego działania różnych leków. Dlatego też, sięgając nawet po zwykłą tabletkę na ból głowy czy kupiony bez recepty lek przeciwgorączkowy, miejmy świadomość, że naszej wątrobie nie są one wcale obojętne. Przyjmując farmaceutyki, należy zachować rozsądek i umiar. Zabójcze wirusy Wrogami wątroby są także wirusy, które mogą spowodować jej stan zapalny (wirusowe zapalenie wątroby – WZW typu A, B lub C, nazywane popularnie „żółtaczką”). Niestety, wciąż nie wynaleziono szczepionki, która chroniłaby nas przed wirusem C (przenoszonym przez krew), są jednak takie, które chronią przed wirusami A i B. Warto zaszczepić się profilaktycznie, ponieważ infekcja może prowadzić do bardzo poważnych schorzeń. Aby uniknąć zakażenia koniecznie zwracajmy uwagę, czy lekarz lub kosmetyczka używają przy zabiegach rękawiczek, czy narzędzia zostały wysterylizowane albo zdezynfekowane oraz czy igły są jednorazowego użytku. Groźne dla wątroby są też pasożyty (np. motylica wątrobowa) – zarazić się nimi można jedząc nieumyte owoce czy pijąc nieprzegotowaną wodę. Zdrowa i zbilansowana dieta – bogata w warzywa, owoce i białka, a uboga w cukry oraz tłuszcze – oto klucz do zdrowia. Posiłki powinny być mniejsze ale częstsze, ponieważ wówczas są prostsze do strawienia i mniej obciążające dla wątroby. Należy unikać napojów gazowanych, pikantnych i tłustych potraw, zwłaszcza dań smażonych, a także dużych ilości słodyczy i silnie przetworzonej żywności (typu fast food). Substancje przedłużające trwałość żywności, zwłaszcza dodawane do dań typu instant, czyli różnych zupek w proszku, oraz wszelkich konserw, podrażniają wątrobę. Według dietetyków potrawy powinny być gotowane na parze, duszone lub pieczone w folii aluminiowej. W diecie powinny dominować warzywa, zwłaszcza te o ciemnozielonych liściach. Śmietanę w zupach i sosach warto zastąpić naturalnym jogurtem. Posiłki nie powinny być odgrzewane, należy je przygotowywać ze świeżych składników. Warto również ograniczyć używanie soli – lepiej zastąpić ją ziołami o działaniu stymulującym układ trawienny, takimi jak imbir, majeranek oraz mięta. Dla wzmocnienia wątroby niezastąpione są też witaminy. Szczególnie ważne są te z grupy B (znajdziemy je w takich produktach, jak wątróbka oraz ryby – najlepiej te chude: dorsz, pstrąg, sola, mintaj). Potrawy, które spożywamy powinny być umiarkowanie ciepłe, zbyt gorące i bardzo zimne są dla wątroby szkodliwe. Aby właściwie o nią zadbać, trzeba też zredukować do minimum wszelkie używki – dotyczy to również kawy i papierosów. 25 Zdrowa wątroba, zdrowy organizm Nasza wątroba jest niezwykłą maszynerią i swoistym filtrem, przez który przechodzą wszystkie substancje, zanim trafią do krwiobiegu. Dopóki wątroba spełnia bez zarzutu swoje funkcje, krew krążąca w organizmie jest czysta. Kiedy funkcjonowanie wątroby zostaje zakłócone, toksyny przenikają do krwi, co doprowadzić może do wielu poważnych schorzeń, a nawet śmierci. Zatem warto się zatroszczyć o wątrobę i traktować ją niczym największy skarb. Na pomoc wątrobie Wątroba, ponieważ nie jest unerwiona, zazwyczaj nie boli. O jej stanie często informują nas rozliczne części ciała, które ona kontroluje i na które wpływa, czyli oczy, skóra i paznokcie. Jednak jeśli dolegliwości wątrobowe są częste i dokuczliwe, należy bezzwłocznie udać się do lekarza i poprosić o skierowanie na dokładne badania. Na poważniejsze problemy z wątrobą wskazują nieprawidłowe wyniki prób wątrobowych (bilirubina, podwyższone enzymy Alat, AspaT, GGTP). Do lekarza należy się wybrać również wtedy, kiedy zauważysz, że mocz jest dużo ciemniejszy niż zwykle albo białka oczu wydają się zażółcone. Warto też pamiętać o regularnych badaniach poziomu cholesterolu – każda dorosła osoba powinna wykonywać je minimum co pięć lat. strefa zd r o w i a d l a ka ż d e g o Delikatny problem z zębami Ból zębów może mieć różne przyczyny, które w wielu przypadkach może zdiagnozować i leczyć tylko dentysta. Z problemem nadwrażliwych zębów możemy jednak walczyć sami, przestrzegając zasad właściwej higieny jamy ustnej. TEKST: Joanna Stefaniak P rzyczyną nadwrażliwości jest odsłonięta zębina (inaczej dentyna), tkanka umieszczona pod szkliwem zęba odpowiedzialna za ochronę centralnej części zęba – miazgi. Niechroniona zębina w miejscu szyjki zęba (miejsce styku korony zęba z dziąsłem) jest bardziej wrażliwa, podatna na działanie bodźców zewnętrznych i próchnicę. Zębina może zostać uszkodzona na skutek używania nieodpowiedniej pasty – o wysokiej ścieralności – lub zbyt twardej szczoteczki. Również zbyt częste mycie zębów przy jednoczesnym wykonywaniu ruchów poziomych zamiast wymiatających prowadzi do jej uszkodzenia. Ból, w sytuacji odsłoniętej zębiny, często powodują gorące i zimne potrawy, smaki słodkie, kwaśne oraz dotyk. Sytuacje, które sprzyjają nadwrażliwości, to także stany wyczerpania nerwowego, bruksizm (nocne zgrzytanie zębami, które powoduje uszkodzenie szkliwa i w rezultacie odsłonięcie zębiny), a także ciąża. Częste wymioty (jak w przypadku porannych mdłości kobiet ciężarnych lub celowe wywoływanie ich przez bulimiczki) powodują, że szkliwo się uszkadza. Zostaje trawione przez soki żołądkowe, co z kolei prowadzi do otwarcia kanalików zębowych i wrażliwości zębów na dotyk. Bardzo niepozorne, a jednak szkodliwe, jest obgryzanie twardych przedmiotów (np. ołówka, długopisów, paznokci). Nadwrażliwości sprzyjają także ciasne ułożenie zębów oraz wszelkie wady zgryzu. Lekceważenie nad- wrażliwości zębów może prowadzić do kolejnych schorzeń, jak np. choroby miazgi. Najczęstsze przyczyny nadwrażliwości zębów: Profilaktyka By uchronić się przed przeszywającym bólem, warto zadbać o właściwą higienę jamy ustnej: prawidłowe szczotkowanie, co najmniej trzy razy dziennie, koniecznie szczoteczkami z miękkim włosiem (na opakowaniach często oznaczone jako „soft”). Dobrze wiedzieć, że szczotkowanie w kierunku poziomym uszkadza dziąsła. Lekarze zalecają mycie zębów przynajmniej przez 2 minuty, ruchami kolistymi i wymiatającymi oraz pionowymi. Szczotkując w ten sposób, masujemy dziąsła, dzięki czemu przeciwdziałamy odsłanianiu szyjek zębów. Warto wiedzieć, że nie powinno się myć zębów przynajmniej godzinę po spożyciu cytrusów oraz napojów gazowanych, gdyż po kontakcie z tymi produktami nasze zęby są pozbawione warstwy ochronnej, a szczotkowanie może doprowadzić do ścierania szkliwa. Warto zaopatrzyć się także w odpowiednie preparaty – pasty, żele, płyny do płukania z aminofluorkiem, które zamykając kanaliki, znacznie obniżają ryzyko nadwrażliwości. Ważna jest jakość używanych preparatów. Z rozwagą powinniśmy używać środków wybielających, w tym past, które mogą działać zbyt silnie i powodować osłabienie szkliwa. Nie bójmy się też sięgnąć po nić dentystyczną, która zapobiega gromadzeniu się osadu i resztek pokarmów. 26 nerwowe zaciskanie szczęk i zgrzytanie zębami, przez co ścieramy ich powierzchnię, częste wymioty, wtedy też sok żołądkowy szybko niszczy szkliwo zębów, obgryzanie paznokci, końcówek ołówków, długopisów, etc., częste jedzenie owoców cytrusowych lub picie kwaśnych soków, powodujące chemiczne osłabienie szkliwa, zbyt mocne szczotkowanie zębów. Inne przyczyny nadwrażliwości: palenie papierosów – dym pogarsza ukrwienie dziąseł, w związku z tym łatwiej rozwija się stan zapalny, co prowadzi do zaniku tkanki, choroby dziąseł (np. zanik dziąseł), w następstwie których odsłaniają się szyjki zębów, trudny do wykrycia niedobór witamin i minerałów, który powoduje pękanie szkliwa. Co u dentysty? Jakich zabiegów możemy się spodziewać w gabinecie dentystycznym, jeśli już zajdzie potrzeba takiej wizyty? Jeden z nich to fluoryzacja, czyli lakierowanie. Zabieg pole- Lecz się domowymi sposobami By zmniejszyć ból spowodowany nadwrażliwością, możemy zastosować domowe płukanki. Sprawdzonym sposobem jest płukanka z szałwii i dziurawca (dziurawiec ma właściwości kojące). Suszone zioła należy zalać wrzątkiem, poczekać, aż napar ostygnie do temperatury pokojowej. Jamę ustną najlepiej płukać 3 razy dziennie. Czas oczekiwania na efekty leczenia domowego może sięgnąć nawet pięciu tygodni, więc warto w tym czasie udać się do dentysty po dodatkową poradę. korona zęba szkliwo zębina szyjka miazga cement korzeń zęba ga na pokryciu zębów lakierem fluorowym, który wzmacnia szkliwo i uodparnia je na demineralizację pod wpływem działania kwasów, chroni przed próchnicą i zabezpiecza zębinę. Innym sposobem na leczenie nadwrażliwości jest stymulacja mineralizacji, czyli zamknięcie osłoniętych kanalików zębiny specjalnym materiałem uzupełniającym. Możemy także odizolować zakończenia nerwowe, nakładając na ząb plombę, tak zwane wykończenie kompozytem, a w skrajnych przypadkach przeprowadza się przeszczep dziąsła. Zabieg można wykonać tylko u pacjentów niepalących i niepijących alkoholu. ozębna otwór wierzchołkowy zęba REKLAMA 27 strefa zd r o w i a d l a ka ż d e g o Spokojny sen Nie dla wszystkich pora snu jest czasem odpoczynku i okazją do nabrania sił na kolejny, długi dzień. Dla niektórych próba zasypiania jest czystą udręką. Jak walczyć z bezsennością? P ozorne trudności z zasypianiem tylko początkowo mogą wydawać się błahe. Z czasem długie leżenie w oczekiwaniu na sen staje się chorobą. Codzienny sen jest niezbędny do regeneracji organizmu, a ludzie pozbawieni snu tracą naturalną odporność i stają się bardziej podatni na różne choroby. Z brakiem snu często idą rozdrażnienie, problemy z pamięcią i koncentracją. Pojedynczy problem z zaśnięciem nie powinien nas niepokoić, ale jeśli zdarza się tak kilka razy w tygodniu lub częściej, jest to znak, że mamy problem. Znajdź przyczynę Nic nie dzieje się bez powodu. Najczęściej problem ze snem mają kobiety i osoby w starszym wieku. Powodem bezsenności może być zarówno niezdrowy styl życia, jak i niektóre choroby psychiczne i choroby serca. Elementów, które wpływają na kiepską jakość snu lub jego całkowity brak, jest całkiem dużo – stres, mało ruchu, nadmiar kawy. Bezsenność nie u wszystkich wygląda tak samo. Jedni mają trudności z zasypianiem, drudzy budzą się po 2-3 godzinach snu i nie mogą już zasnąć, CZY WIESZ, ŻE… REM to faza snu, w której pojawiają się marzenia senne. Faza REM może pojawić się kilkukrotnie podczas jednej nocy, trwa od 5 do 30 minut i powtarza się mniej więcej co 90 minut. Na tym etapie występują szybkie ruchy gałek ocznych (ang. Rapid Eye Movement), mózg jest bardzo aktywny, oddech nieregularjeszcze inni często się przebuny, wzrasta częstość skurczów serca. dzają. Wyróżniamy kilka rodzaW fazie tej następuje całkowite rozjów bezsenności: luźnienie mięśni, dlatego śniący o ruchu człowiek się nie Bezsenność przewlekła, która porusza. trwa dłużej niż miesiąc (należy udać się na wizytę lekarską, by dowiedzieć się, gdzie leży problem). Bezsenność krótkotrwała zazwyczaj związana jest z chwilowymi problemami w życiu osobistym lub zawodowym, aby sobie z nią poradzić zaleca się picie ziół wyciszających, w ostateczności zażywanie środków nasennych. Bezsenność przejściowa, np. związana ze zmianą stref czasowych – by się z nią oswoić należy wysypiać się przed podróżą, podczas lotu przestawić zegarek na czas obowiązujący w miejscu, do którego się wybieramy i dostosować się do lokalnego rytmu. Jak się wyspać? Przede wszystkim powinniśmy zadbać o miejsce naszego wypoczynku. Niech sypialnia będzie jednym z najważniejszych miejsc w naszym domu – cicha i komfortowa. W ciągu dnia powinniśmy postawić na wysiłek fizyczny i odpowiednią dietę – należy powstrzymywać 28 się od picia licznych kaw i napojów typu energy drink, które dezorganizują pracę naszego organizmu. W godzinach wieczornych, na godzinę przed zaśnięciem, warto także unikać nikotyny, alkoholu i ciężkostrawnych dań. Dobrze jest utrzymywać regularne godziny zasypiania i budzenia, ponieważ organizm koduje czas potrzebny na regenerację sił. Przed snem warto wypić coś ciepłego, np. szklankę mleka, można też skorzystać z gorącej kąpieli, która wyciszy i zrelaksuje nas przed snem. Na rynku dostępne są liczne środki ziołowe, które zawierają składniki uspokajające, jak wyciąg z chmielu i korzenia kozłka lekarskiego, L-teaninę oraz melisę. Jeśli z dnia na dzień czujemy się coraz bardziej zmęczeni, konieczna jest wizyta u lekarza. Może on nam przepisać preparaty farmakologiczne dostępne tylko na receptę, ale należy przypomnieć, że leki te mogą silnie uzależniać i mogą być bardzo groźne w połączeniu z alkoholem lub innymi silnymi medykamentami. Złodziej wilgoci Późna jesień to czas, kiedy odkręcamy kurki naszych grzejników, by ogrzać wyziębione mieszkania. Pamiętajmy jednak by robić to z rozwagą. TEKST: Joanna Stefaniak CZY WIESZ, ŻE… Pierwszy grzejnik prawdopodobnie powstał w 1855 roku w Sankt Petersburgu. Wynalazł go Franz San Galli, który początkowo nazwał go „gorącą skrzynką” i opatentował w Niemczech i USA. C iepło korzystnie wpływa na nasz organizm. Gdy jest nam ciepło krew sprawniej krąży po organizmie, poszczególne narządy są lepiej ukrwione, w rezultacie nasz układ sercowo – naczyniowy lepiej pracuje, a układ oddechowy zaopatrzony jest w dostateczną ilość tlenu. Szybszy przepływ krwi, prowadzi również do obniżenia napięcia mięśni i ich sprawniejszej pracy, dodatkowo do zmniejszenia pobudliwości zakończeń nerwowych, przez co działa uspokajająco i przeciwbólowo. Przebywając w ogrzewanych pomieszczeniach, musimy jednak zadbać o jego właściwe nawilżenie. Zbyt suche powietrze w mieszkaniu, powoduje szybkie odwodnienie organizmu. Pustynne klimaty w szczególności źle działają na nasze śluzówki, skórę i włosy. Suche powietrze – Twój wróg Nasz organizm źle znosi zarówno zbyt dużą wilgotność, jak i jej brak. Kiedy w pomieszczeniu wilgotność wzrasta powyżej 60%, atakują nas bakterie, grzyby i roztocza w ilościach o wiele większych niż normalnie. Jeśli natomiast spada poniżej 40%, rzęski, które wyściełają nasz nos od wewnątrz (by chronić go przed dużą liczą zanieczyszczeń) przestają pracować, przez co do płuc i oskrzeli dostaje się więcej zanieczyszczeń. Suche powietrze sprzyja rozwojowi astmy i alergii. Mała wilgotność odbija się także na stanie śluzówek oczu oraz naszych nerwach – stajemy się rozdrażnieni, mamy gorsze samopoczucie, często pojawiają się problemy ze snem. W trosce o swoje zdrowie warto zakupić wodę morską, którą należy zakroplić przed zaśnięciem nos, to ułatwi nam oddychanie, nawilży śluzówkę i zapewni spokojny sen. Warto zapytać farmaceutę o najlepsze dostępne preparaty do nosa, które pomogą w nawilżeniu śluzówki. W okresie grzewczym dobrze jest czyścić regularnie grzejnik, ponieważ skumulowany na nim kurz jest siedliskiem roztoczy i alergenów, które nieusuwane zaczynają się unosić w powietrzu. 29 Nawilżanie powietrza Jest kilka sposobów radzenia sobie z bardzo suchym powietrzem, które może zapanować po odkręceniu na maksimum kaloryferów. Najbardziej znanym jest oczywiście położenie na grzejniku mokrego ręcznika, który będzie uwalniał wilgoć do powietrza tak długo, aż wyschnie. Możemy go też skroplić olejkiem eterycznym, co zapewni miły zapach w całym mieszkaniu. Innym sposobem jest rozstawienie w różnych punktach mieszkania misek z gorącą wodą. Im większa powierzchnia, tym więcej uwalnianej pary. Pamiętajmy jednak o bezpieczeństwie najmłodszych, jeśli znajdują się w mieszkaniu. W sklepach można już zakupić specjalne zawieszki na kaloryfer, które po wypełnieniu wodą dostarczają powietrzu wilgoci. Ważne jest także częste wietrzenie mieszkania. Zanim rozkręcimy kaloryfery – sprawdźmy, jaka temperatura jest dla nas najlepsza, i nie przesadzajmy z ciepłem. strefa re l a ks u Hasło październikowej krzyżówki to: ZŁOTA JESIEŃ. Dziękujemy za udział wszystkim uczestnikom konkursu! Nagrody otrzymują: Halina z Płońska, Anna z Piaseczna, Wiesława z Warszawy, Małgorzata z Białegostoku, Krystyna z Warszawy, Joanna z Nowego Sącza, Maria z Koniecpola, Edyta z Łańcuta, Sabina z Warszawy, Monika ze Stężycy. Nagrody, zestawy kosmetyków Ziaja med., roześlemy pocztą. Litery z ponumerowanych pól utworzą rozwiązanie: Nagrodą w konkursie jest 10 zestawów kosmetyków Ziaja z serii pielęgnacyjnej z bio olejkami. W skład każdego zestawu wchodzi krem na dzień i na noc, mleczko do ciała, masło do ciała, krem do rąk. Rozwiązanie krzyżówki należy przesłać pocztą w terminie do 17 listopada 2012 r. Pierwsze 10 osób, które we wskazanym terminie nadeślą prawidłowe rozwiązanie, otrzyma nagrodę. Imię i nazwisko Dokładny adres Wyrażam zgodę na jednorazowe przetwarzanie moich danych osobowych przez CF CEFARM SA, ul. Jana Kazimierza 16, 01-248 Warszawa, dla celów przesłania nagrody za rozwiązanie krzyżówki w magazynie „Strefa Zdrowia dla Każdego”. Jednocześnie CF CEFARM SA informuje, iż zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. 2002 nr 101, poz. 926) podanie danych jest dobrowolne, a osoba, której dane dotyczą, ma prawo dostępu do ich treści oraz ich poprawiania. Zbiór danych osobowych zebranych dla celów organizacji konkursu zostanie zniszczony niezwłocznie po jego rozstrzygnięciu. Regulamin konkursu jest dostępny w siedzibie CF CEFARM SA. 30 Korespondencję należy kierować na adres: Centrala Farmaceutyczna CEFARM SA, ul. Jana Kazimierza 16, 01-248 Warszawa, z dopiskiem „Krzyżówka – dział marketingu” SUDAFED ® – WEŹ GŁĘBOKI ODDECH Sudafed XyloSpray HA. Jeden ml aerozolu do nosa, roztworu zawiera 1 mg ksylometazoliny chlorowodorku. Wskazania: Zmniejszenie obrzęku błony śluzowej nosa w ostrym, w naczynioruchowym oraz w alergicznym zapaleniu błony śluzowej nosa. Ułatwienie odpływu wydzieliny w zapaleniu zatok przynosowych oraz w zapaleniu trąbki słuchowej ucha środkowego połączonego z przeziębieniem. Do stosowania u dorosłych i dzieci w wieku powyżej 6 lat. Przeciwwskazania: Nadwrażliwość na którykolwiek składnik leku. Suche zanikowe zapalenie błony śluzowej nosa. Nie stosować u pacjentów po usunięciu przysadki i po innych zabiegach chirurgicznych przebiegających z odsłonięciem opony twardej. Wiek poniżej 6 lat. Podmiot odpowiedzialny: McNeil Products Limited. Przed użyciem zapoznaj się z ulotką, która zawiera wskazania, przeciwwskazania, dane dotyczące działań niepożądanych i dawkowanie oraz informacje dotyczące stosowania produktu leczniczego, bądź skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą, gdyż każdy lek niewłaściwie stosowany zagraża Twojemu życiu lub zdrowiu. JJ1898 XYL/08/12/03